Of2h кайгы жессЫэ, 0сек, ©TipiK, мактаншак, Ершшек, бекер мал шашпак. Бес дvшпaнык бмсешз, Талап, енбек, терен ой, Канагат, ракым ойлап кой. Бес асыл ic кенсещэ,— даун'. Абайдык бул сездерш щ Kyui бугшге дейш мэш зор. K y ui бу пн айтылып отырран сез сыкылды. Акын айткан: веек, eTipiK, мактанш акты к, ерш шектж, орынгыз мал ша- шу сиякты Tepic эдеттерге 6i3, куш бупннш езш де де аяусы з курес ашып келем1з, 6i3 де ж астарды осы айтыл- рандарра карсы тэрбиелейм1з. Ал, онын айтып отырран талап , енбек рылым, канарат рахымы да б^здщ Ka3ipri тэрбиеге дэл келед!. Т алап ет, енбек ет, онлы бол, 6ip нэрсеш езбетщ мен 1здеуге тырыс, доска кайырымды бол деп 6i3 де айтамы з. Абай айткан бул п т р л е р д щ 6api де 6yriHri тьпекпен'тугел кабысады. Эрине, Абайдын тэрбие жешнде айткандары жалрыз бул емес. Б а ск а елендерш былай койранда, осы «рылым таппай мактан ба» деген елещ ш ц езш де тэрбиелш мэн! зор улкен-улкен мэселелерд! жастардын алдына кояды. Б ай га, а к сак ал га бас имеу, шыннан eTipiKTi айыра бм у, не болса д а акылра салып ойлап айту сиякты жастарды адам гер ш ш кк е yflpeTin, олардын мшез-кулкын, кезкара- сын дурыс жолра салатын акыл бередь Абай рылым мен ен бекп еш уакы тта' белш кврген Кызмет кылып мал таппай, Рылым окып ой таппай -ч Кур уйшде жатады,— деген! T3pi3fli, енбек пен рылым мэселесш катар кетерд!. Талап, енбек, ой, ракым деген евздер Абайда эржерде эртурл! айтылранмен, куятын арнасы 6ipey. Т алап пен енбек 6ip ж ерде кай р ат болып, о й — рылым болып, ра кым — ж у рек болып айтылса да , акы л, енбек, журек, ры лым — осы терт сездщ манынан алы е кетпейд!. Онын квп елендерш де осы терт сездщ мэшн кещнен шолып, терешрек туешгешнп байкалады: Эуелден 6ip суык муз — акыл зерек, Жылыткан тула бойды ыстык журек.
Бул кайраттан шыгады,— б1лсен кере» Акыл, кайрат, журекп б1рдей уста, Сонда толык боласын елден белек. Жеке-жеке 6ipeyl жарытпайды, Жолда жок, жарым есп жаксы демея. Акыл да, ашу да жок, кулк1 де жок. Тулап, кайнап, 6ip журек кылады элек. Eipeymix куш жок 6ipeyiHci3. Рылым сол ушеушщ женш бишек, — деген тэр1з д 1 езш щ философиялык елендершде бул терт сезд! аркау ете сейлейдс Сейтш, к а з а к даласы нда да ол 83iHin там аш а керкем асыл сездер1мен эд1леттш ктщ , Fbi- лымныц, енбектщ, адам герш ш ктщ туын кетередс Ол тек ез заманынын адамдары рана емес, к е л еа урпакка да осыны айтып еткен акын. Эсемпаэ болма эрнеге. внерпаз болсак аркалан, Сен де 6ip Kipnim дуниеге, KeTiriH тап та бар, калан! — деп, кеменгер акын ез кезш щ де, к е л еа урпактардыц да алдына улкен 6ip и г ш к п мшдет койды. Абайдын халыкты рылымрэ yHfleyi — тек 6ip рана рылым м эселесш козраран 6ip ж акты ундеу емес, ол заман жайында, ез халкыныц др ш ш п н е, онын келеше- rine, е з елш щ элдыкры катарлы озы к елдерд1н. катарына косылуына байланысты саналуан келел! мэселелерд1 козраран, тереннен толгаран, клынра сермеген акыл-ой- дын, ез халкын жанындай ж аксы керген асыл журектщ жалынды ундеу! сиякты. Абай адам деген ардакты атты тек талапты болса, енбек етсе, терец ойлы болса,— рылым тапса, ракымды болса рана актаура болады деп урады. Абай адамнын адамшылык касиетш осылай белплейдь Д ем ек, акын оларра акылды, ойлы бол, рылымды мец- гер, ецбек ет, ракымды бол, ел камын ойла. Салтыков пен Толстой сиякты бол, 1здеп, талапты бол дегенде, адамзаттын 6ip KeperiHe ж ар а, оныц кэдесш е ас, корам- ла 63ine лайыкты орьш тап: Сен де 6ip Kipniui дуниеге, KeTiriH тап та бар калан! — К азак халкында иекусствоныц архитектура, скульпту
ра, живопись тэр1зд1 салалары кейш калды. Олардыи Keii6ip элементтер1 туралы болмаса, мынандай архитек тура, не живопиам1з бар деп, епш м айта алмайды. Егер, нскусствоньщ Heri3ri 6ip саласы эн мен енер десек, бул сонры eneyi алдьщрылармен салыстырранда, анарурлим ескен, канатын кен жайран турлер1деуге болады. Еасыр- лар боны ж асалы п келе ж аткан с ез epHeriHiH Heri3i — халы к эдебиет1 езппц кундылырымен ел журегшен орын алып, бугш ге дешн сакталы п отыр. Bip дэу1рд!ц, не та- рихи улкен уакиранык айкын айнасы болган куйлер, та- маша эндер, халыктын. e 3i турызран зор мэдени байлыгы efli. Абай муны жаксы тусшдк Искусствонын элеумегпк мэн1н дурыс yFa бшумен катар , онык эр турше рылми 6aFa беруге тырысты. С ез enepi — ел е к женш де к а за к елГнде бурын-соиды Абайдай аскан кунды п!к!рд! ен ш м айткан ev ec: ©лецмсп жер койнына Kipcp демчн, ©лйрдеп кызыктын 6opi олекмен, Ойлаисацшы бос какпай, слен-селек,— деп, Абай к а з а к халкынын. ем1ршде елекнщ кандай мэш барлырын айкын KepceTin бердк Б а л а турандары шьлде- хан а, кы з узаткандары той бастар елендерк адам елген- де айтылатын ж октаулармен дэлелдей келш, ем 1рде искусствомен байланы ссы з ешнэрсе ж о к дейдп Шыиын- да да, кандай жардай болсын, керкеменермен байланыс- ты боп отыратыны ce3cis. А байды к бул nixipi — алгаш кы корамнан 6epi карай керкеменер адам баласынын кун Kepici уинн KepeKTi ку- ралы болды деген рылымпаздардын кезкарастарына дэл келедь Абай — ел ещ » искусство деп таныды. 0ленД1 багалай алмай , эрю мд! м актап жырлауш ыларды Абай катти ше- нейдк Бурынеы ecKi биды турсам барлап, Макалдап айтады екен сез косарлап. Акындары — акылсыз, нала» келш, Кер-жерл1 елен кыпты, жоктан кармап. Кобыз бсн домбнра алып топта сарпап, Л1актаумсн елек антып орксмгс арпап. Эр елдрн еленмспен кяйыр ллеп, KeTiprcii сез Kn.aipiH жуптты шарлап,—■
деп, керкемд1п нашар, эл еум етп к мэн1 а з елен шыга- рушыларра елецнщ KanipiH кетгрунплерге, карсы курес ашып, елещин мазмуны жарына да, xypi жарына да бел и л ! шарт койды. Ж азы ксы з елд1 таларан «ерд1», «алтын иек, сэры ала кызды> жыр eTin, «кун етш збек 3nriM eni* дэрштеунилер- ге карсы Абай: Акыл сезге ынтасыз журт шабандап, Кенгешм-ак соган деп жур табандап. Юамсшген жеп кетер, бЫмаз кеп, >Юберсем екпелеме кеп жамандап,— ДеЙДИ Акындарды журтка акыл беретш сез шырар деп уп т- тесе, елдщ ондай сезд! уепрт тындайтынын сынап, ол эдеттерш жоймакшы болады. Абай акындардын алдына элеум етп к Maui бар улкен мэселелерд! койды. Акындардын елещнде ынсап, ар, уят, талап, ой, рылым T3pi3fli к еп ш ш к ке пайдалы нэрселер болуы керек дедн Акын екшнп 6ip елещнде: Мен жазбабмын елешм ермек унпн, Жок-барды, epTeriHi термек ушш, KeKiperi еез1мд1, тш орамды, Жаздым улп жастарра бермек ушш! —• деп, елецге e3iHiH кезкарасы н ашык айтады. Абай KaFH- дасы бойынша акын да, онык елен! де халыкка кызмет icTeyi керек. Акыннын елен жазрандары максаты жастарра улп беру, олардын сана-сез!м!н ашу, жастарды н халы к yuiiH ж умы с icTeftTiH сапалы адам болуын ансау, Mine, Абай- дын тупш казыры, кездеген нысанасы осы болады. Абай осы niKipiH баскара да усынады. Абай еленн!н к е р к ем д т н е де бел и л ! шарт койды. B i- рак, ол тур мен мазмунды бел!п караран жок. Екеу!н !н айырмасын кере б!лумен катар, 6ipAiriH де кере бшдй 0лен н!н «iiui алтын, сырты к у м к » болсын дед!. Абай- дыц елецге койран бул шарты куш 6yriHre дей!н дурыс жэне рыл ми аныктауларра дэл келед!. 0лецн1н Typi мен мазмуны 6ip-6ipine кабыспай, шалрай ж атса, ондай елен- niH ешб!р барасы болмайды дед! Абай. (Бул хуралы Абай ноэзиясынын т ш деген бел1мде толы к тал д ан ад ы ). Халыктыя ауыз елендершле кездееетш:
Кудыкка шеген салдым куламаска. Ауылын 6ipre отырып, кетсе баска, Bepin кет сакинанды жыламаска...— дегендер T3pi3fli, айтайын деген ой сонры eKi жолында болады да, алдынпл eKi жолы, тек тар м ак, буын санын толтырып, ш умак ж а са у ушш боска туратын елендер бо- латын. M ine, Абай осыны коре 6iAfli де, соган карсы шыкты. М эдениетт!, улы классиктердщ салтынан у л п алган, елецнщ ишнде м аганасы з, боска турран сездерд1 кезге шы ккан суйелдей Kepin, басы артык сез колданушылар- ды катты шенедь Абай муны с ез ж у зш де рана айтып койран ж ок, ic ж у зш е толы к асыра б!лд1. Шынында, Абай елекдершен басы артык орынсыз турган с е з табу киын. Эр с е з ш т орны, ез маранасы бар, айтайын деген ойынын, 6ip керегше жарап, эркайсысы ез жумысын аткарып турады. Ол 6ip баскан i3iH кайтала- майды. Bip елешнде колданган сезш екжип еленде кайта колданбайды. Колдана к а л са , оны бьле тура баскаш а мэн 6epin, баска 6ip жардайра сэйкес eTin колданады. Не сезге эпитет косып, баска 6ip ж ац а бейнеге айналдырып ж!бередп Абай кере б!лген кем ш ш ктердщ 6ipi — к а з а к поэ- зиясын шубарлатан араб, парсы сездер1 болды. Ислам flini аркы лы , ту р ж , татар эдебие™ аркылы к а з а к эдебие- Tine д е араб, парсы сездер1 Kipe бастады . Бурынры эде- биеттерде там -тум дап кап а болса, Абай кезш де т1п шу- барл ау nefloyip epicTereHi байкалды. Ж ас уакытында акынныд 63i де OFaH елш тедв BipaK, ол ес б ш п , акындык eHepi кал ы птаса бастасы м ен -ак, араб, парсы сездер1мен Tinfli ш убарлаудан бастарты п, елендердщ т ш нерурлым т а з а , х ал ы кк а TyciHiKTi болуына кеш л белд!. Абайдыц аса кещ л белгеш нщ 6ipi м узы калы к онер болды. Еналдымен акын энге, м узы кага е з кезкарасын- бкл- flipin: Кулактан Kipin, бойды алар, Жаксы он мен тэгп куй. KeHiflre турл! ой салар, Оид1 суйссн, менше суй1 — ДеЙДК
BipaK,, Абайдыц эн ж ен ш деп айта калрандай ецбе- ri — энге езш щ кезкарасы н рана айтып коюы ем ес, энге 6aFa берушшгп Абай эннщ квркеменерлщ касиетщ де, элеум егпк M9HiH де ж аксы тусшдй Шыркап, калкып, соргалап тамылжнды. Журек тербеп оятар, баста миды. Бул дуниенщ лэззэт| 6api сонда, Ойсыз кулак ала алмас ондай сыйды. Уйыктап жатка» журект1 эн оятар. Оныц тэгп оралран м эт оятар. Кей! эауык, кей| мун дертш козглп, Жас балаша кешлд! жаксы уатар... Б ул узш дщ е э т и керкем енердщ жораргы 6ip тур* деп баралаушылык былай турсын, оныц acipece адам SMipiHe керект1 жары тамаш а айтылран. Абай ез кезщдег1 эн салушыларра да, энд1 тыцдау- шыларра да риза болмайды. Эннщ элеумегпк, тэрбиелщ мэшн эн салушылардын Ke6i укпайды, тындаушылары да солай, бул басты кемпйлщтщ 6ipi дегенд1 айтады. С ейнп, Абай: eMip сэулеск кещ л Kyfti болып туран, баста миды оятып, журек тербетепн энд1 ж эне оны дэл накысына келнрш , дурыс сала бкчген эншпй рана ж а к сы эн!ш деп б1ледй Ж аксы энд1 рана баралайды. А б ай : Энн!ц де ecTici бар, ecepi бар. Тындаушыныц Кулагин Kocepi бар. Акылдыныц сеэшдей ойлы-кушп, Тындаранда кешлдш ecepi бар,— деп ею ге беледк «Кулакты кесеин» есер эн-куйге кещлд* ecipeTiH ecTi, эсерл! эсем энд1карсы кояды. Сонрысын керекп, алдын- рысын кер еказ дейдп Сол сыкылды, ол эн салушыларды да ею ге бвлдк Кебшесе эн басы келед! ашы, «Кел, тында!» — деп, езгеге болар басшы. KepiM толran тауысар камыр-кунпр, Сол жерше ойынмен араласшы! — д е й д 1. Абай эдебиет жэне музыка мэселесше ерекше кеадл белш , музыкалык енердщ дамып, жорарры дэрежеге же- ту1н и л е к e rri. М узыканык тэрбиелщ мэнпг, элеумет ем Ь 109
рж деп кызметш дурыс тусш дь Оныц канатын кец жа- йып, iarepi басуына белсене атсалы сты . Талай асыл эн- дер шырарды («С епз аяк», «Кор болды жаным», «Татьянаныц эш » тапл баскалар.) Сейтш, улы акынымыздын м узы калы к енердж api езш е тэн ер е к ш е л т н , эр! эл еум егп к, тэрбиелж машн терец тусш ш , классикалык. аны ктам алар 6epyi кейшп урпактар уш ш м а т зор. Сонымен катар, e 3inin эн шыра- рып, композиторлык онер мен шурылданушы кезш деп жэне келеш ектеп ж аста р га кврсеткен у л п а болды. Лбайдыц айналасыиан акын, эннп, компознторлардын ла шыруы кемецгер акынныц тж елей ocepi ед1.
МАРАУИЯ АБАЙ УЛЫ К.УНАНБАЕВ 1869— 1904 Марауия 1869 жылы туып, 1904 жылы кайтыс болды. Марауия казакш а да, орысша да окыран. Эбдрахманнан KeiiiHri Абайдыц катты ум1ттенген улыныц 6ipi Марауия болады. Б1рак ол ж а с кезш ен aypyFa шалдырып, акыры сол наукасынан 35 жасында кайтыс болган. Абайдыц ем1рбаянын айтканда, 6i3 улы акын е з ке- з 1ндег1 журтшылыкка ой-сана жарынан устаз болды де- д1к. Сонымен катар, Абай езш щ екше i3in баса шыккап ж ас акын, жазушы таланттардыц творчестволык ecyine тжелей басш ылык ет1п отырады. Абайдыц uiOKipirepi кеп. Солардыц imiHfleri ец та- ланттылары: Акылбай, Марауиялар. Абай оларра такы- рыпты e3i 6epin, окытушысы да, тэрбиеш1с 1 де эрдайым ез1 болып отырады. Акылбайра: «К,ысса Ж усш тЬ , Ма- Fayuflpa: «Медрат Касымды » жаздырады. 0 3 i окыран узак романдардыц сюж етш epTerimici Баймарамбетке айтып 6epin, сол аркылы елге таратады . Абайдыц мунысы да кездейсок емес, ез1н1ц neri3ri прин- ципымен байланысты. 0йткен1, Абай ка за к , орыс, шырыс мэдениет1н1ц ушеуш де мецгере 61лд1. ©Mip кубылысын айкындауда болсын, жазуш ылык жолында езш е керект1 азырын алуда болсын, оны толык пайдаланды. Муны ол езш щ шэк1рттер1не де улг1 етт1. Марауия, Акылбай тэ- pi3fli окыран шэшрттершщ орыс баты с эдебиет1н1ц сол кездег1 эдеби ofliciH, eMip шындырын суреттеуде нег1зг! ш
басш ы лы к ете бшуш талап eTTi де жэне оларра 83i бас шылык керсетш отырды. Абай к а з а к керкем эдебиетш дамытканда оныц стиль, тур жарына да ерекше кещ л аударды. Муны Абай- дын тек 8з шырармаларынан рана емес, шэюрттершщ шырармаларынан да аиык квруге. болады. Абайды реалист акын, онык н еп зг1 eriwii реализм, ал романтизмнш Абайда тек элемент! рана бар десек, онын кейб1р uiaKiprrepi шырармаларын романтизм баеытында ж азды . Романтизмнщ реализмнен Heri3ri 6ip ерекшел!- ri — эртурл! тарихи себептермен байланысты ез!нщ ай- наласына риза болмауш ылык екеш журтшылыкка мэ- л1м. М ундай е з ортасына риза ем ес таптыц, немесе топты к вю лдер! — жыршы, акындары не вткен eMipfli кексейдь не болашакты киял erri. Ж алпы Европа ж эне орыс эдебиетшде романтизмнщ дэу!рлеген кезещ — X IX расырдьщ алрашкы жартысы болды. Романтикалык елец, поэма, драма, энлме роман- дар ды к ж ары кка кэп шыккан Ke3i де осы кез едь Булар- ды н к е п ш ш п с ю ж егп , уакиралы шырармалар болды. Ром анти калы к каИарман реали стж каЬармандардан ic- эр ек е л , SM ipre кезкарасы , м!нез-кулкы, TinTi, сырткы ксскшдер! женшде де баскаша суреттеледь Сейтш, Ев ропа орыс эдебиетшдеп романтизм маркайып, калыптас- кан , кемелш е келгеп одеби стиль болды. Романтизмге жорарыда айтылран айналасына риза болмаушылыкпен 6ipre тары да мынадай езгеш елж тер тэн: BipiHiiii yaRHFa дардыдан ты с жардайда болады, ка- Ьармандарын ж ек е адам ретшде ал сак , кушт1, ж !герл1, колынан ерл1К те, ж аксы л ы к та келерлж адам болып су- реттелш, катардары адамдардан дараланып керселледк екшнл, романтикалык каЬарманньщ мшез-кулкында да айрыкша ерекш елж болады , демек бузы лса да мыктап бузы лы п, ту зел се д е мыктап тузелш , не жасайым лесе де ш епне ж етш зе icTefifli; yujiHuii, каЬармандардын сырткы бейнесшщ езж де де сол ерекшелж байкалады. Ж алпы романтикалык шырармаларра тэн осы. айтыл- рандарды казак эдебиел тарихына жанастырсак. Абай- дыц iuaKiprrepi Марауия мен Акылбайлардын дастанда- рына дейш б!зд е с ю ж етл уакирара курылран романтика л ы к 6ip д е шырарма болран емес. С ю жетке курылран романтикалы к 6ipin m i шырарма «Медрат, Касым » мен «Кысса Ж усш ». Бул дастандардыц баска елдердщ эде-
Оиепершдеп романтикалык, дастандарра тэн ерекшелж- терд1тугел дерлж табуга болады. Буларда уакдоа куру- да болсын, образ ж асауда болсын, каИармандардын ic эрекетш суреттеуде болсын романтизмнщ сарыны анык байкалады. Бул женде казак, эдебиетш стиль жагынан зерттеу, (Илу ушш Абай шэюрттерше, acipece, М агауия- ныц «Медгат, Касымына» айрыкша токтауга тура келедк «Медрат, Касымнын» кыскаша мазмуны мынадай: Пиль дариясы бойындары Африка елш е М урат деген адам баю ушш, Мысыр каласынан кэсш 1здеп келедк онык М едгат деген улы, Разиза деген кызы болады жэне Мария деген 6ip кызды еннплес етш алады . Мураттыц кулдары кеп, сонык ш ш де api кайратты, api кайсар Касым деген 6ip кулы болады. Бул кулды к шешесш ж а с кезш де Мурат сатып алып, Касымды езш е б ала eTin алады . BipaK, М едгат турасын оны кул орнына жумсай- ды. Ержеткеннен кейш Касым М арияны cyflin, 03iHin кен- лш б1лд1ред!. Мария Медгатпен элш тес болгандыктан Касымды менсшбейтшдшш айтып, OFaH Tepic карайды. Онымен коймай, бул энпмеш М едгатка ж етш зедк М ед рат Касымды су TyTiriHiH (насостыц) астына отыргызып, жаза тарттырэды. Касым талый калады. Алайда бул ж азадан аман кутылып 6ipHeme куннен кейзн Марияны елДрш кегедк Б 1рнеше жы л еткеннен кейш М урат бай М ысырга кешпекнп болады. Касым сол кеткеннен уш жылдай каракшы болып ж уредь Буларды н кешейпн деп жатканын ecTin жол тосады да , тунде М уратты ©лДрш, М едгатты, Разизаны колга тушредк Разизаны к Сэл1м деген суйген ж ш т болады екен, 6ipaK М урат пен М ед рат оны кедейсшш Разизаны бермеген сон, ол 6ip акшы- ра косылып, аншы болып кеткен екен.. Енд1 соран хабар жетш , барлык мергендер жиналып, Разизаны куткар- макшы болып келедс Касымныц жолдастары ар ак iiuin м ае болып, 03i уйыктап ж атканда, С элiMдер камайды. Касым Разизаны алып каш ады . Сэл1м артынан куады. BipaK, ConiMfli Разиза танып Касымды токтатады . К а сым Разизаны Сол1мге бередк Д астан осымен аякта- лады. Дастаннын идеялык мазмунындагы 6ip кунды лы к—- Мурат, Медгат сыкылды кул иеленунплердщ кулдарга керсеткен ауыр азабын суреттеу. Д астанда М едгат пен Касымиын арасындагы карым-катынастан кожаный кул- га деген MefiipiMmniri ете айкын кершед|
М урат та, М едгат та вте катал , вте MefipiMcia адам болып суреттеледь Олар Кулды адам деп санамайды. Олардыц кулдарды кала и жазалаймын. калан жазтыраы десе де epiKTcpi взш де. Бар байлык, бар ипл1П кулдар- ды ц колымен ж асалы п отырса да, eui6ip кшэсыз Касым- ды катты ж а за га буйырады. Туысында б1рбеткей еж ет Касымды М едгат кылмыска айдайды. Акырында жас ж т т дуниеден тункаедк М урат т а , М едгат та байлыкты, сол байлыктан туган мен-менд1к п ен жогаргы нэрсе деп угады да, соны 6epiK устайды. Сейтш, акын кул иелену- uii, ж ау ы з байлыц тнпш жасайды . Акын езнпц дастанында Муратты да, Медгатты да жам анды кты ц е к Ы ретшде керсетуд1 м аксат eTin койган да, ол TijieriH дуры с орындап шыга алган. Дастанды окы- ганда окушылар М уратты да , М едгатты да мейлшше ж ек кередк вй тк е ш , олардыц екеуш щ де ойлайтыны — байлы к пен мен-мендш. Сол ж олга KiMAi курбан етуге болса да тайынбайды. Олардыц осы тэр1зд1 ic-apeKerrepi окушыларды ездерш е карсы кояды. Д астан д а ерекше орын алатын каЬарман Касым. А в тор Касымды унамды кешпкер етш керсетуд1 м аксат ет- кен. Онын Kici e.4Tipin каракш ы болып кетуш де, баска кы лм ы сты ic эрекеттерш де автор езш ш е дэлелдеп, со- ныц бор1не жауапты М едгат екешн ацгартады. Автор е з ь iiin дастан ы нда, 6ip жагынан еткен кезд еп кул мен ко- жаны ц арасындагы KypecTi кврсетпек болса, екшин ж а гынан, кекке-кек, канга-кан деген ecKi ninipfli колдайды. Эрине, соцгы пш рдщ дурыс та, тер к те жагы бар. Кек ке-кек, канга-кан таптык тургыдан, отан тшегшен туса, ол курес ел ж ау ы , отан ж ауы ушш ж умсалган курес бол- м ак. Ш рак, мунда^ы кекке-кек м эс ел еа , олай емес, сон- ды ктан Ka3ipri тургыдан Караганда, ондай курест! да- рштеуге болмайды. BipaK, автордыц керсетш отырган уакигасы еткен за- мандыкк О л кезде б а ск а жолды н болуы да киын жэне автордыц м аксаты кек ушш курескен еж ет, ер намыскор адамнык образын ж асау, айкындалган таптык санасы болмаса да, тапты к ж агдай , правосы з eMip, кожадан кер- ген орынсыз зорлыкка карсы аттанган кулды, эржагдай- да алып романтикалык каИарман eTin керсету. Объек- тивтш кезбен Караганда, Касымныц Медгатка карсы курес! тек сол apyipriiu шецбершле ганя мэш бар, Ал, бу- 114
liHii кезкарнснен карасак,, артта калган , л у р е ст т атам замангы ecKi aflici. Бул дастаннын б 1здер ушш eniumi 6ip кундылык ж а гы оз кезннде казан эдебиетшдеп жаналы пд. Ж а с акын Магауия «Медрат, Касым» аркылы казак эдебиетВ не мэдениет1 алдагы орыс эдебиетшдегщей романтика- лык багытты енпздй Автор е з 1 оны айкын тусшд1 ме, ж ок па ол арасын ашу киын. DipaK, дастанныц курылы- сына, уакигасына, образ ж асау эдштерше караранда. автордыц ол кездеп романтик акын, жазушылармен де, романтикалык дастан, романдармен де жаксы та •ныстыры байкалады. Сондыктан да , акын е з ш ц даста- нын шын м эншдеп романтикалык, дастан е т т ujbiFapa ал- FaH. Уакиранын банланысы жай дагдыдары эпостык дас- тандардын i3inuic басталса да, кейш уакиранын болган жардайлары жэне уакиранын дам у кезендер1 баскаша бола бастайды. Ен алдымен уакира дардыдан тыс, жана географиялык ортада болады. КаИармандарынын ic-ape- кет, м ш ез-кулык, наным-ceniM, TinTi, сырткы к е р ш е, т. б. алсак калыптагы жай ic-эрекет, мшез-кулыктардан мул ле ерекше. Bip амалмен eKiHuii амалдын банланысы, уакиранын шиелешЫ, шарыктау nieri — 6api де кутпеген жерден кенет жалтары ска ушырап, шенплу! де осыган сэйкес бо- лып келедй Адам образдарын ж асау э д ю де осыган дал. Солардыц шннде, романтикалык каЬарманды кез алды- на елестете аларлы к ж эне ете шебер ж асалган образ дсп бас каЬарманы Касым образын айтура болады. Касым — еж ет, кайратты, б1рбеткей, кайсар, мейлш- ше кекнпл. Онын icTepiHiH кайсысын а л сак та ipi, баска- лардан белек, ерекше. Bip жершде: Дейтурын 6ip кулы бар Касым атты. Кара сурлау, niuiiHi зэкп затты. Отты кара K63i бар, узын бойлы, Тэкаппар, тэуекс.-шпл, бек кайратты,— десе, eKiHiui 6ip жерш де акын Касымнын осы сырткы кеск ш н е, онын 6ip6eT, кайсарлы к MiHe3iH де сай етш су- реттейдй М ысалы, Касымды М едрат тутшпен (насоспен) ж 1бер1лген судыц астына койып, оны катты ж язалап жаткянд.ч аа ол дыбме шырармайды.
Ын* еткешмд! ecrice суйфгр деа, Тхстешп жатып алды ернж шайнап. Су куйылды краннан басыиа атып, Кынк етш дыбыс шыкпай калды катил. Ойбайынан елгенш онай керш, Шыдай берд! жатса да канша батып,— деп суреттейдй Касым neKTi катты устайды. Ж ауы на мейр1м а з жэне мейлшше к атал . М урат пен М едратты ж азал ап , ел!мге буйырган ж ерш де д е тайынбайды. Онын кез алдына ж ал ры з-ак нэрсе елестейдк Ол — Медраттын будан уш жы л бурын колданран ж а за сы . М урат пен М едгат кана ем ес, баярыда Касы м ды ж а за л а п ж атканда ара туспе- renfliri yuiiH Разизаны да ж азара буйырмакшы болады. BipaK, Разизаны н тэрбиенйа кемш рдщ аналы к c e 3i Ка- сымнык ce3iMiH оятып, Разизаны ж а задан аман алып калады. Бул эпизодтын Касым образын ашуда мэш ерекше. Онын романтикалык образ е к е н д т , acipece, осы жерде айкындалады. Романтиканын Heri3ri шарты ею турл1 шекке барушылык деп Белинский айткан niKipre онын бул ж ердег1 м1нез1 дэл келедн Разизаны колга TycipreH ж ерде Касымнан 6i3 мейр1м- ci3, каталды кты керсек, кемш рдщ сезш ен кешн ете мей- piMfli ж у м сакты к , мейлшше ракы мды лы к мшезд1 квре- Mi3. Енд1 ол Разизаны тек ж а задан босатып кана кой- майды, оны e 3i суйген ж ш т ш е косып, ез жанынан ж асау 6epin, OFaH дэл туран агасындай болады. Осынын eneyi де романтикалы к образдарра тэн мш ез. Касым касына кол жиып, каракшы болып жургенде онын андыганы бай адам дар болады. Эрине, Касымда оянган таптык сана ж ок. BipaK, Мурат Медраттын езше ж асаган зорлыгы онын эрдайым кез алдында турады да, карулы кушш соларга карсы жумсайды. Акын бул жерди Scipece, байларра ракым етпес, Драш толган зенпнщ 6api ниеттес. Сорлы болган адамра таги эдеп, Kip жаксылы* кылады естен кетпес.. деп суреттейдк
...Мешатка кврсетсрм[н влсем-дагИ. Неге квмек болмайды icTiK ары,— деп, К,асым М едраттан кек алу ушш бул icren журген ic эрекет1н езш ш е «акты к» жолындакы, эдм етш зд ж ке кар- сы курсе деп урады. Сейтш, акын озш щ дастанында от- кен дэу1рдеп жеке кекпен байланысты кулдар мен ко- ж алардын арасындагы курестердш 6ip KepiHiciHiH су- peTin бермекнп болран. Ж алпы алганда кул мен кожалардын арасында бол- Fan улкен-улкен курестердш тарихи шындыры кеп бол- ранымен, к а з а к эдебиетшде онын сэу л еа а з болатын. Марауиянын «Медрат, Касымынын» бул жарынан алран- да ерекше мэш бар. вй ткеш , ecKi расырлардагы Рим елдершде болран кулдардык козралыстарын тарихтан еткенде оны окушылардык кез алдарына елестету ушш де бул дастанньщ ке м е п тиед1. Д астан тш KopKeMfliri жарынан да кунды. Ж ан а текеу ж а к а эпитеттер Tapi3fli евз образдары вз алдына, acipece, кундылыры — каЬармандарына романтикалык мшездер- a i шебер турде бере бш у ш ш пн де. КаИармандарынын iuiKi ce3iMiH, мшезш шебер суреттеуде ж а с акын М а- рауияныц устазы Абайдан уй рен ген д т анык байкалады. «Медрат, Касымды» романтикалык дастан дедж. Оган дейш п казакты н ауыз одебнет1, ж а зб а эдебиет1 эпостык, лиро-эпостык жопе тарихи дастандарра бай болганмен де, романтикалык дастандар б!зде ж ок бола тын. Сондыктан, бул романтикалык дастаннын улплерш , Абай uiOKiprrepi орыс эдебиетшен алды. ©нткеи1, 6ipin- ипден, М агауия, Акылбайдык устазы оларка шырысты емес, орысты енеге e rri. Екшнйден, булардын eneyi де орыс эдебиетш елж терлж дэрежеде ж аксы бшген. Ал, шырыс эдебиетш олар елж тер лж дэреж еде бш д1 деуге дэлел аз. Осылардын жиынтырында бул дастан орыс эдебиетшдег1 романтикалык дастандардын эсершен туды дейм1з. Эрине, 6ip елдщ акыны екшнй елдщ эдебиетше, акындарына елж тесе ем ip кубылысын тануда, кезкара- еында олармен езара жакындыктары болатыны белгш карида. Демек, Абайдык тэрбиесшде ескен Марауиянын да орыс эдебиетш нысанра алып, OFan елжтеу1 танка- ларлык нэрсе емес. Корыта айтканда, «Медрат, Касым» дастаны такы- рыбы жарынан болсын, курылысы жарынан болсын из
кезш де ж ан ал ы к болды. X IX расырда к а за к эдебнетж- дег1сю ж етке курылган романтикалык дастан, романтизм стнлжщ казак даласындагы occpi деп, «Медрат, Касым» мен «К ы сса Ж у с ж т ж тана айтута болады. Сондыктан да, оларды зерттеу дж мэш зор. «Медрат, Касымды» оку, тал д ау аркылы б«з ж алпы романтикалык дастан жэне онын е з ж е тэн ерекшел1ктер1мен тужырымды Турде та- нысамыз.
II б в л i м АБАЙ ПОЭЗИЯСЫНЫН ТI Л I
(Беташар)ГЕРЕН, ЕЫЛЫМДЫК, ЕЦНЕК 19‘16 жылгы нюнь айыныц 6 ipi к а за к халкы ушш аса 6ip куанышты кун болды, Сол Kyui, кеиш са са т 8-де, Ка- зактын мемлекегпк опера жэне балет театрынын сэу- л егп кен залында салтанатты м э ж Ы с ж асалы п, К а за к Рылым академиясын ашу туралы С С С Р Министрлер Со- eeTiHiH каулысы жарияланды. Сол м эж ш сте Казакстан - дары жуздеген ралымдардын о зат отряды — К а за к ССР Рылым академиясынын толык мушелер1 ж эне муше-кор- респонденттер1 сайланды. Онын 6 ipi филология гылым- дарынын докторы, жазушы Кажым (Кажы гали) Ж ума- лиев жолдас. Расырлар боны рылымрэ шелдеген к а з а к халкы со- вет OKiMeTi тусында жуздеген бастауыш, ондаган орта, б1рнеше жогары дэрежел1 мектеп ашылганнан кейш, о к р а тугел жумылды. Осы мектептерден аз жылдын iuiiwie гылымнын барлы к саласынан талай ж а с маман дар даярланып шыкты. Осы совет мектептершен окып, кернекп талым болып шыккандардьщ 6ipi — Кажы м Ж ум алиев. Ол — Ka3ip филология гылымдарынын докторы. К а за к С С Р Рылым академиясынын муше-корреспондентн Онын устше ж а з у шы, Казакстан Ж азушылар одагынын Mymeci. Кажы м Абай атындагы Педагогика институтына 1929 жылы тусш, 1932 жылы онын тш -эдебиет факультетш 6i- Ti|»efli. С о«а« кейЛи Каж ы м уданымен б ес жыл О рал ка- 121
ласы ндапл Педагогика институтында к а за к эдебиетшен саб ак берш, 1937 жы лы Алматыдагы Педагогика инсти- тутына ауы сады . Содан кун! бугшге шешн осы институт- та педагог. Кажы мны ц калам ы ен алгаш керксм эдебиетпен уш- талды. ©ленд! 1928 жы лдан бастап жала бастады . Ал- гаш кы влендер!н газет, журналдарда жариялап журш, 1933 жы лы «Ш абуы л» атты елевдер жинагын, 1934 ж. «Канды асу» атты узак поэмасын бастырды. Екшил жи- нагы «©Mip жыры» 1939 жылы шыкты. Сондай олен ж а- зудан ол э л 1 кол узген ж ок. Олардын ш ш д е к а за к поэ- масыныц табысына ж ататы н «Серт» сиякты елецдер мен «Сталин туралы жы р» сиякты иоэмалар да а з емсс. Сон- гы кезде Каж ы м прозамен де айналысып жур. Онын ж а- зып жургсн «И сатай, М ахамбот» атты романынын уз!и- nici «Айкас» дсген атпен 1942 жылы жеке KiTamna болыи басылы п, окушылардан ж аксы бага алды. К ажы мды 1932 жы лдан 6epi жогары дэрежел1 мек- тепке к азак эдебиетшен сабак беретж м у тл !м дедж. MyFaaiM мен мугал!м н!ц арасында айырма бары мэл1м. Б !р мугал1м бар,— даяр ю таптарды колданады, енд1 6ipeyi — эдебиетке оз кезкарасы н антады, жетпей ж ат- кан ютап болса, ж асауга умтылады. К аж ы м осынын сонгысына косылатын творчестволык ж олдагы м угал1м болды. Ол са б а к бере бастаган кезде к а з а к эдебиет1н!н тарихы да , теориясы да ж асалм аган едй Осы олкылыкты коре бжген ж а с педагог Орал инс титутында жургенде-ак к а з а к эдебиетшщ теориясын ж а зу га Kipicefli де, ол жучы сы н 1938 жылы аяктап ж а- риялайды. Бул к а з а к т ш н д е ж азы лган 6ipiHuii эдебиет теориясы едь Каж ы м эдебиет теориясымен рана шугылданып кой- ган ж о к. Ол орта мектептерге арнап X V I I I — X IX FacNp- дагы к а з а к эдебиет!н!н тарихын жазды . 1941 жылы К а жы м осы к 1таппен филология гылымдары кандидаты атагын алуга диссертация коргап, к а з а к эдебиет!н!н та- рихынан филология гы лымдарыныц 6ipiHmi кандидаты болып атак алды. Б ул К1тапты да Каж ы м киын жагдай да ж азган efli. Ол кезде к азак эдебиетшщ, acipece, X V III— X IX Facup- лар эдебиет!н1н тарихы талкыланып болмаган мэселе бо- латын. Сондыктан, жалпы багытын дурыс ала отыра, К аж ы м бнрнеше Herieri маселелерд1 марксизм-ленинизм
гуррысынан толы к lueuiin боре алкан ж о к. BipiHuiuen, apoip корнем шырарма таи тартысынын курнлы болса, осы мэселе ютаптыц енебойында 6ip те п е анкып Kepiuin отырмады; еюнинден, феодалдык таптын эдебиетш, кей- де, асыра баралаушылык болды. Булардын 6api елеул1 кемш шктер едк Ж огарыда айтылран кылымдык ею ен бепндеп осы кемш ш ктерд! тузеп, Кажым окушылардын алдына тары 6ip енбегш тарткалы отыр. Онысы — «Абайга деШнп к а зак поэзиясы жэне Абай поэзиясынык Tijii». Кажымнын бул ецбепн орыстык Ka3ipri филология рылымдарынын атакты мамандары: С СС Р Рылым ака- демиясынык муше-корреспондент! Педагогикалык Ры- лымдар академиясынын толык Myuieci Н. К. Дмитриев, С СС Р Рылым академиясынын муше-корреопондент! — С, Е. М алов, С СС Р Рылым академиясынын муше-кор респондент! — В . М. Жирмунский, б зб е к Рылым акадс- миясынын муше-корреспондент! А. К. Боровков — 6api де окып, Kefl6ip усак кемипл!ктерш кврсетумен катар, 6api де 61'рауыздан бул енбектщ рылымдык багасы зор деп таныды. С СС Р Рылым академиясынын муше-корреспондентн Педагогикалык Рылымдар академиясынын толы к Myuieci Н. К. Дмитриев былай деп жазды : «К- Ж . Ж ум алиев алган такырыптын рылымдык маю вте зор. Абай к азак эдебиетжде ен ipi тулка, ол туралы жазылран сын, м акалалар да квп, 6ipaK Абай творчест- восын бул сыкылды эр жарынан алып, тап осы квлемде эл1 ешк1м зерттеген емес... К азак эдебиет тану рылымында монографиянын мун- дай TypiHiH 93i жаналы к. Неге десею з, жазушынын т ш - не арналган монографиялык зерттеу орыс рылымында зерттеу тэж 1рибесше элдекашан KipreH болса, ^азакты н эдебиет тану рылымында бул е*ш колка алынып отыр- ран жаца ic. Бул ецбекфилологияныц eKi турл! саласын: т ж тану жэне эдебиет тану рылымдарын жеткыпки дэре- ж еде ж аксы ту сж у ш ш к п керек кылатын эдебиет зерттеу жумысынын анарурлым жорары белес! саналатын сала- да диссертация авторыныц ж аналы к ашуы болып отыр. Буран мынаны косуха болады: улт эдебиет! классиктерЬ iiiH т ш н зерттеу ici б !зд ж одактас жэне автономиялык республикамыздыц баскаларында шын мэн!нде эл1 бас- тзлран да ж ок. ©збекстанда Навои. Азербайжанда 121
М. Ф. Ахундовтын т1лдер1 туралы жеке макалаларды антпасак, ауы з толарлы к порее аз. М ы салы : Туркмен- станда М ахтумкулидщ r i л i туралы эл1 кунарлы нэрсе жасалынван жок десек, Татарстанда Токайдыц т ш тура лы ешнзрее де жазылран емес. Автор э з жумысын да тарихи туррыдан карайды. Абай творчествосы барлы к жерде д е «Абай aayipine шс- iiinri» к а з а к эдебиетше салыстырылып отырылады, нак осы эбден дурыс эд к . Бул э д к Абайдын езгер к енпзуш- д е п ец беп не екендкш айкынырак тануымызга мумкш- дж береди Екшип жагы нан К,. Ж - Ж ум алиев Абай творчествосын к а з а к эдебиетппн Keiiiiiri кезекдер1мен де байланыстыра талдайды. CefiTin, акын en6eri б елгШ 6ip тарихи шенбер- де алынып зерттелшедй Бул Heri3ri мэселемен 6ipre автордын мукият зертте- ген м эселелерш щ 6ipi — Абай творчествосыныц орые эдеби етген , жалпы орыс мэдениепмеи байланысы. Бул мэселенщ д е мэш зор...» Профессор Н. К- Дмитриев айткандай, автордын ал- рашкы ен беп «Абай поэзиясынын т ш » деп атал са да, автор жалрыз Абайдын гана поэзиялык т ш емес, буюл X IX гасыр к азак поэзиясынын тш н тутасынан алады. Осы дурыс па? Б1реулерден «н е п зп тема Абайдын поэзиясы болран сон, сол туралы рана неге жазылмайды» деген сурау туман м а? Эрине, туады . BipaK, ол сураудын ycTipT е к е н д т енбект1 окыранда анрарылады. Дарынды талант бола тура, Абай не кектен тускен, не жерден ш ы ккан, болмаса дар а ескен адам емес. Онын eMip cypin ескен, арал аскан ортасы бар. Ол — осы орта- нын ж е м к й Б 1зш е, автор бул енбепнде уш мэселеш ду рыс шешедк 1. Абайдын ескен топырагы — казакты н халыктык эдебиетп Ондан эдебиет болмаса, Абай да болмас едп 2. Абайдан арры кезде де, Абай тусында да, к а за к эдебиетш е Ke6ipeK эсер еткен шырыс эдебиетп Ол эде- биеттерден Абай да азыктанды. 3. Абай ж асаган X IX расырдын еюнпн жартысында, казак халкынын ехпршде жана дэу!р басталган едй Ол казак ты н улы орыс халкынын бай мэдениетше бойуруы, содан азык алуга умтылуы болды. Абай казак халкын осы жолра жетектеушшш де. осы жолдан мол азык але- шынын да 6ipi.
Осы уш мэселеш де Кажым ры л ы м ды к далелдерысн ойдакыдай шешкен. Bipan, yari алу мен игеруд!н арасында кап аиырма бар. У л п алам деп, сол алатын Y^riciniH каленкесш де калып кою бар да, алкан ул п ш бойына cim pin, ез ш д ж ic жаеан алу бар. Кажым Абайдын сонры ж уйедеп адам eKeniH дэлелдейдь К азак эдебиепнщ даму тарихында Абай — ж ана бел. Одан бурынры эдебиетте де дарынды жэне тарихка аты м эл1м акындар болканымен, сол акындардын, олардын шырармаларынын жалпы aflici фольклордыц шенбер1- нен шыга алмайды. К а за к эдебиетш фольклорлык шен- берден uibiFapFaH, алдынгы катарлы орыс, европалык поэзиянын дэрежесш е жетшзген казакты н 6ipiHiui акы ны — Абай, Кажы м енбегшде бул мэселеш де дурыс ше- шедк Сондай жаналыкты ж асауда Абайдын yarici юм? Кажымнын ойынша — орыс эдебиетк Бул да дурыс ай- тылган мэселе. 0з1не mefliHri казакты н поэзиясы A6afiFa у л п емес, азы к кана. в з ш е mefliHri к а з а к поэзиясына елжтеп ж а з- ран Абайдын шырармасы ж о к, не жокты н касы . «Ж аз- дыкуш нйлде болранда» сиякты фольклордары жыр Typi- мен жазылран еленшщ 03i де сырты рана ук сас сияк- танранмен, imKi мазмуны фольклордан аулак, ж азба поэзиясымен колтыктасып жатады. Ш ырыстын, acipece, араб, парсы, ш агатай эдебие- TiH ж аксы бжгенмен, ол эдебиет те Абайдын у л п а емес, азыры рана. Ертерек ж азган 6ipep влеш болмаса, тур жакынан да, мазмун жагынан да Абай шырармаларын шырыстын пэлен акыннын пэлен шырармасына уксайды деп emKiM дэлелдей алмайды. Ал, орыс эдебиетш алсак, Абайдын шырармаларынын оларра кабысып жататындары квп. Мэселен, эстетика- лы к кезкарасында Абай Белинскиймен ундес, квп елен- дер! riymKHHHiH, acipece, Лермонтовтын елендер!мен рухтас боп жатады , ем !ргереалистж кезбен караула Тол- стоймен, eMipneri кеминл'жтерд1 сы кактауда Салтыков- Щедринмен урандасып кетедк Абайдын орыс эдебиенмен осындай тырыз байланы- сы барын кен ж эне терен дэлелдесен К аж ы м Абайды орыс жазушыларыньщ келенкесше ескен кеде сиякты акын рып емес, олардан уйрене отыра, солармен тендесе I2S
ескен, ез ш д ж ойы, керкем дж aflici, шецберлнч бар акын «ли сыйпаттанды. К ажы мнмц бул eH6eriniK 6ip баталы жер1 — непзп Y^riei орыс эдебнет1 болтан Абайды казак ты ц шын ма- гынасыидары корнем эдебиетш ж асауш ы , казакты ц эде- биет т и й т ц н е п з1н салушы акын ек е н д т н дэлелдеу. Абайдыц ipifliri де осында. Абайыц барлык шыгармасын- да м одениеттш к жатынан орыс эдебиетше тецдес тусер- л ж , мазмунына Typi сай, казак ты ц 6opi утарлык, Абай дыц улт казынасын ж асауы, адам кайрам каларлык жэне Абай Topi3fli данышпан акынныц тана колынан келетш ic оде Кажым бул ецбепиде уды акынныц сол дорежете калай жеткенджш ойдагыдай дэлелдей алтан. Такы ры бы « А б а й т дейш п к а з а к поэзиясы жэне Абай поэзиясыныц т ш * д ел iнее, мазмуны да осытан сай. Бул мэселе ецбектщ басынан аярына шешн тармакталып, ер- 6in отырады. О сы мэселеш тал д ау аркылы аптор окушы- ларына кеп ж ац алы ктарды ашып бередц Бул жацалык- тарды автор Абайдыц алды-артындагы к а з а к поэзиясы- мен салы сты ра отырып айкындайды. Абайдан бурын еткен, я ту стас болтан акындардан Абайдыц бойыныц канш алык бшктйч осы салыстырудан айкын кершедь Егер муны кт ем есе , Кажымнын en6eri ж ал ац теория бо- лар едь Ондай катеден автор аулак. Op6ip тылыми ецбектщ ж аксы жактары мен катар, KeMiiiiaiKTepi де болмай калмайды . Бадыранып турган KCMUiiaiKTepi болматанмен, усак-туйек жет1мс1зджтерден бул ецбек те кур емес екен, ондай ж елм аздж тер дщ коз- ге ш к к е ш авторта айтылды да, автор олард1>1 кабылдап тузепч де. Бул ецбек жарияланганнан кейш, сынаушылар да болар, олар 6i3 байкаматан кемшййктерд! табар да, 61- рак соларды ц еш кайсысы ютаптын ж аксы жактары н бе- кер лей алмас. Муныц кунды ецбек екенше таласпас. Сэбит Муранов.
I тарау ТУС!НД1РМ Е Казактын элеум егпк e.viipiHiH даму процесшде бол- сын, эдебиет тарихында болсын Абайдын орны ерекше екеш журтшылырымызра мэл1м. К а за х эдебиет! тари хында баска акындар 6ip тебе де, Абай 6ip тебе. ©йткеш, Абай енбектер! езш е lueiiiHri, ез кезж деп алдары элеум егпк ой-сананын рана аскар шыны болып койраи жок, сонымен катар, к а за к эдебиет! тарихындагы эдеби стиль, елен курылысы, поэтик и л олардыц да ас- кар шыны болды. Абайдан кейшг1 к а за к эдебиет! Абай бастаран жана арна, ж ана жолра туст1. Демек, Абайды бЫу, Абайды тану, буюл к а за к эдебиет!н1'н дам у жолда- рын б!лу, X IX расырдары элеуметт!к ой-сананын бары- сын aHFapy болып шырады. Сондыктан, жалпы Абай ен- бектерш, онык 6ip саласы - т ш н зерттеуд!н тарихи ул- кен мэн! барльп-ы сезс!з. Бул енбекте Абай шырармаларынын 6ip-aK жары, яр- ни Абайдын поэзиясыньщ т!лi рана алынып отыр. Энг!ме, нег!зшде, тек осы поэзия тш н щ келем!нде болмак. ¥лы’ акыннын шырармаларынын баска жактары бул енбекте сез болса, олар тек Heri3ri мэселем!з — тйцй айкындау ушш, сонымен байланысты рана айтылмак. Heri3ri такырып — Абайдын жалпы т!л! делшбей, поэзиясынын т Ы дел!н!п, булай шек коюымыздык exi турл! ce6e6i бар: Bipimni. Абайдын жиырмя жнллы к енбегМ н Ke6i 127
«лен. К ара сездер1 аз. Олардын eai де керкем дара Соз е м е с п у б л и ц и с т и к а , эр турл1 eMip мэсеЛелер1 туралы жазьншан философиялык рылыми трактаттар. Екшип. Бул енбектш м аксаты : Абайды не ушш ка- закты н эдебиет т ш н щ Heri3iH салушы дейм1з , онын себе- 6i не, Абай к а з а к эдеби типне не бердк не ж аналы к ен- пздк оныц жолдары кандай? — деген мэселелердш бетш ашу болгандыктан, бул жайттар, Абайдыц алдындагы ауыз эдебиет1, тарихи эдебиет, е з тусындары эдебиеттер- де не бар, не жорым айкындап, солармеи салы сты ра зерт- теуд1 талап етедк Ал, Абай елендерш салыстыру ушш алынган казак ты ц ауы з эдебиет1, жырлары, тарихи эде биет — 6api де елец. Алтынсариннын а з-м а з э ц п м е а болмаса, кунарлы кара с ез ол кезд е к а за к та жокты ц касы жэне акыннын ез шыгармаларынын да д е т елен болгандыктан, такы- рыбымызды да осыран сэйкес «Абайра дейшп к а за к поэ- знясы жэне Абай поэзиясынын т ш » деп атадык. Абайдыц тш н жалпы алмай, бел гш шек коюымыз- дыц тагы 6ip ce6e6i — алган м э с е л е т жннакты, тужы- рымды eTin, acipece, мэселенщ терецдш жарына кешл белу болды. Егер, Абайдыц тимн жалпы алсак, онымен байланысты кеп мэселелерд) камту каж егп п , сез жок, жалпылап кетуге келш Tiperen болар едь Сондыктан, 6i3 бул жумыста талкылау, зерттеу мэселесш поэтикалык тьлдщ мацына куруды макул таптык. Абай поэзиясынын т Ы Kyui бугшге дейш зерттелме- гендштен ж эне поэтик тш туралы да к а з а к т ш н д е моно- графнялык ецбектер болмагандыктан, басшылык кура- лымыз непзш де орыс тШ ндеп эдебиеттер болды. Е ц алдымен басшылык курал болтан марксизм- ленинизм классиктершщ идеология, искусство-эдебиет туралы ецбектер1 десек, сонымен 6ipre, казак т ш , казак одебиетше тшелей байланысты болмаса да, тш жэне поэ тика жен ш де жазылран орыс рылымпаздарынын, орыс т ш н е аудары лган Kefl6ip шет ел ралымдарынын зерттеу жумы стары пайдаланылды. Соцрылардын imiHeii к а за к rijiine тю лей байланысы бар деп СССР Еылым акаде- миясыныц муше-корреспонденты, проф. С. Б . Маловтын «К истории казахского язы ка» деген ецбегш рана атаута болады, 'Пл, эдебиет теорияшыларынан у л п ретшде пай- далаиылган ецбектердщ непзгшерй Аристотель. «Поэ тика» (изл ЛИ С С С Р . Ленинград, 1927 г.). Античные тео
рии языка и стиля (О ГИ З, М осква-Ленинград, 1936 г._), Арбатов Б. «Язы к поэтический и язык практический» («Печать и революция», кн. V II, 1923 г. Архив М аркса и Энгельса, том IV , М осква, 1935 г .), Белинский В . Г. Поли, собр соч. (Под ред. Венгерова, том I— II I I I — IV —V — V I.C .-П. 1910— 1917 г г .). Боровков А. К. «Узбек ский литературный язык» («Я зы к и мышление», том II, АН С СС Р, Ленинград, 1934 г .), Вандриес Ж . «Язык» (М осква, 1937 г .), Виноградов В . В . «Язы к Пушкина» (М. Ленинград, 1931 г .), Виноградов В . В . «Очерки по истории русского литературного язы ка X V III— X IX вв.» (М осква, 1938 г.), Виноградов И. Вопросы марксистской поэтики» (Ленинград, 1938 г.). Горький М . «О литерату ре» (М осква, 1936 г.), Гроссман Л . «Борьба за стиль» (Опыты по критике и поэтике, М осква, 1937 г .), Гоф ман В . «Язык литературы» (Ленинград, 1938 г.), чден- корр. АН С СС Р Жирмунский В . М . «Задачи поэтики» (Сб. «Задачи и методы изучения искусства», С.-П. 1921 г.), Корш Ф. Е. «Древнейший народный стих турец ких племен» (Запад. Воет. Общ., т. X IX , вып. 2 и 3, АН С СС Р, С.-П., 1910 г.), Корш В . Ф. «Язы к, как явление природы и орудие литературы» (Всеобщ ая история ли тературы, том V I ), Ленин В . И. Сочинения, том X IV — XV (Москва, Ленинград, 1929 г .), Ленин В . И. «О куль туре и искусстве» (О ГИ З, М осква, 1938 г .), Ленин В . И. «Ленин о литературе» (ГИ Х Л , М осква, 1941 г.), член- корр. АН С СС Р М алов С. Е. «К истории казахского языка» («Известия АН С С С Р, отд. литер, и языка», № 3, М осква, 1941 г.), Мандельштам И. Е . «О характере гоголевского стиля» (С П Б , Ленинград, Гельсингфорс, 1902 г., 1934 г .), Мещанинов И. И. «Н овое учение о язы ке» (Ленинград, 1936 г.), академик Орлов А. С. «К а за х ский героический эпос» (АН С С С Р, Ленинград, 1954 г.), Потебня А. А. «Мысль и язык» (Пол. собр. сочин. т. I, изд. 4, О десса, 1922 г.), Потебня. «И з записки по теории словесности. Басня. Пословица. Поговорка» (Харьков, 1914 г.), «Поэтика» (Сборник по теории поэтического языка, П, 1919 г.), проф. Поспелов Г. Н. «Теория лите ратуры» (Учпедгиз, М осква, 1940 г .), Радлов В . В . «Об разцы народной литературы тюркских племен», ч. I I I и IV (СП Б, 1870— 1872 г.), Русские писатели о литературе (под ред. Балахутого С. А., том I— И, изд. Сов. писатель, Ленинград, 1940 г., 1941 г.), Саади Г. «Язык, литература 9 К. Жуыалнев 129
и письменность в человеческом мире и их истор. разви тие» (на татарском языке, Казань, 1928 г.), проф. Тимо феев Л . И. «Теория литературы» (Учпедгиз, Москва, 1945 г .), проф. Томашевский Б . «Теория литературы» (Поэтика, Ленинград, 1925 г .), Чернышевский Н. Г. «Эстетические отношения искусства к действительности» (Госполитиздат, 1945 г .), чл. корр. АН С СС Р, Черны шев В. И. «Русский язык в произведении Тургенева» (И звестия АН С С С Р, № 3, 1936 г.) — тагы баска да осылар тэр1з д 1 т 1л ж эне поэтик т!л туралы жазылран орыс галымдарынын енбектер1болды. Осы ж огары да айтылган енбектерд1 зерттеп, тексерш, олардын б1зге керекп деген жерлерш к а за к эдебиеп, казакты н поэтик т 1лдер1не талдаулар беру уилн пайда- ланып, ез1м1зге басш ы лы к егп к . Б1зд1н ек1нш1 иек суйе- ген мэл1меттер1м1з Абайдын е з 1 окыган Навои, Сагади, Низами тэр1зд1 акындарынын шыгармалары мен олар жонж де ж азы лган Е . Э. Бертельс тэр1зд1 шыгыс эдебие- Tin зерттеуш1 галы мдарды ц эралуан енбектер1 болды. Yiuiiiuii, н е п зп материалымыз казакты н ауыз эдебие- Ti, Абайдын алдындагы, езн пн тусындагы одеби uibiFap- малардын поэтикалык т 1лдер1н жэне Абайдын ез елен- дер1ндег1 поэтик т1лдерд1н барлы к Typi тугел камтылып ж асалган картотекалар. Бул — жумы сты н 1ш1ндег1 ен ауыры да ж эне ен кундысы да. бйткеш, онысыз салыс- тыра зерттеу жумысын жург1зу мумк1н емес. Бул ж умы с тын К азакстан ж агдайы нда ж эне 6ip киы нды гы — к а закты н кеп акындарынын сездер 1н к о л ж азб а, тек архив- т1к фопдылардан табуга болады. Басылып шыккандары ж узден 6ip рана. Олардын ез1 де cofhc ке зж д еп караз м эселес1н1н киындырынан жанартылып басылмай, к е з1 азайы п, киындыкпен гана кол Fa ту сетж матерналга ай- налган. Эйтсе де, Казакстан, М осква библиотекаларындагы керекН деген бар мумк1нш1л1к толы к камтылды. Абай елен шырармаларынын т 1лдер1н салы сты ра зерттеу уш1н к аж е т болтан к а з а к эдебиет нускалары нег1з 1нде тугел кзмтылды-ау деп ойлаймыз. С ойтж , к а з а к эдеб и етЫ н эр саласынан мол жаса- лынгаи картотекалардагы поэтик т 1лдерден келт1р1лген м ысалдарды салы сты ру аркылы Fana Абайра шейш не барлырын, Абайдын оз1 не ж анал ы к-енпзш , кандаи жол, кандай эдштер колданранын айкындауга тура келдй 130
Бул жеш нде сыншыларымыз тары 6ip нэрсеш ескеру- aepi керек. Бул енбекте 6ip мысалдык 6ipneme ж ерде кай- талануы мумкш. Ол — жанылрандык, салакты к емес, не айтайын деген п ш р д ж каж етт1гжен туран, не поэтик тш- дщ 6ip-6ipiMeH нык байланыстырылранынан туран нэрсе деп карауымыз кажет. Мысалы: <ШоцпардайкекШбар,камыс кулак, Кон мойынды, кояи жак бокен кабак»,— деген eKi жолды алсак, курснвпен тершген с ез тенеу де, кара apinnen тершген сездер эпнтеттер. Сондыктан, бул eKi жол тенеуге алынран мысалдарда да, эпитетке алын- FaH мысалдарда да кездесе 6epyi мумкш. Абай поэзиясында колданылатын поэтик тшдердш Heri3rwepi тугел камтылды. Бфен-саран Typnepi Kipri3Ui- месе, олардыц жалпы Абай т ш н айкындауда мэш, орны шамалы болгандыктан, эдей1 калдырдык (мысалы: ана колуф, полиптотон). Сонымен катар, Абай елецдершдег1 дыбыс мэселесш де ашык калдырып кеттш. ©йткеш, 6i3 Абайдын поэзия- сыныц тьшн зерттегенде, оны езж ен бурынры эдебиеттег1 поэтик тмдермен салыстырганда, neri3ri м аксатты н 61- p i— Абайдыц жаналы к, epeKiue-iiriH айкындау десек, дыбыс мэселеН жешнде айта койрандай жаналы к, ерек- шелжтерд1 кездеепру киын тэр13Д1. EcKi эдебиеттерде кездесетш 6ip жайт дыбыс куалаушылык болса, одан Абай FaHa емес, онын алдындары эдебиет те арылран бо- латын. Ал, табири, занды турде кездесетш дыбыс кайта- лау (мсйл1 ассонанс, мейл1 аллитерация) барлы к акын- дардан да табы ла береди Сондыктан, Абайдыц ез елец- держен жэне онымен салыстыру уш ж бурынры эдебиеттерден жасалынран картотека, мысалдарымыз толык бола турса да, ол жеш нде 93ipre niKip айтудан токтала туруды макул кердж. Б1здж бул енбекте Абай дыц езжен пайдаланранымыз — Абай Кунанбайулы «Шыгармалары» атты толык жинак, I том, 1939 ж ы л), С СС Р Рылым академиясыныц казакстанды к филиалы- ныц эдебиет секторы бастырран жинак пен Абай Кунан байулы «Шырармалары» (аударма мен кара сез, II том, 1940 жы л) муны да Каз. ФАН бастырран. Бул eKi том Абайдыц типн зерттеген кезде opi соцры, spi Абай елец- держ щ баспага шыккандарыныц ец толыры болгандык- тан картотекалар да, мысалдар да осылардан алынды. 131
YsiHfli алран жерлерде, кыскарту ушш (Абай, I то м ), (Абай, I I том) деп беттерш койып отырдык. Бул монографияны ж а зу у ш' н пайдаланылран, бас- шылык у ш' н колданылран ецбектердщ библиографиясы жэне Абайдын. неологизм!, тенеу, эпитет т. б. поэтик т1л- flepi туралы ж асалеан сездж тер! кггаптын колем! шарын болрандыктан ен г!з!лмед!. Тек узп ш л ер алынран баска материалдар рана жакш аны ц inline койылран реттж сан- дар аркылы кггаптын аярында ескертуде бериш .
П ОЭТИ К Т1ЛД1Н. КА ЗА К 0М1Р1НДЕГ1 ОРНЫ МЕН МЭН1 «Туганда дуние eciriH ашады еден, ©ленмен жер койнына Kipep денек. ©Mipaeri кызырын 6api еленмен, (Абай.Iтом,81-бет).Ойласаншы, бос какпай елен-селен...> К азакты к шын мэншдег1 керкем эдебиетййк н еп з1н салушы улы акыннын т ш н рылыми турде терец зерттеу- дщ жалпы к азак эдебиет т ш н щ дам у жолдарын айкын- дауда мацызы зор, орны ерекше. Абай елендерйпк т ш и зерттеп, улы акын к а з а к эдебиетшщ т ш н кал ай дамы- тып, калай ш ерьп егп , жалпы т!л корына не косты, осы- лардыц бетж ашу — Ka3ipri кездщ турызып отырран, толрэры эбден шскен мэселе. Эрине, бул окай ж умыс емес, кеп зерттеу, кеп талдауларды керек етедй Абайдык поэтик тждерш щ биж сатыра ж ету жолда- рынын. рылыми турде 6eTiH ашу упнн жалпы сез eHepi, оныц 03eri саналатын поэтик тж д ерш ж к а з а к ем1ршде кандай мэн!, орны болды? Фольклор, Абай алдындары жэне онын ез кезшдег! эдебиеттердщ поэтик Т1лдер1 кан дай сатыда ед1? Олармен салыстыра зерттегенде, тш жарынан Абай не ж акал ы к енг1зд1? в з ерекшелжтер1 кайсы? Шырыс жэне орыс эдебиеттер1мен кандай байла- ныс, карым-катынастары болды? Мше алдымен осы мэ-
сслелердщ бетш ашуымыз керек. Онсыз Абайдын казак эдебиет т ш н щ Heri3iii салудагы орнын б елплеу киып. Бул мэселелердщ бет1 ашылмай, Абайга lueftiiiri эдебиет- Teri барымыз анау едк Абайдын енпзгсн жацалыры мы- надай деп салы сты ра отырып зерттесек кана, Абай ка- зактын эдеби тш ш щ непзш салушы дей аламыз. Сондык- тан, бул мэселелердщ эркайсысына ж еке-ж еке токталып, салы сты ра отырып талдаулар 6epyiMi3 керек. Демек, ек алдымен, елец, онын Heri3ri куралы поэтик т1лдщ казак халкыныц eMipinaeri мэш мен орны кандай болды, coFan токталайык. Орыстыц атакты улы сыншысы Белинский езш щ «Эдебиет» деген сездщ «Ж алпы мэш » дейтin макала- сында ж азба свз enepi, эдебиет, олардыи айырмасы, жа- кындыры, карым-катынастарын айта келш, 6ip жершде: «Халы ктарды н сэбш пк дэу1ршдег1 ой-санасы ей, алдымен олардык поэзиясыиан Kepiiiefli, ейткеш, мэдениеттщ жэ- не быпмшц кандай сатысында турса да , ap6ip халыктын ap6ip тайпанын езш дш поэзиясы болады... халы к, немесе, 6ip тайпа ж азу енерш 6toMeyi мумкш, 6ipan онын поэ зиясы болмауы мумкш емес» (5). Улы сыншынын бул айткан даналы к niKipi б1здщ к а зак. халкыныц eMipiHe де дэл келедк К а за к халкы ж азба э д еб и ет ш п кеш танысса да , ауызша эдебиетке (фольк- nopFa), мейлшше, бай халыктын 6ipi. К а з а к фольклоры банлыгы, мазмундылыры, квлемд1- лiri жагыпап кай елдщ болсын фольклорымен таласа алады. Ken TOiupire багы ну калды ктары н керсететш «Кун жайлату», «Кун жаудыру», «Ж ылан арбау», «Бэдж», «Буййп оку» тэр1зд1 салт жырлары ж эне «Кара елец», «Кайым елец», кыскасы, ауыз эдебиетшщ усак жанрла- рына ж ататы н эр турл1 елендерден бастап, зор окиралы усак ж ы рлар, окирэрз катысушы каЬармандарыныц ер- лш салттары атадан балара bepi.iin, тукым куалата су- деттелетш «Кы ры мны к кырык батыры» тэр1зд1 жырлар- дын б1зде болуы — ауызша эдебиеттщ жогаррыБслин- скийдщ кунды niKipiH дэлелде\\н ез алдыиа жэне кандай дэрежеде болганын да толык айкындайды. К азакты н ауы з эдебиет! — халыктын дш , философия, этнография, сая сат, тэл1м-тэрбне, рылым, тарих сэуле- ci — 6.3pinin басы тушскен улкен казна. Мэдениеттщ сэбилш дэу1ршде дш , философия, этнография, тэл1м-тэр-
бие, рылым — бэршщ функциясын эдебиет, поэзия атка- ратыны эр елдщ тарихына тэн нэрсе. К а з а к ел М н ескЬ ден калган тарихи, эдеби муралары да осыны керсетедь К азакты к ауыз эдебиетшде neri3ri сала — поэзия. Халыктын кеп Tanipire табыну кезшдег| сана сэулесш ауыз эдебиетМк есшлеу журнарынык 6ipi саналатын « ¥ с а к жанрдык» езш де де 6i3 стихиялык куштерге сез аркылы эсер ету, кейде, жалбарынып, «катан тэшрд1» ж1б1ту, кейде коркытып ырыстыру, калайда стихияны ез дегешне кещйру T ^ eri ашык айтылатындырын керем!3. «TeMip, тен1р, теш'р жан, TeMip.iiH улы каура жан, Тасыркасан. тас жаудыр, КаЬарлансан. кар жаудыр!.. Кел, кел, булт, кел булт. Ею енеге тел, булт, Арысы катты сулардан Сыргн сорыл кел, булт!.. Дария шор, дария шор!» (6) Бул узш дщ е «TeMip жан», «каура жан» — булт Tonipi- ci, «Дария шор» — су Tanipici урымында, «Кун жайла- ту», «Наурыз жырындары» да осы тэр1зд1 тш ек, ж аксы - лы к иелер!, ракымды тэшрлерд! сез аркылы сыпайи т1лекпен ездерш е икемдеп, т1рш шк керегше пайдалану. «Мары, мары, мары жылан, Бызыри 6ip жылан. ¥зын, узын, уз жылан, У'зын шашты келтс жылан, Маркари, саркари. Былдыр, шыл.лыр, болран тунн:н басынан Лек-лек келед!, шык, жылан, Ыс жылан. ышпар жылан, Отыз бес кезд!, Кырык )I<y3fli, Орман туншц басынан. БуМ келд1, Камбар, шык! Byfii келдк Камбар, шык! Отыз омырткадан шык! Кырык кабырткадан шык!» «Буш, буШ, буй!, шык! Byfii келдк Камбар, шык! ЗаЬарыиды жаймай шык! Отыз омырткадан шык! Кырык кабырткадан шык!» (7) 135
Bi3, «Булт шакыру», «Кун жайлатудан» жаксылык нелерше жалбары ну, ткпек ткпеуд1 керсек, cohfij «Баксы жыры», «Ж ылан арбау», «Булт шакыру», «Буш» жырла- рында ж ам анды к иелерше жэие жылан-шаяи сыкылды зиянды жэндштердщ адамра ететш эртурл1 зияндарын С0з аркылы бегеп, сезбен табират кубылысына да, эртур- л1 жэндштерге де вз эсерлерш ти пзу, оларды езш е ба- Fbiiiflbipy м уддесш керем1з. Эрине, бул у з й ш келтчрш отырран нуска ауыз эде- биетшщ « ¥ с а к жанры», олардын Typi канша десек те, адам взш табираттан айырмай, 6ip санап журген кездер- ден анарурлым сок шыккан табират сырларын толык ук- паса да, езш табират деп танудан элдекашан арылран кездердег1 ой-сана калды ктары . Эйтсе де, табигаттын эртурл1 стихиялык куштерше, зиянды жэндштерше свз аркылы эсер етемш деген эл1 де ой-сананын сэбилш ке- 3iiien арылып кетпеген наным, ceniM келеккеш екешн ту- ciiiy киын емес. Сонымен катар, бул жырларды ой-сананык каншама сэбилш кезш керсетедк мэдениеттщ ani каншама теменг! саты да туррандырын ацрартады десек те, 6ip кездег1 ха- лы ктыц дуние тануш ылык, оран езш щ карым-катысы, езш ш е табират кубылыстарына эсер етемш дегендег! куралы — поэзия, влек, жырлар болрандыктан, поэзия- нык жалпы ел eMipiHfleri орны, мэн1 ecKi кездш езш де де осал болмагандырына бул келт1р1лген мысалдар дэлел бола алады. Ал, халы к санасы ны к анарурлым ескен дэу1р1ндег1 ой-ппйрдщ сэулеш болган у сак жанрды к екшнй Typi са- налатын «турмыс, салт жырларын» жэне макал, мэтел, шешендер сездерш ал сак , поэзия элеумет екпр'шен тше- лей байланысты болып, эр мэселеде де поэзия улкен орын алып, елдщ елд1г1 ушш нактылы, к у н т куралынык 6ipi болрандырын кврем13. «YriT, ж у бату», «Б ет ашар», «BeciK жырларынан» 6ipneuie мы салдар келт1релш: «...Ата, лиана жаккайсын, Ky^eyiH.ni куткейсш, в з басын курмет еткейак, Канша KBiiia калса да, Bip-6ipiHfli тутпейсщ. •» (8) «Кайнаганнын алдынан, Какандама, келжшек, Уйге тускен туйеш. 136
Бакандама, кедшшек. Квксауыр Ke6iciH сартылдап, Уй кыдырма, келжшек...» «Курыгынды майырып, Тунде жылкы кайырып, Жаудан жылкы айырып, Жшт болар ма ckchcih? Айыр калпак Kiiicin. Акырып жауга тшст, Батыр болар ма екенсж? Бармактарыи майысып, Турл! ою ойысып, ¥ста болар ма екенсж? Танлайларыи такылдап, Сейлегенде свз бермей, Шсшен болар ма екенсж?» (9) Бул узшдшерден устем таптын да, халыктын да тм е- ri, максаты айкын кершедк Ж ана тускен келжд1 фео- далдык, FypbiiiKa барындыру муддесш « Б ет аш ардан* керсек, «Бесш » жырынан батырлык, ел коррауды акса- ран халы к арманын керу де киын емес. Сондыктан, ауыз эдебиетшщ бэрш б1рыцгай ха л ы кт ш деген дурыс болмас едк Ауыз эдебиетш сез кылранда, ол халык мурасы ле генде, ацпме кепш ш к жешнде екендш эрдайым есте болуы керек. Х алы к е з улынын ел коррайтын батыр, ж урт баска- рарлык шешен, ец болмаса, колынан ш еберлж eHepi ке- летш уста болуын ансайды, ж а с урпакты к елш е и г ш ic eTyin м аксат етед'г Шын мэншде поэзия болмаса да , езш щ курылысы жарынан, ыргак, дыбыс кайталактауы жагынан еленге ете жакын, казактыц макал, мэтел, накыл сездерш ал- сак. олар да 6i3fliK осы niKipiMi3Ai растай туседк «Алтау ала болса, ауызлагылан айырылады. Твртеу тугел болса, тебедегнй келт1ред1». «Байлык — байлык емес, б!рлж — байлык». «Б1рлЬс, б!рлж ry6i — Tip/iiK». «Бейнет, бейнет Ty6i — зейнет». «Ерд1 намыс eaTipeai, коянды камыс елт!реди «Мал — жаным садагасы, жан — арым садарасы». «Ер 6ip елед1, ез кунде елед1». «Енбек етсен, емерсш» (10). «Колы кнмылдараннын аузы кимылдайды»,— дегендер сиякты адам OMipiHiH тэж1рибеа, вМ1рдщ ор жарын камтыган макал, мэтелдердщ кайсысы болсын —
кек1лд1 жас, келешек урпактар уш ш сызылмаран хат, жазылмаган кггап, улгьенеге, ш м - б ш м алатын мектебь Абайш а айтканда: экесппц баласы болмай, адам ба- ласы боламын деунилердщ eMip тану, ой-niKipiH ерктету, елше керек еркек ул болу уш ш , керект1 улп, впегенГк кепшш г1 макал, мэтелден, накыл сездерден табылады. 0йтке1й, накыл сездер, халык даналарынын OMip Tipmi- лш тартыстарын бакылап келш айтылгап тэж1рибе же- Mici, терец ой, данышпан акылдыц 6epiK Tyflim, халык- ты к eMipre квзкарасы. С вз OHepiHiii ел ем1ршде кандай орын алрандырына жэне 6ip дэлел билер ce3i деуге болады. Б1зге аты рана емес, сездер1 мэл1м к а з а к билершщ ке п ш ш г! — казак ты ц ру басылары , феодал табыныц идеологтары. Билер eMipre в з табыныц мунарасынан к а рал, бнлш айтты, KefliHrire сез калдырды. Олар рушыл- дык дэу1рдщ еткеш н ж аксы бшп, е з кезш жете TyciHin, ез кезкарастарынша, келешекке жен алтедк Х ал ы к тш епне карай бешмделген кейб1р шешендер- д щ свздерц мэш мен катар, Typi жарынан да кецш ауда- руды керек етедк М ы сал yiuiii, X V III расырдапи К,аз- дауы сты К азы бектщ Контэж1ге айткан 6ip ce3in келт1ре- лш . Бул — мазмуны жарынан да, Typi жарынан да шешендш сездерд щ ен у л г ш Typi. Абылай кезш де ( X V III расырда) калм актыц opi кол басы , opi дипломат, атакты ханы Коцтэж1 к а за к елшщ 6ip бвлегш шауып алып, кеп мал экетедь К,оцтож1мен свйлеске барран билердщ iuiiiw e 14 ж асар бала Казыбек те барады. С ез устал барран Тайгелт1р кезект1 сез1и жен- деп айта алмаранына ашынран К азы бек, ханнан с ез су- рап, ел бшйгш ез колына алып, темендег! сезд! айтады: «Сен тем|р де, мен Keuip, EpiTKeai келгенмш, E ki e.niKTiii балаеын TeaiTKeai келгенмш. Егесетш ер шык.еа, №лткел1 келгенмш. Туткир сары жел1ммш, Жабыскалы келгенмш. Жана уйреткен жас тулпар, Шабыскалы келгенмш. Танымайтын жаттарра Таныткалы келгенмш. Табыскалы келгенмш. 138
Табысуга келмесен, Турысатын жср1ия! айт, Сен кабылан да, мен арыстан, Алыскалы келгенмш»— (11) дейдй Каздауысты Казы бектщ бул сездерш ен шет 6ip ел мен екшш1 елдщ адамдары кездескен 6epix сакталатын елдш — менмешнк те, ерлж те, ел Ti3riniii ез колында устап, шетпен сейлесе аларлык, сез xtyflpiKTiri шешендж те, ер.гпк, тонайбат, елдесуге куш эры, ж ауласуга пышэры 93ip, езипн кабырралы ел екещйгш ангарту да толык урынылады. Осы сездеи Kefiiin Контож i 6iTiMre келедй Сейтш, memeiiHin жуйесш тапкан ш еш ен дт ce3i ар- касында ею елден де айдалмак мал, тегш м ек кан аман сакталынып, жойкын жорыкка, кыррын шабуылдарра бегеу салынады. ?KoFapFbi айтылрандарды корыта келгенде, ecKi салт жырларынан бастап, куш Keiueri шешендж сездер тагы баска елец, жырлардык элеум еттж ем 1ршде мэш зор, улкен opbiiiFa алгандырын керем!з. Х алы к eMipiHiH толык айнасы болтан батырлар жыры, лиро-эпос, тарихи жырларды айтпай-ак, осы усак жырлар мен накыл сез, шешендж сездерден келт1рген узшдшер де буран толык долел бола алады. Eiifli Heri3ri мэселе: поэтик тьпдщ к а з а к eMipinfleri Maui мен орны, соран келелж. Эрине, бул мэселеш адебиеттен тыс жеке алып ка- Рауга болмайды. Сондыктан да елен, жырларра токтап, олардын ел eMipiHfleri мэнш, алган орнын, аткарран жумысын сез eTiri отырмыз. Эл1 де 6i3 поэтик тьп мэсе- лесш сол елен, жырлармен байланыстыра отырып, тек- серем1з. Жогарры узш ю келпрген елен, жыр, макал, мэтел, шешендж сездердщ элеумет ем 1ршде зор жумы с аткар- ранын мойындасак, поэтик тьлдердщ де Maui улкен еке- Hin мойындаймыз. вй ткеш олардын кайсысын а л са к т а , ыргак, уйкас, сез кайталау, дыбыс кайталау, образды сездерге курылады. Ыррак, поэтик пл, кайсысынын болсын Heri3ri куралы. «TeMip, тем1р, тем1р жан, Тем1рдш улы каура жан, Тасыркасак, тас жаудыр, КаЬарлансан. кар жаудыр!.. 139
Кел, кел, булт, кел, булт...» Бызыри 6ip жылан ¥зын, узын уз жылан...» (12) деген узшд1лерде, елещйн эр жолдары б е л г ш буын са- нына н е п з д е л ш т (эр жолы непзш де ею бунак, 7 буын), езш е тэн ыргак, б ел гш уйкасы бар, сез кайталау, ды- быс кай талау (ассонанс, аллитерация) зацдары 6epiK сакталады . Е гер, узшд1 келт1рген елен-жырлардын, жал- пы алганда, элеум ет еийршде улкен орны, мэш болды дегенд1 мойындасак, сонымен 6 ipre, оны елен етш, жыр ет1п, так п ак етш турган поэтик тьлдщ де мэш зор екешн мойындамаска болмайды. «Буш, 6yfii, 6yfti, шык? «Буй! келд1, Качбар шык! ЗаЬарынды жаймай шык! Отыз омырткалан шык. Кырык кабырткадан шык!» —(13) Мундагы кайталанып отырган свздер, свз таба алма- гандыктан колданылып отырган жок, зиянды жэндж- Tin атын этап, оган буйырып, айтканына кенд1ру, сол свз аркылы заИар уын адамнаи iuuFapy максатымен ай- тылып отыр. Бул елендердш ш ш д е, кейде, каз1р 6i3re TyciHiKci3, шыгу тегж ш кайсы екешн 6i3 бжмейтш свздер де жок емес. М ысалы: «Бызыри 6ip жыланы» «Маркари-саркари» деген T3pi3fli свздер. Булар эуелде 6ip нэрсешн аты бо- луы, не косарланып айтылып журген «М ар мен жылан» (мар — парсыша жылан деген свз) Tapi3fli свз болуы мум- KiH, оларды н шыгу тепн айкындау т1л мамандарынын ж умы сы , б1здщ бул ж ердеп айтпагымыз —_Ka3ip э л а з Kepince де. 6ip кездерде, адам баласынын ой-санасыi эл1 сэби лж дэ>мрде, с в з аркылы стихияга эсер ету тм епнен турандыгын керсету. Б аксы л ар жырынла поэтикалык тонн, айтайын де- reHiH о браз аркылы беруге тырысу TinTi жш кездеседь «Мшген атык сабылып, Батырым, алып KeainciR Жетшс батпан TeMip.ii, Жалгыз ваш жамылып. Балалы каздай ыныранып, 140
Бэйтеректей буралып, Батыр, Терек, сея, сейле!» — деген узш дш еп: « Ж е т т с батпан тем1рдЬ Tapi3Ai acipe- леу, «Балалы каздай ыныранып», «Бэйтеректей бура лып» деген жолдардагы тенеу, эпитеттер, керкемдеу ку- ралы ретшде жумыс аткарып отыр. Ал, макал, мэтел мен билер ce3iH ал сак , тугелдей поэтикалык тмдерге пспзделедг Кай макал, кай мэтел- Ai ал сак та, б е л гш ыргак, сез, дыбыс кайталау, тенеу, эпитет, acipece, метафоралык сез колданыстары ж м ушырайды. «Бейнет, бейнет Ty6i — зейнет», « Б а й л ы к — байлык емес, б1рлж — байлык» Tapi3fli метафора, «К о лы кимылдаганнын ауызы кимылдайды» деген сыкыл- ды бутшшн орнына белш епн колданган — синекдоха, «К ш з ю м д ш болса, б м ек сош ли» деп HeciHiH орнына ки1зш, адамнын орнына бшегш, бутшнщ орнына белш е пн колданган синекдоха, не поэтик тш дердщ баска тур- лер! eKi макалдын 6ipiHeH кездеседь Поэтик тш дер казакты н шешещцк сездерш де кеп табылады. Шешендш сездер 63iHiH мазмунымен гана кунды емес, Typi, курылысы, acipece, тш м е н де кунды. К азак халкынын сез енер!нен шешендш сез ерекше орын алады. Казакты н шешендш сездерш щ кейб1реу- лерш логикалык жэне керкемдМ жагынан алсак, есю грек, Рим елдершш шешендш мураларын салыстыра зерттеуге болады. Олар ecKi грек, Рим шешендершдей теориямен каруланган адамдар болмаса да, ез бойла- рында табигаттын тараткан зор сыйы бар, улкен талант иелepi ж ас кезшен шешендшке дагдыланып yflpeHyi, оны api енер, api ел баскаруда улкен курал деп угуы — шешендердш шешендш eHepi жолында кеп нэрселерге не болгандыгын керсетедк К азак халкы шешендш жеш нде теориялык гылыми енбектер калдырмаса да, шешендш eHepi улп-енегесш калдырды. Тамаш а нэрсе, к а з а к билершщ сездерш де шешендш (ораторское искусство) enepine койылатын шарттар анык байкалады. Шешендш сездердщ курылысы туралы Аристотель былай дейдк «Шешендш сейлем курылысынын TypiH алсак, ме трика болып кетпеу1мен катар, ыргаксыз да болмасын. Сейлем ж алан метрика болып келсе, тыкдаушынын ке- Htoi дауыстын KeTepiHKi, басынкы айтылу жактарына 141
ауады да, ninip табиги болмай, жасалынды тэр1зденед1. Егер свйлем ы ргаксы з болса, онда ой б1тпей калгандай кершедЕ 8p6ip бнпеген он, акылга унамсыз, кемлге конымсыз. Сондыктан, метрдщ кемепмен болмаса да, сейлемге б1ткен туе беру керек. Барлык, нэрсе санмен елш енед! десек, сейлем турiне ел ш еуш сан — ыргак, метр — оныд бутактарыныц 6ipi рана. Д ем ек, сейлем ы ргакка непзделш у! шарт, метрге непзделсе ол елецге айналады» (14). К азадты ц шешенд1к сездер1 д е непзш де ыргакка курылады. Сейлем курылысы елец мен кар а сездщ ара- лыгында болып келед1. Поэтик т1л, ыргак, метр, сезд'щ эуездипгш кушейту ушш колданылатын дыбыс кайта- лаулар оны елецге ж акы н туыс етсе, сейлемдерппц се- з1мге ем ес, келел1 niKip, туй1нд1 ой, терец логикага ку- рылуы оны кара сезге туы стас етед1. Аристотель ек1нш1 6ip ж ерш де: шешенд1к енер1не, acipece, керекД т1л, ауыстыру магынасында колданыла тын сездер десе, к а з а к шешендершщ сез1 бул жагын да 6epiK устайды. Ж огаргы уз1нд1 келДрген К аздауы сты Казыбект1н КоцтэжДе айтканын поэтик т ш жагын талдап керсек, ж алпы шешенд1к сез1н1ц поэтик Длдерден курылаты- нына шек келт1рмейм1з. «Сен тем!р де, мен кемip, Сен кабылан да, мен арыстан...» 8 p i метаф оралык, эр! шендест!ру (антитеза) Tapi3fli сез колданы стар, не: Мен желЫН..баЛаСЬШ\"’ Мен тулпар...» — деген сыкы лды метафоранын ж ай тур«, немесе: «Туткыр сэры жел1м мен» «Жана уйреткен жас тулпар»,— деген Tapi3fli метаф оралык эпитеттер тушее к е л т , ше- шенн!ц сез!н е эдем! керне терец мазмун 6epin отыр. Сонымен катар, ассонанс, аллитерация Tapi3fli дыбыс кайталаушылык, ыргак, уйкас сез кайталау зандары да белп л! мелшерлерде колданылып, сол сейлеуд! (К.а-
зыбек c e 3i) , бутшдей алганда, кулакка конымды eTin TypFaH да— поэтик тж , онын эр Typni элементтерь Бул— жалгыз Казыбек кана емес, баска да шешендердщ сез, сейлемдерше тэн касиет. Жинактай келгенде: «Турмыс, салт жырлары», ма кал , мэтелдер, шешендж сездер халы кты к дуние тану, тэл 1м-тэрбие, уггг саясат, жалпы и р ш ш п н д е улкен орын алды десек, олардын елен жыр, так п ак болы пж а- салып шыгуында Heri3ri куралы поэтик Tin екеш созс1з. Ендеше, осы туррыдан Караганда елен, жыр, онын не- ri3ri куралы поэтик Т1лцш элеумет ем1ршдег! орны ерек- ше, мэш зор. Казакты н улы акыны Абайдын: «Туранда дуние eciriH ашады елен, вленмен жер койнына Kipep денек. ©Mipaeri кызырын бэр! еленмен, Ойласаншы, бос какпай елен-селен»,— деужде улкен мэн, терен магына жаткандырын осыдан да айкын керуге болады.
А БАЙ FA ДЕЙ1НГ1 КАЗАК ПОЭЗИЯСЫ Ж Э Н Е АБАЙ ПОЭЗИЯСЫ НЫ Н, TIJ11 Абай казакты н эдебиет тЫ н щ непзш салушы, дамы- тып жгерьпетуий дегенде, б1здщ эдебиетш1лер1м1зд!н ес- кермей журген мэселенщ 6 ip i— Абайдын алдындагы эдебиет1м!здж т ш кандай ед1, онда поэтик тм дерден не бар, не ж о к деген м эселе. Муны эл! еш м м сез кылган емес. Абай ж еш н деп тексеру-зерттеулерд1 актарсак, бул туралы ешнэрсе таба алмаймыз. Абай улы акын, кеменгер акын дегенде, онан бурын ешнэрсе ж о к деп карау дурыс болмас едй Абай — езж ен бурынгы ауыз эдебиетж, жеке акындардын эдеби мура- ларын толы к менгеру1мен, ез тусы ндап>1 эдебиетке сын K63iMeH карап, кем ш ш ктерш коре б1л у1мен жэне кейж п- лерге у л п аларлы к мура калдыруымен Абай. К а з а к фольклоры (ауы з эдебиет!) бай фольклордын 6ip i боп саналады десек, поэтик т м жагынан да осыны айтуга болады. X V III гасырдын екшип жарымынан басталатын тари- хи эдебиеттщ алгаш кы ек ж дер к Бухар, Д улат, М ахам- бет т. б. акындардын езд ер! ауы з эдеби етЫ н непзж де весе де, о й -niKip жагы нан болсын, поэтик типж е ездерж - ше ж ана образдар Kipri3y жагынан болсын eMip бейнесж суреттегенде шындыкка непздей отырып бейнелеу жаил- нан болсын, эдебиет!м1здж т ш н ж герм етпесе, Kepi KeTip-
X IX гасырдын CKinuii жарымындары акындардан эде- б и е т н зд щ бурынгы т!л тазалырын аздырып, т 1лд1 шу- барлау арымы туа бастап едк бул кезде тарих сахнасына улы акын Абай ш ы р ы п , тьп шубарлаура карсы майдан ашты. Бул жеш нде кейш айтпакпыз. K,a3ipri токталатын мэселе ауыз эдебией, Абай алдындагы, кезш деп тарихи эдебиет жэне Абай. Бул — осы ецбектщ Heri3ri мэселесь ©йткеш, ауыз эдебиетк онын алдындагы жэне тустас эдебиетшде поэтик тьлден не бар, не ж о ры н аша отырып, Абайдын ж аналы к ерекшел!гш аша алсак, оньщ эдеби т!л ж ен ш деп улы енбепнде казактын эдебиет т ш н щ neri3iH салып дамы- тушы, 1лгер1летш, жогары сатыра кетерунп скснi де ай- кындалады. Бурынры барды айтып, жацанын 6eTin ашу жалпы зерттеу енбектершщ Heri3ri нысанасы болса, Абай алдындагы эдебнеттердщ тип жеш нде еште 6ip даяр зерттеу енбектершщ болмауы Абайдын Tinin e3i не ше- fiiHri, не ез кезш деп эдебиет тш м е н салыстыра отырып зерттеуд! м ж дет етедк Орыс эдебиетпнлер! 6ip акыннын т ш н зерттеу керек болса, бурын мынау бар ед1 деп жат- пайды. ©йткен!, OFan шейш ол зерттелш айтылран, тексе- ршген. Сондыктан, сол акыннын езш е тэн ерекшелш, жа- налыктарын айтып беруге тырысады. Б1здщ жумысымыздары улкен киыншылыктын 6ipi, MiHe, осы. Абайдын т ш н айту уппн, OFaH meiiinri эдебиет тш нен ешнэрсе болмарандыктан, оларра да токталмаура болмайды. Эрине, муны 6ip ауыз свзбен айта салу киын. Бул мэселе осы ецбектщ узына бойына созы лады , поэтик тшдердщ эркайсысына жекелеп токтаранда, 63iMi3me, Абайдын жанальны, ерекшел!г! дегешм1зге, сол тарау, кай бвл1мдермен байланысты — айрыкша токтап отыр- макпыз. Абай ез халкынын эдебиетш суйе де, сынай да бицц. Ол 03iHe mefliHri эдебиеттщ ж аксы табыстарын дамыт- ты, сол улгще жанартып, шгершегп, кемш ш гш кайта- ламады. Ауыз эдебиетшщ кейб1р туршде езш е тэн Gip «тур- пплджтер» болатын. Абай муны кем ш ш к санады. 0 з елендершде OFan жол бермедь Мысалы: Bipey: «Ап, туш!» — десе, екпшп 6ipey: «Ак сиырдын cyTiH iiu!» — дейдк Энпме, ту ц тр ун п ге жаксы ты ек тшеу болса, «Кара сиырдын», не «биенщ сутш iiu!» — десе де болар едк Д эл «ак сиырдын сутш iui!» 145
fle y i— тур 1здегенд1к. «Туш» пен «йы» уйкасып, eKi сез- Д1Н басы да «а» дыбысынан басталуы осыны керсетедь MaFHiia жагынан кандай сиырдын сутш iuice де, бэр! 6 ip . Н емесе, ауы з эдебиетшде он 6ipre шешн сан мен жум- бак жасыру бар. М ы салы : «6ip, eni, уш, терт, бес, алты, же™, се п з , то- ры з, он, он 6ip. Ал, тап, жумбарым осы !» — дейдь Ш е шу i: «Bip дегенж — б|леу, EKi дегенж — егеу, Уш дегенж— ушпак, Бсс дегенж — бесж, Алты дегенж — асык, Жей дегенж — желне, Сепз дегенж — серке, Торыз дегенж — торка. Он дегенж — оймак. Он 6ip — кара жумбак» — деп ж ау ап бередк Бул ж умбакты н Heri3ri м аксаты он — он 6ipre шейш сан уйрету. М аксат: эр санды есте калды- ру болгандыктан, есептж сандар кай дыбыстан басталса, онын эркайсысына тен eTin алынып отырран свздер сол дыбыстан басталады: «Bip — 6Uey, EKi —егеу Уш— ушпак. Терт — тесек т. б.» — 6api д е осы тэр1зд1 дыбыс куалау занына суйенедй Эйт- песе, «6ip мен б т е у д щ » , «eKi мен егеудщ» марына ж а- рынан еш байланысы ж ок. Буларды байланыстырып тур- ран тур — эр сезд щ бас дыбыстарынын 61рл1г! мен аяккы уйкастары ны н б1рдей e c m y i. Bipan, сез араларында магына байланыстары болма- са да, дыбыс, ундестж байланысы бар. Сондыктан, ку- пакка ecTLnyi ж а т емес. Егер, дыбыс кайталауы мен уй- касын алып тастап, «6ip дегеш н — уш пак, eKi де геш н — арка» десек, дыбыс курылысы жатынан да еш байланы сы болмай, к у л акк а ecTLnyi жасынан да касиет калмас едь . H eri3ri м аксат: он — он 6ipAi« мелшершде сан уйрету болгандыктан, op6ip ecenTiK санды есте калдыру ушш, 146
марына ж агынан у ш кайнаса сорпасы косылмайтын сез- дер болса да, дыбыстары сэйкес, э у е з д ш г! бар, эр сей- лели б е л г ш буын санына куры лы п ы ррак ж асап тур- гандыктан айтылура онай, уйренуге жещл, тез ойда калады. А уы з эдебиетшдег! халык «турш ивдгш щ» еюшш Typi — сез ойыны (И гр а слов). Б у да сан епммен бай- лаиысты. Bipey сан айтады. Е ю н п п 6ipey, оны ц айткан сан eciMiHe уйкасып келетш кулкмн сез тауып, 6ipiHiui сан айтушыны не ойынра катысуш ы курбы-курдастары н эж уага айналдырады. «BipiHiui адам — 6ip. Екшил — жаган сешц Kip. BipiHiui — eai. Екшил — устш толран 6eKi. BipiHuii —уш EniHuii —сенде бар*ара,ч куш. BipiHiui — терт. Екшил — Ахметтен шыгады ерт. BipiHiui — бес. Екшил — Тэкенде жок ес. Екшил — Жапардын акылы жарты. BipiHiui — жеп. Екшил —Эбд)лдаиын кара ниетл Екшил — Балтанык налы ceMi3. Екшил —ол 6ip журген доныз. Екршл — басына онын кон» М ун д а да алдынгы Tapi3Ai, айтылран сан мен оран жауап ретшде бершген сездердщ арасында логикалык еш байланыс жок- Алдынрыдан айырмасы: BipiHiui мен ею ннлнщ сезде- ршде тек кана уйкас бар да, ыррак, дыбыс ундестштер1 жок. Алдынрыдэ сан уйренуд1 б е л г ш м аксат e'Tin кой- са, мунда ол да жок. ¥йкасты (здеуилнщ ой-хиялы, не ж агдай нен1 керек етсе, coFan карап, уйкас та озгере бе- pyi мумюн. «Уш » дегенде: «уст1н толган кус» деп те: «бес» дегенде, «онда бар аз-маз ес» деп те ж ауап беруге болады. Кыскасы, «ею мен 6eKiHi» «6ip мен юрдЬ> бай- ланыстырып турран куп ия сыр — уйкас. А я к к ы сез, ды- быстардын кулакка б!рдей ecTtayi, eKiHuii сезбен айт- канда, сездщ м азмуны емес, Typi. 147
\"1 Эрине, бул тэр1зд1 халы к санасынын сэбилйс дэуЬ рш деп TyFaH жабайы туриилдштс кайталамагандыкы ушш Абайды мактаудын 03i A6aflFa MiH болтан болар едь Ол дэрежеден Абай турсын, халы к эдебиетшщ мар- кайган кездерш де туран лиро-эпостык жырлар да, Абай алдындары дидактикалы к поэзиясындагы турннлдш ма сел ес in с в з етудег1 м аксат, келем1 улкен, п‘л i бай халык эдебиетшщ жаксы лы гымен катар, кейбiр 1<емшшктер1- нщ д е бетш аша кету. Бул ушш халы к эдебиетш ж аз- рырмак ем есш з, Абайра uiettinri бардын жаксысынык да, жаманынын да бетш ашпакпыз. Ауыз эдебиетшде ecni заманнан келе жаткан жэне 6ip ж айт еленшн ыррагын, шумарын толтыру ушш еленнщ шумагында айтайын деген ойына катынасы ж о к свз, не сейлем я жолдар Kipriein отырушылык болатын. Бул одеттен Абай алдындары тарихи эдебиет те тугелдей арыла алмады. Бул «К ара елен», «Кайым елец», «Айтыс» — барлы- рында да кездеседк Ж 1пт: — «Шыны кесе, ендеше шыны кесе, Беред1 ер т!леу!н куда» лесе, взпии куда» айдап кез келгенде, Айта кэр елешшн, жвш келсе». Кыз: «Акын Сартай, ендеше, акын Сартай, влети алып ж1берд!м басин тартпай. Кай душпанын KeMiTep, ce»i ж1пт, Ажарык бар кызарып жанган нарттай*. TaFbi 6ip айтыста кы з: «Сарманымды, ендеше, еарманымды, Сасыкквлге камаймым бар малымды. Biprc вскен К1шксптайдан, ай-ау, бала, Отырмын саган айтып арманымды». Ж1г1т: «Tecin алып, ендеше, тест алып, Жынгылдан жай кыламын кесш алып. Юшкентайдан 6ipre вскен, ай, кудаша, Журс кер бул курбынды еаке алып...» (15) Келт1рш п отырран узш дм ердщ айтайын деген ой- niKipi сонры ex i жолында. Алдынры exi ж олы: «Ш ыны кесе, ендеше, шыны кесе», «Акын Сартай, ендеше, акын 148
Сартай», «Сарманымды, ендешс, Сарманымды», <Tecin алып, ендеше, т е с т алып» деген жолдар мен олардын сынарлары екшнп жолда тек еленнщ шумактарын гана толтыру ymiH тур- Сонгы айтылмак ой-пш рдщ казыгы болган жолдарга еш байланыстары жок. Эуелде, мунын шыгу тегшде, мумкш, параллелизм болып, Смрнеше уакыттар еткесш езш щ алгаш кы мэнш жойып, сынар, дара калуы, немесе, мумкш, сездщ музы- кадан айрылмай, ы ргак-сазды н рольдер1 сезден к у н т болган кездщ салтка айналган журнагы болуы. Бул ара- сыныц ж т н ашу жеке зерттеуд1 керек етедк Б1здщ бул жерде айтпагымыз — халыктын ауыз эдебиетшдс, влек- дерде Kefi6ip жолдар шумактын жол санын толтыру ymiH гана журетшдшш, оны жалпы квркем эдебиеттщ квз!'мен Караганда, халы к эдебиетшщ бойына cinreH жайттык 6ipi екендМн айкындау. Бундам кемшшктерден Абай алдындагы тарихи эде- биет1м1з де тугелдей арылып кете алган емес деп ж ога- рыда жай айта салганымыз жок. Абайдын алдындагы ipi тулгалар: М ахамбет T3pi3fli б1рен-саран гана акын болмаса, Шернияз, М айток, Ж ан- узак, Шортанбай, немесе, Абайдыц езш щ тустас акын- дарынын кайсысынан болсын, бул кайталаушылыктар табылады. Абай езшщ алдындагы Бухар, Дулаттар тэ- pi3fli акындардын елендерше канагаттанбай: «Шортанбай, Дулат пенен Бухар жырау, Свздер! — 6ipi жамау, 6ipi курау. Эттен тэшр, свз таныр Kiel болса, Эр жерден кемшшп кершш тур-ау»,— (Абай, I т, 82-бет). ДвЙДК Абай Бухар мен Дулаттын елендершщ кемшйиктерш сынау аркылы, езшен бурынгы жэне в з тусындагы эде- биетте шумактын жолын толтыру ymiH басы артык жол, жолдын буын сандарын толтыру ymiH акынныц айтайын деген ой-шюрлерше катысы ж о к с ез колданушылыкка барышна карсы шыгады. Бул акынды да, поэзияны да шгершетпейтш, аулак болатын кубылыс деген корытын- д ь та келедк Абайдын замандас акындарынын 6ipi — М урат акын лы алсак, езш ш *Ж антолымен айтысыида»;
Мурат: Кыс етсс, оран жалгас жаз келедь Ьолранша тапа-тал туе, уйкык канбай, Деп пе едщ нас эулие таз немеш?» Ж антолы: — «ВолгаIIда сары жулдыз каз келед|, Айтцанын катын есск, басына сын, Кудаеке,— дардай етш аз немеш» ( 16). М урат X IX гасырдын. еюнип жарымындапл тарихи эдебиет в к ш н щ 6ipi болса да, жорарпл халы к акында- рьшыц айтыстарынан еш айырмасы жок. Мунда да ай- тайын деген ninip cokfu eni ж олда «Талтус болганша уйыктап, тазды эулие деп пе е д щ » — деген ninip. Ол ушщ каздын, ж аздьщ каж ет! ж о к, олар тек оленнщ шу- магын толтыру ymiH FaHa колданылган. Бул кем ш ш кп Шортанбай, KeMnip6afi, кы скасы, кез келгешнен табуга болады. 1Ярак. бул айтылгапдар Абайга шейшп эдеби- еттщ ж алпы тщ байлыгына нуксан келт1рмейдк Тек эл1 кемелш е кел!п болмаганын Faiia корсетедв В. Г. Белин- ски идin айтуынша: «С вз enepi в з ж щ эдебиетт!к шын дэреж ес!не жеткен- ше, сезд1 кеп талгамайды; жаман соз де, жаксы свз де блецге юреберед1 де, сол Kyfii есте сакталып, жалпы сез- д1ктен орын алады .» Бул — барлы к ауы з эдебиетке тэн нэрсе. Абайга дейш п эд еб и ел 'и т д еп сейлемге тшелей катынасы ж о к с©здерд1ц кезд есул ер ш н н е п зп ce6e6i — осы деп 6LnyiMi3 керек». Муны Абай коре де, yFa да 6iAfli. «Бвтен сезбен былгакса свз арасы, Ол акыннык бшмаэ бишарасы»,— деп, сойлемде ойга катынаспайтын соз колданушылык- к а аяу сы з курес ашып, ©3i eiu6ip влецшде ол кем ш ш кп кайталамайды. Ондай магынага катысы ж ок создерден 6ipiniiii рет тугел арылган акын — Абай. Айтайын деген ойына каты сы , байланысы ж о к, не буын санын толтыру ymiH, не шумактын жолын сынар аяк калдырмау yinin колданылатын со з, не сейлем Абай влендершде мулде кездеспейдк Абайдык со з MiceKepi, улкен стилист, клас- CHKTiriHiH 6 ip тамыры, мше, осында деуге болады. 150
Неге десёщ з, шын мэш ндеп квркем шыгарма вм 1рд1Н кур гана сырткы бейнес! емес, cypeTTi сез аркылы берйп- ген iuiKi мазмуны. Ол мазмунды айкын, ашык, жинакы, жанды eTin беру ушш эр сез д э л д т , аныктылыры, орын- ды, магыналылыры жарынан тацдалынып алынуы керек. Сонда гана ол шын мэщнде эдеби -пл бола алады . Кай елдщ классик жазуш ыларын а л са к та, осы эдшН кол- данады. Кай себептермен болсын мейл1, е з халкыныц Ti- л ш н рухына дэл келмейтш кездейсок сездерге жол бер- мей, оларга карсы курес ашу аркылы, д э л д т , эн ы к ты р ы жарынан кунды сездерд! жалпы т1л корына Kipri3y ар кылы эдебиет тш н жасайды. Б ул — дуниежузшдеп классик эдебиеттщ бэрше тэн карида. К а з а к жардайын- да Абай да осы кагиданы 6epiK устаган, шын мэншдеп классик, Абайдыц: «влек — сездщ патшасы, сез сарасы, Киыннан киыстырар ер данасы. Ti.ire жешл, журекке жылы min. Ten-Teric жумыр келсш айиаласы»... (Абай, I том, 78-бет). дейтin сез! де, эдебиет тЬпш ж асауда 63iHiH тарих ал- дындэры мшдетш толык угып, осымен байланысты акын- дардын алдына зор тьпек, улкен-улкен шарттар койран- дырын анык керсететш сыкылды. Демек, MaFHiiaFa тш елей катысы ж о к елец сейлемше сез ю рпзбеу, калай болса, солай шумактыц жол санын, не жолдыц буын санын толыктыру ymiH колданылатын сездерге жол бермеу, niKipiHe — ce3i дэл, ею ушты ма- рына бермейтш, марынасы анык, «irni алтын, сырты ку- Mic», сез жаксысын тере бш у ш ш п — казакты ц эдеби тш н ж асаудагы, 6i3Aimue, Абайдыц зор ецбегшщ 6ipi осы деуге болады. Ауыз эдебиет!, X V III расырдыц аяры, X IX расырдыц басындары тарихи э д е б и е т и з д ш езш е тэн ерекшелш жэне 6ip касиеп, жалпы курылысы жарынан болсын. не т!л i жагынан болсын, езш ш е ларалык, байыррылыгы бо- латын. Бул калпы, Абайра шешн эбден тамыры терендеп, бекщ алган едк Казактыц салт жырлары, макал, мэтел, накыл сез- flepi е з тш н д е, казакты ц вз угымыныц шецбершде гана керкем, кунды. Б аск а Н лге аударылранда к е п ш ш п -а к не кер кем дш п калып койып, не марынасы жетпей, irni 151
бар да, сырты ж о к, не сырты бар да , iuii ж о к болып шы- рэтындырынын Heri3ri ce6e6i — осы байырры колтума- лырында ед 1. Кай елдщ болсын т м эдебиет тарихына кез салсак, е з т ш н д е рана корнем, ез тш н д е рана марынасы тусМ к- Ti, баска тенге аударылмайтын идиомалык сездер1 бола- тыны м эл1м. Олардын мэш де, касиет1 де, тек сол е з Д- лш де рана. «¥ры Tici ш ш д е», «Кырык казаннын куларын ткте- ген», «Тас талауы сыртында», «Сайда саны, кумда i3i ж о к», «И т Minin, ирек камш ылап», «Сем1здщ аягы ceri3», «Кыры_ кеткен ит кырын ж у п р ед Ь , «Кур табак ка бата ж у рм ей дЬ т. б. осы Tapi3fli, казакты н тш н д е, эдебиетш- де коп кездесетш сездер баска Tiare аударылмайды, ау- дарылса да, тап ез тш ндегщ ей жанды болып шыкпай- ды. Д эл келт!рген мысалдардай болмаса да, е з тш м1зде гана керкем, баска т м ге аударганда не Moni, не керкем- fliairi жоралып кететш кеп с ез колданыстар. Абай ал- дындагы тарихи акындардыц кайсысынын елендершеп болсын ж ш кездесетш. «Epeyia атка ер салмай, Ereyai найза колра алмай...» «Бузбай кулан шс!рмей, Муз уст1не от жакпай...> «Енсел|пм ек! eai, Eri3 коян шекеле Жараган жеке мушел!...» (17) «Жапанга б1ткеи жантакты ЖаЬан кезген нар жейде..» ' Колыпда жоктар тайлакты Солкылдак еркеш нар дейлс.» (18) «Толарсактан саз кешш, Токтамай тартып шыгарга Кас улектен туран кэтепт1 Кайыспас кара нар керек, Б1здш буйткен бул icae...» (19) Жорарры ауыз эдебиетшен келДрген узшдшер бол сын, не М ахамбет, Д улаттардан кел^рген узшдшер бол сын, казак ты н Q3i окыранда ете керкем, сез, сейлемдере 1пн тура марыналары да, ауыстыру марыналары да ту- ciHiKTi. К азак халкыныц eMipiHiii эр саласынан алынран кунды да, багалы да сездер. BipaK, осыларлы орыс Ti- лш е аударранда, не мулде марынасыз, не к а за к тш н д е- ri мэш мен керкемдш ерекшелжтершщ оннан 6ipi де 152
калмайды. Муныц н е п зп ce6e6i тек капа 6ip ел мен еюнип елдш т м курылысыныц езгешел1г1 емес, т1рш ш к, кун Kepic жардайларымен де байланысты. Казак, кыррыз тагы баска мал шаруашылырымен кунелтетш халыктарда малга, малдыц телдерше тецеу, балаулар кеп ушырайды. «Ботадай боздап», «Козыдай манырап», «Козы жаурын ку ж ебе», «К©31 ботанын ке- зшдей», «Кигаш кас, оймак ауыз, бота кез1м», «Кыз Ж а- мал талтакдайды 6ecTi атандай»,. «Кулыным мешк кай- да екен?», «Кыздарменен тойда екен» тары б аска осылар Tapi3fli тецеу, метафора, эпитеттер к а за к эдебиетшде кеп. К азак уш ж булар керкем. К а за к yuiin ce3iM ду- HHecin оятарлык там аш а образдар саналады. Егер, осындары тецеу, метафора, эпитеттердь е з кал- пында орыс, не баска Европа т ш н е аударса, KepKeMfliri былай турсын, с ез болмай шырар едь М ысалы: «Кез1 ботаныц кезш дей» эдем1 дегенд|, орысшара: «у нее красивые гл аза, как у верблюжон к а » — деп, «Кыз Ж амал талтандайды 6ecri атандай» — деген мактау ушш айтылран елецшц сол жолын «Девуш ка Ж ам ал шагает хорошо, как пятилетний верблюд-ме рин» деп аударса, керкем дж эсер eTyi былай турсын, еш марына да бермес едк Туйеш колданбайтын елдерге, туйеге тецеу, не ба лаулар TinTi тацыркарлык нэрсе Kepinyi де мумкш. Ж о- рарры айтылрандардан тецеу, метафора, эпитет тары баска эр турл‘| образдардыц халы к Tipiuiairi, кун Kepici- мен байланысты поэтик ткпден орын алгандырыи ж эне ол малдардыц кансысы кандай дэрежеде бараланаты- нын казак эдебиетшдеп поэтик тждерш щ ез1-ак айкын- дайды. Казактыц баласын жаксы коргенде: «козым, ботам, кулыным»— дейтпц eKi ce3inin 6ipinne кездеседк Шрак, ешуакытта да «бузауым», «ларым» демейдь «Ж М ттщ нары», «адамныц жампозы» деп нарра, не туе айырдыц татысыз турлерше балап, не тецейдк BipaK, ж аксы урымда: «бпздей, сиырдай» — деп тецеу де, балау да казак та жок. Сиыр туралы образды сез келсе, тек кана унамсыз урымда колланылады. «Сиырдай касакы », «Ж аман сыйларапды, сиыр сипаранды б1лмейд1». Ж ал- пы алганда сныр малый образ ретшде колдану, эдебиет- те аз кездеседь Туйе, жылкы, койлардыц эдебиетте те цеу, балау ретшде коп кезлесш , сиырдыц аз кезлесу1 —
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356
- 357
- 358
- 359
- 360
- 361
- 362
