Жұмалиев К. Қаз әд

кейдщ. Будан былай есщ де болсын: « аз жумысты киын- сынсац, квп ж умы ска тап боларсын, азга канарат етпе- сен, квптен кур каларсьщ»,— дедк Кейде сал н э р с ет комсынып, оран кенш белмеуиплж, «аз жумы сты кнынсынып» бойкуйезджке салынушылык ем1рде кеп кездеседк Бул ж аксы эдеттщ нышаны емес. Сондыктан, балаларды жастайынан-ак бойкуйезджке, ж алкаулыкка карсы енбекке тэрбиелеу мэселесше Ыб- рай ерскш е кеш л бвлген. Ж астарды енбек етуге дарды- ландыруды yriTTereH онын б аска да экг1мелер1 а з емес. Ж азуш ы «Атымтай жомарт» э т м е с ш д е енбект1 дэ- рштейдь Ешнэрсеге муктаждыры жок Атымтай ецбск- тен удайы кол узбейдк Бул ел аузында epTeri жыр болып кеткен, еж е л г1 араб журтыньщ SHriMeci болатын. Ыбрай осы ел аузындары ертегЬп балаларра арнап энпм е eTin усынды. Энпменщ идеясы да, кейшгмерге улг1 болар- лык жары да Атымтайдын сезшен айкын кершедк Атым­ тай 6ip свзш де: «Кун сайын езбет1мен тапкан пулга нан сатып алып ж есем , бойыма сол нэр болып тарайды. Ец- бекпен табылран дэмнщ Tarrm iri езгеш е болады ек ен » ,— д е й д 1. Алтынсариннщ тэрбие женш дег! Heri3ri такырыбы- ны к 6ip i — тал ап . Талап eTin талпы нбаса, адам баласы eiu6ip алга баспаран болар едь Талапты ерге нур жа- уар»,— деген хал ы к м акалы да eMip тэж1рибесшен туран niKip. Ж а ст ы к ш ак ж1гер, кайраттын толы кезь Бойда- Fbi жаеы ры н талан т, енерлерш ж ары кка ш ьтары п ка- латы н кез де осы. Ол упнн талап керек. Эр н э р с ет де ж1гермен icTe, вз1н.н1Н не нэрсеге к а б т е т щ , ыцрайын бар, колыннан не келедк соны ж а ксы б\\л, кай енердщ соны- на туссен, api езщ е, api корамга пайда келаре аласын. талаптан да тавдап ал дейдк Кейде талапты к, ж1гердщ жоктырынан ж ап-ж аксы енердщ жары кка шыкпай ке- Tyi де мумк1н. Сондыктан, е з талабынмен ерге шык де- генд1 айтады. MiHe, Ы брай «талапты к пайдасы» деген э н п м е с т д е е з т щ о с ы niKipiH, Heri3ri идеясын ж е т т з ш бере алды. Энпменщ мазмуны мынадай: Д ан кты I Петр шеркеуге барып рибадат етш тур- ранда, сурет салып ж аткан 6ip баланы керед1 де, онын не ж асап жатканы н сурайды. Б а л а : «С1здщ cy p em ia fli салы п жаты рм ы н»,— дейдй Петр суретп керсе, мэз еш- napceci ж ок екен. BipaK, акылды Петр патша ол бала- нык суретке талабы бар е к ен т анеарып, сурет салура 50

унрететж орынга 6epri3e.ii. Keiiin сол бала улкен сурет- uii болады. Ж азушыныц бул арадагы ке зд еге т Петрдщ акыл- дыльнын керсету рана емес, ж а с баланын талабын, сол талаптыц аркасында неге колы жеткеншгш корсету, KiM талап етсе, сол максатына ж ет етж д ш н дэлелдеу. Ыбрай ж ас урпактарра дурыс тэрбие беру, оларды ж ас кезжен дурыс баулу маселecine ерекше кеш л белдк Баланы дурыс кут, тузу тэрбиеле, кисырын тузе, адасса айкын жолга сал дедк Бул жонде де елге улг! боларлык энг1мелер ж азды . Ы брай осы такы ры пка жазран 6ip эн- riMecinAe: «Ж аздын 6ip эдем ! кунжде 6ip Kici е з ж щ баласымен бакшара барып, eKeyi де егшген арашты nopin журдк «Мына араш нелжтен Tin-Tin, ана 6ipeyi нелжтен кисык б1ткен?»— деп сурады баласы. «Ата-ананныч т ш н ал- сан, ана араштай сен де ту зу Kici болып ecepciH. BaFy- сыз кетсен, сен де мына кисык араштай болып барусыз ecepcin. Мынау агаш барусыз ез калпымен ескен»,— де- д1 атасы. «Олай болса, бару-каруда коп марына бар екен Foil»,— дед1 баласы. «Бару-кагуда коп магына барында шек ж ок, шырарым, будан сен е з ж де рибрат ал сан бо­ лады, сен ж а с арашсын, саран да кут1м керек. Мен сенж кате ж ер й ш тузеп, пайдалы icKe уйретсем, м енж айт- канымды урып, орнына келлрсен, ж аксы ту зу Kici болып ecepcin- Барусыз кетсен, сен де мына кисык б!ткен араш­ тай кисык ecepcin»,— дедь Бул anriMeHiK окушылар yiuin де, окытушылар ушж де улкен тэрбиелж мэш бар. «Баланы жастан»,— деген- дей, оран ж ас куннен ту зу тэрбие беру, онын болашак eMipi уш ж керек. Eceftin кеткен сон ки сы ры н ту зе у ки- 3biiiFa туседй Кейде сол кисаюмен барып мерт болады. Ыбрайдыц бул anriM eci Ka ip ri мектеп балаларын тэр- биелеу уш ж де улг! бола алады. М ахаббат, мейр1мдш к туралы, acipece, «Meflip6aH- ды бала», «Шеше мен бала», «Аурудан аяран к у и т р ек » деген уш anriMeciH алура болады. М ахаббат, м ейр!мдш к ата мен ананын у й ш ж е де­ ген махаббатынан басталады . Адамгерцплжт1 ту рып 6кетерген улы адамдар да алдымен ез атасын, е з туран- дарын суйедк олардын Kefl ipeynepi есе келе, тек «ата- сыныц баласы болмай, адам баласы» бола бьледк Тек ез1ме Fana болсын деген мещандык кезкарасты аттап 4* 51

©Tin, адам деген ардакТы атка ие болушылардын шын бакыты уш ш кол созады. «М ейрш д! бала» энпм есш де, 13 ж асар кыз, патша- нык YKiMi бойынша колы кес1луге буйырылган oKeci уш1н, патш ага арыз ет1п, е з колын кесуге усынады. Кыз: «таксы р, ж умы с ж асап , бала-ш агалары н асырайтын атамнын колын калдырып, мына менщ колымды Keci- Н13»,— дейд1. М унда ж а с кыздын тек кана атасы емес, анасы мен бауырларына деген де махаббаты суретте- лед1. Ананы кандай турде багалап, калай суюдш айкын улг1с1н ж азуш ы «Аурудан аяган кушт1рек» деген э н п ­ месш де айкын керсеткен. Бул энг1меде аягы сынган Сейт деген бала жанына аягынын ауруы канша батса да анасын ренж1тпеу уш1н к а б а к шытпагандыгы айты- л ады . Автор бул KepiHicTi былай суреттейдк «С ейт орам-ораммен ж у п р т бара ж атканда, 6ip ар- балы келш андаусы з coFbin кет1п аягын сындырыпты. Ойбайлап ж ы лап ж атк ан баласын керш, шошыганнан шешес1 талып калыпты. Муны керген сон Сейт ж ы лам ак ту п л , сынган аягын орнына салып танып жатканда да дыбысын шыгармай, кабагы н да шытпай жатты . Сонда сыныкшы Kici: «Аягын ауырмай ма, кабагы нды шытпай- сын?» деп сурайды. Сейт uieiueci шыгып кеткен сон, де- м1н алып сыныкшыга сыбырлап: «ауы рм ак тупл жаным кез1ме керш ш тур, б1рак мен1н жанымнын киналганын кврсе, эж ем де киналып жы ламасы н деп жатырмын»,— дед1. Сейт шын мэн1нде мейр1мд1 б ала болып суреттелед1. Мундай ж астарда жалпы адамды суйетш ж аксы мшез- д щ б1рт1ндеп есет1нд1г1 свзЫ з. Б ал а кез1нен элпештеп ecipreH анасынын кад1р1н б1лген ж а с , алаканына салып аялап, тэл1м-тэрбие 6epin отырган улы анасы — Отанын суйетш , ол ушш д? е з жанынын ауырганына ынк ет- пейт1н напяэ отайшыл болып шыгады. Ыбрайдын бул эц п м есш щ идеясы осы. Бул энпм еш осылай тус1нсек кан а Сейтт1н мейр1мд1 м1нез1н дурыс тусГне аламыз. Тэрбие мэселесш сез кылганда, ерекше токтап ету- ге керект1 мэселен1н 6ipi — Ы брай енбектер1нде турл1 елдердщ мэдениет майданындагы езара достык карым- каты настары да бейнеленш отырады. Ыбрай балаларга шетелд1н ж аксы адамдарын у л п ету1 — онын жалпы 52

адам баласынын достык идеясын ансагандырын керсе- тедк Ыбрай казак халкын калай еткенде тез керкеитуге болады деген суракка ж ауап 1здедц тебеге шырып, тею- perine карады. Онын кезш е ескелен орыс елш щ озы к мэдение™ туст1, осы мэдениетке бойурды. О рыс халкы казакты н досы, улгЬенеге боларлык улкен aFacbi. Bi3 осы халыктан уйрену1м1з керек; идеясынан рух, мэде- ниетшен нэр, енершен улг1 алуымыз керек дедй CefiTin, Ыбрай будан жарты Facbip бурын осы идеянык жаршы- сы болды. Ж аршысы болып кана койран ж о к, оны ез колымен icKe асыруга KipicTi. B i3 ж огары да хрестоматияра енг!з1лген эртурл1 эн- г!мелердщ Паульсон, Ушинский, Толстой тары баскалар- дан алынрандырын кврсетсек те, талдау ушш мысалга келт1р1лген энг!м елердц «Алтынсарин энг1мелер1» — деп атадык. вйткеш , олардын аударма екеш белгып бола турса да орта мектептерге арналган оку курал не кей- 6ip макалаларра квп ж ы лдар боны шартты турде солай жазылып келгенджтен, бул угы мды 613 де шартты тур­ де колданып отырмыз. Екшнл, сол такырыптарды кам- титын онын вз каламына тэн де эшлмелер! болгандык- тан («Асан мен Усен», «Н адандык», «Сейткул». Олар женшде кешн токталамыз) аудармаларын да коса «Ал­ тынсарин энг1мелерЬ деп атауды epci кермедж. Бул жердег! б1здщ дэлелдемег1м1з жастарра дурыс, ж аксы тэрбие 6epyaeri онын кезкарасы мен улг1 ушш штабына енг!зген эшлмелершш тэрбиелж мэнш корсе­ ту болгандыктан солай жалпылап атадык та, аударма- лары туралы жазылран жеке зсрттеулерге а л те й бер- д ж 1. Екшпй жарынан, Алтынсариншн орыс авторларынан алган эщчме, керкем шырармаларын казакшалауында ерекшелжтер! де бар. Ол энг1мелерд! аударранда Алтын­ сарин барлык жерде туп нускасын булжытпай, сол куш аударуды принцип етш коймаран. Кейде такырыбын, кейде сюжетш , кейде баяндау э д к ш 03repTin, кайткен кунде де, казак ем!рше жакындатып, казак балаларына тусш ж т; баяндауды Heri3ri нысанасы еткен. «Алтынса­ рин энг1мелерЬ дегенде 613 бул ж агы н да еске алдык- 1 Кай oHriMeci KiMhieii аударылганын 6torici келген жолдастарга Э. Дербкалнншн «Алтынсариннщ жазушылык кызмеД туралы» кР табынын 114—115-беттерш карауды усынамыз. 53

Энпм е атында емес, тэрбиелж мэнжде, ол энпме- лердж ез кезж де аткарган кызметжде рой. Мэселеге осы туррыдан келеек, esi жазран oHriMeci болсын, орыс- шадан аударм алары болсын Алтынсарин ж а зб а эде- биет1м1з тарихында б алалар эдебиетжщ Heri3iH салу- шы — атасы болды. Ы брай Алтынсариннщ ке зж д е орыс не Европа елдерж де балалар эдебие™ сол елдщ ж алпы эдебиетжщ Heri3ri 6ip саласы на айналып едй Б1здж к а з а к жарда- йында (X IX рас.) М ахам б ет, Абай Tapi3fli улы акында- рымыздын кейб1р елендерж айтпасак, балалар эдебиеп ж о к , не ж о кты к касы болатын. Бул мэселеш биж саты- ра кетерш , балалар эдебиетж ж асаура саналы турде Ki- ргскен б!зд е 6ipiHmi адам педагог-жазуш ы Алтынсарин. Оран шеш нп балалар эдебиетжщ ул пл ер! тек фольк- лоры мы зда Fatia болатын: «Ж анылтпаш », « Б е с ж ж и ­ ры», «Куйыршык», «Котыр торрай>, « в п р ж елец», «Ж ум бак», «Тазш а бал а» туралы ер т еп л ер — 6api де жастардын ой-санасына лайыкталынгаи, балалар эде- биетжщ катарына жатады. Халы к ездерж щ дуние тану- шылык кезкарастары на сэйкес кек1лд1 ж ас, келешек урпакка ездершш е ж аксы тэрбие беруге тырысты. Ал, тарихи ж азба эдебиепийзд! алсак, бул мэселе ашырырак айтканда ескеруаз калкан болатын. Элеу- метт1к мэш зор барлы к ictih TeTiri ж астар да деп сену- Ш1 Ы . Алтынсарин, б аска мэдениегп елдердж ж азб а эдеби етж щ ул п еш д е е з халкы , оньж келеш еп унйн ке- peKTi балалар эдебиетж ж асаура куш салды . Орыстын педагог, улы жазуш ы ларынан аудару, Keft6ip такырып, энпме сюж етж онын езж ш е жазу, араб, турж халык- тарынын к а з а к ауы з эдебиетжен ecTiren, окыган эцпме- л е р ж ж ш т е р ж д е п кызыктыларын балаларды н ой-сана- сы, ж асы н а лайы ктап ж а з у ж эне ез жанынан да 6ipHe- ше энпмелер шыгару аркылы Ыбрай кейжп урпактары уш ж аса кунды м уралар калдырды. KefliHri ж а зб а эде- биет ею лдерж е балалар эдебиетж калай жасауы керек- TiriHiH у л п е ж niinin бердь Бул салага жататын эдебиетжщ езж ш е ерекшелж- Tepi бар. О л: ен алдымен уакигалы , кы ска, кызыкты, тарты мды болуы ка ж ет. М ейлжш е TyciHiKTi, балалар­ дын уилмына жещ л, т ш ж аты к жэне эдеп-эркен, оку, енер адам гер ш Ы к ке ж етсктей тж тэл1м-тэрбие берерлж болуы шарт. Б ал ал а р ешб!р зорланбай, кызыра отырып 54

окумен катар, кездеген нысана, ойларан м а к са т к к е асуы керек. Hfhh, автор энпм есш е кандай м аксат кой- са, сол балалардын ой-санасында м эн гш к калатын бол- сын. Сонда рана энпм е е з мшдетш аткарм ак. Ыбрай экг!мелер1 осы шарттардын барлырына дэл келедь М ысалы, «OFapFH Паульсоннын хрестоматиясынан алып, каЬарманына Сейт деген а т берш, кейб1р жерле- piu езгертш , казакш ы лаган «Ауырраннан аяран к у и т - рек» («чувство любви сильнее боли») дейтш энпмесш е назар аударсак, 6ipneme жолдан Fana куралады. BipaK, сол кт-ю ш кен тай энпменщ iiumae okhf3 бар, диалог бар. Кы скасы, езшш е, бас-аяры бутш, ж ап -ж аксы ша- гын FaHa шырарма болып шыккан. Бул келирген мысалдардан баска да Алтынсаринн|'н аударган, e3i жазран кы ска энпмелер1 api тэрбиелш мэ- Hi улкен, m e6epairi жагынан м ул тш а з энпм елер! кеп жэне eMip кубылысы, адам eMipinin эралуан жактарын камтиды. Солардын ш ш де, acipece, онын «Бай мен кедей ба- ласы» атты эн п м еа айрыкша кецш белуд1 каж ет етедк «Б ай мен кедей баласында» ел кеннп KeTin, ойлама- FaH жерден журтта умытылып калган eKi баланын бас- тарынан кеннрген 6ip тэулш теп окиганы суреттеуге ар- налса да, терешрек караган адамра автордын ой Tyfli- ншде кептеген сыр жаткандыгын aHFapyFa болады. Бул энпме сю ж еи, курылысы жарынан орыстын улы демократ жазушысы Салтыков-Щедриншн «Bip шаруа eKi генералды калай асырады?» деген сатиралы к ерте- riciHe уксайды. Ол энпмеде де eKi генерал 6ip себептермен ел п з- кунс1з торайдын iuiinae калады . EKeyi де эбден auibiFa- ды. 0здер1 амал ж асап, та м а к табу, кун керудщ шара- сын !здеудщ орнына, сол елЫзден орыс крестьянын !здейдк Олар езара сейлескенде «Bip мужик тауып ал- сак, там ак та, шарап та табылар едк ол 6i3fli калайда асырар е д Ь ,— дейдк Суйтш жургенде, eKi генералдын т 'л еп кабыл боп, е л п з торайдын М н д е уйыктап жаткан 6ip мужиктщ устшен шырады. Екеуг оны KepiciMen-ак: «Тур, 6i3 ашпыз, там ак тап б1зге!» — деп aMip етедь Бу- рыннан оларды барып калган мужик, ан аулап, ту зак- пен кус устап, екеуш де асырап, елше экеледь Барлы к салыстыру дэл шыра бермейдк B i3 бул мы- салды келпргенде Алтынсарин Салтыков-Щ едринд1 ау- 55

дарды, не сонын энпмесш Keuiipin алды демек емесгмз. Bi3fliH бул жердеп айтпарымыз екеушщ niKip уксас- тыгы. Салтыков-Щ едрин e3iiii>i эцг1мелершде шаруалар- дын KyuiiH акы сы з-пулсы з пайдаланудын аркасында eMipre тук HKeMfliri ж о к адамдардын пайда болуын, му- гедек-дэрм ен аздш ке экелш TipereH сол жардай екенд1- п н, сондыктан ондай когамныц тозыры жеткенд1гш, енд! evtip суруге правосы жоктырын керсетш елтрре шенеу, Салтыков тэр!зд1 демократ жазушыларына тэн болса, Алтынсарин эщ чмесш н идеясы да солармен уштасады. «Б ай баласы мен кедей баласы » атты Алтынсариннщ энпм есш де б1зше улкен идея бар. Басырлар бойы енбекиплерд! канап, халыкты канауды ата мирасындай керш , сонын аркасы нда улде мен бул- деге оранып ескен бай баласыныц басына кун туранда д э р м е н а з д т н суреттеу аркылы ж азуш ы сол корам ку- рылысынын тамыры ujipin, оныц адамдары ем1рдщ ж а- саушысы, «ypecyuiici емес, бишарасы, устемдш етушГ таптыц улкеш — ж ау ы зд ы к пен каярлыкты ц капшыгы да, ж асы — мугедектш тш бейнесг деген корытындыга келетш сыкылды. Ш ы гармасыныц бас геройы етш бай баласы мен ке­ дей баласын алуынын езш де улкен сыр жатыр. Егер онын кездегеш тек Усеннщ акылдылыры, Асаи- нын акылсыздыры, hfhh, 6ip жастары балалардын 6ipi акы лды рак, eKiHiuici акы лсы з болуы мумкш екендЩн керсету болса, онда оларды eKi таптан шырарудын к а ­ ж ет! болмас ед ь Ж азуш ы ны ц бул ж ерде керсетешн де- reni биологиялык, не психологиялык м эселе емес, элеу- MerriK м эселе. Асаннын eci дуп-дурыс, д е т де сап-сау. BipaK, OFan Караганда Ycen кеш 5лгер! жаты р. ©MipMen бетпс-бет келгенде Асаннын э л а з , мугедеклгш е кшэл1 да, Усеншн вз курдасынан асып тусш, бетпе-бет келген eMip киыншылыгымен алыса кетуше нег!з де — турмыс. © з безм ен жерден енкейш шеп алмай ескен Асанды ес­ кен ортасымен, акы сы з-пулсы з асы рар анту рм ы с ез бе­ з м е н кун керуге келгенде э л а зд ш к е, биш аралыкка ушы- ратса, экесш де, 63in де е з купи, е з ецбепмен кун керуге дардыландырран киыншылык турмыс кедей баласы Усенд! курес epi eTTi. Асан да, Ycen де жан Fana алына салран балалар

емес. B ip i— бай баласынын, eKimuici — кедей баласы- нын Timi. Ж азуш ы ез ортасынан уз Д*к шыратын 6ipeH-capan акылды, талантты Асандардын, не акы лсы з Усендердш де болу м ум кш ш ш гш , эрине, ж о кка шырармайды. B i- рак, ол бай балаларынын кепш ш гш е тэн мш ез Асанда, кедей баласынын кепш ш гш е тэн мшез Усенде деп, олар- ды е з орталарынын кешпкер1— тиш eTin керсетедк Энг1меш абайлап окушьша жазушынын симпатиясы Усен жагы нда. Муны олардыц ic-apeKeirepin cyperreyi- нен де, диалогтарынан да керу киын емес. Ж азуш ы бо- лаш акты да кедей баласы Усенде деп бшедк Асан мен Усен образына байланысты жэне 6ip айта кетет!н нэрсе, бай баласы мен кедей баласын салыстыр- ранда, элдынрысы акылды, сонрысы акы лсы з келед! д е­ ген ecKi yFbiMFa да ж азуш ы соккы бере нетель Суйтш, Алтынсарин «Бай баласы мен кедей баласын- да» ез кезшдег! казак даласындары, Обломов, обломов- шылдыктык KiuiiripiM 6ip KepiHiciH суреттеу аркылы, соны турызып отырран Heri3ri себептердщ 6eTiH ашып, окушыларын OFaH карсы тэрбиелейдь «Надандык» энг1меЫ де келем! шарын, 6ip-eKi эпн- зодтан рана курылган юшкене энг1ме болса да , мэш зор. ©йткеш, бул к а з а к даласындары расырлар боны сершлмей келген карангылыктын 6ip алуан KepiHici ж э ­ не сол каранрылыкка д1н надандыры уштасып туншык- тыра тускен е с к ш к к е ж ана заман, ж ана адамнын шы- FapFan yKiMi деуге болады. Алтынсарин тек балалар рана емес, улкендердщ езш де енбекке, отырыкшылыкка, саудара тэрбнелеу мэсе- л eciи кетерд1 дедiK. Бул жеш нде «Кыпшак Сейткул» эн- I riMeciniH мэш зор. Автордьщ 63i: «...Tuney Сейдалин сул- таннык куэландыруы бойынша, Сейткул 1830 жы лдарда eainTi»1дейдь Торрайдын TepicTiri Кабырра езенш ш бойында Кып- шактардын барлыгы, ол ж ерде «Сейткул корраны» ата- натын оба жэне осы тэр1зд1 ел анызы барлыгы рас. Эри­ не, «Сейткул» окирасы тарихи нэрсе емес, бул ел анызы, сондай адам мен сол тэ|мзд1 ем1рдщ болуын ancaFan YMiT елеен Зерттеунплердщ м ш дел ол энг1медеп okhf3- 1 Ы бра й А л ты н са р и н . Тандамалы шыгармалары, Алма­ vты, 1943 жыл, 39-бет. 57

нын болуы, болмауын дэлелдеуде емес, Алтынсариншк баска анызды алмай, осы анызды алып, оны керкем эн- п м еге айналдыруы, осыныц себебш ашу болу керек. Орыс зерттеунплер! Чернышевскийдж «что делать?» романын сез кылранда Вера Павловнанын мастерская- сы, не ондары енбек уйымдастыру мэселеш шынында болды ма, бол ран ж о к па, оны сез етпейдк Солай етш керсеткендег1 автордын идеясы не едй осыны ашуга ты- рысады. Буны мысалра келт!ргендег1 м аксат Алтынса- рин «Кы пш ак Сейткул» enriMecin Чернышевскийден ал- ды деу емес, бул Topi3fli энг1мелерд1 калай талдаудыц керекттгше багы т Ылтеу рана. «Кыпш ак Сейткул» эцпмешш ц сюж ет Heri3i халык акызынан алгандыры талассы з. BipaK, каншасы халык- xiKi, ж азуш ы неш е з жанынан косты, ол а.расын ашу киын. Эйтсе де, хал ы к аузындагы кеп аныздан «Сейткул Кыпш акты» тацдауы , б1зше кездейсок емес. К а й кезде болсын мэдениегп жазушы, фольклордан сюжет Heri3iH алранда жай ала салмайды, сол фольклор материалында жазуш ынын идеялык барытына сэйкес- Tiri бар, кейб1р жактарынан ез nixipiMeH epicTec, аныз- дын шыру нег1зжде киял да болса 6ip шындык Hapi бар нускаларды алады. Bi3ine, «Сейткул» акызынан Алтынсаринде е з ойы, ез идеясынык талшырын тапканра, соны дамытканра жене оран элеуметт1к мзн 6epin, анызды шындыкка ж а- кындатып, аныз адамдарын тарихи, хакикат болган адам дар етуге тырысканра уксайды. Э нпм есш е реалис- TiK туе 6epyi, бас геройынык елген жылы туралы, сез арасында болса да белг1л1 дата KepceTyi де осыны aKFap- тады. «К ы пш ак Сейткулда» Heri3ri такырып енбек. Соны- мен катар, отырыкш ылык — erin Kaci6i, сауда жэне ек- 6eKci3 урлыкпен кун керуш1л1к мэселелерк Ж азуш ы осы тер т турл1 м эселеш н Heri3iHe сю ж ет курады да, онын эркайсысына окушыларга багыт с!лтерл!к ез кезкара- сын б!лд!ред!. Е нбект! сез еткенде Алтынсарин жалпы турде емес, пайдалы ж эне eHiMfli енбект1 усынады, адал енбек ар- кылы eMip уш1н курестщ улг1с1н жэне онын нэтижес!н мынандай деп, баска елд1н б асш ы лары на— Сейткулды, барынушыларына — онын сонына ерген енбекш1лер1н ул- ri етедь Енбекс1з, урлыкпен кун кермек болган Сейткул- 58

дын арасынын суйеп де табылмай калды. С уй тт, ж азу- шы — «Енбек T\\'6i — ырыс», «урлык Ty6i — корлык» де- ген корытындьта келедк Bi3, «Кыпшак Сейткулда», жазушынын ж эне 6ip ке- терген м эсел еа отырыкшылык пен сауда м эселес! дед!к. Енд1 coFaH келелж. К азак халкынын н е п зп Tipuim iri мал шаруашылы- ры, сол шаруашылыктын жардайы кепш пел!л!кт! ке- рек етсе, X IX расырдын еюшш жарымындары эралуан элеуметт!к шаруашылык жардайлар, acipece, к а з а к хал- кынык к е п ш ш п болран енбекш!-кедей шаруалардын отырыкшылануын талап eTTi. 1868 жылры «Ж ана низамнан» кейш жерд!н казына- л ы к болып, тугелдей патша еш метшщ менш!кт!л!г!не айналу, кырра капитализм элемент!н!н кан ат ж а я бас- тауымен байланысты ecKi ф еодалдык когамнын е з iuiiH- де элеумегпк карым-катынастын езгере бастауы 6ip- алуан жардай болса, 1865 жы лдарды н ш амасында Ka3ip- ri Казакстаннын, Манрыстау елкесшен баска, тугел жайпаран «Ж алпак коян» ж уты халыктын KenujifliriH nepereciHe таяп, колына та я к устатып кеткен жылдын 6ipi болды. Бул жардайды казактьщ устемд!к етуш! бай- феодалдары езшше пайдаланып, кедей шаруаларды ка- науын бурынрыдан да epuiiTe TycTi. Олардын ауыр хал- дер!мен молынан пайдаланып, оларра «кетере алмаран косып аркаларды н* Ke6in KeATipin, тура алмастай неси- еге малтыктырды. К азактьщ кедей шаруаларынын бул кездег! осы тэ- pi3fli ауыр халы Ш окан, Алтынсарин, Абай тэр!зд1 адам- дарын ойландырмауы мумкш ем ес ед1. Алтынсариннын «Кыпшак Сейткул» ацызын — энг1меге айналдыруынын 6ip ce6e6i осындай жайттармен байланысты Tapi3fli. Ж о- FapFbi айтылран элеуметт!к ж эне шаруашылык жардай­ лар eHfliri кезде отырыкшылану каж етт!г1н керек eTTi. Epi мойнына кеткен кедей шаруалардын ауыр халш жаксартудын тете жолы отырыкшылану, суй тт, егш K9ci6iMeH айналысу деген п ш р д ! к а з а к арартушылары- нын 6api де мойындайтынра уксайды. Шокан Уэлиханов отырыкшылану мэселес1не айрык- ша кещл белее, Абай: «Болмасын кекимл, Болсайшы кепимл, Жан аямай кэсш кыл!

Орынсыз ыржак, Болымсыз, кылжак. Бола ма дэулет, нэил бул? Ецбек кылсац ершбей, Тояды карныц тыюнбей. EriHHiH e6iH, Сауданык Terin YflpeHin, ойлап мал 1зде. Адал бол, бай тап, Куансан. куан сол кезде, Eipiiui казак, 6ipiK дос Кермесен — icTiK 6api бос»1 десе, Алтынсарин отырыкшылану, eriH io ci6 in колдану- дык казакка пайдалы екен д тн «Сейткул» anrineci аркылы улг1 niuiin, енеге керсетпекнн болады. Булар езар а кенес курып, кел1с1мге келмесе де, ой-niirip, кезде- ген нысаналары «эу!» дескендей 6ip жердей шыгады. E rin к э а б ш щ , acipece, енбекнп кедей шаруалар унлн пайдалы к а с т екеадигш угыну бул кезде, X IX гасырдын екжпп жарымында, киын мэселе емес болатып. бйткеш, 1861 жылры реформадан кей1н к а з а к даласы на орна- ластырылран орыс шаруалары, Россиядан малсыз-му- л1кс1з келсе де eriH Kaci6i, ездерш щ адал енбектершщ аркасында аз жылдын ш ш де-ак ес жиып, етегш жапка- ны, ауыр хал , аш ты к турмыстарын анарурлым жещ лдет- кен1 Алтынсарин, Абайлардын к е з алдында болран оки- ра едк Ал, к а з а к енбекиплер1 уш1н eriH кэп бш уйрену д е бул кезде онайланган м эселе едь Юмде ю м eriH егу- fli пайдалы к а с т деп yiipeiirici келсе, ауылы аралас, малы коралас ж аткан орыс шаруаларынан улг1 алура уйренуге болатын. «Сейткул» эцг1месше караранда, Ыбрай тек жалпы eriH егу Fana ем ес, Туркстан манындагы орашение мэсе- лесшен де толык хабардар ек е н д т анрарылады. Эцпме- Hin 6ip жер1нде: «Кабы рганыц бойыиа келгесш Сейткул колына кетпен алып, оты з yim i кедейше де кетпен 6epin, ж ер TericTen, eriH егуге Kipicri. Туркстан жагы нда кер- ген улг1с1мен ары к казы п, су щыгарып, eriHre су ж1бер- дЬ>2 дейдь 1 А. К у н а н б а е в . Шырармаларынын толык жинагы, 1945 жыл, *71—*72Ы-б.етАтелр.т ы н са р и н . Тандамалы шытармалары, 1943 жыл. 40-бет.

Алтынсаринныц бул энпм еш саналы турде, алдына б сл гш мандат коя жазрандыгын эцпмедеп суреттеле- т1н коллективизм мен оныд айналасына жинала баста- ран кедей шаруалардын е з Ь а к дэлелдейдк «Муны керш,— дейд>, автор,— ap6ip кешпел! елдег! ж арлы -ж акыб а йла р да келш Сейткул Fa косылып, бес- елты жылда терт ж у з уйге таянды »1. Бул сездерге Ка­ раганда оныц баскаларра улг1 ететш ел! рушылдык емес, тапты к нег1зге курылган ел. «Сейткул» эцпм ссш дег! бул абтылра'н отырыкшыла- ну м эсел еа Алтинсариннщ neri3ri нысанасы — агартушы- лык мэселесше де дэл келдк «Болыстык мектеп, кешкен елмен 6ipre Keuiin» жумыс icTeyi каж ет деп Алтынсарин усыныс ж асаган да, сол эд1спен окыту эбден колайлылы- гыиан айткан ж ок, сол жардайда онан баска мумкннш- л ж тщ жоктыгы , лаж сы здыкты н Kyui едй Ал, отырыкшы- ланран елде оку жумысын дурыс ж ол Fa кою, кеш п ел ш к жардаймен салыстырранда, анарурлым онай, аиарурлым ыцрайлы екен! тайга танба баскандай айкын нэрсе бо- латын. Сондыктан, отырыкшыланудык барлык жарынан халы кка пайдалылыры Алтынсариннщ эбден кез1 жет- кен мэселес! деуге болады. Д ем ек, «Сейткул» о н п м еа Алтынсариннщ агартушылык ндеяеымен де сабактас. Бул экгГмеде сауда-сатты к мэселес! де козгалады . Эцпмен1ц 6ip жерш де: «Сейткул eiifli Бухар, Коканга мал айдатып, ол кент- терден к а з а к колы эртурл1 товар алдырып,— ж ы лда erin nicKen уакытта, манагы корганда жэрменке peyiuiTi ба­ зар болды, кешпел! халы к б ел гЫ уакытта малый, жун- жабарысын, Tepi-Tepccrin келтсрш, ег!нш!лер оларга ас- тырын, товарып аны рбасет!п, осы калыпты 6ip жары eriii, б!р ж агы саудамен Сейткул ык журттан аскан бай болып- ты2 дейдй Б1зше, бул уз!нд!ден ею турл1 мэселешн 6eTi ашыла- тын сыкылды. BipiHiui, Алтынсарин е з кез!ндег! к азак даласына ене бастаган капитализм элемент!н колдаушы, капиталист^ дам у жолы, eci<i феодализм когамымен са- лыстырганда анарурлым прогрессивтГжап.! кеп екенд!г!н дурьге болжап, дурыс туешген адам. Бул е з кезш де, сез ж ок, nporpecciiBTiK nii<ip еди 1 Ы. Ал т ыис а р и и. Тандамалы шыгармалары, 1943 жыл. 41-бет. 2 Бул да сонда, 41

Ёю нил, ез енбепмен кун керу, отырыкшыланып, ег!н K3ci6i аркылы кедей шаруалардын турмысын жаксарту- ды, ен керек-ri мэселе деп 6i^in жэне оны 6ipiHini орынра койса, мал жиып конданган елге косымша турде сауда к э а б ш усынады. Сейткул елш щ Gapi, теп-Teric сауда ар­ кылы байиды. Сауда аркылы баю мумкпш ллтн жокка ш ыгармаранда сауда болFan жерде канау бар, каналу бар. Демек, Сейткул елш щ басына жазушы каншама ж у м ак орнатамын деп, «боз торрайды кой устше жу- мырткалатпак» болса да , ол ж ер 1 шындыктан тыс, кияли рана нэрсе. Ж эн е саудагер жай халы кты канау аркылы рана байитындыгын коре алмауш ылык. Бул жазушыныц ем1рдщ кейб1р кубылысын топшылауда аягын шалые баскан да кез1 болгандырын ацрартады. CyfiTin, жораргы айтылран п1к1рлер1м1зд1 корыта кел- генде, акын жэне ж азуш ы Алтынсариннщ X IX расырдагы к а з а к эдебиетш щ дам у тарихында neri3ri рол! езш е ше- fliHri эдебиетте болмаран ж ац а такырып. Такырып деге- HiMi3 идея, — деп Горький айткандай, ж ана мэселе кете- рушде, e3iHiH алдындагы жэне е з кезш деп эдебиеттег! кертартпа-есюнллдш, дтн п л д ж , мистикалык кезкарас- тарга азш щ барлык ici, творчествосымен тойтара соккы 6epin, е з халкына болашагы мол прогрессивен улгЬенеге усынуында. Бул 6ip. Екш нй, орыстын улы демократтарынын ецбектер1мен танысып, оларды н революцияшылдык жолмен ecKi eMip курылысын езгерту идеясын толы к TyciHin, толы к мен- геру, куреске шакыру дэрежесш е кетерше алмаса да, ecxi екмрдщ мызрымас сал бексел1гш, дш нщ у коррасын- дай халыктык ой-санасын уландырып бара жатканды- рын, алуан турл1 канауга ушырап ж аткан хал ы к кешш- л irinin ауыр халш Kepin, ecxi ф еодалдык корамныц Kefl6ip ж актары на Fana емес, онын Heri3iHe карсы шы- руында. Келеш ег! ж о к, карангы лы к, дш нллдш туманы баскан ecxi когамнын мунан былай eMip суруж е правосы аздырына е з творчествосымен ую м шыраруында. Орыс­ тын улы демократтарынын алтынсариннщ кезкарасы- на, творчествосына еткен эсерж де 6i3 осы мэселенщ ай- наласынан i3fleyiMi3 керек. YuiiHiui, Алтынсарин ecxi eMipflin надандырын Kepin, тек сынауш ы, халы кты к ауыр халш Kepin, налушы емес, сол шытырманнан шырудын е з HayipiHfleri м ум кж ш ш кке сай дурыс жол керсетунн. Е сю eMipre карсы — «Сейткул> елж , кер ж алкаулы к- 62

тык з ш баскан, ак алакандыктыц аркасында дэрменс!з- джке айналгандарга карсы — Сейткул, онык макындагы атсыз геройларды, кепш ш кке карсы — отырыкшылык, надандыкка карсы — рылым, агартушылыкты усынды. Журтшылыкка окуды — енеге, «Сейткул елш» yari erri. Ыбрай Алтынсариншц бул niKipaepiHiK кайсы сы бол- сын к а з а к эдебиетшде 6ipinmi рет айтылран ж ана сез, ж ана niKip, езш е uieflinri эдебиеттег! зиянды идеология- л ы к сарынра карсы ашылган майдан, белдескен курес. X IX расырдын екннш жарымында, к а з а к эдебиет!н1н д а ­ му жолындагы онык улкен ici, Heri3ri рол! осы айтылран идеологнялык майданында ж ург1зген курес!нде деп 6i- ayiMi3 керек. Bi3, жорарыда орыстыц демократтык барыттары эде- биет пен Алтынсариншц идеологнялык байланысы тура- лы кыскаша айтып е гп к . О нык орыс эдебиет!мен ундес, туыстас жактарын, тек жогаргы аталган шырармалары Fana емес, баска да елец-эцпмелержен керуге болады. Алтынсарнн орыс халкын калткы сы з шын журектен cyftfli, онык мэдениет! дуние жуз1 м эдениетЫ ц алдыкгы сапындары мэдсниет екенш, эдебиет! бую л EeponaFa эсе- piH Т1тзе бастаганын, элемд! таккалдырран демократ­ ты к улы идеялардыц кайнар булаты да орыс ел! екенд1- rin ол дурыс тусшдй Улы орыс халкыпа, онык мэдениет!не деген суйкпен- д ж Алтынсарин шырармаларына езок боп тартылды, онык шыгармаларынык 6ip саласы орыстыц акын, жазуш ы ла- рынан аударма. Акыннык и п л ж т! бул екбег! де далара кеткен жок. О рыстык улы классик акындарын аудару, олардан улг! алу аркылы Алтынсарин к а з а к эдебиет!не ж анаш а леп 6epin, ж а к а багы т с!лтед!. Сол аркылы е з 1не meinuri к азак эдебиетшщ фольклорлык калпын езгерт- пекнп болды. Ол ек алдымен казак эдебиетше басия-мысал елекш к TypiH eiiri3fli. Оран шейнш к а з а к поэзиясындагы кара елец, кайым елец, толгау, жыр тор!зд! елендер, орыс эде- биет1н!ц улг!с!нде тэрбиеленген акынга а з, ж етк!л!кс!з кершд|\\ Eiciiiuii жарынан, бул мысал елендер, онык ал- дына койран Heri3ri тьпегше дэл келд!. 0 з кезш дег! корамнык салтына айналган: зорлык, зомбылык, ei<i жуз- д!л!к, карярлык, esiMuiLjuuK, мен-менд!к, ж алкаулы к, пэлекор, паракорлык тэр!зд! екйрдш келенке жактарын елт!ре сынап, буккен!н ж азы п, букпеген!н ашу ушш, улы 63

сарказм , етшр иронняга толы орыс халкынын-улы акыны Иван Андреевич Крыловтыц мысал елендер1 оныц кеш- л 1не кона кеттк 0 з кезшдеИ орыс eMipiHiH калтарыс ж а к ­ та рыныц бетш ашып, Белинский, Добролю бов тэр1зд1 э д 1л торе, к атал сыншылардын сотына тарткан орыстын, дан а акыны Крыловты Алтынсарин езш щ устазы деп бкпдк ©MipfliH эралуан кубылысы женшдеИ Крыловтыц кезкарасы н езш е енеге, кей1нплерге ул п e rri. Ыбрай ау- дарган: «Е пнн щ бастары », « Е м шыбын», «Карта мен тулш », «Кайырымды тулш » ездерш щ мазмуны жарынан да, Typi жарынан д а к а з а к эдебиетшдег! кернекп аудар- м аларды ц тершей орын алады . Алтынсариннщ орыс эдебиетшен уйрену аркылы к а ­ зак поэзиясына жэне 6ip енпзген жацалыры — табигат лирикалары. Т аби гат тек байлы к кеш, адам баласы рызыгыныи саркылмас казынасы гапа емес, керкемдж, сулулыктыц да элеми С аргая аткан тан , кы зара баткаи кун, AipiHAe- ген сэуле, удере кешкен булт, жайнаган ж а з, кулпырган ж азы к, аскар алатау, тулаган теадз, дулей орман— бар- лырында да езш ш е эд ем ш к , эралуан сулулык, акын, ж азуш ы ларды н эстетикалы к с е з 1мш оятарлык куш, кия- лын серш нтерлш к у ат бар. Табигат, оны суреттейтш елендердш мэш туралы улы сыншы Белинскийдщ: «Та- бигат акыннын алгаш кы окытушысы, pyx 6epymici...», «Табигатты суйе б ш у — акы нды к рух, акындык шабыт- тыц алгаш кы адымы» дейтМ де сондыктан. М эдениегп елдердщ улы акындарынын кайсысын ал- с а к т а , табигатты н эралуан кез1 мен керМ сш шебер су- реттеген, акыннын ой-niKip, сез1м куши окушыларына ж ай елендерден анагурлым тез ж етм зетш табигат лирн- каларын жмлпы эдебиет тарихында аз кездеспрмейм1з. Ал, казак ты н X IX расырдап>1 поэзиясын а л са к шын мэн1ндеп пейзаждык елеши ж ок деуге болатын. Таби- гаттыц KeiT6ip кубылыстарын б аска жагдайлармен бай- ланысты: «Мунар да-мунар, мунар кун, Булттан шыккан шубар кун» (Махамбет).' «Ылдиы жок, epi жок. Ат тайранар жер1 жок, Жазып салран млемдей, Аман бол кайран, жерлер]м»,—

дегендер Tapi3fli сез арасында гама суреттелетш табигаг- тын Kefi6ip KepinicTepi болмаса, таби гат кубылысы езал - дына ж ек е алынып, окига да, герой да е зк акынныц ой- niKipaepi де сол пейзаждыц е з ш ш д е туйшделген пей­ за ж д ы к елец ж о к десек цателеспейлпз. «Карангы тунде тау калгып, ¥йкыга кетер балбырап. Даланы жым-жырт, дел-сал кып, Тун басады салбырап...» - Пейзаждыц елецмен машыктану, немесе акындардык табигатка барулары, табйгатты сырласар элем1, суйсшер Keperi деп бьлушинктщ сан Typai ce6e6i, эралуан сыры мен шыны бар. Оныц эркайсысына жеке тоцтап, элеумет- TiK-таптык сырын ашу езалдына ж еке 6ip мэселе. Сон- дыктан, Алтынсариннщ таби гат лирикаларына келелж. Алтынсариннщ бул такырыптагы 6i3re мэл1м елецде- pi: «Ж аз», «©зен», «Ж аз шыкканда». Бул елендердщ ал- дыцгы eKeyi шын м эншдеп лирикалык елендер. Мупда н е п зп такырып та, герой да — табигат кубылысы. Автор- дыц ойын да, ce3iMin де, айтайын деген niicipiH де сол пейзаждыц езж ен керуге болады. «Ж аз ш ыкканда» атты елец! пейзаждан Kepi де портретке ж акы н — ж а з кезш - д е п ел eMipimK картинасы. Мунда сол ж а з кезш деп адамдардыц карым-катынастары, куШшш-суйшштер! суреттеледй Табигат сол карым-катынастардыц — фоны Алтынсариннщ пейзаждык елецдер1 калай болса, со- лай ж азы ла салган, табигаттыц эралуан Ke3i мен кезец- дерш куптау, не машыктау емес, 6spi де eMip шындыгы, ел тгрш ш пнщ сэулесй Катал табигаттыц ойыншыгы тэр1зд1 кы ста кысылып, ж азда Fana кеуде керш дем алатын кешпел1 елдщ кею л куйлер1мен, ездерш е тэн, ерекше турмысы шебер турде суреттелмеген деп таласу киын. _ Алтынсариннщ пейзажды к елецдер1мен байланысты айта кетуд1 керек ететш 6ip нэрсе, eMip кубылысын пей­ з а ж аркылы шебер суреттеу aflici де Алтынсарин, Абай- лардан басталады. X IX гасырданл казак поэзиясына непзп тэн, елецнщ Heri3ri турлер1 — саяси лирика мен дидактикалык елец- дер болатын. Уздш талант иелер! М ахамб ет елецдер1 мен Б!ржанныц айтысын гана алм асак, eMip кубылысын су- реттегенде оны полотнога TycipreH суретшшердщ порт-

p e n e p i тэр1зд к суреттемек объектасынык ap6ip кимылы мен кыбын, KecKiHi мен тусш , ici мен эрекетш, бояуын кандыра, ж ерш е ж етш зе суреттеу болган емес. 0M ip к.у- былысын бул тэр1з д 1 барлы к жарын м ул тш аз е т т , тым шебер, аса мккерлшпен жэне ем 1рдщ шындырына дэл етш суреттеу эд кш щ Алтынсарин, Абайлардан 6epi Fa- на Y^rici салынды. Алтынсаринд1орыс эдебиетшен улг1 алды дегенде ай- рыкша токтауды керек ететж 6ip мэселе — онын кара энпмелерк Ен алдымен ез каламына жататын новелла- лары. Алтынсаринге шейшп к а з а к эдебиет1 туп-тугел поэ­ зия. Ауыз эдебиетш деп epTeri энг!мелерд1 рана айтпасак, тари хка аты м эл1м X IX расырдагы к а з а к акындардыц 6ipeyi де кар а с е з ж а зга н емес. TinTi улы акынымыз Абай д а керкем кар а сезбен шугылданран жок. Эпостык жанрды н бул тур ж ж а са у д а бгрпнш рет колына калам устап, э д е б и е т п з г е соныдан ж ол салып, улг1шшкен жп- зушы — Алтынсарин. Сондыктан, оны казак эдебиетшде- ri керкем кара сезд ш Heri3iH салушы, атасы десек, мак- тау емес шындык. К ар а сез ж азу д ы к у л гк ш де Алтынсарин орыс эде­ биетшен алганы айрыкша дэлелдеуд! керек етпейдк Онын жогарры талданылып еткен «Бай баласы мен кедей баласы». «Надандык», «Кыпшак Сейткул» энпме- лер! 6i3fli 63iHiH мазмуны Fana емес, керкемд1гк компо- зициялы к курылысыныц шеберл1г1мен де кызыктырады. Буларды н 6api д е шебер жазылран новелла. Новелла эпосты к жанрды н эрщен келе жаткан тур!. Онын езшше дам у тарихы , эр дэу1р, эр ж агдай , кезендерге, авторла- рынын тапты к кезкарастары на байланысты эралуан бо- латындыктарын этап етш , кейб1р езш е тэн ерекшелште- рш е рана токталалы к. Шын мэнш дег1 новелла eMip кубылысынын журтшы- л ы к ушш ен xepeKTi, ен манызды ж агы н алады да, api кы ска с ю ж егп , api ауызш а айтып беруге лайыкты окига- га курады . Энг1ме кебш е 6ip не eKi эпизодтан рана кура- лады . Эрдайым окирэнын meuiyi, окушынын кутпеген жершен шенпледь Осы айтылган ерекшелштер Алтынсариннщ новелла- ларында шебер турде колданылады. Новелла жазамын деунплерге, 6i3iue, онын эцпмелерш ж куш бугшге деиш уйренерлш жары кеп. 66

B i3 еткен бел1мдерде Алтынсариннщ eMip кубылысын шындык-реалиспк туррыдан суреттейтшд!гш с ез арасын- да айтып еттж . BipaK, ол ж е т к ш к а з . б йткеш , X IX Fa- сырдын ешнкп жартысындагы к а за к эдебиетш щ Heri3ri методы реалистж э д к болды. Бул ж айт сол эдеби барыт- тын ек басты ею лдерш щ 6ipi — Алтынсарин шырарма- ларында езш щ кандай сэулесш калдыррандырын аша ту- cyfli керек етедр Алтынсариннщ ел арасында кеп болрандыры 6i3re ем!рбаянынан мэл1м. Бул оньщ жалпы к а з а к ©Mipiii ж а к- сы бщу ушш ек к а ж е тп жардайдыц 6ipi болды. Ж араты - лысында сез!м тал, акгары м паз жэне ез халкынын ауыр халш Kepin, оны ж ещ лдету ушш керкем туындылары ар- кылы атсалыскан орыстыц улы классиктершщ даналык едбектер1мен ж аксы таныс Ь1брай е з кезж дег! элеум еттж ем 1рд1н ж ай-жапсары н жай рана бакылаушы емес, бук- кенш жазы п, буркегендерш ашушылардык да 6ipi. Ек алдымен ол казак даласындагы элеуметтж т е к п з д п т ке- ре бшдк Тедпздж мэселеа сонау хандык замандарынан 6epi карай келе жаткандырын, устемдж етунплер е з кож а- лыктарын ж ург!зу унин кандай сумдыктан болсын же- ршбейтшджтершщ бетш ашты. ©зшше e.iTipe шенедь Азган елдщ хандары Так устшде отыргандары. Жарлыдан алып байларга, Сыйлар берсс керекть.. Азган елдщ 6илерш1ц Барар болсан алдына Алым берсек тамарына, Карар ма ол сети элще. Корадагы малына. Торе берсе керекть Азган елдщ байлары ¥лык тутар басын-ай, Кайда дэулеттч болса, Берер coFaH асын-ай. Азган елдщ молдасы, Улкен болар сэлдеск 67

Аса бауыр кылмакыз, Кермей-бкзмей 6ipeyre. Куэл1к берсе керек-Ti. TaFbi баска осы лар Tapi3fli кож ал ы к етуий, арамта- м актарды ц к е п ш ш к ке олардын шын бейнесш ашып бе- рсд1. К а з а к ем1ршде н а к осындай ic -эрекет, мж ез-кулы к- тарды к болрандып>1даусы з. Сондыктан, мынау керсетке- Hi шындыкка кайшы деп ен ш м де тал аса алмайды. ©Mip кубылысын реал и спк эдКпен суреттеуде окушы- лардыц айрыкша ке н ш н аударарлы к Алтынсарин шы- гармаларынын б!ралуаны табират лирикалары: «Ж аз» »Ж аз шыкканда», «©зен». Бул елекдердщ лирикалык жары кырдагы ж аз керЬ HicTepiHe суйсш у, сезш е, толкына жырлау, кубылыска 631Н1Н казкарасы н кврсету десек, мал баккан елдщ кыс- тан кы сы ла келш ж а зг а жеткендег! тынысыныц кенук куаныш-шаттыктары шындык турде мейлжше шебер су- реттелш едь —Bip малы шаруанын екеу болып, Кыстаудан ауыл квшер алуан-алуан. Кул1С1'п, кушактасар, эз1л етер, Эйелдер кеш женелтш кешн калган. Жупрш киж, кулан тау мен кырда, Куанып ыкыласпен келген жылга... Алыстан мунарланган сагымдары, Шакырып турар кулш кел деп мунда!.. О сы Tapi3fli Алтынсариннщ ана туралы елендер! де е з ж щ eMip шындырын дэл беруипл1ктер1мен кунды. Ы брай Алтынсариндег1 реал и спк э д к туралы сез коз- раганда ж эне 6ip кещл аударарлык жайт — образ, свз колданыстарынын eMip шындырына сэй кеснгк У зд ж те- неу, аскак эырелеу Алтынсаринде кездеспейдк Тенейпн napceci де eMip шындырында K3Hiri, журтшылыкка таныс кубы лы стар. Не eMip KepiHiciHiH, не адам кимылын кезге елестету унпн ж азуш ы дардыдан тыс не улкейнп, не Ki- нирейнп кврсетуге тырыспайды. Кандай кубылысты бол- сын, сол вз калпында кврсетуге лайыкты сездерд1 так- дантындыгы ацрарылды. Бул 6ipiHiui жарынан, онын eMip кубылыстарын су- реттеудег1 р еал и сп к э д 1С1мен нык байланысты десек, екжинден, педагог-жазуш ы Алтынсариннщ казак плш ултты к н л дэреж есш де са кта у , онын. тазалыры ymiH ку- ресу идеясымен байланысты.

1871 жылы 31 августа казактар ушш орыс элшпесш алудын пайдасы жайлы Н. И. Ильминскийге ж а зга н 6ip хатында Ыбрай: «Орыс эрп1н колданумен байланысты к а з а к т 1л 1не орынсыз юрген араб, татар сездерш ен та- зарды. Орыс эршмен ж азганы м ы зда рана сез1м1з дурыс ж азы латы н болады. К а з 1р молдалар окытып журген араб, парсы, татар тщ дершде шыккан дши к 1таптар б1з д 1 кер кет1ред1, т аза ойымызды ю рлетедк басымызды кум- мен толтырады, т аза т ш м 1з д 1 шубарлайды»1дед1. Бул тарихи жагынан да, теориялык жагынан да кы- рагылыкпен, ез халкыныц келешепн гажап болжампаз- дыкпен айтылган niKip болатын. Будан 6ip ж у з отыз ж ы л бурын Алтынсарин эл1ппе женш де усынган бул ж о- басынын дурыстыгын ем1рд1н ез1 дэлелдеп берд1. Ж ал- гыз к азак кана емес, uibiFbic халыктарынын каз1р кешш- л 1г1 орыс тш ш н графикасына нег!зделген жана Элшпеш кабылдап алды. Кай жагынан болсын бул шьжыс халык- тарынык мэдени дамуларындагы и г ш к п ic, улкен та- быстарынын 6ipi екенд1г1 сезс1з. Корыта айтканда, Алтынсариннщ е з халкын окуга, енерге ундеу1, надандыкка, зулы м ды кка карсы шыгуы, сол кезде элеумет eMipiHfleri т е к а з д ж т щ бет1н ашып, ем 1р шындырын керсетуь ж астарды ж аксы л ы кка, адам- герш ш кке тэрбиелеу1 оныц творчествосынык халыктык жары десек, казактьщ к а з 1рг1 ержеткен проза жанрынын ж эне балалар эдебиет1н1ц ен алгаш кы неНзш салушы болды. Сондыктан да, Ы брай Алтынсарин ж а зб а эдебие- Т1м1зд1н тер1нен занды турде орын алып отыр. р и н. Тандамалы шыгармалары, Алма-

1- б в л i м АБАЙДЫЦ 8MIPI мен ТВОРЧЕСТВОСЫ

АБАЙДЫН, 6 M IPI Ж ЭНЕ АБАЙ ТУРАЛЫ 1 Ж А ЗЫ Л FAH ЕН.БЕКТЕР а ) Абайдын кы скаш а ем iрi Абай (ИбраЬим) Кунанбаев 1845 жылы, осы кунп Семей облысы, Абай ауданы, Ш ы н ш с тауында тугаи. Абайдык эргы атасы Ы ргы збай, 6epri атасы вскен б ай — exeyi де феодал. 0 з экес1 Кунанбай ж а с ке зж д е «батыр» ■irirriH 6ipi саналып, все келе сез устап, ел баскарган адамныц 6ipi болтан. 1822 жылгы патш а у ю м ет ж ж «Сибирь казактары на арнап шынарган уставы» бойынша к а з а к даласы округ- ке бвл1н1п, округт1к приказ аркылы билеу тэрт1бж ен ке- йш, Кунанбай К аркаралы OKpyrine ага султан болып сайланады. Кунанбайдын атын uibiFapyFa бул жагдай- лардын мэш улкен болды. 0 йткен1, ел билейтж хан, aFa султандар бурын хан-тере нэсж держен болып келсе, жо- rapFbi зан бойынша, ол м ж д ет п тереден болмай-ак, кара- лан шыккан мыкты феодалдар да аткарып, ел б аскаруга жарай беру мумкшшыйп Кунанбайды aFa султан етсе, бул ж ай-жапсарды ж аксы yFa бьлмеген кеш ш лжке К у­ нанбайды ережше багалатады . «Карадан туып хан, айыр- лан туып нар болды»,— деп, ез к е зж д еп феодал табы- ныд акындары Кунанбайды ел м адагы erri. 1Абайдык вм1рбаянымен толырырак танысамыз деушТлерге «уктар Эуезовтын «Эржылдар ойлары» атты кпабын усынамыз. 73

© з колындагы эюмш ипк Ti3riHiH Кунанбай е з кереп- не то лы к пайдалана быдо. BipaK, ел баскаруда Кунан- бай ж ана тэртш орнаткан ж о к, бурынгы 6ip руды екш- ш> pyFa айдап сал у тэр1зд1 ecKi aflicTi о да колданды. Оныц бурынрылардан 6ip е з г е ш е л т — дщд1 6epiK устау Каркаралыга мешгг, М еккеге кажылар тусетш «Такие» атты уй салрызады. Б ул жардайларды да ол e3i- шн ел билеу максатына толык пайдалана бшдп Дшнп- л еРД1 ез колы на устап, ел баскарудын 6ip жарын дшге, дшнилдерге ripefli. Кунанбайдыц тек ез кар а басы рана емес, оныц дос- таскаи , кастаскан адамдарыньщ кайсысы болсын е з 1мен денгел тускен, со л кезд щ с е з баккан адамдары болды. Т ал ай дау, талай тарты старды к жуан ортасында болуы болаш ак улы акын, ж а с Абайдьщ шешендж т 1лге жат- тыруларына эсер eraeyi мумшн емес едк Абайдьщ нага- шысы: «Шаншар кулары» атанган, кулд1рп, мыскыл сыкакпен аты шыккан казак ты ц данкты руынын 6ipi. Улжанньщ (Абайдын ш еш еа) арасы Тонтайдыц кожа- молдаларды сыкактап, елер алдында: «Ж азы л а-ж азы л а кож а-молдалардан да уят болды, еш и елм есек болмас»,— деген ce3i куш бупнге шейш ел аузында. Бул сыкылды сез тапкыш, мыскылшылдык ¥л- жанда да болран. Атасы Кунанбайдын ®3i жэне онык айналасынын 6api де сез устаган шешендер болып, анасы жарынан «Шан­ шар куларымен» тамырласып ж атуы Абай T3pi3fli улкен таланттын ен болмаганда т ш ушталуына аз да болса эсер eTyi с е з а з . А байдагы казакты н накыл-такпак,. билер сездерш щ улг1а м е н келетш шешендж сездерге усталы к, м ы скы л-сьщ акка аскан шеберлжтердщ 6ip та- мырын осы ескен ортасынан i3fleyiMi3 керек. Абай он ж асына шейш ел шпндеп дш мектебшде окып, он жасында Семей каласындары дш мектебше ту- седк Мундары окудын 6api де есшше, дш сабары. Онда Абай небэр1 уш ж ыл мусылманша жэне уш ай орыс мек­ тебшде орысша окиды. Д ш мектебш де ж ург1з!летш бар сабакты ж аксы ул- repin артылган уакытын ез бепм ен штап окуга жум- сайды. Окитын к!таптары араб, парсы, турж елдершщ данк­ ты акындарынын енбектер1 болады. Солардын ш щ де шын суйш oKbiFaH акындары — Навои, Саради, Кожа-Х а- 74

физ, Фзули, Абай езш щ таланттылы гы , к а б т е т ш щ куш- TiJiiriMeH уш ж ы лда улкен б ш м г е ие болтан акын. Сол ж а с кезш де-ак араб, парсы, TypiK акындарынын елецдерше елжтеп, 63i де елец шырара бастады. «Фзули, Шэмси, Сайхали», «Ж уз1 раушан» атты елецдер1 осы кезде жазы лады . Ж асы 13 ке толып, мусылманш а уш ж ы л, орысша уш ай окумен Абайга «окудыц eciri ж абы лады ». Кунанбай Абайды окудан шыгарып алып, ел баскару жумысына косады. Абай араб, парсы, шагатай эдебиетш де, орыс эдебие- т 1н де кеп б1лу, терек угашу, эр т 1лд1н тек ж алпы магы- насын FaHa урынушы емес, сол т 1л д 1н эдем 1л 1г1н д е yFa бшуше Караганда, акыннык мектепт1 тастаган сы н да вз бет1мен узд1кс1з окыгандырыи дэлелдейт1н фактынын 61- pi деуге болады. Абайдьщ ж а с кез1ндег1 елецдер1 ж окты н касы . Ж о- papFbi аталган «К1м екен деп кел1п ем туйе кутан» атты елец! мен араб, парсы, турж акындарына елжтеген елен- дерппц алдынгысы 1854— 1855 жылдары, сонрысы 1858— 1859 жылдары жазы лган. 1864 жы лы , 19 жасында, «Эл1ф-би» елецш ж азады . Мунан кейш п елендершщ ж ы лдары 1870 ж ы лдан 6epi карай болып келедь Абай олендер1н ко л ж а зб а тур1нде сактаган Мурсей1тте де, не б аска мэл1меттерде де, 1870 жы л мен 1876 жы лды к арасында ж а зга н елендер1нен де- рек ж ок. Ал, 1884 ж ы лдардан 6epi карай елендер1н1ц жылдары узш мейдь Gcipece, кеп ж а зга и ж ы лдары 1886, 1889, 1895 жылдар. 1886 жылы 17 елен, 1889 жылы 27 елец (оныц сег1зш орысшадан ауд арган), 1895 жылы 13 елец ж азды . Абай алгаш кы кез1нде е з елецдерш досы, замандасы Кекбай акыиныД атымен жари ялап, 1886 ж ы лдардан Fa- на бастап ез атымен шыгарран. Сейтш, елецд1 ез1н1ц ма- м аидьты eTyi осы жы лдардан басталады . Абай ем1рш зерттеушшердщ 6api де муны мойындайды. Абайдыц кеп eMipinin ел баскару icrne жумсалынып, с ез устап, билж icTepiH аткаруы, Абайдыц ем1рбаяны да , елецдерипц жылдары да узд1к болуыныц Heri3ri 6ip c e6e6i осында екенш ацгартады. Абайдыц рылымта, елец ж а зу га белсене Kipicyi 4 0 ж а- сынан 6epi карай. Оран шей1н б ш м 1здеуден кол узбеген- 76

мен, елещи ж у рд1м-бардым Fana жазы п келсе, 4 0 жасы- нан бастап творчествора тугелдей берьледк © з айналасындары ру тартысы, есю л!к, надандыктан жерш е бастаран дана акын е з елш ел етуд1 ойлайды да осыныи жолын 1здейдк Акын соларды к барлырына ка- ламмен курес аш у деген корытындыра келед1. Алдына зор м аксат койган акын, улы орыс халкынын бай мэдениетш мекгеруге белсене Kipicin, орыс тип, орыс эдебиеДмен шурылданады. Абайдын орыс мэдениетше кулшына к1р1су1н|ц ею турл! ce6e6i болды. BipiHiuiflen, Абай, к а за к елш шырыс- тык схоластикасыныц ыкпалынан мулде шигарып, тура орыс мэдениетш алу, сондыктан, к а за к даласында орыс- ша мектеп ашу, молда, кож аларра патша yKiMeTi тара- пынан бершген кейб1р праволарды кайтып алып, олар- ды Дзгшдеп устау, олардын правосын уезд, болыстарра беру ж ен ш де е з niKipiH тарихи, рылыми турде дэлелдеген Ш окан Уэлиханов, онан KefliHri езш ш замандасы Алтын- сариннш багытын Абай дурыс деп укты. Еюннлден, бул кезде улы орыс халкынын эдебиеп дуние ж у з1 мэдепиетшщ алтын казынасынын катарына косылып капа койран ж о к, Европара e3inin революция- шыл ocepin ти п зд к Батыстьщ Kopi эдебиетш басып озды. X V III гасырдары орыстын кейб!р жазуш ы лары жамыл- ран Европалы к шапанын шенпп тастап, орыс эдебиет! мазмунына Typi сай, езш ш ултты к калпында дуниелш сахнара шыкты. 0 з кезнпн улкен мэдениетт! жэне талантты акыны Абайдын оны бшмеук кермеу! мумюн емес едк Абай.ке- ре де, тусш е де бшдк Оныц уст!не Абай Семейге айдалып келген орыстыц халыкшыл демократтары: Михайлэс, Д олгополов, Гростармен танысып, ез1н!ц сол багытын бурынрыдан Kepi де уш тай туседк Орыс мэдениетше те- рендеп, Чернышевский, Белинский, Добролюбов, Салты­ ков, Толстой, Пушкин, Л ермонтов шырармалары, Арис­ тотель, С ократ, Платон, Гоголь енбектер!мен танысады. Орыстын демократтары мен улы классик жазушылары- нын дан алы к ецбектер!мен танысуы, батыс философтары- нын енбектерш окуы жэне ез кезшдег! шаруашылык- элеум ет ем 1ршдег1 болып ж аткан эртурл! езгерштерд! сезш у, урыну жиынтыры келш, Абайдын eMipre кезк а- расына, ой-санасына улкен езгерю юрг1зедк Абайдын вз1 айткан: 76

«Шыгысым батыс, батысым шырыс болды»,— дейтш сезМ ц терец сыры, мше, осында. К азакты ц элеум еттж eMipinfleri ecKi феодалдык кез- караска карсы, кертартпа, надандык, жалкаулыктарра царсы курес ашып, бул ж енш де кеп елендер жазран жылдары осы 1886 жылдардан басталады. «Былым тап- пай мактанба», «Ж асы м да рылым бар деп ескермед1м», «Интернатта оцып ж ур» тэр1зд1, оку, енер, адамгернп- л1кке ундеген, «К алы ц ел1м казан ам », «Б айл ар ж ур жиган малый корралатып», «Адасканнын алды жен» сы- кылды элеумет OMipiHiH эртурл1 ж актары на арналран елендер1де осы жылдары шыгарылран. 1886 жы лдардан бастап, бурынгы ел эцг1м ес1нен ау- лактап, е з енбегш тугелдей ел иг1л 1г1ушш жумсаура бел буранына Абайдыц е з сез1 айрак. «Б ул ж а с к а келгенше ж а ксы етк1зд1к пе, ж ам ан етю з- д1к пе, эйтеу1р б1рталай ем 1р1м1з д 1 е т ю зд ж , айтыстык, ж улы сты к, тартьгстык — эуреш1л 1кт1 кере-кере келд1к, енд1 жер ортасы ж ас к а келд1к, каж ы ды к, ж ал ы кты к, ic- теп журген 1с 1м1з д 1ц 6sp i баянсы з, байлаусызын кер- д1к,— 6api коршылык- Ал, калган вм1р1м1зд1 кайт1п, не кылып етк1зем1з? Соны таб а алмай вз1м де кайранмын... Акыры ойладым: осы ойыма келген нэрселерд1 KaFa3Fa ж а за берешн, а к к агаз бен кара сияны ермек кылайын, к1мде-к1м iuiiHeH керект1 сез тапса, алсын, я окысын, ке- peri ж о к лесе, ез с е з 1м е з 1м д1к1 дед1м де, акыры осыран бел байладым: енд1 будан б а ск а еш жумы сы м жок». Буныц нег1зшде ею турл1 c e 6e6i болды. BipiHuii: пат- ша уюметш щ казакты ц ж ер1н эбден отарлап алып, ез дегенш ж асап, бурынгы ру тартысын ш тат сайлаулары- мен урлеп жандырып, ел 6ipjiIriH мулде ipiTy саясаты болса, еюнип, есю феодалдык курылысты ырыстыра юре бастаган капитализм элемент!, онымен байланысты ене бастаган эр турл1 жацалыктар, кыскасы осылар тэр!зд1 кайшылык кары м-каты стар ед1. Абай, сез жок, жацалыкты колдады. Ж ана байлар- дыц халыкты канауына карсы шыкса да, оны мыктап шенесе де, казактыц орыс халкымен араласуы, ол аркы- лы к а з а к даласы на жайы ла бастаган мэдениеттщ, про- грестж идеяныц кырдагы ж ет ею ш а болды. 0 з ike3iHfleri Ш ортанбай, не Абубэюр тэр1з д 1 сэры уайымра туспей, болашакты алдынан Kyrin, халкын оку- 77

га, енерге, гы лы мга ундедк Шын мэншде я%лык камкор- шысы болды. «Ыбырай (Абай) жас жолбарыс журектенген, Душпанра арыстандай б1лектенген. 0зЫщ заманында бозбаласы, Першщ жМтшдей 1ржтенген. Ей, Сара, кай юсщ бар оран жетер, 0nepiH керген жанныц eci кстер. Адамнын жалрыз басты бшмпазы, Оны да жамандайсын, Найман, бекер»,— деп, езш щ замандас акыны Б1ржан оны осылай дэрш- тедь Е л арасындагы дау-ш ар, эр турл1 ру тартысы Tapi3fli эцг1мелерден аулактап , орыс мэдениетш зерттеп, оны е з халкыныц пайдасына асыруга куш салуы, творчествога б ер м у, халы кты к ipi-ipi м эселелерд1 кетерш , e 3i айткан- дай: «Экесш щ улы болмай, адамнын улы болуы» — ж у р т алдында онын беделш , данкын бурынгыдап да ку- шейте ту седь Онын ел! унйн еткен курдел! icTepi Абайды ж ал гы з к а з а к Абайы ем ес, кан аттас, !ргелес жэне баска елдердщ де Абайы етеда. Эртурл1 себептермен Россиядан айдалып келген сол кездег1 халыкшылдар, окымысты, жазуш ылар — 6api де Абайды езш дщ санап, достасып KeTTi. Б эрш щ ат мандайын прейтщ жер1 — Абай болды. Буран дэлел ретшде Долгополовты н арызы мен Тураш- ты ц ecKepTKiiiiiH келтчруге болады. С емейдщ сотые губернаторы — мырзанын гузырына. (Нцфонт Д олгополовт ан). втш ш «Ж урек ауруы жэне безгек наукасымен менщ денсау- лырым ете темендеп Kerri. Оны жендеу ушш ж азгы ай- ларда калан ы тастап , кы рга шырып кымыз iuiceM, таза ауаны пайдалансам деймщ. Сол ce6enTi ете к ш ш к етш а з д щ рузырьщыздан Ш ынгыстау болысы, Кунанбай © скснбаевты н ауылына 6apyFa 15 авгу ск а шешн улык- сат етувдзд! сураймын» (3). Семей, 4 июль, 1885' жыл (Н. Д олгополов). Сонымен катар, баска керш м ес елдердщ де кейб1р патш ага наразы адамдары ез елщщ бай-феодалдарына карсы болгандар да Абайды паналайды. 78

«Ж ыл сайын Y pKirren каш кан, Ke6inece, К авказд агы Дарыстаинын. Ту р ш п ц айдалкан адам дары б1рден, eni- ден келш, кеш кыстап, кеш 6ip-eni ай ж аты п тынырып, 6ip-6ip ат Minin кетедк О сындай ат Minin кеткеп каш- кындардын Menin кез1м Keprenaerici 15 ш ам алы » — деп жазады, езнпц баласы Тураш (4). Булар Tapi3fli фактьпср Абай ем1ршде кеп. Б а ск а л а - рын айтпаганда осы eKeyinin е з Ь а к Абай тек к а з а к т ш гана емес, баска елдердщ де ез кезш де мен жаксымын дегендерше ортак Абай болгапдырын толык дэлелдейдь К азакты ц улы акы ны Абайдыц зор ецбегппц 6ipi — жастарды , acipece, болаш ак ел OMipiMen байлапысты акын-жазушыларды тэрбиелеу. Орыс, шырыс, батыс ел- дерппц мэдениетше суцгш , тубш ен KepeKTi маржанын Tepin ала бм ген акын ж эне ел in енер-бйпмге ундеп ж а с ­ тарды OKyFa суйредк Балалары н орысша мектептерде окытып, олардыц жораргы дэреж ел1 61л1м1 бар адам бо- луларын талап erri. Адамгершшк, жаксы мшез-кулык- ка тэрбиеледь Акындарына e 3i такырып 6epin, эр халы кты ц eMipi- нен поэмалар жазды ры п, e 3i олардыц сыншысы болды. MaFayiiHFa «М едгат, Касым », Акылбайга «К нсса Ж у- cin», тары баскаларга осылар тэр1зд1 елец-жы рлар ж аз- дырды. © 3i Пушкин, Л ермонтов, Крыловтардан ел ец ау- дарып, ж ас акыпдарга солардыц елецдерш yari erri. Абайдан Keiiinri к аза к акындарыпыц квпш !лiri к а ­ закты ц ез эдебиетшщ шецбер1нде калып коймай, орыс, шыгыс, батыс эдебиеттерше елжтеулершщ neri3ri 6ip се- 6e6i — Абайдыц acepi, Абайдыц yjirici болатын. К азак халкыпыц ж ац а эдебиетшщ , эдеби т ш н щ не- ri3in салуш ы , казакты ц елец курылысын бурынпл кал- пынан езгертш , элденеше ж ац а тур Kipri3ymi, езш щ дацкты улы ецбектер1мен к а з а к халкын б а ск а елдердщ мэдениет!мен коянколтыктастырура басш ылык еткен, елш мэдениет, б ш м , енерге шакырып, сол ж о л да бойын- дагы бар асылын аямай ж умсай б ш п , Keflinri урпакка улгЬенеге калдыргаи казакты ц улы акыны — Абай 1904 жылы 23 июньде кайтыс болды. б) Абай жеш нде жазылган ецбектер туралы Казакты ц улы акыны Абайдыц алгаш кы ел е !» 6ipin mi рет 1885 жылы «Дала уэлаяты» газетшде басылды.

Bipiiiiui елендер жинары 1909 жылы ж ары к керд1. Сол кезден 6epi жеке жинак, тандамалы елендер1 эр кезде, эртурл1 редакнияда у зд 1к с !з басылып келед1. Абай шырармалары зерттелу, тексер1лу жапянан да к а з а к эдебиет тарихында 6ipinmi орын алды. Онын улы ек беп толы к зерттел1п жетпесе де, казакты ц баска акындарымен салы сты рганда, гылым кайраткерлер1н1н ерте колка алкан акыны да — Абай. Абайдыц eMipi, ецбектер1 жайлы 1903 жылы «Россия б1зд щ отанымыздын толы к жарырафиялык сыпаты» (О рыстардыц пайдалануы ушш В . Г1. Семеновтыц редак- циясы, X V II том, к а з а к е л к е а ) атты к1тапта бГр макала, 1906 ж .— агылшын Ж ор ж Кенен1н «Сибирь ж эне айдау» деген ш ыгармасында ескертк1ш,таныстырулар жазылды. 1907— 1909 ж ы лдар Кэкгтай Ы скакулыныц эуел1 орысша, артынан казакш а «Абай Кунанбайулыныц елец- дер1» деген к1тап, Абайдын ем1рбаяны басылды жэне осы 1909 жылы Зейнел Рабден Эл ЖауаЬари, Омскау «Тобыкты Ыбрай маркумнык сездершен» деп, Абайдыц б1рнеше елецдер1н ез1н1ц «Н асихат К азаки я» атты жи- нагына Kipri3in, Абай сездерш баскаларга улг1 етт'- 1913 жылы казакты ц талантты акыны Султанмахмут Торайгыров ж эне 1914 жылы Арысулы «Акынныц eMipi, ецбектер1» туралы м акал а жазды . С овет дэу1р1нде Абайдыц толы к ем1рбаянын жазып ж эне улы акынныц ецбектерш журтш ылыкка тус1нд1р- мекш1, шын рылыми бага бермекш1 болган ж ац а автор- лар да кеп. Солардыц iuiiHeH курдел1 ецбектер деп про­ фессор М . О. Эуезовты ц «Абайдыц ем1рбаяны», «Ата-те- ri» (1939, 1940, 1945 жы лдар). «Абайдыц мэдениелзк 1здеулерЬ 1939 жыл, «Абай жэне орыс эдебиетЬ (1944 ж ы л ); казакты ц ipi жазуш ы сы С. М уканов жол- дастыц «А бай— халы к акыны» 1937, «939 жылдары), «Абайдыц философиялык кезкарасы» (1945 ж ы л); проф. Е . Ы смайловтын «Абайдыц поэтикасы» 1934 ж ы л ); профессор А. М. Марруланныц «Абай жэне халык е р к ш ш ш гЬ (1939 ж ы л ), проф. М . С. Сильченконыц «Акын жэне халык» (1939 ж ы л ), доцент Б. Ш. Шала- баевтыц: «Абай жэне Пушкин» (1940 ж ы л), атакты орыс жазуш ысы Л . Соболевтыц: «Данышпан елмейдЬ (1939 ж ы л ), доцент А. С. М эметованыц: «Абай ж эне шырыс эдебиет1», проф. Мэл1к Рабдуллиннщ: «Абай жэне шы­ рыс» атты м акалалары . Абай жен1ндег: cohfh жылдары

курдел1 екбектер деп М . Эуезовтын: «Эр ж ы лдар ойла- рын> 1959 ж . М. С. Сильченконын: «Творческая биогра­ фия Абая» (1957 ж .) X . Суйшшэлиевтщ : «Абайдын кара сездер1» сыкылды ж ек е монографиялык енбектерд1 ж эне М. К,аратаевтын «Пушкин мен Абай», « ¥ л ы Абай» атты макалаларын айтуга болады. Бул макала, зерттеу жумыстары улы акынды журт- шылыкка танытуга мэш улкен ei<eni созс1з. Бул автор- лардын 6ipi Абайдын ем1рбаянымен таныстырып, улкен идея, зор мэдениетке калай ие болганын айкындайды, eKiHiuici Абайды хал ы к акыны деу1м1зд1н себептер1н1н беттерш ашады: yuiiHiuici Абай мен Пушкин шыгарма- ларынын карым-катыстарын керсетед1: терт1нш1с1 Абай елендер1н1н курылысын зерттеп, к а за к эдебиетш е ен пз- ген жаналыктарынын бетш ашады, кы скасы, дана акын- нын улы енбектерш эр жагы нан тану, ез кезш деп элеу- метт1к жагдай эдебиет, мэдениет дам у сатыларын ес- керте отырып, гылыми бага беруге куш салады. Б1рак, 61зд1н ж огаргы аттары аталган ж олдастар- дын Абай ецбепн тану ж эне оны ж уртш ы лы кка таныс- тыру женш де улке-н-улкен кател1ктер1 д е а з емес. Бу- лардыц кейб1реулер1 мулде Tepic, формалист1к кателер ж1берд1 (Ы смайлов, «Абайдын елец ерн ектерЬ, « Э де­ биет майданы», 12-саны, 1934 ж ы л). Эйтсе де оларга сын айту ез алдына ж еке жумыстын м1ндет1. Абай ж е- н1ндег1 нег1з г 1 ецбектерд1н т 1з 1мш келт!ргендеп 61зд1н бул жердег1 айтпагымыз: «Абайдын поэзиясынын т1л1» жен1нде не бар, не ж о к, осынын бетш ашу. Бул такырып туралы жогаргы авторлардыц ешкайсысы токталган емес. Сондыктан, Абай поэзиясынын т1л1 1944— 1946 жыл- дары айырыкша зерттелш, сонык непзш де 1948 ж. «Абайга дейшг1 к азак поэзиясы ж эне Абай поэзиясынын ттлЬ — деген атпен ж еке кггап болып басылып шыккан. К,аз1р сол ен бекп ендеп, кемш1л1ктер1н толыктырып осы к1таптагы Абайга арналган бел1мн1н eKiHiuici ет1п енг1з1п отырмыз. 1948 жилил басылуы казгр библиографиялык сирек кездесетш кпапка айналды. Абайды терен таны- гысы келгендер уш1н де, окушы студенттер ушш де Абай поэзиясынын т ш жайлы терен зерттеудщ к аж етп п сез- с1з. Сонымен катар, бул енбекте Абай поэзиясынын Tiai OFan шей1нг1 эдебиет нускаларыныц т 1л 1мен салыстыра К. Жумали

зерттелш ш , улы акынымыз эдебиет1М1зге идеялык маз- мун, тчл керкем джтер! жагынан кандай жаналы ктар ен- ri3reHfliri аикындалады, сол аркылы К азакты к эдеби Ti- лш дамы тудагы оныц тарихи рол1мен эдебие-rreri орыны белгменедь Бул TiaiuiaepiMi3re де одебиет1шлер!м1зге де б1рдей керект1, ортак, мэселе.

АБАЙ [НЫРАРМАЛАРЫНДАБЫ ШЫНДЫК, Ж 9Н Е ЭЛЕУМЕТТ1К-ТЕН.С13Д1К М Э С Е Л Е Л EPI Абай е з flayipiHin эралуан ж агы н суреттеген — реа­ лист акын. Ол flayipim n ж ам ан ж агы н да , ж аксы ж агы н да е з шыгармаларында айкын суреттеп, е з flayipiiie тэн, сол ж атдайга лайык, эл еум егпк, тапты к ipi, келел1 мэселе- лермен катар, Kefi6ip е л е у а з нэрселерге дейш кере 61лд1, сейтш ол ез заманыныц айкын айнасы болды. Абай eMipre кулашын кек жайып, элеумет турмысы- ныц эр саласына ущле карап, кеп мэеелелерд1 елецшц такырыбы, айтайын деген о й-пш рш щ e3eri eTTi. Толып жаткан такырыпты жыр кылды. Маселенin кайсысын а л сак та, Абайдык буг1лгенд1 ж азы п, буркенгеннщ бетш ашкандырын кере\\пз. Акын, ецалдымен, е з flayipiiuieri ж эне ез!нен бурынгы м эдени етаздйт, жалкаулыкты, ру тартысын, пэлекор- лык сыкылды окбарандыктарды кердк К азак халкынык дамуы ушш, оныц баска елдщ катарына жету1 ymiH бул эдеттердщ 6api де тусау болатын, бегет болатын кылык- тар деп yFbin, буларра барынша карсы шыкты. О ларга калам ы аркылы курес ашты. Оларды катты шенеп, мыс- кылга айналдырды. Ол эдш етаздж , м эд ени етазд к атау- лынын бэр1мен де ж алры з ж ауласты . Ойланып, ойга Kerriм жуз жылры еткен. Тон кабаттап кигешм шидем-шекпен.

Жейде, дамбал аксанпан, жаргак шалбар, Жырым балак матамеп эдштеткен... деп, еткен елпрдщ м эд е н и е т а з д т н мыскыл-келекеге ай- налдырды. Бул калы пта кал а беруге енд1 болмайды, мэдениетке карай аяк басу керек деген корытынды шыгарды. Абай: Сабырсыз, арсыз, ершшек, Карсе кызар жалмауыз, Сорлы казак сол ушш, Алтыбакан алауыз. 03iH-83i кундейдр Жакынын жалган мшейдП..— деп, ел бойындагы, acipece устем тап адамдарындагы усак, пэлекор мшездерд! эшкереледь Bip-ак ыргып шыгам деп, Bip-ак ceKipin тусем деп, MepTirefli, жатады, Урлыкпен мал табам деп, Егессе ауыл шабам деп, Сейтш кудай атады. Куниплдш, шамасын б 1лмес мактанш акты к, eripi есек , кербезд1к, ж ал ка у л ы к сол кезд еп ауылдын 6acTi эдеттер Ы н 6ipi болтан. 9 cip ece, улы кка арка суйеген пэлекор пысыктардын суркиялыгы шектен асады. Сондыктан Абай: Кызмет кылып мал таппай, Рылым окып ой таппай, Кур уйшде жатады Ел кыдырып ас irnin, Еркек арын сатады. Бала-шага, ургашы, Уйде жудеп катады. Екбеп жок еркесш, Bip шолакпен cepKecin, Пысык деген ат шыкты. Bip свз ушш жау болып, Bip кун ymiH дос болып, Жуз кубылган салт шыкты. «Пысык гам?» деп сурасан, Калага шапса демалмай, ©TipiK арыз квп берсе, Кергендерден уялмай. Сыбырдан баска сыры жок. Шаруага кыры жок. 84

0TipiK пен есекке, Арып турса бейне су, Ат-шапаннан кем кермес, Bipey атын койса «ку»...— деп, елд1 у й т п ж«ген, 6yjiflipriui пысыктарды, алауыз- дыкты екбеказдердк жалакорларды жерш е ж етм зе сы- иады. Мунын 63i кезшде етм р сыкак (сатира) едк Абайдык баска елендерш былай койтанда, осы елеш- нщ 63i-aK ж алкаулы кты , коркакты кты , мэденнетке ум- тылмауш ылыкты, алауы здыкты , eTipiK-есекке жаны ку- мар пэлекорлыкты жексурын етш керсетедк М ундай ел бузарлардан аулак болу керек деп, ол «ы залы с ез, exxip тш н » соларра карсы жумсайды, Бул сыкылды жарымсыз-журымсыз эрекеттер сол кезде бар ма ед1? Ш ындык па ед1? Эрине, бар едь Ел муддеа емес, ез муддесж ойлаган талай ку, талай сум- дар казак арасында ол кезде аз болган жок. Р у араздырын коздырып, не 6ipeyfli-6ipeyre айдап са- лып, арасына с е з айтып, панда тауып, араздыкты езШ н кос калтасындай пайдаланран улыктар, «домалак арыз- беи» 6ipeyfliH тардырын саудага салатын пэлекорлар Абай кезшде тш т1 кебейедк Абай солардын бэрше карсы болды. Е л 6ipAiriH ан- сады. «Bip жердей с ез, 6ip женнен кол шырарып» елдщ тугел мэдениетке жумылуын т1лед1, eTipiK, есек, пэле- корлыктан аулак болуды, мэдениетт1 елдердщ катарына ж етуд1, ay u 36ipAiri к у н т , а за т ел болуды арман erri. Акын е з ш ж елеумет eMipine арналган «C eri3 аяк» атты елецш де жогарры Э1ш м ел ер д1 с е з кылады. К азак eMipiMen байланысты м эселелердщ эркайсысына ерек- ше токтап, аталык сездер айтады. «C eri3 аяк» Абайдык ез к е зж е кезкарасы н ы к коры- тындысы Tapi3Ai елек. Акын 6ip ж ерж д е: Басында ми жок, бзшде ой жок Кулшнил, керден иаданнын. Кеп айтса кенд|. Журт айтса болды, 9дет1 надан адамнын. Бойда кайрат, ойда кез, Болмаран сон, айтпа сез! — лесе, ек!нш1 6ip ж ерж д е:

Уятсыз, арсыз салтынан, Калгып кетер артынан... Ыскыртса кесек. Кумардан эбдеи шыкканы. Куп1лдек мактан, Табытын каккан, Акдыгаиы, бакканы...— деп, надаидыкты, ж 1ге р а з д ж т 1, сезш де турмайтын ал- дам паз адамдарды, уятсы з, арсыз, есек, eTipiK, мактан тэр1з д 1 елд1 аздыратын мш ез-кулыкты, тэты осы сек!лд1 ж ам ан эдеттердш бетш ашады. © з кезш деп eMip шын- дыгыныц кукпрт жактарын эйплеп, журтшылыкты олардан сактандырмак болады. Акын талаудын, урлык-зорлыктын, алтыбакандык- тыц као а хал ы кка зиян екенш айтады: Малынды жауга, Басынды дауга, Кор кылма, корга — татулас. ©TipiK, урлык, 0 к1мет зорлык Уятын, арык оянсын, Бул свз1мд! ойлансын! — ДвЙДК Акын бул еленш де eMip шындыгынык тек бетш ашып кана коймай, а л г а койтан м аксатты орындау ушш не ке- рек екендшш д е аш ы к керсетш береди Бул — ез елш ш малый жаудан, басын даудан кортап, 6ip жерден свз, 6ip женнен кол шыгарып ал га апарамын деген адамгер- ш ш к едк Абайдыц даналыгынын 6ipi — сол дэу1рде вз ортасында о зат шыгып, халыкты м эдени еттош ру мэсе- лелерш жыр етушде едк Ецбек, гылым, адамгерш ш к жер жузш деп улы, да- нышпан адамдардыц бэршщ де кешл бвлген мэселелер1 болды. MiHe, бул мэселелер жен ш де Абай да к а за к да- ласы нан шыгып о сы ларга ун косып, уран тастады. Енбек туралы Абай кеп ж азды . Ж астарды ц адам бо луы ymiH ен алдымен енбек етуГ керек. Еылым^а колы жету де, элеум ет екпрше пайдалы ж умы с к т е у де — бэ- pi д е екбекпен байланысты деген корытынды шыгарды. «C eri3 аякты н» 6ip жерш де: Болмашы кскинл, Болсаишы копнил. 86

Жав аямай каст ныл! Орынсыз ыржан, Болымсыз кылжак, Бола ма дэулет, наст бул? Енбек етсек ержбей. Тояды карнын тженбей,— деп, адамнын адамшылыгы е з басын емес, кепт1 суйген адал журегшде, енбек етуде десе, ет н и н 6ip жерш де: Рылымды 1здеп. Дуннет квздеп, Ею жакка ушлдш...— деп, журтты енер, рылымрэ шакыралы. Сейтш, надан- ды кка карсы рылымды, алауы зды кка карсы 61рл1к, ж ал - каулыкка карсы енбектк пэлекорлыкка, жауыздыкка карсы адам гер ш ш кп кояды да , алдынрылары елд1 аз- дыратын кылык, сонрылары халыктын кесегесш кегер- тетш, и гш ю ч ic деген корытынды шырарады. Абай ке зж д е элг1 айтылран эртурл1 кертартпалык эрекеттер мейлшше epicTen, «дагды га» айналган бола- тын. ©TipiK, есек, «дом алак арыздар» Абайдын е з сыр- тынан да талай жауран болатын. Сондыктан оран карсы курес окайлыкпен колга тусе коятын ic емес едк Акын оны ж аксы б м д ь Эйтседе, ез халкынын ауыр халш кере тура, киыншылыктан корыкпай тэуекелге бел буды. Абай жолынын узактырын да, кездеген максатын орындап uibiFyFa е з eMipiHiK азды к ететж д1гш де урып, басынан базары отпей, колынан ic келетш ж асты к ша- FbiH е з халкынын 6ip керегше жаратып калуга тырысты. Ж ауы зды кты н 6eTin ашып, ж аксы л ы кка ж ен а л те д ь Толып жаткан кертартпа кара куштерге карсы шыгып, курес ашты. Айналасын оятып, е з Ы н жолына туармек- uii болды. BipaK, ол кездег! ел Ti3riHiH устаушылар ecKi эдетше карысып и гЫ к к е карай аярын баспады. Абай­ дын: Жартаска бардым, Кунде айкай салдым, Одан да шыкты жацгырык- Ecirin ун1н, Бмсем деп жв1пн, Кеп 1здед1м, кангырып, Баягы жартас, 6ip жартас, Канк етер, тукп байкамас,— 87

дейгпш, мше, осындай жардаймен байланысты шыккан жалтыздыктыц ащы уш болатын. Айналасынын оны укпауы, уру былай турсын, OFan бегет болып, onFa деген iciH TepicKe айналдыруы,' ал Fa умтылран адымын етегж ен басып Kepi ж1беру!, MiHe осы- нын барлыгы к а з а к елш tarepi дамытуга киын асу бо- лушылыры — ж урт дагдырын колына алып, алдына зор м аксат KoflFaii, ел туземекни болтан акынга аз соккы, жеш л кайры болтан жок. вй ткеш , к а з а к халкыны ц мэдениетке умтылуына ке- м ектесед! деп Абайдыц к е з тжкендерШ н 6api де «байты кулы к, 6ip алдау, кьгсылган ж ерде ж ан ж алдаудан» шы- Fa алмады . Акынга кемек берудщ орнына, ж аулы к ой- лады . MiHe, сондыктан да Абай: Атадан алтау, Анадан тертеу, Жалгыздык кврер жерiм жок. Агайын бек квп Свзшд| yFap eaiM жок. Моласындай баксынын, деп, е з ш т жадрыздьтын 6bflipefli. Бграк, Абайдын бул сезш е карап, мулде жалгыз кал­ ган екен, оныц сезш ел укпаган екен деп тусшу кате. Абайдын бул айткандары тугелдей ел баскарушыларра, устем тап адамдарына арналган свз; жалпы кепшшк оны ж аксы укты. Онын асыл сездерш ауыздан-ауызра тараты п, удайы ж ады н да сактады , Ke3iHin караш ьтын- дай кад!рледь Оны жогалтпай алып келш, онын шын Myparepi совет жастары на табы с erri. Д ем ек, Абайдын ce3ii! ел укты да, багалай да б т д ь Абай ж ал гы з калды м лей турса да , ем!рден 6e3in, са- рыуайымга салынбайды. Онын шыгармаларын зерттей келгенде, жаксылыкты болашактан куткен, келеш ектт 6ip ж аксаруы н а нык сенген акын екенд!гш керениз. С е й т т , Абайдын «C eri3 аягы » е з кезш деп eMip шын- дырын да, одан калай шьтудыН жолын да, ел ттегш ен туран е з басындагы KyfliHim, суШшнпн де кещнен толгап, дуры с керсетш берген еленш щ 6ipi. Мунын 6ip ж аты — сын, сы к ак болса, eKiHuii ж а г ы — есиет, рибрат беру едь Абай реализмпйн iKyuiTiairi тек бул рана емес, онын Heri3i к а з а к iu iiim eri тап кайшылырын коре б т у ш д е . Сол

дэу1рдщ езшде, байдар кедейд1 e3in отыргандырын, ке- дейдш ауыр турмыста eMip сурепш игш булжытпай вз калпында суреттеп, орэн аяныш сез1ммен назар ауда- рады. Абай, ж ай суретип ангармарандай сэл нэрселерд1 де квре алады. Сондыктан да онык елендер! шындык бей- Heci болып отырады. Абайдыц куздж унг! кедей eMipiii суреттей отырып, оларды н ic -эрекет, турмыстарынык эр- турлерш nepceTyi, 6ipey де болса 6ipereft, 6ip болса да кепке татырлык,. YcTipT караган адамдарра «иш илеу, шекпен току», балалардьщ ойындарын суреттеу сиякты мэселелер «сэл» FaHa м эселе Tapi3fli болып керш е турса да, шынында, бул сиякты жайттарды кере 6uiyi Абай- дын улкен реалистж акын екешигж дэлелдейдь © з заманы ны к cypeTuiici акын — Абай сол кездег! т е д а з д ж м эселесш тек кана шолып eTin, оран калай болса, солай карап коймайды. Кедейлердщ ауыр хал! акыннын кабыррасын кайыстырады. Ол кедейд! e 3i аяп кана коймайды, езшдей болып баскалардыц да аяуын талап етедь Езшушшердш турмысын жеш лдетуге жол 1здейдк Ж уртка адам геркплжт! усынады. Абай uibiFap- масындагы адам герш ш к арманынын Heri3i де осы к а за к imiHfleri текс1зджт1 кере бшушде жатыр. К азак аулындагы тещ кздж т! шын керсете бьпген еле- HI, acipece, «Куз», «Караш а, ж ел токсан мен сол 6ip eni ай» деген елею . Абай бул еленшде тек барды айткан улы суреш й рана болып коймай, сол eMipfleri ауыр тур- мыс, TeHci3fliBri кере де, yFa да бш едк одан корытынды да шырарады. Бул елешнде ею турмысты — байдын турмысы мен кедейдш турмысын 6ip-6ipine карам а-карсы койды. О к­ тябрь, ноябрь айларынын кара суырындагы кедейлердш ауыр турмысын: Кедейдщ вз! журер малый барып, Отырура отын жок узбей жарып. Тонган уй!н жылытып, и!н илеп, Шекпен токыр катыны бурсен карып...— деп суреттейдь Азынаран кара суы кта, «KeMnip-ш алы болса», ол онык устше киындыкты жамай тусед! деп жаны ашиды. Тенспздж, азап шегу тек кана улкендерд1н емес, ке- дейдш балалары ны к да басында барлырын акын дурью керсете алды:

М екеге уш аркалап барсан да, карызыцнан кутылмай- сын», «Экел1 ж ет1м анык, ж еп м , шешел1 ж еп м жарым ж е п м » , «Эке — жезде, шеше — кебе» тары баскалар. Ауыз эдебиетшдеп елен, аныз, ертеп энпмелерден 6i3 неше турл1 сулу, акы лды, айлалы эйелдердщ образ- дарын кездеепреийз. Е р теп , ацы здарда ушырайтын ан- рал батырлардын эралуан киял дупиеш жасаран алып дэу, сум рул а мыстан кемшрлер, жср астындары жылан патшаларымеи кездескенде езш суйген сулу кыз, айла­ лы эйелдердщ акыл-кенестер1 аркылы жауларын жещп шырып, мураттарына ж етедк Баскалары н айтпаранда, кеп ш ш к ке мэл1м Ж эш бек пен Жиренше шешен анызын а л сак та буран толы к мысал. Ацы зда Жиренше spi <сез тапкыш, api акылды, каи- дай киын-кыстаудан болсын сур!нбей шыратын тайпал- малынын е з 1. Б|'рак вте киын, ханныц уш тапсырмасын орындауга келгенде онын салы cyFa кеп п , не кыларын бм м ей дь Сонын ymeyiHe де акы л тауып, Жиреншеш аж ал дан куткаратын эйел1— Карашаш . Акыры ол вз суинен кымыз ашытып, ханмен 6ipre Жиренше жорык- ка аттанарда жанторсыкка куйып, куйеушщ каижьта- сына байлап ж!бередк «Dip кезде хан швлдеп, саган су- сын тап, эйтпесе, ел п р ем ! — дер, сол кезде сен осы кы- мызды xaiiFa усын, iiuin болып, ненщ с у п деп сурар, сонда кымыздыц сырын аш арсын»,— дейдк Карашаштын айтканы жорыкта дэл келедк Хан кымызды iiuin алып, Карашаш тын cyTi екендтш ecri- геннен кейш санын 6ip-aK согады . Енд1 оны эйелдшке ала алмайтын болады да, Жиреншеге жаулырын токта- тады. Суйпп, халы к ханнан да , ханнык атышулы шешеш- нен де акылы арты к эйел болу м ум кш ш ш пн тек мойын- дап капа коймайды, «Жиренше, Карашаш» анызы ар­ кылы сондай эйел болды деп, тарихи адамдардын аты- мен байланысты Карашаш сыкылды акы л, айласы мол уиамды эйел образын жасайды. Карашаш ты булай керсетудщ езш де де эйелге деген улкен зет, зор курмет ж аткан ж о к па? Бул шын мэнш- д е п халы кты к к е зк а р а с ем ес пе? Эйелге деген халы кты к кезкарасты к 6ip алуан турш 6i3 эпостык, лиро-эпостык поэмалардан да кездеспрем!з. Эпостардын кепш Ы пнде-ак халык ек аяулы ару, адал сут емген сулуларын батырлардын cepiri етеди Куртка,

Гулбаршын, А к ж у т с, Кыз Н азым — 6api де халыктын ардакты улдары санаган батырларын суйш, соларра ке- мекке келедь Кейб1реулерющ ел коррарлык батыр дэре- ж есш е кетертулерш е эйелдерш щ ке м е п , Keft6ip жайт- тарда ж еш сп к ке ие болу уннн акыл-кенестер! жэрдем етедь Кобылдандынын Алшарыр елш табуы да, жену1 де Куртканын акыл-айласымен байланысты десек, но- райлылыктарды калмак ханы Караман келш камаганда, оларра Камбардын кол ушын 6epyi, туптеп келгенде На- зымда. Бул кыздардын кайсысы болсын, колына найза алып coFucKa ш ыкпаса да, ж аулар га кару керсетерлж езд ер 1- Hiii не жубайы, не суйген батырларына кемекшипк icre- pi аркылы ел KopFay iciHe араласады . TinTi сулулардын батырларра рашык болуыныц непзш де ел KopFay Tiaeri, ез халкыиын 6ip пайдасына жарар деген арман, т т е к - Tepi жататыпдырын керехпз. Эпостык жырларда е л д к мэселелерге эйелдердщ ка- тысулары батырларра керсететш акы л, Keneerepi аркы ­ лы болса, лиро-эпостардыд кейб1реулершде 6i3 элеумет- TiK мэселелерге эйелдердщ тжелей катысып, ел арасын- дары дау-шарлардын аркауы 63i болура ж араган эйел образдарын да кездест!рем1з. Сондай кыздардын 6ipi Айман образы. Мен-мендщ бакталастан тугаи Ке™бар мен М аман арасындары егес- TiH аяры eKi рудьщ ж ауласуы н а, шабыншылыкка улас- кан жардайда, e 3i туткында журсе де, буюл мэселенщ туйшш шешунп Айманньщ акы л, айласы. Окиранын ше- шушде ер кеюрек Кет1бар да, мен-менсшген Маман да м азак болып калады да , Айман бастаган топ дегенше жетедь К еллртгеи мысалдардын барльты да эйел мэселе- с т е деген халы кты к кезкарастарды н кандай екешипн дэлелдесе, сонымен катар фольклорда болсын, эдебиет тарихында болсын эйелге ecKi феодалдык кезкарасты айкындайтын да нускалар аз емес. «Алтын басты эйелден бака басты еркек артык», «Эйел жет1 душпаннын 6ipi», «Астындагы атына, кой- ньщдары катынына сенбе», «Эйелдщ шашы узын, акылы кы ска» дегвн тэр1зд ! мэтелдер эйелд! ерлерден темен санайтын феодалдык кезкарасты керсетедк Бул тек ау- ыз эдебиетшде рана к е зд е с т койган ж о к, X IX гас. ем)'р сурген Абайдыц тустас акындарынында шырармаларын- 93

да мол жырланды. EcKi хандык-феодалдык вм!рд1 ан- сауш ы, сол таптын жыршысы болган Шортанбай, Эбу- бэюрлердщ елендерш алып, жалпы эйелге, эйелдщ бас бостаидьтымен байланысты мэселелерге калай караган- дыктарына шолулар ж асап, Абайдын эйелге кезкарас- тарымен салы сты рсак, араларында жер мен «ектей ай- ырма барлыгын ангарамыз. Эбубэюр e 3iHin заман туралы ж азган узак еленшде к а з а к даласы ндагы эралуан езгер 1стерд1 суреттей к е л т, эйел м эселесш е, олардын бас бостандыгы жайлы ай- рыкша токталады. EpiHiR айткан сезше Катын мойынын бурмады. Ерге кызымет кылмады. Жалынып куиш кермесе, Катты айтса катын турмады. Ютаптык ce3iii тэрк етш, Кеншне шайтан орнады,— . Дейдь X IX гасырдын екшнн жарымында тап осы айтылгаи Tapi3fli к а з а к эйелдерш щ бас бостандыгы болган емео. Б урьпты дэу1рлермен салыстырганда канша эларед1 десек те, бул кезде де к а з а к даласы нда устемд!к етуин- лер эл! бай-феодалдар болды. Демек, «>Kecip дауы, жер дауы» олардын ел билеудеп кешл аударарлык непзп мэселелершщ 6ipi болды. Сондыктан эйелдщ бас бос­ тандыгы, бата айырып cyfireHine тию тек 6ip семьянын е з ш ш д е шеннле салатын м эс ел еа емес, рудын, не ру басыларыныц сарабы на Tycin, шеннлсе зор киыншылык- пен Fana шенимш табатын мэселе едь «Эйел ерден кет- се де, елден кетпей дЬ дейтш нагы з кертартпа, феодал- ды к кв зк ар ас ол кезде эл ! езш щ толы к кушшде бола- тын. Сол квзкарасты н сэуегей жыршысы болган Эубэюр 1луде б1реудщ бас бостандыгына колы жетсе, салт бу- зарлык нэрсе деп журтшылыкка мейлшше кубыжык етш кврсетуге тырысты. 0 з кез!не тэн емес OMip кубы- лысын есюнлл акын асыра суреттеп, окушыларын Tepic багы тк а с!лтед1. Эйелдерд1 еркектерден кем санауш ылык тэр1зд! фео- далды к кезк арастарга тойтара соккы 6epin, бул мэселе ж ен ш деп хал ы к кезкарасы н колдаушы жэне мэдениет- tlk бгнк саты га кетерунп казакты н 6ipiHiui акыны Абаи. Ол езш щ улы адамдыгын да, улкен реалиспгш де эйел- 94

дщ когамдагы орнын айкындау м эселесш щ айналасын- да толы к дэлелдедй «Bip сулу кыз турыпты хан колында» деген елещнде сулу, ж а с кы зга уйленбек шалдын «калындырына» ту- гызган барлы к ж агдайы мен ic-apeKerrepin, онын ез ба- сындагы куаныштарын суреттен келш, кыздын шалга барып т 1рл ж еткеннен де, cyFa кетш елуш арты к сана- рандырыи там аш а турде суреттеп бердй Деген сез: бука бура, азбан дуга, Хан карык боп тусш жур айкай-шура. Ет1мд1 шал cunaFaH курт жесш деп, Жартастан кыз кулапты Терек сура... Абайдыи бул айтканы ол кезд еп , я онан бурынры ж э- не coHFbi кездег1 eMip шындыгы болатын. Акын муны коре де, сынай да б м д ь Энел жеш ндег! эл еум еттж тен- а з д ж Абайдыи жанын ауырткан мэселешн 6ipi болды. Абай будан езшше корытынды ж асап, бул мэселеш айта калгандаи жогары сатыга кетердк Есерлер жас катыиды тутады екен, Жас кайрысын б1лд1рмей жутады екен. Ортасында булардык махаббат жок...— деп, 6ip жарынан эйел тенс1зд!гш айтып, соны колдап отырган устем тапка, ecxi салтка ел л р е соккы берсе, емкий жарынан, эйелдщ бас бостандырын, м ахабб ат мэ- селесш айырыкша мэселе eTin котердй Эйелд! малра са- ту ей надандык, адамнын адамдык касиетш баралама- рандык деген корытынды шырарды. С агу мен сую, кэрь лмс пен ж асты к, тун мен кун, ж а з бен кы с сыкылды 6ip жердс тура алмайтын нэрсе деп, оран улкен мэн бердй Kapi, жас дэуреш еткен тату емес Елке кенер, ет журек сату емес. Юмде-шм улкен болса exi мушел, Мал 6epin алранымен катыны емес! — деп, сую мэселесш малра сатып алура болмайтындырын, шын адамгеринлжтщ кез1мен Караганда сую саудага салатын нэрсе емес eKeiiflirin, онын epiKTi болуы керек ек е н д т н айтты. Абайдын бул козкарасы сол кезде ка за к ты к ез iuii- нен шыккан элдынры катардары адамдардыц ты ег!мен, буюл халы к wieriMeH, эйелдщ б а с бостандырын кок- 95

сеген дуние ж у з1ндеп адам герш М к кезкараспен уш- тасты. Бул женшде, Абайды эйелдщ бас бостандыгын жак- таран к азак ты к 6ipinmi акыны деп толы к айта аламыз. Муны «М асруд» дастанынан да айкын керуге болады. «Масруд» дастанында Абай эйелдщ семьялык жэне элеу- мет eMipiHAeri орнын мейлшше жорары багалайды. Д астан д а ез1н аж алдаи айырып алып калган М ас- рудка ак, с эр ы ,'кы зы л уш турл1 жемш усынып, шал: Арын жесек — акылык жаннан асар, Сарины алсан — дэулетт судай тасар. Егерде кызыл жем1сп алып жесен — Уррашыда жан болмас сенен кашар,— д е й д 1. М асруд ойланып турады да, кызыл ж ем 1е п ж еуге бел байладым дейдк Ш ал мэш сш сураранда: «ецбекшз мал дэм е ету, — кайыршылык» деген сыкылды пш рлерд! ай­ та келед1де: Кызылды жессм, мен! эйел сунер , Арамдыкка журмесе, не жан куйер. Ургашы да кеп жан рой, досым болса, Деп efliM 6ip пайдасы маран тиер. Еркектщ еркек адам болса касы, Катын, шеше, кызы жок шмшн басы, Хан каЬар, кара Kici кастык кылса,— Сонда ургашы болмай ма арашашы? Тегшде адам басы сау бола ма? Yfiinде тексер1лмес дау бола ма? Epi ашу айтса, эйел1 басу айтып Отырса, бурынрыдай жау бола ма? — деп, жауап кайырады. Б ул там аш а айтылган nixip. Абайдык бул кезкарасы «эйел мен1 рана унатсын» деген epici тар, е з 1мш1л то га- ш арлы к кезк арастан аулак. Ол эйел мен еркектщ тек д эр еж ед еп достырын, уй iuiiHiK 6ipAiri мен эйелдщ элеу- мет ем1ршдеп орнын терен TyciHin, мэселеге осы жагы- нан карайды. Сондыктан да онын каИарманы Масруд Кызыл ж ем ш ж ем ек болады . Д ем ек, когамнын тен жар- тысы болып отырран эйелдердщ элеуметтш ем|рщде ул- кен орны барлырын ж эне болуы керек екешйгш айкын- дайды. Акын ез пМ рш М асрудка айткызып, «кыдыр» шалга 96

мойындатып жэне eai де мойындап, мынадай корытын- ды шыгарады: Сол заманда-ак надандар шырыш бузган, Жалраннын дэмш бузып кауып кылран. Акыл мен мал екеуш асырай алмай, Арашашы Tinerrri катын-кыздан. Бул узш дк дастандары айтайын деген ойдыц к эзы ры . Акын бугш п заман рана емес, еткен заманнын езш де де, эйелдщ элеумет екпршде улкен орын алгандырын кере бш и. Абай эйелдщ тек эл еум егп к ролш щ зор екендпш ай тып капа койран ж о к, махаббат, досты к ж эне эдем ш к к е кезкарастарын да елендершде айкын танытты. Ен алдымен Абай махаббат, достык мэселесш баска- лардан анарурлым кен, анарурлым терен тусшдк Ол жалпы адам баласылы к достыкты жыр erri. Абай ipi гу­ манист акын. Сондыктан, ол адам адамды суйе 6uiyi ке- рек деген идеяны 6epiK устады. Онын бул сапка коспай, жеккерш, сатира еткендер1 адамдык ар-намыстан жур- дай е з басы, ез камынан баска ешнэрсе ойламайтындар болДы. Осындай мшез-кулыктан жиренушШ ктердщ не- п зш д е онын достыкты жы рлау мотив! келш туды, эрк1м тек е з камы емес, журт м уддесш ойлауы керек деген идея туды. Абайдын кеп елендершде адам баласы 6ipi- не 6ipi ж аулы к емес, достык !здесш деген ninip езек бо- лып тартылып жатады . « Ж т т т е р , ойын арзан, кулк1 кымбат» — деген елецшде: «Кемджун кызык дэурен тэту втк1з, Жетпесе 6ipinaii<iH 6ipin жетюз. Куншшказ тэту боп шын кешлмен Киянатшыл болмакты естен кетюз». Абайдын т у сш тн ш е ен кы зы к OMip — татулы к, д о с­ тык. BipaK, акыннын бул тш еп е з кезш де орындалмады. Р у мен руды, 6ip ел мен eKiHmi елд1 атыстырып, шабыс- тырып отыруды н е п зп саясатынын 6ipi eTin отырран феодалдык, «адам адамра каскы р» деп бшетш капита- листш корамдарда icKe асуы мумкш емес болатын. Оны акын сезше де, Tycine де бшдк Эйтседе, алган барыты мен ancaFan арманынан ол тайран жок. Кун сайын ж ау- лыктын отына май тамызып, тутатушы когамныц жуан ортасында отырса да Абай еле елгенше достыкты жыр- лап етп. 7 К Жумалиев 97

Махаббатсыз — дуние бос, Айуанга они косындар. Кыэыктан езге калсан бос, Катыниц, балац — досын бар. Журеп жумсак б1лген кул, Шин дос таппай тыншымас, Панда, мактан’ бэр! тул Доссиз ауыз тушымас,— ДеДН Бул елец улы акынныц достыцты жыр еткен барлык олендерйнн шлть Ж азба э д е б и е т й з д щ тарихына кез салсак, сушспен- ш ш к , м ахаббат мэселеЫн де бш кке кетере жыр еткен 6ipinmi акын Абай е к е н д т н керем1з. Феодалдар устем- д ж еткен котамдык курылыста махаббат-сушспендж м эселесш ж ы р ету ф актысынык e 3i кезш де улкен про- гресси втж нэрсе едн 0 й ткеш муньщ Heri3i, туптеп келген- де, ойелдщ бас бостандырымен байланысты. Бул 6ip. Екшпп, устемдж етунп феодалдык когам эйелдердщ азам атты к правосын мулде жойып, б е л г ш нарык койып, сатып алуга болатын Tipi м ул ж дэрежес!не ж етм зген дэ- yipfle, canaFa ciiiren кертартпалыкка тайыпбай карсы шыгып, ойелдщ элеумет eM ipiim eri ролin керсетумен к а ­ тар, олардын ерлердеи еш кем TycnefiiTiH oe3iMin ерекше жыр crin, сутсп ен дж , махаббатты дэрштеудщ eai — ес- кишлдпске деп тиер ауыр соккы едк Кандай такырыпты сез етсе де жерш е ж етк1зе жыр- лайтып зор талан т и е а Абай м ахаббат моселесж де ул­ кен шеберлжпен жы р eTTi. 0M ip шындыгына табанын нык Tipeii отырып, бул мэселеш кейде романтикалык ас- как ты к дзреж есш е шейпн кетердь Ж азгы тун, жайлы кештерде, саррая сагынып, саркы ла куткен гашыктар- дыц coTTi кездесу, сыпаны сырласу, TOTTi cyfiicTepiH тан_- калдыргандай шебер, тамсандыргандай эдем ! суреттей келш, олардын ауызына: , Сенсщ — жан лэззэтИ CeHCiii — тон шэрбэтП Кайгык — кыс, жузщ — жаз, Боламын керсем мэз. Кулюшз бойды алар, Булбулдай шыкга эуез,— 98

деген тэр1зД1 рашыктардын iuiKi сез1м дуниесш дэл бей нелейтш сездер салды . Бул такырыпка жазран акыннын елендершщ кайсысын алсак та окушыларынын эстети­ калы к ce3iMiH оятарлык, аскан км ерлж п ен жазылранды- ры даусыз. Kefi6ip жолдарда анайылык натурализм эле- менттершщ к е зд е с е т ш д т рас. BipaK, ол акыннын жалпы стилiне тан нэрсе емес жэне онын элеум еттж кезкарасы - на em6ip нуксан ке л ар е алмайды. Абайдын махаббат такырыбына жазран елендершш ш ш де онык эстетикалык идеалын айкындайтындары да ж т кездеседк «Кактаран ак, кумктей кен мандайлы», «Б м ектей аркасында ерген бурым» Tapi3fli Абай еленде- pi тек кана сулу кыздын портретж ж асау уш ж жазыла салынран емес, сонымен катар акыннын э д ем ш к к е кеэ- карасын да керсетед!. Э д е м ш к п KiM калай таниды, онын элеум еттж себеп- Tepi кандай деген мэселе ж ен ж де Г. В . Плеханов езж щ : «Адресс1з хат», «Котам eMipi ж эне искусство» деген ма- калаларында терен талдаулар бере к е л т, барлык ел, барлы к тап, барлы к дэунрге сай, журттын бэрж б1рдей мойындататыи абсолю ттж турдеп э д ем ж ж жоктырын, э дем ш к ке кезкарас эр елдщ TipinuiiK, кун Kepic жагдай- ларымен, езш щ вскен ортасы, алран тэрбиепмен байла- нысты болатындырын дэлелдеп, ол туралы эр халыктын тарихынан квптеген фактылар келт1редк Сайып келген- де, адамнын э д е м т к к е кезкарасы н айкындайтын нэрсе KOF3M imiiifleri таптардын экономикалык жардайлары деп корытты. Мысал уш ж ол орыстын аксуйек-дворян- дар табы мен орыс шаруаларын алып, Kici куш ж пайда- ланатын тап ею лдерж ж кезкарасынша сулу, эдем! са- налатын, олардын искусство, эдебиетжде дэржтейтж! нэз1к эйелдер, е з екбепмен TipuimiK етуиплерд! TinTi де эдем1 емес дедк Абай ке зж д еп , не езж ен бурынры казакты н э д ем ш к - ке кезкарастарын тамаша турде корыта к е л т, кандай эйелд1 эдем1 деп бшуге болады деген суракка ж ауап i3- дейдк онын жауабы «эдептш к, арлылык, адамгернллж» болады. Абайша эдем1 эйел — осындай болуы керек. С а ­ йып келгенде, Абайдын эстетикалык идеалы — дене су- лулыры емес, жан сулульты . Бул мэселе ж ен ж д е п Абай­ дын т!релген жер1 осы деуге болады. Жорарры аталып еткен ею еленж де Абай е з ж е шейш- ri казак жэне шырыс ядебиетждеп эйелге сырткы м у с т

сулулыры жагы нан келетш квзкарасты ц acepi барлы- рын, кей жерлерш де: «Кигаш кас, кыпша бел, Солкылдар сокса жел...» «Буран бел, бойы сулу, кшжеие аяк, Болады осыпдай кыз нсксн саяк, ГИскеи алма сеюлд! тэгп кызды, Боламын да турамым кергендей-ак»,— деп, эйелдщ H03iKTirin дэр ш тей тш д т де байкалады. B i- рак, Абайдьщ э д е м ш к туралы эстетикалы к идеалын ай- кындайтыи бул влевдер1 емес. Булар суретшшщ Kefi6ip eMip кубылыстарына терецдемей, кейб^р жардайлармен байланысты, ойнЗкылык турде сыза алран эскиздерше уксайды . Эйтседе, эскиз улы тал ан т, улкен суретшшщ кистшшен ш ыккандыктан сол калпында да ол м ул тш аз де кен ойлап, терен толранып ж асалган суреттердей се- HiM тугы зады . Б1зше, бул ею елецнщ окушыларра ететш acepi осындай тэр!адь Абайдьщ эстетикалык идеалын толык ангаратын жэ- не оныц эйелге халы кты к кезкарасты жалгастырушы екендш н дэлелдейтш шырармаларыньщ TyfiiHi «>KiriT- тер, ойын арзан, кулю кы м бат» атты елещ . Бул елек акыннын эралуан exiip кубылыстарын, адамдардын арасындары карым-катынас, мшез-кулыктарды бакылай келе, кеп ойлап, терек толранып, олардан туйген коры- тындысы, келеш ек ymiii айтылран ен содры ce3i тор!зд1. «Bipeyfli керк! бар деп жаксы керме, Лапылдап керсе кызар нэпЫге ерме! Эйел жаксы болмайды керк|менен, Л\\1нез1не кез жетпей, кешл белые! Кеп журмес, женсжкойлык эл!-ак тозар, Жацгырар жешлккумар жатка козар. Купле керген 6ip беттен кешл кайтып, Кылт етюзбес кылыкты, тамыршы озар. Толкынын журегщнщ хаттай таныр, Булк етюзбес калайша сокса таныр. Жар кешлше 6ip жаныи пида кылып, Бшместшн бар болса, кылар сабыр. Шу легенде кершер сулу артык, Ke6i кешшл келед! ондай каншык- «Бет1м барда, бепме к[м шыдар» деп, Kiui папдау келед?, kim! тактик..

Жик болса, катыяыяын жат ecerl, Болмаса мшезшш еш кесег!. Майыскаи бейне гулдей толыксырав, Кем емес, алтын тактан жар тесел'. Жасаулы деп, малды деп байдан алма, Кедей кызы арзан деп кумарланба. Ары бар, акылы бар, уяты бар, Ата-ананын кызынан рапыл калма1,— Д ем ек, акыннын эстетикалы к идеалы «ГОскен алма сыкылды тэти кыз» емес, ар, уяты мол, жаксы семья куратын, тату-тэгп ©Mip суруге кемек ет е р л т , ерге 6Mip- т к шын cepiK бола аларлы к эйел. Корыта келгенде, Абай 63iHiH улы енбектершде ез ке- зш д еп элеумет ем 1рш деп тещпзджтк бай-феодалдардын енбекнй кедейлерд1 e3in, канап отыррандырын; элеумет OMipiHfleri алауы здык, кертартпалык, м эд ени етазд ж , ен- бек суймейтш жалкаулыктарды коре би ш . Казактын феодалдык еш рш деп эйелдердщ тен аздж терш терен су- реттеп, суш спен ш ш кп, бас бостандырын жыр e rri, олар ды к элеумет ем!р!н де шынында улкен орын алатынын алуы к е р е к т т н керсеп т. CeflTin, казак ты н улы акыны элеумет ем 1рш деп вте манызды, улкен мэселелерд1 шы рармаларынык такырыбы етш алды да, оларды терен ту ciHin, сол кезд еп OMip шындырына дэл eTin керсете 61ЛД1 Жогарры айтылран кеп мэселелер жешнде ете мацыз ды, аса кунды пш рлер айтып, дурыс сштеулер бердь АОай рылым Каранрыда казак елипв ортасынан жаркырап шыккан жарык жулдыз- жэне дай жалынды niKip neci Абай вз искусство туралы. халкын ерге суйреудщ камын ойла- ды. Елд1 мэдениетке, рылымра ш акырады: Абай да Шо- кан, Алтынсарин устаран барытты epicTeTymi болады. Д униеж узш к мэдениетке кол созган данышпан акын, ез елш мэдениетке шакыра отырып, жастарды н алдына оку деген, енер, б ш м деген мэселеш кояды. Жасымда рылым бар деп ескермед1м, Пайдасын кере тура тексермед1м. Ержеткесш туспед1 уысыма, Колымды мезплшен кеш сермед1м,— бай Кунан баев Шырармаларынын толык жинары, . Д945 ж. 32-в.т

деп, ез1Н1ц ж ас кез1нде оди алмай далранын арман етедг «Ж астар, менщ мунымиан у л п алма, ж асты к шадты бос ет к 1збей, 0K,yFa, рылым алура ж у м с а » — дегенд! айтады. Ол кездеп байлардын балаларын одытдандары мад- саты : шен алу, патш а ук1м етж е дызмет ету, елдеп вз до- жалырын 6epiK устау болса, Абай оран дарама-дарсы, рылым алуды, сол рылымды ел керелне жумсауды мад- сат етедь А байдыд бул м адсаты , acipece «Интернатта одып жур» деген елецшен айдын кершедд Одытдан экенщ де, одыган баланы д да ой-epicTepiHiH тарлырын, орыс тш н бм уд е г! м адсат «прощение» жазудан opi аса алмай жур- генш сынай келш, Абай: «Нан таппаймыз» демсйдГ, Булшсе елдщ арасы. ИждаЬатсыз, михнатсыз, Табылмас рылым сарасы Аз б!лгешн KenciHce, Кеп казакка enciHce, KiMre тиер панасы?— деп, рылымныд одайлыдпен долга туспейлнш , адам вз б ш м ш еш уадытта кепОнбей, езш е -е з! сын двз1мен дарау KepeKTiriH ескертедп Сейтш, оду-бш м алу елге ептш к ж асау ушш емес, б1рлж ке, ел болура, мэдениегп болуга ж ум салса, сонда рана одан нэтиже шырады деген дорытындыга деледе Абай одыган жастарды н Tepic тэрбиеленуше, олар- ды ц веден ортасы , дазадты н надандыгы, алауыздыры Ki- Hani деп б1л ед 1: Ойында жок олардын, Салтыков пен' Толстой, «Я адвокат, я ялмаш Болсам» деген баршде ой,— деп, epici тар, к у н д ел ж л Fana ойлаушылыдты шеней оты- рып, адам ны д мшез-дулдын тузетуге эрекет штейдп Е л д1 туншыдтырып отырран помещиктер дорамыныц непзш жоюра куш салган Салтыков-Щедринд1 мададтайдьп Одушыларра сендер де Толстой, Салтыков-Щсдриндей болыцдар дейдн Оларды улп ету — дазадтан солардай ел дамын жейтш адам дар шыруын ансарандыд с я i. Одып шырып, патш а ук1метше дызмет етуд1 адын дор- ЛЫК Л**п

Военный кызмет !здеме, Бос мзктокра салынып, Бекер кек|рек керуге. Кызмет кылма оязга Жанбай жатып свнугс,— дейдь Лба it жастарды ц алдында турран зор м ш дет — fw- лы м, кайткен кунде де, рылымрл кол созу керек деп, квп галецдертде-ак рылымды жыр етедк Былым таппан мактанба! Орын таппай баптанба! Ойнап воска иулуге... Немесе: Балым болмай немене Балалыкты койсаныз? Болмасан да уксап бак Bip галымды корсешз. «Ондай болмак кайда?» — деп Айтпа, рылым суйссшз! — доп, акын адамнын ен, кымбатты Ke3i — ж асты к шактын оку, рылымБа жумсалуын талап етедг. Ойын-сауыкты ке- й|н коя турып, алдымен рылым жолында енбек ет, 1зден, ралымдардан улп ал, солардай болура тырыс деп айта келед1 де: Дуние де 03i, мал да ез1, Былымра кешл Оерсешз.— деп кортынды шырарады. Бул сол кезд еп жаналы кты адсаушы алдыцры ка- тардагы ларды д идеясы. Сол идея Абай влекш ей орын алды. Абайдыц бул niKipi,. рылымра жол бермей келе ж ат- кан ecKi надандыкка аяусыз соккы болып, жацалы кка жол ашты. Халыктыц б ш м ге талпынуына басшылык кврсеткен niitip болды. Абай халыкты тек ж а л а н рылымрэ' рана ундеп койган кок, жастардыц болашарына улг1 боларлык акылдар айтты, кандай нэрседен каш ып, кандай н э р с ет езш е жолдас ету к е р е к т ш керсеттк Бес нэрседен клшык бол. Бес нэрсеге асык бол. Алям болям лесою, TUcyiu, oMjpin алдында,