Жұмалиев К. Қаз әд

Жораргы ерш кыбырлап, Теменг! ерш жыбырлап, Тайбурыл сонда сейлейдк «Сен устчмде аманда, Мен астында аманда, Кажу бар ма мен copra. Намазд1гер вткенше Намазшамга жеткенше, Сырлы Казан шаЬарын Кврсетпесем кезше. TycipMece.M взша Тандап мшген бурылды Сол жерде шал кудайга...» (152). «Ак сауыт сонда сейлейдк Батыр Сайын, корыцпашы, Бвтен сезд1, айтпашы, Катарланган камалды Буза алмасак, саган серт. Торыз кабат од жетпес, Од жетшзсем, маран серт» (153). 3 «Асын-асын асына, Береке берсш басыца. Кыргауылдай доргалап, Бвденедей жоргалап, Кыдыр келсш дасына...» (154). Ауыз эдебиетшдеп кездесетш кешптеудщ улплер! осылар. Булард ы к uibiFy TeKTepiHiii де Heri3i халык сана- сынын сэбш йк кезш де жаты р. Табигат кубылысын эл1 тусшбеген табигат жанды нэрсе, жануарлар да, заттар да адам ш а сейлей алады деген урымнан турандыры анык. А дам баласынын ем!рш де кездесетш пэле мен ка- залардьщ да езш ш е иелер1 бар, олар да адам Tapi3fli ic- эрекет штейдк керем егп касиелм ен 6i3re кершбейд1 деп, оларра ат койып, айдар тэрып, «кыдыр дарыды», «К ут конды», «Ж урт к е л д Ь , « б э д ж к в о т » деген Tapi3fli сездерде сол наныммен байланысты жандандырылып айтылран сездер. X V III расырдыц соны, X IX гасырдын 6ipiHini жары- мындары, A 6afiFa дейш п тарихи эдеби егп алсак, олар- дьщ елендерш де кейштеулер мейл!нше аз кездеседк Ке- ш птеулердщ ец ixen кездесу1 керек табигатты суреттеген 256

елецдерд1 алсак та, кейштеудщ н е п зп т 1л болып санал- майтындырын керу киын омес. К азак даласыныц бай табигатын сипаттаган тала» к у и т акындардын талай эдем! елен жырлары бар. B i- рак, бэршде де тек сырткы кескшш беру, поэтик т 1лдер- дщ баска турлер1мен ж ай портретш Fana ж асау. Ж ал- рыз Абайдыц алдындагы тарихи акындар рана емес, Абайдык е з тустас акындары туралы да осыны айтура болады. «Жайык, сет кайтейж, Агашын айбар кершген, Жапырагы жерге теплген, Жапырагы жасыл ала камкадай, Бутары бурама купле алкадай, Балдырсаны соккыдай, Боз сазаны токтыдай, Буланы жырак караган, Бурысы койдай тараган, О, Жайыгым. Жайырым, Жок ед< коиыс айыбын... (155). Абайдыц алдындагы эдебиетте болсын, ез кес.;ндег1 эдебиетте болсын, табигатты суреттеуде Мураттыц бул eaeui ец керкем, мацдай алды елецдерден саналады. Сондыктан, баска мысалды келт1рш жатуды ц кажет1 аз. Ал, осы елещй поэтик тш жагыиан алып кар асак, жан- сызды жандандырып айту, hfhh, кешптеу ж ок. Табигат кубылысын сол ез калпында суреттеген де койран: Бул жалрыз М урат емес, барлыгына тэн. Б 1зше, Абайдыц алдындагы Бухардан басталган поэзия, кепш ш гш де, дидактикалык поэзия болды. Ди- дактикалык поэзия yari-enere уйретерл1к накыл сездерд1 керек eTTi. Абайдыц тустас акындарыныц, Алтынсарин- нан баскасы , сол эдебиеттщ улгйпнде ecTi. Кейштеудщ а з кездесушщ 6ip ce6e6i осы тэр1здь Екпшл ce6e6i: бул дэу1рдщ акындары, ездер1 сол бурынры ауыз эдебиеть Hin ж аксы традициясын алса да, ауыз эдеби етш ц кейб1р жактарын тым жабайы кердк Бул кездег1 акындардын ой-санасы атам заманры ж о кка сенуш ш ктен ана- рурлым жорары екенд1г1 cescis. Сондыктан, жануарлар- ды сейлету, не табигат кубылыстарына бас ию, бурын­ ры «кут», «жут», «кыдыр» Tapi3a i иелерге бас ию олар- Fa енд1 есюийлдш кершдк Ал, кейштеуд1 ж аца flayipre лайыктап, мэдениегп елдердщ акындары тэр1з д 1 жаца- 17 К Жумалие. 257

ша Kvpyfa ол акындардын ж еткий кп мэдение-ri болмады. MiHe, осы себептермен байланысты Абайга mefiiHri эде- б и е т п з д е кешптеу поэтик тьпдщ ерте туып, кеш калган тур1нщ 6ipi болды. Абай кебштеудг кайта Tiptarri. Эртурл1 eniip кубы- лыстарын суреттеудс болсын, автордыц ofl-ce3iMi, eMipre кезкарастары н жанды етш айтып беруде болсын ек куш- т ! курал екен1н танытып, ез елендершде, аудармала- рында кейштеудщ тамаша-тамаша улплерш керсетп. Абайдыц атышулы «К.ыс», «Ж азгы туры м» Tapi3fli елен- дерк «Карангы тунде тау калгып», «Теректщ сыйы» сы- кылды аудармалары непзш де кейштеумен жазылган. Абай кешптеу ж ен ш де бурынгы ауыз эдебиетж деп 1збен кеткен ж ок. Сол кезд еп орыс эдебиетждеп кейж- теулердш , acipece, Лермонтовтьщ табигатты суреттеу эд1- ciH у л п eTTi. Ауыз эдебиетжен алганы жансыз нэрсеш сейлету болды. Bipaic, Абайда ондагыдай «табыну», жалбарыну жок. Абай табигатка жан б тр е д к кимылда- тады , сойлетедк сезжд1редк 6ipaK, есю эдебиет нуска- ларындагыдай оларды шын жаны бар куш деп угудан Абай аулак. Табигат кубылыстарын акын кейжтеу ар- кылы суреттесе, ол oFan с е н г е н д т емес, суреттеген нэр- ceciH окушыларынык кез алдына жанды турде елестету. «Ку» жокта KiciMciHcp жулдыз бсн ай, Ол кайтсш кара тунде жаркылдамай, Так аткан сок шыгарын куннщ 6iain, 0Ki кашыгт, бола алмас бурынгыдай. Кун — куйеу, жер' — калындык, саилнышты, Кумары eKeyiiiin сондай кушть Кун кырындап жургенде, кек кожакдап, Куйеу келдк ай, жулдыз кетш кысты. Ай, жулдызга жылы жел хабар 6epin, Жан-жануар куанар тойга ел1рш, Азалы, ак кврпесш'Ылке тастап, Жер кул1мдер osine шырай 6epin, Кун KyfieyiH жер кексеп ала кыстай, BipeyiHe 6ipeyi косылыспай, Квшл! кун лебше тойганнан сон. Жер толыксып турлепер тоты кустай... т. б.» (Абай, I том, 124-бет). Абай табигатты суреттеуде мэдениети елдердж таби­ гатты жандандырып суреттеудж yjiricin алды деуш 1зге Абайдыи «К,ыс» деген ел е ж толы к дэлел бола алады. 258

«Лк KHiMai, денел1, ак сакалды, Сокыр. мылкау танымас Tipi жанды, YcTi-басы ак кырау, Tyci суык. Баскан *epi сыкырлап келш калды, Дем алысы — ycxipiK, аяз бен кар, Kapi куда» — кыс келш элек салды. ¥шпадай беркш киген окшырайтып, Лязбенен кызарып ажарланды... Булттай касы жауып exi кезш, Басын сшксе, кар жауып маэанды алды. Бурадай бурк-сарк eTin долданганда, Алты канат ак орда уй шайкалды...» (Абай, I том, 83-бет). Кисты жанды нэрсе eTin керсетудш элемент! Абай- дан бурын да болды. «Кылышын суйретш кыс келед!» — дейд1 казак . Кысты каИарлы батыр, жауынгер бейне- с!нде ¥ рады. BipaK, Абайга шешнп эдебиеттщ кай нус- касын алсак та, кысты аксакалды шал бейнесшде сурет- теу болтан емес. Кысты шал бейнесшде суреттеу орыс эдебиетше тэн нэрсе. Орыс акындарынын эр дэу1рде коп суреттеген атышулы «Д ед морозы» Абайдык кысты су- реттеушде неп зп тулга (праобраз) болып отыр. Бул ау- дарма емес, Абайдык в з елеш . Эйтсе де, кысты дед мо- роздык бейнесшде суреттеу к а за к к а тэн нэрсе емес, орыс эдебиетше тэн. Некрасов езш щ «Мороз, красный нос» деген поэма- сынык 6ip жершде: «Не ветер бушует над бором. Не с гор побежали ручьи. Мороз — воевода дозором, Обходит владенья свои... Идет — по деревьям шагает, Трещит по замерзлой воде, И яркое солнце играет В косматой его бороде...» — деп суреттейд! (1 5 6 ). BipaK, Абай орыс эдебиетше елш- тесе де, бумлдей олардык ыкпалына берш п кетпейдг Оны казакты н ез угымына жакы ндатады . Кысты жанды нэрсе eTin корсету к азак ка ж а т ем ееп п жогарыда ай- тылды. Орыстан алганы — кыстын «ак сакалы мен юл акка кш нуЬ. Кыстык орыс эдебиетшдеп ютейтш ic-эре- кеттерк айдын музды сыкырлатып, сынсыган калын

агашты жарып eTin, тары баска, солар тэр1зд1 эртурл1 ез менилгш кузетунл (дозор) болса, Абайдык кысы, ка- закты ц езш е таныс «Kapi куда», «шабынатын бура» бей- несшде, онын журген жер1 Н екрасовтагыдай калык то- гай, айдын муз емес, Арканыц ж азы к cap даласы , кыс ызгары баткандар, балыкшы мен ну тогайда агаш кесш ж аткан орыс крестьяны емес, «Шидем мен тон кабаттап киген к а з а к малш ысы» мен кыс титыгына жеткен тебш- fleri ж ы лкы . Кы скасы , Абай тек ел1ктеуш1 емес, елж - теген нэрсесш ез!нш<е менгеруил. К азакты к угымында бурын шал бейнесшде суреттелмейтш кысты, ез. елшщ турмыс-салтына байланысты байыргы, кол бала образ- дар алып, казак ты н угымына сай KeATipefli де, елд! е з ш д ж eTin шыгарады. Бул тэр1зд! улкен шеберлж — Абайды к каламы на жалпы таныс нэрсе. Абайды к орыс акындары, acipece, Лермонтовтан ау- дарган елендерш де ерекше орын алатын нэрсе табигат кубылысына тек жан 6iTipy Fana емес, жэне т1л 6iTipy, сейлету дедж. «Кавказдай кузда TyFaH перзенттенмш, Булттын сутш iiuin ер жеткенмш. Казбектен, агам, ceHi квксеп шырып, KiM кактыкса жолымда куйреткенмш. Аптырып, асау min келдй аксакал, Тау, таска адамзатка салып жанжал; Дсм аланин деп келд1м, аш койныкды, Сэлем-саукат акелд|м, кош керш ал» Экелген буры менен маралым бар, Адамнан тартып алган квп малым бар. Ертокымы. атымен, каруымен Ер шеркешп экелген амалым бар. «Мунын 6api — тартуым ci3re, дейдй «Акылынды айт, аксакал, 6i3re» дейдк «Бакша, зауыт, жайларды кылдым талкан, 9pGip бай жалдап жатыр жуз кедейд1». Картав Каспий калгыган бойыменен Терекке кезш ашып ундемейдс Азыркандын,— йлемш, аксакал шал TeiiTcriKHiK сезше Кулагин сал. Казак-орыс катыны — 6ip сулуды Экелш ем, кайтейш, оны-дары ал.» Kopi Каспий кара как кезш ашты, Жылы жузбен Терекке амандасты. Жыбыр KaFbin, козгалып сылк-сылк кул!п, Катынды алды, кытыксыз араласты...» (Абай, I том, 112-бет).

Бул еленге Терек езеш жанды адамдардык амалын- дай амалдар жасайды жэне жанды адамдарша сейлейдк Кыскасы, табигатка жан 6iTipin, айтайын деген ойын кешптеу аркылы беруде Абайдын бул аудармасы 03iHiH орыс тш ндег! нускасынан 6ip де кем туспейдь Абайдын булар T9pi3fli пейзажды к елендер1 эралуан. Олардын кейб1реулер1 символ, кейб1реулер1 аллегория, Keii6ipey.iepi жай Fana суреттеу, кейб1реулер! кешптеу болып келедк Символ мен аллегория бурый талданса, кешптеу туралы каз1р айтылып отыр. Сондыктан, таби- гат керЫ сш кейде жай гана суреттеуш ш к те аз кез- деспейдй Муны алдынгылармен ш атастырмау ушш 6ipep мысалдар келпрш етелпс «Жазды KyHi иплде болганда, Кек орай, шалгын, бэншешск Узарып ecin толганда, KypKipen жаткан езенге, Keujin ауыл конганда...» (Абай, I том, 64-бет), «Желс1з тунде жарык ай СэулеЫ суда д1р1лдеп, Ауылдын жаны терен сай, Тасыган взен куршдеп...» (Абай, I том, 202-бет). Бул узш дм ерде де табигат суреттеледк Б1рак, мунда символ да, аллегория да, кешптеу де ж ок. Табигат Kepi- HiciH сол калпында эдемж еп суреттеу Fana бар. Сондык­ тан, бул сокгы айтылгандардын алдыцгылардан ж ш белек. Сонымен катар, айта кететш жэне 6ip мэселе — поэ­ тик тйшердщ баска турлерш щ кешптеу1мен байлаиыс- тары. Тиш е 6ip с е з екшнп сезбен байланысып, 6ip сей- лем eKiHmi сейлеммен байланысып кана ой-п ш рд1 уктыру, магына беру тш дщ жалпы замы десек, поэтик ти к ер де бул занга баилнады. ©Mip кубылысынын эр турл1 суретж ж асауда поэтик ти к ер эрдайым байланыс, карым-катыста болып отырады. Олай болмауы мумкш де емес. BipaK, эр жагдайга, суреттемек eMip кубылысына лайыкты, соган сэйкес, поэтик т к д щ 6ip Typi 6ipiHmi

орын алуы мумюн, мысалы, Абайда адамнын, не баска нэрсенш портретш ж асауда Ke6iHe эпитет, сосын тенеу- дщ колданылуы тэр1зд1, бул бурын айтылган. Эйтсе де, ол ж ай поэтик т 1лдщ баскаларынын араласып келушё бегет емес, кайта, кейб1р жардайларда керекп де. Ж о- гаргы уз1нд1 келпрген Абайдын «К,ы с»еленш алсак, акын мунда айтайын дегенш кей ттеу аркылы айтпак. BipaK, к ы с к ад ем алрызып баскан жерш сыкырлатып, журНзш кою YiuiH эуел1 поэтик т ь п д т баскаларынын кемепмен (эпитет, тенеу, метафора) кыстын езш акынра ayeai аксакалд ы шал кесюнше келт1рш алу к аж ет болды. Сондыктан, «Денелн а к кшмд1, а к сакалды , сокыр-мыл- кау » деген эпитеттерд1, «Дем алысы — yck*P>k. аяз бен кар » деген T3pi3fli метафораларды колданып отыр. Мун- дай байланыстар акындарда кездесед1 жэне ол зан- ды да. Сейтш, Абайдын поэтик т м д е р ж ж баска турлер1 же- шнде к азак эдебиет тш н е коскан жаналыктарын же- келеп кврсетсек, кешптеу Абайдыц ж а зб а эдебиет1м1зге бутшдей коскан ж аналы гы деп айтура болады. ©йткеш, ecKi ауы з эдебиетш де eMip кубылысын суреттеуде поэ­ тик т ж д ж Heri3ri 6ip Typi саналып, X V I I I — X IX Facbip- ды к эдебиетшде де колданылмай, не аз кездесетш кешп- теудк ж а к а дэу1р, ж а к а ой-санага сэйкес, жаналанган турде кайта т1рш п, поэтик тж д ер д ж eMip кубылысын суреттеуде санаулы куралынык 6ipi eTyi казак ты к эде­ биет тЫ н ж асауда, свз жок, улы енбек. Сонымен катар, Абайдын KeftinTeyai колдану жол- дары эралуан. Олардын эркайсысында улкен шеберлж, мшкерлштер бар. Олардын эркайсысы жеке талдауды керек етедк Эйтседе, сол табигатты жанды eTin сурет- те у д ж ce.siM дуниесже кандай эсер eTyi жайлы «Мен керд1м узын кайык куларанын» деген еленшен 6ip узш- д ! келт1рейж: «Мен керд1М узын кайын куларанын, Бас урып кара жерге суларанын. Жапырары саррайып, aniMcipen, Байрустын KiMтындайды жыларанын. Мен кврд1м ойнап журген кызыл кшк, Кеудесше мылтыктын оры THin. Калжырап, кансыраган, кабак тускен, KiMre батар ол байрус тарткан куйш. Мен керд1м сынык канат квбелект!, О да б1лер SMipai 1здемекп, 262

Кун шуакта жатады калт-калт етш, Одан гыбрат алар жан 6ip белек-Ti». (Абай, II том, 113-бет). Табират кубылысын, жан-жануарларды кейштеу ар- кылы суреттеп, не терен ой, не терец сез!мдерд! беруге болатындыктын бул узш д! айкын yn rici бола алады. Абайдан кейшп к а з а к эдебиетшде кейштеудщ поэтик тшден улкен орын алуы да Абайдын acepi деуге болады.

IX тарау АБАЙ 0ЛЕКДЕР1НДЕГ1 — ИРОНИЯ, САРКАЗМ, ГИПЕРБОЛА (ЭС1РЕЛЕУ) Ж 9НЕ ЛИТОТА а) Ирония. Ирония, сарказм , гипербола, литотаны бурынгы поэтик т 1л туралы енбектердщ б1ркатарында (А. Виноградов), тагы баскалар образды сездердщ же- ке Typi деп карайтын. Ж огаргы дэреж ел 1 о ку орындарында колданылып журген Keft6ip оку куралдарында Г. Н. Поспелов («Эде- биет теориясы», 51-бет), Л . И. Тимофеев, («Эдебиет тео- риясынын н е п зд ер Ь 102— 103, б е т ), Б . Томашевский («Эдебиет теориясы» (п оэти ка), (39-бет) тропанын ерек- ше 6ip Typi деп талдайды. Ирония мен сарказмды А. Ти­ мофеев те, Б . Томаш евский де 6ip нэрсе деп танып, сар­ казм деген сезд1 мулде колданбайды. Г . Н. Поспелов «Сезд1к ирония, идеялык ирония» деп ею ге белед1 де, сол к1таптын 187-бетшде «Ирония- нык ен жорарры сатыдары Typi сарказм аталынады» деп ескерту бередь Бул авторларды к ирония, сарказм , ocipece, гипербола- ларды TponaFa, онын 6ip Typi метонимияра жаткы зуы ду- рыс па, ж о к па, оны аш ы к калдырып, поэтик т 1лдерд1к бул турлер1 казакты н ауы з эдебиет1, тарихи эдебиетте кандай орын алады соган рана токталмакпы з. Эдетте, сезд1н, не сейлемнщ сырткы курылысына 1шк1 264

мазмуны карсы к е л т , 63i келеке ретшде айтылса, ондай сезд1 и р о н и я дейдь К ара KiciHi «аппарым», пушык KiciHi «коккагы м» деу — и р о н и я . Ирония ауыз эдебиетшде де, тарихи эдебиетте де кез- деседк Айман Тенгеге: «Менде де бар 6ip жаман, Не кылайын казактык Жуйрт мен жоррасын...» — (157). дейд1. «Менде де бар 6ip ж аман» деп оты рраны — Эл1бек, е з ш н суйген ж т т ! , «Ж уйрж пен жорра» деп отырга- ны — езппн api менсжбей, api жауы санап журген Kici- ci — Кетлбар. Абай алдындапя ж эне тустае эдебиеттерден б1рнеше мысалдар келт1руге болады. «Айтатурын жешм бар. Ишанга не десем де, Жумакка тура бастайтын. Ел серией кесемге» (158). Д у л ат осы у зн ш кел-ripin отырран е л е ц Ы к узына бо- йына молда-ишандарды шенеумен, жерлеумен болады. Екшин 6ip жершде: Елге иман бермексщ»,— дейдь CefiTin отырран акыннык «ишандарды ж умакка бастайтын ел сер кеа кесем» деуш окушылар KepiciHiiie урады. С ез сейлемдершщ сырткы курылысы мактап тур- са да, мазмуны oFan туп-тура кайшы. «МэшЬур Жусш, журттан аскан шешенс1з бе, Эо топта еейлейтурын квсемаз бе, Жерштес. канат, куйрык. балраласым, Данышпан, булбул. туйе, есеиаз бе?» (159). Мунда да МэшЬур Ж ует™ жекету ретшде айтып отып. Ирониянык калай куоылатынын айкынырак керсететш жэне 6ip мысалды «Б1ржан мен Саранын айтысынан» келт1руге болады. Айтыста неп'зл тартыстын 6ipi — Саранын айттырып

KoiiFaH Kyfleyi Ж иенкул. ТартысЖ иенкулдын айналасын- да болады. Жиенкул буюр, мейлшше сиыксыз, жарым ес. Б1ржан осыны т1лге тиек eTin, CapaFa «Аулыннын жаксы лары н м актайсын, олар ж аксы адамдар болса, сен- дей ел камын жеген кы зды ер азгыны — буюрге берер ме ед!,» деп келед! де: - «Шыбыктай »iriT шыгар еш нурлы, Qiiepi ез[|| тендес ceri3 кырлы. Дейдь Шеберден Min алатын мМскерсщ, Оран Сара: Ер шыгар тоты кустай неше турли — (160). «Кершесш Б|ржан салка ай сек1лд|, Ак куйрык кешл ашар шай сеюлдк Усынса, Кол жетпейтш аркымакым Аркынка баламаймын тай сек1лд1. Асылым берген кудай ез бакыма, Тенелмес жет1 Б1ржан тырнакыма. Балык бон шнгешм кармагына...» Б!рж ан мен Саранын е к еу ш н сездерш де сыртынан караранда, Ж иенкулды acnaHFa шырарып мактап отыр- FaHFa уксайды. Шынына келгенде, марнасы KepiciHiue, Ж иенкулды келеке етш отыр. Ж алпы алранда, Абайдын алдындары, е з кезш деп ирониянын тур! осылар тэр1з д 1. Б ул узш дм ер тек кана ирониянын не нэрсе екенш айкындау ушш алынып отырран ж ок, сонымен катар, ирония А байга шейш п эдебиет1м1зде де поэтик т1лдщ не- ri3ri Typi болгандырын керсету ушш алынып отыр. Абайдын е з елендерш де де ирония ж ш ушырайды. Абай иронияларынын к е п ш ш п элеумет eMipiHaeri мшез- кулыктардары кем ш Ы ктерд1 мшеу, шенеуге арналады. «Той болса. тон кнелш, жур баралык, Бiрiмiздi 6ipiMi3 аударалык...» (Абай, 54-6). дегендер тзр 1з д 1 мш ез-кулы кты шенеудщ калпын ша- нышкан ж ай туршен бастап, элеуметтш мэш бар улкен м эселелердщ езш де ирониямен суреттеген елендер Абанда аз емее. 266

Мысал уш ш «Кайтсе жешл болады ж урт билемек» — деген елещн ал алы к. «Кайтсе жешл болады журт билемек. Журты суйген нэрсеш о да суймек. 1шш бер;к боп, нэпаге тыю салып, Пацсымай, жайдаксымай, ipi журмек. Сасканыиды керсетпе ешшмге 6ip, Сейтсе де ipiciueH Kenecin жур. KefiOipin кауштенд|'р Minin тауып, Kefi6ipiH жылы сезбен кешлдешпр. Kepiii6e ел кезше эсте коркак, Жанды жан демейтугын жан шыгып бак. Аида-санда кутырган жаман емес, - Онмилы жш кылмай жзне бол сак. KiciMci кайда журсек, олжага ток, Шукыма халык квзшше карраша бок) Журт жас бала, жылатып тартып алма, Б1лд|ртпей ептеп алсаи залалы жок. Жат елге жадарайда сейле шэргез. Тар жерде тайпалудан танба эр кез. Жатты «жау» деп елпии ypnuTin ап, «Жаура жабдык» деп жиып панда кыл тез!» (Абай. I том, 154 бет). Б у л елен сырт Караганда ел билеу ж е нш де айтылган 6ip есиет елен тэр1здк «Жатты жау деп ел!кл! ypniirin ап. Жаура жабдык деп жиып, пайда кыл тез»,— деген тек сокгы eKi жолын окы ганд а гана ж огаргы ай- ты лгандары ны к кекесш eKeiiiii байкайсын. BipaK, 6i3flin бул ж ерд еп айтпарымыз — елецш ц сез, сейлем курылыстары гана емес, сонымен байланысты api онын мазмуны. Демек, А бай бул елешнде ез кезш деп ел баскарушыларынын образын жасады. Олардыц жай Ка­ раганда тэп-Toyip сеюлденетш ic-эрекет, м ш ез-кулы кта- ры алдау, кез бону, бой керсету, булар перде гана, шын беттер пердешн аржагында, ол ж ауы зды к, кесер кешр- дек, карабасты н камынан epi бара алмайтын е з1 м ш и ш к деп, Абай в тю р ирониямен оларды шенедь К е ш н п урпак- тар мундай ic-эрекеттерден а у л а к болу уш ш , ж огаргы - лардын сумдык мшездерш ж урт алдына салып маскара- лап, кулю етедк Вул жэйт — улы акыннын иронияга тек улкен мэн бергешн керсетш кап а коймайды жэне ирония акы ны ны н эртурл1 eMip куресш де к у п т кур алы ны ч 6ipi болгандыгын да керсетедг

Ирония Абайдыц ез елендер1 FaHa емес, аудармала- рында да ж ш ушырайды. Абай Крыловтан a.TFan аудар- маларында кездесетж ирония, сарказмдерж дурыс тусЬ Hin, мэнш 6epiK сактайды. «Ш ег1ртке мен кумырсканын» аягындары: «Ты все пела — это дело...» — деген с езж к а ­ з а к урымына дэл келД рж : «КайтсГн колы тимепт1, 0 лекш1, эшш, е<нл ер. Ала жаздан эн салсан, Селюлде де бнлей бер» — деп ирониямен б т р е д й (Абай, II том, 127-бет). С а р к а з м — ирониянын улгайган Typi. Мунык да neri3ri мазмуны — eMip кубылысынын Kefl6ip жарын мыскы лдау, шенеу. Айырмасы: иронияда 6ip нэрсеш шенемек, кекемек болса, iuini мазмуны KeKeciH болранмен, сез, сей л ем ж ш курылысы, м актаган тэр1зденш, буркеме- ленед! десек, сар казм д а cokfu буркемелеу ж о к, шенейж, мыскылдайын дегенж ашыктан-ашык шенейдн Сарказм иронияга Караганда анагурлым етж р, анагурлым улы. Ирония мен сарказм 6ip нэрсе деп карайтын авторлар- дын: « с а р к а з м — ирониянын ек жогаргы сатыдагы Typi» дей л ш де сондыктан. Эрине, бул niitipAi д е кате деуге болмайды. в й т к е ж , ирония мен сарказмнын жакын екеж ce3ci3. Сондыктан, ирониянын жогарры Typi сарказм деу- д щ еш кател1г1 ж о к. Бул ек еу ж ж арасы жакы н екежйгш Шернияздын мына елецшен керуге болады. Баймагам- бет Шерниязга ханымын макта легенде: «Ханымнын келбетЫн келге1йн-ай. Снпаты бейне жумак урдш кызы», деп ирониялык турде м а за к та са , ж ам анда легенде: «Байеке, заманыкда тасуын-ай, Ulepiiiiiiu сейлер сезге асуын-ай. Ханымнын боны аласа, мурны кайкы, Тап м|'нген мегежшнш кашырындай» — (162). деп, сарказмм ен ханымды кележе етедй Эрине, бул да сарказмны н нактылы KyuiTi Typi емес. Абай алдындагы казак эдебнетже шолу жасасак, бас- калармен салыстырранда сатиралы к елендерд1 кеб1рек lUbiFapFaH Д улат. Онын бул тектес елен-жырларында сарказм ж ш ушырайды. М ысалы: 268

«Жатып irnep жалмауыз, Борсык тумсык канды ауыз...» «Кенесбай азгын турран сон, TicTeyiK айгыр сыкылды, YflipiKAi суйылтып, Тай, кунанды кугансын, «Ел билерлж iciR жок, Дегдар емес будансын. Ырысын паранын, Котара куйса тоймайтын. «Ашылран эбден аранын, TyfieHi жутсан тупмен, Бнеш жутсац бупмен Какалмай б!р-ак толгайтын.,.» «Ишан елд| аралап, Кошкар, теке жинадын. Макдай алды бай болдын, Кылырын неге тыймадын. бзщ алсан жуз аз деп, Берсен 6ipai кнмадык. Жетерлж болды елге де, CeniH берген иманын...» «Акылы жок молдалар Иман сатпак тиынра, 0зш де сатпак тыйынга Елге иман бермекст...» «Майордын алса буйрырын, Борбайга кысып куйрыгын, Ел пысыры жортады. 03i елд1 коркытып, Онан 63i коркады...» (163). Мунда акын е з ш т ж ек керген, шенейш деген нэрсе- лерш ашыктан-ашык мыскылдайды. Кож а-м олда, елдщ сол кездеп атка мжерлержщ ic-эрекет, мшез-кулыкта- рын акын кандай жежсурын деп таныса, оны суреттеу ушш колданатын с ез, сейлемдер! де соган лайыкталынып курылады. Абай елендершдеп поэтик п л д е р Ы ц б аска тур!мен салыстырганда сарказМды ен кеп кездесетш Typi деп атауга болады. 0 з магнасында колданылатын, ауыстыру марнасында колданылатын, немесе, фигура — туршде сарказм камшынык е з е п T3pi3fli е р ш п отырады. Ол зац- ды. ©йткеш, кандай акыннын болсын, жауларына карсы куресте колданран к у и т куралынын 6opi — сатира. Сати- ранын TiAi непзш де ирония, сарказм , ocipece, сарказм де- сек, Абай елендершде поэтик тш дщ бул Typi не ушш коп колданылатынынын сырын (Илу киын емес.

Абайдын эр Typai такырыпка ж азган сатиралаоы кеп. Олардыц непзп тый— сарказм. Мысалы: «Жылуы ЖОК бойыиьщ. Жылмираны исткет. Кубылуы ойьшыц— Кетпей куйтык еткен|. Муцды жылман KiiiMin Болыс болса Tyciniii. TyKciriH салар тырснып, Bip кврмекке тэп-тэтт! Казаны мен калбацы; Двн айналман ант атты, Буксш, быкып ар жаты. Семен аяр туп жок. Бупн жаксы кершш, ByriH жалын. ертеи шок. Ce3i мен в31 белипп...» (Абай. I том. 214-бет). «KyuiTuiepiM соз айтса, Бас изеймш шмбындап, °лаздщ свзш салрыртсып, Шала урамын кырыпдап...» (Абай. I том, 87-бвт). «Мшер атын, кшмш ып-ыкшам кип, Сымбаттанып, сымпныл, тамак андып, — Бурандап жылы жузш аска саткан. Ант урранра косылма. кетсш канрып...» (Абай, I том. 170-бет). «Боны былран, Сез1 жылман, КIмлi кврсем. мен сонан Бегл бастым, Катты састым, Тура каштым жылма-жан...» (Абай, I том. 43-бет). Bi3 жорарыда Абай сатирик акын, сондыктан, онык елендерш де сарказм ж ш кезлесуш щ neri3ri ce6e6i сол методымен байланысты дедж . Б iрак . Абайдын осы aaicpi мол колданудыц жанрра кешуш щ езш де улкен май бар. Абайдын алдындагы тарихиэдебиеттен азды -квпп ез ке- 8iH сынаган, жам анды к жактары н шенеген сатирик акындар деп Д у л ат тэр!зд1 6ipcn-capan акындарды рана, 270

сосын Шортанбайды айтура болады. Ал, X IX расырдын еюнил жарымында Абайдан баска еш ммд! де айта ал- маймыз. Абай сатирик ретшде е з кезш де дара акын бол- ды. AKancepi T9pi3fli кейб1р акындарда кездесетш сати- ралык елендер адамдарра арналран, жалпы элеумегпк M9Hi аз. Кай кезде болсын сатира OMipai.He eMipfleri адамдар- ды келеке ету, мыскылдау, солардын эр турл1 жаман жактарын журт алдына салып м аскаралау, кулу. Бул акыннын eMip тану, кезкарастары ез кезш деп устем тап, билеунп таптын тш епне кайшы келген кезде туады. Не кептщ , не белгнй 6ip топ, немесе, тап атынан г курес майданынан шырып ез бойындары бар куш, бар кайратын жанагы устемдж етуоилерге карсы жумсайды. Карсы жагынын эр турл1 ж ам ан жактары н кереген ке- лш , олардын жанына салура ез колындары куралдын ен eTKipiH жумсайды. Абайдын сол етю р куралы шындык (реализм) жэне сатира болды десек, осыдан к е л т сар- казмнын Абай елендершде поэтик т и д щ neri3ri 6ipi бо- лып саналуыныц бетi ашылатын сыкылды. «Улы сия. ашы т!л. Не жазып кетсе, жайы сол» —I I деп акыннын e 3i айткан, X IX расырдын екшин жарымын- | да ecKi феодалдык курылыстын елд1 ел етпей, жер ететш } эр турл! талас, тартыс, бак, кундестж, ж алкаулы к, на- дандык, пэлекорлык Tapi3fli ic -эрекеттершен жершген, халык камын ойлап, жогаррыларра сез!мен катты курес ашып, ез журтын мэдениетке, адам герш ш кке ундегей де Абай болды. Абай елецдершдег1 сарказм д1к ащы тш дщ тууына нег1з болтан себеп те, онын улкен мэш де акыннын ез ке- зшдегк элеумет eMipinaeri шорласкан кайшылык, зор тартыстарра белсене катысуы болды. Курес сатираны керек етсе, сатира ирония, сарказмды керек e rri. Б ул 6ip. Екншп, Абай элеумет eMipiHfleri эр алуан мэселе- лерге сын к е з1мен карай, езш ш е кемш ш ктерш шенеудж кернект1 yariciH Салтыков-Щедриннен алган деуге б ола­ ды. «Ойында ж о к олардын Салтыков пен Толстой» деп Абай жай айтпаган, акын оларды e 3i устаз етш, баска- aapFa да ya ri ретшде, усыну ретшде айткан. Салтыковтыц сатирасы ecni Россиянын келенкелш, кертартпалык жагын шенеуге жумсалып, демократтык 271

идеяны колдау, OFaH бегет болушыларды ел пре шаншу болса, екеу1н 6ip caTbiFa коймаганмен де, талай мэселе- лер женшен ек еуМ д арасында ninip жагында yHflecTiri квп. Олардын алыстан уш таскан осы niKip ундест1ктер! 6ipi екшдпсше елжтеген стиль уйкастырына neri3 болды. Абай сатирасыныд, демек, сарказмнщ 6ip тамыры орыс эдебиетд турасын айтканда, Салтыковтыд творчество- сында жатыр. MiHe, осы айтылган eKi турл1 жардайдыд жиынтыры Абайды улкен сатирик жэне сарказмдж тмдщ устасы eTTi. б) Гипербола (Э а р е л е у ), Литота. Э а р е л е у — эр тур- л1 кубылысты ете асырып айту. Ондары максат,— адам- ныд ой-сез1мше тез эсер ету, суреттеген нэрсесш улкей- Tin, к е зге елестету. Э арелеу еледде де, жай создерде де жш кездеседь «Кеп туюрсе, кел болар», «Кара аррымак арыса, карга адым жер муд болар» деген тэр1з д 1 мэтел, мадалдардыд e3i эарелеумен айтылган сездер. Канша адам TyKipce де, кол болмайтынын, ат канша арыса да бггпейтш ic жоктырын адгарту yuiiH, не арыган атка ж акы н ж ердщ e3i алые кершетшд1гш айту ушш 6ip нэрсешд ед apFbi ш епн алады. Bip нэрсеш ете улкейтш айтуды э ар ел еу десек, ете KiujipefiTin айту литота делшедй «Ойпан-ойпан жерлердт Ат шалар оты калмады»,— деген eKi жолды д еодгысы — литота. Эс1релеу мен литота 6ip нэрсенщ ем жаты тар1здк Eneyi белек те, 6ipre де колданыла бередь Э ар ел еу де, литота да поэтик т 1л дщ б аска турлер1мен, acipece, тедеу, метафорамен байланысты турде ете ж ш ушырайды. «Етектей!н ершнен EKi eaici калыпты» деген ж олды д алдыдгысы апрелей тедеу де, cohfmcm — литота. «Айдын-айдын сулардыд аяктай суы калма­ ды» — литоталык тедеу. Э а р ел е у де, литота да жалпы ауыз эдебиет1, acipece, жырларда кеп кездеседь Bip сезбен айтканда, Абайга дейш п э д е б и е т ш д щ 6apiHe тэн, турл! eMip кубылысын 272

суреттеуде ен суйш колданылатын Т1лдщ 6ipi деп айтуга болады. АУЫЗ ЭДЕБИЕТ1: «Bip мушзщ жер ripen, Bip мушзщ кек Tipen, Айналайын, кара булт, Келий бермен жакындап...» (164). «Кызыл бас керсе, жан тарткан, Кырык кулаш кызыл дэу...» «Жорарры epiHi кек Tipen, Тайбурыл сонда сейлейдк..» «Терт аягы тиген жер Теале жаздап солк erri...» (165). «Эр жарадан аккан кан Су сыкылды саулады... EKi койны толыпты, Бозмунайдын сол кунде Кезжен аккан жасыиа...» (166). «Бел1 нэзж талып тур Тарткан сымнан жнйшке, Узшп кетпей не рып тур...» (167). Етектейш epiHHeH Киган камыс кулактан Жалбыраган жалынан, Култеленген куйрыктан Bip тутамы калыпты...» (168). ABAHFA ШЕП1НГ1 ТАРИХИ ЭДЕБИЕТ: «Аккан жасы с§л болран. Етег1 толып кел болран...» (169). «Алтыннан сарай салдырран, Ол салдырран сарайдын Айналасы аишылык, Келденею куниплж... (170). «Б1здщ анау Нарында Bip тебелер бар едк Айналасы ат шаптырса жеткМз. Кнкулап ушкан кыррауыл Кунгаде кулай да басып еткннз». (171). К. Жук 273

«Телегей теш шалкыган Когалы келдер суалып, Ti3ere жетер-жетпес кун болтан» «Таулар Kyfiin, тас жанып, JleOiMen nicTi казаны». (173). «Биттей нэрсе калсайшы Бурынры зацнан ырымра...» (174). «внер-бшм бар журттар Тастан сарай салдырды, Айшылык алые жолдардан Ke3inai ашып, жумранша Жылдам хабар алрызды...»(175). Сонымен катар, болмайтын 6ip нэрсеш, немесе, экп- ме дэл самый бьпу емес, к е п т т н айыру болса да , пэлен деп 6ip санды Kecin айтуды эпрелеудщ ерекше 6ip Typi деп 6tayiMi3 керек. М ы салы : «Отыз тштен шыккан сез оты з рулы елге жайы лады » дейдк Шынында, бул, отыз тестем шыккан сезд щ канша елге жайылатынын санап айткан сез емес, санауга болмайды да, м аксат ауыздан шыккан сездщ кеп ж ерге жайылатындыгын айту бол- гандыктан, кейде мазмуны, кейде дыбыс ундесттне ка­ рал 6ip санды Kecin айта салады . Пэлен деп у зм д ь к е а л - fli турде айту — суреттеп e.Mip кубылысынын шындыгы- на окушыларын шек келт1рмейтш етш ceimipy. «Уш мын атты б!р жерге, Терт мыц атты 6ip жерге Койып кетш барады...» «Аттын жолы казылды, ¥мтылганда кысылып, Бес жуз кулаш жазылды....» (176). «Аскар-аркар тауы бар, Кырык мын шеру жауы бар, Онан кайтып етесщ...» (177). «Эн салып токсан ck'iтурлекШрш, Найманнын 6ip жнмйын Tipi жанын...(178). К ы скасы , осы кел^рген мысалдар тэр1здк санауга болмайтын, санауга болтан кунде де айтайын flcreni 6ip нэрсенш дэл саны емес, к е п т т , не аздыгы. Эйтсе де, со­ мы санагандай, пэлен деп 6ip санды Kecin айту, ауыз эде- би ел болсын, Абайга дейш п тарихи эдебиетте болсын, к а з а к акындарынык сушп колданатын эдю н щ 6ipi. 274

Ауыз эдебиетч, Абай алдындары тарихи эдебиетте кездесетш эЫрелеу, литотанын ueri3ri турлер1 осылар. B i3 буран iuefiinri тараулардын бэршде де Абайдын кай Typi болсын улы акыннын езш е тэн ерекшел1гше ай- рыкша токтап, казакты н эдеби т ш н е Kipri3ren эр турл! жаналыктарын айтып, оны мысалдар аркылы, е з 1м1зше, дэлелдеп отырдык. Ал, эЫрелеу женш де оны айта алмаймыз. ©йткеш, эшрелеудщ ж аца турш Kipri3y i былай турсын, бурынры ауыз эдебиет1, не езш е дейш п тарихи эдебиеттег! acipe- леу, литоталардын туршдей эарелеулер онын елекдерш- де жок. «Кеншм кайтты достан да, душпаннан да, АлдамaFan кш калды Tipi жанда...» (Абай, I том, 51-бет). «Арак iuiKeH, мае болFan журттык 6api, Не пайда, не зиянын 6iae алмай жур...» .(Абай, I том. 52-бет). Eopiiiiu кешлш, тындырып, «Dipeyin ала кормелН...» (Абай, I том, 175-бет). «Мукым казак баласы Teric акыл сурапты...» (Абай, 1 том, 240 бет). Абай елендержде кездесетш эарелеулердщ Heri3 ri Typi осылар тэр1з д 1, жайшылыкта да айтыла беретш, су- реттеу куралы ретшде окушыга ерекше эсер стпейтш дардыра айналган сездер. Поэтик тш дердщ баска турле- р<мен салыстырганда, онын елещнде кездесетш мунын 03i аз. Булар ауыз эдебиет) жырларда кездесетш: «Жогаргы ерш кок Tipen, ТеменН epni жер Tipen...» «Кызыл бас керсе жан тарткан Кырык кулаш кызыл дэу...» T3pi3fli эарелеулердей емес, 6ip нэрсеш улкейтш айткы- мыз келгенде, колданыла берет!» жалпы тш ь ш г е тэн, дардылы нэрсе. Абайдын елекдершде колданылатын барлык литота- ны, эарел еу д1 алранда, бурынры эдебиеттердег1эЫрелеу, литотанын улг!сш е жакы н келетш: 275

«Кез жумг-анша дуниеден, Иманын айтып кеткеш-ай...» (Абай, I том, 235-бет). «Берген бе тэшрш саган езге туыс. Кыласын жер жаЬанды Oip-ак уыс...» (Абай, I том, 173-бет). деген тэ р 1з д 1 эы релеу мен литота 6ipneine жерде гана кездеседь Абай сыкылды жиырма жыл жазган акында ecKi эдебиеттеп э а р ел еу дщ Typine жакындайтын (онда да ж акы н дайты н), ете аз кездесу1 Абай елсндершде поэ­ тик т м д щ бул Typin ж о к десек те артык болмайтынды- гын керсетедк Бул ж ерде eKi м эселеш ц 6eTiH аша кетуге тура келе- д ь BipiHUii: ауы з эдебиетк тарихи э д е б и е т п зд е эарел еу неге кеп колданы лады . Екш ш к Абайда бул неге аз. Б1зше, ауыз эдебиетшде эарелеудщ кеп кездесук онын eMip кубылысын суреттеуде neri3ri куралдын 6ipi болуы, ауы з эдебиетшщ ecKi ем1рдщ сэу л еа , ой-сананыц сэби лж дэреж есш де тугандыгымен байланысты тэр1здк Баксы жырындагы: «Bip Myfiisi кек Tipen, Bip Myfli3i жер Tipen» — деп келетш , ер турл1 жы н, дыю пержердк немесе, ecipe- лей суреттелетш эр турл1 ж ы лан, айдайар т. б. образ- дарды алсак, 6ip кезде сондай нэрселердщ болуына се- н у ш ш к — поэтик тш дщ бул турлерЬпц тупю тамыры, Heri3ri ce6e6i болгандыгын ангартады. Сол хиял дуниеа- нен, екйрдеп эр турл1 кубылысты терец тусшбеуден туган э д к кеш нплерге у л п болды. Солай суреттеу дар- льжа айналды. Ж алпы искусство эдебиетте бола бере- TiH Keii6ip шарттылык (условность) адам санасынын ес- кен кезш де де, «жораргы epHi кек Tipen, тем енп epHi жер Tipen» туратыпдарды да epci керсетпедк Абай алдындагы казак ты н тарихи эдебиетшде де поэ­ тик тш дш бул Typi басым болды. ©Mipflin эр турл| ж а- рын асырып, не KimipeftTin суреттеулердщ эр турл1 ул- плерш е A6 aflFa meflinri тарихи эдебиеттен б1рнеше мы- салд ар KeaTipin еттш . Тарихи эдебиет эарелеуд1 дэл ауы з эдебиетш деп Tapi3Ai кай талам аса да,^ анарурлым ж олы н жщ ш ш ертсе де, «B ip Myfli3i кек прейтшдер» i3iH эл1 жоралтпарандыгы анык байкалады. 276

Онын ce6e6i тусш ж тк ©йткеш, Абай алдындагы тари- хи э д е б и е т й з д щ ек!лдер! Д улат, М ахамб ет тары баска- ларын алсак, олардын ушкан уясы, алган у л п а казак- тын сол ауыз эдебиет! болды. Олардын кайсысына болсын баска елдщ эдебиет1 таны с ем ес болатын. Сон- дыктан, ауыз эдебиетпмн эсершен олардын мулле ары- лып KeTyi де мумкш емес едк Сондыктан да , оларда aci- релеу ж ш кездесетш ... Абай ш е ? — Ж алрыз рана к а з а к м эдениеД— эдебие- тш щ буынында nicKcn акын емес, шыгыс, баты с, орыс мэденнет-здебиет1м' ен толы к каруланган улкен мэдениет- Ti акын. Онын устж е улы талант. ©Mipai кеннен шолы- гам дана, улкен реалист. Осылардын жнынтырында келш Абай езш щ алдындагы акындардан да , оз замандаста- рынан да анарурлым жорары болды. Сондыктан, езш е mefliriri эдебиеттен де ол жорары едк Кай жарынан алсак та, Абай езш е meflinri халы к мурасын толы к менгерш, онын KeperiH алып, жоры болса e3i косып, KepeKci3i бол- са оны екшеп, шетке шырарып отырды. Муны ол кейде улкен ce3iM, кейде салкын акы л, кейде бакылау, кейде мэдениет1 аркылы ж асады . Абайдьщ ecKi муралардын ул п сж ен алмай, к а з !р п д э - yipfle ecKipreH эдш деп караран м эселесМ н 6ipi OMipfleri эр турл! болмысты шындыктын merineH асыра корсету болды. Ол ушш колданылатын Heri3ri ткл куралынын 6ipi эшрелеу, литота болса, олардын «Абай шырармаларын- да неге аз» кездесетип аныкталатын сыкылды. Н. Г . Чернышевский «0м1рд1 аудармай суреттеп, кез- ге елестету деген — искусствонын жалпы ерекше белпсы HiH 6ipi. Искусствонын мэш де осында. Кейде искусство- лык шьтармалардын баскаша да мэн1 бар. Ол ем!рд1 жай рана «р-успш руш тк: кобшесе, олар OMip кубылыс- тары туралы уюм марнасында болады»1 дейдк Абай — осы кезкарасты берж устаран адам . О лек шырармаларынын максаты OMip шындыгын аудармай оз калпында суреттеу, OMipfli TyciHflipy, езшш ё кемнйлж деп санаран жактарына ук!м шырару деп укты. Абайдын барлык шырармаларынын идеялык мазмуны осыны дэ- лелдейд! десек, бул онын Tiaine де байланысты. Демек, шындыкты шегшен асыра суреттемей-ак, окушылардын 1 Н. Г. Ч ер н ы ш евски й «Эстетическое отношение искусства к действительности», Москва, 1945 г. стр. 117. 277

ой-санасына эсер етуге болатындыгын дана акын, 6ip жагынан, осыны сезсе, екшинден, суреттеу э д к ш н бул Typi ecKipreH, халы к санасыныц сэбш пк ce3iMiHe epicrec екен1н анрарады. Сейтш, eMipAeri эр турл! кубылыстардьщ шын сырын терен рылыми турде тусш ген, eMip шындырын аудармай е з калпында беремш деген реалист улы акыннын еленде- ршде эшрелеу, литота — жалпы апрелей суреттеулердщ аз кездесу), шын мэншде кездеспеу1 занды, онын eMipre реалистж кезк арасы , реалистж стильмен байланысты eKeHAirin керсетедй Ж огарры , Абайдан келт1р1лген, эр Typai эЫрелеулер- дщ бурынры эдебиеттерде кездесетш эпрелеулерден ез- геше, жайш ылыкта да т 1лде ушырай беретш сездер бо- луынын Heri3ri ce6e6i де осында жаты р. Абай — т м мэселеан е катты кешл белген акын. By- Fan айрыкша токталам ы з. Эйтсе де, образдары реалистж эпрелеумен байланысты айта кетуд1 керек ететш 6ip м эселе — поэтик тмийц бул турш колданбаганда б1ле колданбаганы . Ж эн е акыннын 63i оны ж аксы тусжетш - fliri. Абай 63iHiii зам ан дас акындарына арнаган 6ip еле- ншде: «Сез айттым Эз1рет Эл! эйлаЬарсыз Мунда жок алтын пек сэры ала кыз»,— (Абай, I том, 101-бет). Дейд1 Бул влекшем бурынгы эдебиетте квп кездесетш турл1 кереметтермен байланысты свз колдануды да, шырыс эде- биетже елж теп, энрелеулердщ не шектен аскан соракы турлсрш колданып, кыссалар жазган Жусшпек Кожа- ларды да с е з д ж eMip шындырына дэл келу жатый ойла- май «сулу C63fli» орынсыз колданран 8p inTi д е вл п р е сы- нау ед1. Ол кездег! шыгыстан аударран, не соран елжтеп взде- pi mbiFapFan жырлардыц т ш н е тэн нэрсе эп рел еу бола- тын. cMaha6Ui келд1 буган жаудай болып, ТYКcМеTллiдiгi1eеи6жipкетаK1рiuамiiыrсiуpнрiMабататаупудадаиаййсбаоублоыылтып.кпн...т», 278

деп келетш «Сал-сал», «Заркум» кыссаларындары эс!- релеулерд1 Абай соракылык, деп бм дй Сондыктан да ол: «влек! бар внерл!, iniM, С|’зге Жалынамын, мундай свз айтпа 6i3re. 0зге тупл езше пайдасы жок. Ecia енер кор болып кетер тузге»,— (Абай. I том, 101-бет). дейдй Bi3 эарелеудщ Абай влендершде а з кездесуш щ туп- Ki казыгы — акыннын реализмшде жатыр дедж . Экг1ме реализм туралы жэне образ туралы болрандыктан, acipe- леумен тжелей байланысты болмаса да, (ейткеш, бул мэселе барлык образра б1рдей) жалпы реализммен бай­ ланысты болрандыктан, Абайдын эр турл1 образдарынын eMip шындырымен кабысып жататындырына да аз-м аз токталып етуге тура келедй Абай кандай акынды болсын мейл! 6ip нэрсеш сурет- тегенде колданран образдары eMip шындырына дэл ке- лш , шындыкпен кабысып ж атп аса, свзш щ сырты канша сулу болранымен, оны акындык деп танымады. Ондай- ларды катты шенедй Жорарры келт!рген узш дш ег! «Мун- да ж о к алтын иек сэры ала кыз» дегеш 9 p in акынды сы- HaFan ce3i болатын. 9pin акын кызды суреттей к е л т 6ip жерш де «алтын иек» деген с ез колданады. Онын суреттеушше «Кыздын жуз1 ак, neri алтын». Д ем ек, Абайша айтсак «сэры ала» кыз болып шырэды. Ондай адам eMip шындырында кез- деспейдн Сондыктан, ол образдын eMip шындырында Ti- рек — Heri3i ж ок. Бул тэр1зд1 сез колданыстар Абай елендерше ж ат. Абайдын эр ce3i, эр образы eMip шын- дырыныц 6ip белшегн ол ем 1рдщ кандай кубылысын суреттесш эр сез, эр образынын нег!зшде — шындык жатады . Бул — Абай влендершщ бэрше тэн жардай. Эйтсе дё, мысал ymiH Абайдын «Кан сонарда бурк^ин шырады aHFa» деген елен! мен «Каиж ардан» 6ip узш д! алып талдап керелж. «Кан сонарда» еленш тугелдей алганда казак дала- сындары аншылык ем 1рд ж жалпы cvpeTin аудырмай, сол езш щ шындык калпында береди © з алдына, ж екеобраз- дарын алсак та, жогарры айтылран, Абайдын эр образы шындык eMipfliH 6ip бвлшег! деген пш рд щ дурыстыгын айкындайды. 279

«Томатасын тартканда 6ip кырымнан, Кыран кус K63i керш самтатанда, «Темен ушсам, тулм ерлеп кутылар» деп, Каиды кез кайкан катып шьпсса аспанта. Каре тура калады кашкан тулга, Кутылмасын бшгсн сок кур кашканта. Ауызын ашып, кокактап, TiciH кайрап, О да талас кылады шыбыи жанта. Кырык пышакпен кырындап турган тулю, О-дагы осал жау емес кыран пакта. Сепз найза колында кез аудармай. Батыр да аял кылмайды ертек такта. Канат, куйрык суылдап ыскырады, Кектен кыран сорталап куйылтанда...» (Абай, I том, 39-бет). KeATipreH у з ш д т е г ! тулю керген кыраннын, кыран керген тулкш щ KepiHicTepiH суреттеген: «Канды кез кай­ кан KaFbm ш ыкса acnaiiFa», «Кырык пышакпен кырын­ дап турган ту л кЬ , «С епз найза колында кез аудармай» деген Tapi3fli образдарды, кыранмен тулш алган, аншы- лы к eMipfliH шындыгына салы сты рсак, дэл емес, осында- ры образдардын тууына непз болтан сол eMip кубылысы- мен кабы спайды деп KiM айта алады. «Кара кез карап маган кеп кадалтан, Купил кайгы ертешп бойын алган. Болатша flipianereii жалын керген, Bip кукпрт тартып жэне оттай жаитан» — (Абай, II том, 103 бет). деген ж олдагы тенеу, эпитеты алып, тецеп отырран нэр- ceci болат болса, от кергенде, болаттын кандай езгерт- терде болатынын еске ал сак , ж огаргы образдардын не- ri3i ем1рде дэл солай болатын шындык болмыста жат- кандыгына тары шек келыре алмаймыз. Корыта келгепде, шын мэш ндеп эс1релеу, энрелеп суреттеу э д 1с1н Абай е з елендершде колданбад'ы. Омы ccKipren эд1с деп укты. Онын орнына neri3i eMip шынды- Fbiiia ы релетш образдарды колдануды дам ы тты ,1mrepi- летт!'. С езд щ TypiH куалап шындыктын мазмунына кешл бел м еу и п л тк е карсы курес ашып, сездщ дэлд!к, шынды- fuh, e3i 6epiK устап, баскалардан да осыны талап етп. Абай, поэтик ты д ер д щ кейб1реуш, жанадан енд!рген сез, сейлем, жанаш а жасалган образдар аркылы дамыт- са, бурынгы ауы з эдебиетш деп колданылып, е зж е дейш-

ri тарихи эдебиетте колданылмай, не мулле аз колданы- лып журген кейб1р поэтик т 1лд1 кайта TipwTin, жалпы эдебиет тш н ен езш щ занды орнын эперш т. б. осылар сыкылды и гш енбектер ж а са са , эа р ел еу туралы да Абайдын орны ерекше. бйткеш , кебш есе ecKi наным, хиял дуниеимен байланысты болып келетш суреттеу эдь ciH шын машндеп реализм жолына салу — ол да а з ен- бек емес. Абайдын ауыз эдебиет1, ваш е дей ж п тарихи эдебиет- тен айырмасынын бетш ашуда бул образ колданыста- рындагы реалистж м эселесж щ мэш зор. Бул — Абай шырармалары мен OFaH шейжг1 эдебиеттж ж 1гж айыру- да е к курдел1 мэселенж 6ipi.

X rapay АБАЙ 0ЛЕНДЕР1НДЕГ1 ФИГУРА Ж ЭНЕ ОЛАРДЫЦ ТУРЛЕР1. ABAHFA ТЭН КЕЙБ1Р ЕРЕКШЕЛ1КТЕР Bi3 еткен тарауларда Абайдын поэтик ткядершн ез магнасы нда, ауыстыру магнасында колданатын жене об- раздарын талдадык. EHfli образ ж асау д а , адамнын ой-сез1Мше эсер етуде, сейлемдег! с ез байланыстарынын мэш кандай, coFaH ток- таламыз. Ж азуш ы акындар шырармаларын жай кара свз, не рылми ецбектердег! с е з , сейлем курылыстарынын турле- ршен баскаш а курады . Ж азуш ы акындар кандай eMip кубылысын суреттесе де, ен алдымен с ез1м дуниесше эсер ету тмгепн алга кояды. ©Mipfli окушыларына б1лд1ру Fa- на ем ес, сезд]ру, с ез1м ду н и еа аркылы eMipfli тану — акындардын, жазуш ы ларды ц алдында туратын ен 6ipiH- ini мшдет. Ол ушш акын, жазуш ы лар тек ж еке сездерд1 рана талгап алмайды, олардыц сейлемдег! алатын орын- дарын да талгайды . Б ул н е п зж д е акыннын сез1м толкы- нына байланысты. Акыннын творчествосы ж ал ан FaHa ойдын xteitici ем ес, ж эне сез1мнщ ж ем ш ь Терен ой, улкен niKip, ыстык ce3iMfli жары п етш , сонан шыкса рана, ол поэзия, сонда рана ол поэтикалык творчество. Ж ай кара с ез, р ы л ы м - ды к енбектерден поэзиянын Heri3ri ерекшел1г1 де осында TspisAi. Акын, жазуш ы лар сейлемдерд1 езш ш е курып, 282

ce3fli езшше талдауларынын да непзп ce6e6i осы сез!м- Д1 беру -плепмен байланысты.' Кейде дагдыдары колданылатын сездердщ орнын ауыстырады. Кейде айтылура тш сп ойдык ушыгын кер- сетед1 де, соны дэл 6epeTiH сезд1 элей! тастап кетедь Кей­ де 6ip сезд 1 эдей! 6ipHeme рет кайталайды. Кейде дауыс толкынын езгертш , сонымен байланысты, тыныс белпле- piHe де езгергс турызды, мше, осылардын бэрш 6ip сез- бен атаганда — ф и г у р а дейдк К азак эдебиетшдеп фигуралардын да Heri3ri турлерк арнау (обращение), кайталау (повторение), шендеспру (ати теза), дамыту (градац ия), инверсия, эллипсис. а ) Арнау. Арнау не 6ipeyre, не кепш ш кке, не таби- раттын 6ip кубылысына кайрыла сойлеу. Кейде лепт1 сейлем, кейде сураулы сейлем, кейде риторикалык сурау- лар аркылы курылады. Сейлем курылысы, inini мазму- нына карай арнау езара ушке белшедй 1) жарлай ар­ нау, 2) зарлай арнау, 3) сурай арнау, 4) риторикалык сурак. «Кел, балалар, окылык, Окыранды кешлге Ыкыласпен токылык» (180). 2 «Мунша кысым кылдын гой, катты кудай. Кабыррама кара жер батты, кудай. Жаяу журсем, табаиым ауырады, Тым болмаса, бермедщ атты, кудай. (181). «Кара 6ip шашым жаяйын, Жаяйын да. жыяйын, Кыналы бармак, жез тырнак Куи1нде каига бояйыи. Албыраган акша бет Суйегше таяйын. Мвлд1реген кара кез Жаспен оиы ояйын. Алшандап журген жалрызым, Орныка KiMfli кояйын...» (182) 3 «Жаудан жылкы айырып, Ж1пт калпак KHicin, Акырып жаура THicin,

Батыр болар ма екенсщ. Свйлегенле, сез бермей, Шсшен болар ма екенсщ...» (183). «О. Актам жас, Актан жае, Сен де жетер ме екенсщ. Жет1мджтщ белшен Асып кетер ме екенсщ» (184). «Карадан боз да етер ме. Кайырылмай дэурен кетер ме...» (185). «Борам да борай кар жауса, Калынга боран барар ма? Каптай соккан боранда Каптама киген тонар ма? Туырлыгы жок тул уйге Ту байласан турар ма? Ту Ty6ine тулпар жытылса, Шаппаган нэмэрт опар ма?» (186). Риторикалык сураудын, алдынгы зарлай арнаудан ер екш елш жауапты керек етпейдк «Ту туб!не тулпар жытылса, Шаппаган нэмэрт одар ма...» дегенде «онбас» деген жауабы эрдайым окушыныц кею- лшде турады. Риторикалык сурактарды н ж ауабы езш щ iuiiwie оку- ш ылар, сейлемдеп ой толкынына карап, жауабын ездер1 бере алады . Сейлем эдей1 солай курылады. Арнаулардыц бул турлер1 Абайдын алдындагы, не ез кезш деп тарихи эдебиеттерден де, Абайдын ез еленде- piHeH де тугел табы лады . Сондыктан, олардын эркайсы- сынан мысалдар келпрш , кайталап жатудын каж ет1 аз. ©йткеш пэлендей ж аналы к бар деп айта алмаймыз. Сон­ дыктан, арнауды осымен кыскартып, Абай елендершдеп фигуранын екшни Typi — кай талауга токталык- Казакты н елендершде болсын, квркем кара сездерш- де болсын улкен орын алатын фигуранын курдел16 ip ту- pi — кайталау. Б е л г ш 6ip eMip кубылысына, не 6ip нэрсеге окушы- ларынын назарын аудару ушш акын-жазушылар 6ip сез- fli, не сейлемд1 эдеш кайталап сезге, не сейлемге ерекше туе береди б ) К,айталаулар: 1) жай кайталау, 2) еспе кайталау, 284

3) синтаксический параллелизм, 4 ) анафора, 5 ) эпи­ фора. «Женелд1 калмак. женелд1, Шенбер тартып келедк..» (187). «Аулак жагын Te6iHin, Ауыл жагын ulipeHin...» (188). 2 i «Ойнама, батыр, ойнама, Ойнаймын деп ойлама... (189). «Эдеп, акыл — сэры алтын, Алтынды таза сактамай, Калай етш ипрггкен...» (190). 3 «Кас жаксыда кек болмас, Кас жаманда тек болмас...» (191). «Панаеыз болса, сайдан без, Пайдасыз болса,— байдан без» (192). «Кереуешм Kerri марже. Мэрией Kerri apire...» (193). «Атадан ¥л тУса чП, Ата жолын куса нп, Атадан ул тумаса, Ата жолын кумаса, Туганнан тумаганы сол ип...» (194). 5^ «Б1з Ед|л ушш егестт, I)i3 Жайык уmin жандастык, Б|3 Кигаш yuiiH кырылдык, Bi3 Тептер yuiiH TedicriK, Bi3 Таразы сайлап, ок аттык» (195). «Элелей болмаса эн болмас, Взлелей болмаса бел болмас, Шаеала келмей, жаз болмас, Шаккан келмей, боз болмас...» (196}. «Сексен беске келгенде, Бойындары безд1 алар. Бетшдеп нурды алар, Аузындагы TicTi алар...» (197). Абайра дей1нп кайталаудыи нег1зп турлер1 осылар. Кейде анафора мен эпифораныц кабат келетш Typi (симплока, сплетение) де кездеседн М ысалы.

«Ойнама, батыр, ойнама, Ойнар KiciH мен емес, Ойнатанын жен емес...» (198). Абай олекдершен кайталаудьщ бул турлерщщ кайсысын болсын табура болады. Булардыц эркайсысына акынныц е з елендерщ ен 6ip-6ip мысал келлрш етелщ. «Сап-сап кешнм, сап квнл1м, Саяламай, сай таппай...» (Абай, I том, 231-бет). «Адам тапыл дуннеш дер мешм, MeiiiKi деп жургеншц Сэрi онык1...» .(Абай, I том, 193-бет). 3 «Толайын десен, шара жок, Толыксып журер шама жок...». (Абай, 1 том, 182-бет), «Ел жамаган бнлер жок, Ел кыдырып сандалды...» «Адам деген данным бар, Адам кылмас халкым бар...» (Абай, I том, 120-бет). 5 «Есерлер жас катынды тутады екен, Жас кантыеын б1лд1рмей жутады екен...» (Абай, I том, 184-бет). «Сум дуние тонап ажтыр iciK бар ма. Банты куш, баяты тусш бар ма». (Абай, I том, 205-бет). Кайталаулардьщ Абайра дейшп эдебиеттерден жэне Абайды к 9з 1не м ысалдар келт1ргендег1 айтпарымыз— кайталаудьщ барлы к Typi Абай елендерщ де тугел бар- лырын керсету рана емес, кайталауменен байланысты, к а з а к эдебиет т Ы н дам ы туда Абайдьщ жасаран екбег1, улгмй е н егеа кайсы , осынык 6eTiH ашу. 286

Б1з Абайдык еледдерж де кеп кайталанатын кейб1р сездерш е айрыкша картотека жасадык- Ондагы м ак- сат — бурьшгы кайталаулардан айырмасын ашу. Абай- дын езш е тэн ерекш елтн айкындау. Бюдщ алганымыз «журек», «ке1ил» деген сез. Абайдык барлык еледдерш- де «журек» 80 рет, «кещ л» 113 рет кайталанады екен.^ Б1з сезд1 кайталап айту ауыз эдебиет1нде де, Абайга шейшп тарихи эдебиетте де поэтик т1л д1к жалпы зады бойынша жи1 кездесед1 жэне ол орынды да деп жогары- да оран мысалдар келт1рд1к. B ip a K ауыз эдебиетше ерекше тэн жэне 6ip нэрсе сейлемдег1 айтылмак oflFa байланысы ж о к сездерд1к кеп кайталануы болатын. «Сарманымяы ендеше, сарманымлы, Сасык келге камаймын бар малымды...» Tecin алып, ендеше тест алып, Жыцгылдан жылкы айдаймын кесш алып...» тары баска да осылар тэр1здп Мундагы: «Сарманымды», «Tecin алып» деген сездер 6ip нэрсеге кещл аудару уилн, не сез, сейлемдердщ эсе- piii кушейту уилн колданылып отырган жок. Ж олдык санын толтыру уилн, кейш п жолдарга уйкас 1зделу уилн колданылып отыр. Сондыктан, ол еледш д эл1 елендж дэрежеге жетпеген баландыгын керсететш ауыз эдебиетл iiin, acipece, айтыстардык бойына ciiiren зор кем ш ш ктщ 6ipi болатын. Бул кемш ш ктен Абайга деш нп тарихи эдебиет те арылып кете алган ж о к ед1деп еткен тарауда айткан болатынбыз. Абай елекдершдеп кайталанган сездер булар сыкыл- ды кайталанбайды. 0 p6ip кайталанган сезге, сейлем ку- рылысыида, баска сездермен байланысканда жацаш а мэн, жадаш а м а т а берьледь Адам баласы 6fp кезд еп толып жаткан нэрселерд1 6ip сезбен этап, 6ip угымныд айналасында угатын сананын сэбш лк дэрежеанен арыла келе, эр нэрсенщ езиге жеке- ше ат койып, 6ipiHeH еклшлсш айыра угыну дэрежесш е ерте жетсе, мэдениет ecin, ой-сананык эбден толыскан кезш де 6ip нэрсенщ толып жаткан сан алуан сыры мен кырыньщ барлыгын танып 61лд1. Осындай 6ip заттыд сан алуан дыры мен сырын ашып, 6ip сездщ эр алуан мэш барлыгын танып, эдебиет тонн солар аркылы байытып, дамытушылар — классик акын, жазушылардыд улы ед- 287

бектер М н 6ipiHeH саналады . Бул — эр елдщ эдебиетше де тэн нэрсе. К азактьщ улы акыны Абай д а осы ауыр ж у к п арка- лап, казак жардайында езш щ тарих алдындагы зор мш- детш толы к аткара алран акыннын 6ipi. Bi3 жорарыда, Абайдык елендершде кеп кайталана- тын Kefl6ip сездерд1н ж алпы санын айттык. К езге керсе- Tin, кещ лге кондырарлык дэлел1 болмаса, ж алац саннык эрине, куны аз. Сондыктан, сол кеп кайталанатын сез- дерден б1рнеше мысалдар кел-прелж. Ж Y р е к: «Сез айталмай бегелш, Дурей KaFun журег1..» (Абай, I том, 202-бет). «Ет журекпз epiiiiHHiK айтпа ce.sin, Ил уйренген нэпежш ку мшезш...» (Абай, I том, 205-бет), сАсау журек аягын шалые баекан, Жерш тауып арткыга евз болмай ма...» (Абай, I том, 206-бет). «Ызалы журек, долы кол, Улы сия, ащы т!л...» (Абай, I том, 183-бет). «Каи журек те кайрылы-ау, Кайрыла кет сен маран...» (Абай, I том, 211-бет). «Толкыиын журеНкшн хаттай таныр, Булк етк1збее, калайша сокса тамыр» (Абай, 1 том, 57-бет). «Журег1 айна, кешл1 ояу...» Свз тыктамас сол баяу...» (Абай, I том, 94-бет). «Журегщмен тындамай, Кулагыцмен кармарсыц...» (Абай, I том, 121-бет). «вртенген журекке Bip керген болар сеп...» (Абай, I том, 136-бет). 288

«Сешсерге жав таба алмай, Сенделед1 ит журен...» (Абай, I том, 146-бет). «брбпен журен басылмай, Талапты квк1л елермес...» (Абай. I том, 151-бет). «Журектт сезш свйле, т1л, Жалганы жок бояма...» (Абай, I том, 164-бет). «Журен —тен1з, кызыктын бэр! асыл тас, Сол кызыксыз ем1рде журен калмас..» (Абай, I том, 228-бет). «Мал кшнен айиалып. Кешл* жаксы. жайлакып...» (Абай, 1 том, 64-бет). «Кешнмнщ кунi вшкен сон, Кайгылы. кара болар кун...» (Абай, 1 том, 244-бет). «Ак кеншм анык карайды, Кызыл гул1м суалып...» (Абай, I том, 241-бет). «Жарк етпес кара квн1л1м не кылса да, Аспанда ай менен кун шагылса да...» (Абай, I том, 237-бет). «Арттагы майда кешл жур, Жалыпсан кайтып келер ме». (Абай, I том, 155-бет). «Кейде есер кешл кургырын Махаббат 1здеп талпынар...» (Абай, I том, 122-бет). «F.ki кешл арасы жылшылык жер, Оны кайтып косады ол ант аткан... (Абай, I том, 185-бет). «Кукпрт кенл1м сырласар Суреылт таркан бейуакка..» (Абай, I том, 172-бет). К Жум

«Жаралы квв!л жазылар Дувнеде рахат бар шытар_> (Абай. I том, 150-бег). «Кврмегев кеп дуние кел квр!вд'|, КЧрлемеген кен1лдш ашыгында, > (Абай, I том, 70-бет). Кеп кайталанатын «журек» пен «кещ л» деген сездер кездееетш елецдерден келнрьпген осы мысалдардын езЬ нен де эр сезге эр турл1 мэн берш, эр турл1 м аш ада кол- данылатыны айкын кершедк «Д урс1Л кагып журен» ле­ генде, «ж урек» е з м аш асы н да колданылып отырса, «ет ж уреказ ершщшн айтпа сезш », «журен — айна», «жу- репменен тындамай» «журек — тещз» дегенде «журек» ез магнасында емес, ауыстыру магнасында колданылып отыр. Кейде «ж ан а эпитеттер» аркылы «журектщ » эртурл) сырын, касиеттер)н жекелеп керсетедг «Муздаган жу­ рек», «жылы журек», «кан журек» деген сейлемдерде «журек» деген сез ез калпында кайталанса да, эр турл1 зпитеттер аркылы езш ш е е з г е ш е л т н сезд1редг Сол тэ- pi3Ai « к е н ш ж аксы жайланы п» пен «арттагы майда ке- шл тур» Typi жагынан 6 ip болса да, керкемдш , сез)мге эсер eTyi жагынан eKi б аска. Алдынгы жолда «кещл» езш щ ж ай магнасында колданы лса, cohfu ж олда ауыс­ тыру м аш асы н да колданылып отыр. «Арттагы майда к е ­ щл тур» — к е й i п т е у ( о л и ц е т в о р е н и е ) . Д ем ек, мундагы алынып отырган «ж урек, кещл» де­ ген сездер нлинлердщ кез!мен Караганда кайталанып отырган сездердщ кейб1реулер1 «Ty6ip», кейб1реулер1 «туынды» сез болып KepiHce, эдебиеш плдерге олай емес. Ж ай гана айтылатын «журек», «кещл» деген сездермен «аягын шалые баскан асау журек», «м ахаббат (здеп тал- пынган есер кещ л» 6ip ем ес. Алдынгы нэрсенщ жай гана аты бо л са, сонгылар — сол нэрсеш жандандырып айткан образ. Поэтик п л . Б1рде ол кей1птеу, 6ipfle метафора, б 1рде метонимия, б 1рде синекдоха, б1рде эпитетпен бай- ланысты образды сезге айналып, кайталап айтатын сез- дщ Ty6ipi 6ip болса да , контексте айналасындагы сездер- дщ карым-катынасына карай эр жерде эртурл1 жанаша мэш бар. . ,. B i3flin байкауы м ы зш а, «ж урек» те, «кещ л» де кеош е <290

эпитет пен кей ттеу ге байланысты кайталанып, сол ар­ кылы жацаш а керкемдш мэн беретшге уксайды .1 Сонымен Абайдын еледдершдеп 6ip сезд1 кайталау а з кездеспейдь Абайдын сез кайталауы — езш ен бурын- fu эдебиеттщ дагдыга айналган, немесе сез таба алма- рандыктан, не сездщ уйкасы ушш рана кай талау емес, ap6ip сездщ толып жаткан ерекше мэш барлырын aKFap- татын, олардык ерекшелк мэш баска сездермен байла­ нысты турде айкындалатындырын керсетш, онын тама- ша-тамаша улгьлерш берген кайталау. Абайдын с ез кай­ талау женшдег! баскалардан езгеш ел!п де, казактын эдебиет т ш н дамытудары зор ецбегшщ мэш де — 6ip сездщ эр алуан сыры мен кыры барлырын ашуында. в) Шендеспру. Фигуранын жэне 6ip Typi — шендест|- ру. Бул арасы алш ак ею нэрсеш 6ip-6ipine карсыма-кар- сы кою. Сол аркылы уинниц 6ip нэрсеш кезге елестету. Карсыма-карсы кою кейде мшез жарынан, кейде терен- Д1К, тайыздык жарынан койылуы мумкш. «Катыны сем13, epi арык Yfi жутынан сактасын. Heci сем1з, аты арык Туз жутынан сактасын... (199). «Кара жерге кар жауар, Карды кер де, епм кер. Кар устше кан тамар. Канды кер де, белы кер...» (200). «Алдым бшк, артым жар, Айналуга жер|'м тар...» «Карта, кузтын каЬар кылмас Кеп болтанная сункарта...» (201). Абайга uieftiHri эдебиет нускаларынын Heri3ri турлерк осы келт1р1лген узщдшер тэр1з д 1, арасы алш ак жаткан ею нэрсеш 6ip-6ipiHe баламай да , тенемей де 6ipiH еюн- нйсше тек карсыма-карсы койып, ymiHmi 6ip кубылысты 6iAflipy. «Кар» мен «кара жер» — туе жарынан арасы алш ак ж аткан нэрселер. Акты карата карсы кою аркылы еттщ • Е с к е рт у: Абай елендершдеп эпитеттер жэне онын турлер1 деген бел1мде Абайдын жана эпигеттер1меи байланысты «Кан жу­ рен», Асау журен» деген сездер алынтан. Ол бел1мдерде энные зпи. тет туралы болса, ыунда 6ip сездщ кайталануы туралы, Сондыктан эркайсысыиыц жеш езше баска.

aK,TbiFbiH айрыкша кезге ту а р ед ь «Кар» I— , «Кара жер» 2-нэрсе болса, айтайын деген « е т Ь (етш щ экты ры ) 3- нэрсе. Абайга деш нп эдебиетте, б1здш байкауымызша, Ke6i- не exi нэрсеш катар койып, yiuiHUii нэрсеш елестету жэне ею нэрсеш карам а-карсы кою , кебш е, сырткы 6e.4ri.nepi жагы нан тэр1здк Жорарры келт1рыген мысалдар да, A6afiFa дейш п барлы к одебиет нускаларынан тер!лген колымыздары баска м эл1меттер де осыны дэлелдейдк Абай влевдерш де кездесетш ш ендеспрулердщ турле- piH непзш де ушке белуге болады. «Кырда TopFail сайраса, сайда булбул, Таудагы энж косар байрыз, кекек» (Абай, I том, 123-бет). «Bipeyi кек балдырран, 6ipi курай, Bip жерге косила ма кис пенен жаз...» (Абай, I том, 185-бет). «Болмаран сон 6ip есеп, Мсйл1 камка, мейл! без...» (Абай, I том, 94-бот). 2 «Кар — аппак, буркгг — кара, тулк! — кизыл, ¥ксайды каса сулу шомылеанра. Кара шашын кетсрш ею шынтак. О да булк-булк етпей ме сипаранда. Аппак ет, кып-кызыл бет, жап-жаланаш, Кара шаш кызыл жузд| жасырранда. Kyfieyi ср, калындыгы сулу болып, Жэне уксар тар тесекте жолырысканра...» (Абай, I том, 39-бет). 3 «Bip суып, 6ip ысып, Барады irn пысып...» (Абай, I том, 160-бет). «Bip yMiT, 6ip кауип, Кешлге жол тауып...» (Абай, I том. 160-бет). 292

«Таймандамай тамылжып, Bip суынып, 6ip ысып...» (Абай. I том, 200-бет). «1илм елген, сыртым сау, Кершгенге деймш-ау...» (Абай, I том, 86-бет). Бул уш TypiHiH непзш де езгеш елж ж ок. Б эр ж е де не- п з — арасы алшак жаткан ею нэрсеш 6ip-6ipiHe карсы- ма-карсы кою. Bipaic, сол карсыма-карсы коюдын 63i эр- турль Кейде, 6ip нэрсеш еюнни нэрсеге сырткы туе ж а- гынан карсыма-карсы кояды. «Кара жерге кар жауар, Карды кар де, emi кер...» Кейде iiHKi сез1М дуниесшде болатын арасы алш ак eKi турл1 ce3iM туйежтерш 6ip-6ipiHe карсыма-карсы кою. «Bip суынып, 6ip ысып, барады im пысып». Абайдан келт!р1лген узш дшердщ 6ipiHiui тур» — бу- рынры эдебиеттердеп бар улплер. Е ю нэрсеш сырткы белплер аркылы карсыма-карсы кою. Булардыц ауыз эдебиетк Абайра деш нп тарихи эдебиеттерде кездесетш шендест1рулерден айырмасы жок. BipaK, Абай елендершде кездесетш шендестфудщ еюнни Typi мен ушшнн туршде бурынры эдебнеттеп бар улплерден курылысында Абайдык вз каламына тэн ал- ранда, Абайра дейш п эдебиеттерде ею нэрсеш 6ip-6ipiHe карсы койып, ушшнй HapceHi б!лд1рсе, не ушшнй 6ip eMip кубылысын кезге елестетсе, Абай уш нэрсеш, не уш турл1 eMip кубылысын 6ip-6ipine карсы койып, солар ар­ кылы тертшнй 6ip нэрсеш, не тертшпй 6ip eMip кубылы­ сын кезге елестетедй «Кар — аппак, бурит— кара, тулк! — Кызыл, Уксайды каса сулу шомылганга...» «Аппак ет, кып-кызыл бет, жап-жаланаш, Кара шаш кызыл жузд1 жасыртанда...» — (Абай, I том, 39-бет). деген узшдшерд! алсак, Tyci жарынан арасы алш ак уш нэрсеш алып, солар аркылы тертшпй нэрсеш кезге елес- тетет ш д тн керем1з. Бул Абайра деГпнг! эдебиеттер1м1з- де кездеспейдг Сонымен катар, осы Абайдары шендесп- рудщ еюнни Typi мысал ретшде келт1ргвн жорарры с е т

актырын айрыкша кезге тумредк «Кар» I— , «Кара жер» 2-нэрсе болса, айтайын деген «ет1» (етш щ актыгы) 3- нэрсе. Абайга дейш п эдебиетте, б1з д ж байдауымызш а, кебь не eKi нэрсеш катар койып, ушпшй нэрсеш елестету жэне eKi нэрсеш карам а-карсы кою , Ke6ine, сырткы белплер1 жагы нан тэр1здк Ж огаргы келт1р1лген мысалдар да, Абайга деш нп барлы к эдебиет нускаларынан тер1лген колы мы здагы баска м эл1меттер де осыны дэлелдейдк Абай елендерж де кездесетж шендест1рулердж турле- pin непзш де ушке белуге болады. «Кырда торгай сайраса, сайда булбул, Таулагы эшн косар байгыз, квкек» (Лбай, I том, 123-бст). «Bipeyi квк балдырган, 6ipi курам, Bip жсрге косила ма кис пенен жаз...» (Абай, I том, 185-бет). «Болмаган сон 6ip ессп, Мейл! камка, мейл! без...» (Абай, I том, 94-бет). «Кар — аппак. бурмт — кара, тулм — Кызыл, Уксайды каса суду шомылявнга. Кара шашын катерш eKi шынтак, О да булк-булк етпей мс сипаганда. Аппак ет, кып-кызыл бет, жап-жалакаш, Кара шаш кызыл жузд! жасырганда. Kyiieyi ер, калындыгы сулу болып, Жэне уксар тар тесекте жолыгысканга...» (Абай. I том, 39-бет). 3 «Bip суып, 6ip ысып, Барады iiu пысып...» (Абай, I том, 160-бет). «Bip умгг, 6ip кауып, Кениге жол тауып...» (Абай, I том. 160-бет).

«Таймандамай гамылжып, Bip суынып, 6ip ысып...» (Абай. I том, 200-бет). cIiuiM елген. сыртым сау, KepiHrenre деймш-ау...» (Абай, I том, 86-бет). Бул уш туршщ непзш де езгеш елш жок. Бэрше де не- п з — арасы алш ак ж аткан era нэрсеш 6ip-6ipiHe карсы ­ ма-карсы кою. BipaK, сол карсы ма-карсы кою ды к 63i эр- турлк Кейде, 6ip nspceiii еганнй нэрсеге сырткы туе ж а- FbiHan карсыма-карсы кояды. «Кара жерге кар жауар, Карды кар де, етш кар...» Кейде iinra ce3iM дуниесшде болатын арасы ал ш ак eKi турл1 ceaiM туйежтерш 6ip-6ipine карсыма-карсы кою. « Bip суынып, 6ip ысып, барады im пысып». Абайдан келтсршген узш д!лерд!ц 6ipiiitLii ry p i — бу- рынры эдебиеттердеп бар улплер. Ею нэрсеш сырткы белплср аркылы карсыма-карсы кою. Булардын ауыз эдебиетк Абайра дешнп тарихи эдебиеттерде кездесетш шендеспрулерден айырмасы жок. BipaK, Абай елендершде кездесетш ш ендеспрудщ exiumi Typi мен уипннп туршде бурынры эдебиеттеп бар улплерден курылысында Абайдын е з каламына тон ал- ранда, Абайра дешнп эдебиеттерде ею нэрсеш 6ip-6ipiHe карсы койып, ymiHmi нэрсеш б1лд1рсе, не ушшнп 6ip eMip кубылысын кезге елестетсе, Абай уш нэрсеш, не уш турл1 eMip кубылысын 6ip-6ipine карсы койып, солар ар­ кылы тертшгш 6ip napceni, не TepTiumi 6ip eMip кубылы­ сын кезге елестетедь «Кар — аппак, бурют — кара, тулк!— кызыл, Уксайды каса сулу шомылтаига...» «Аппак ет, кып-кызыл бет, жап-жаланаш, Кара шаш кызыл жузд'| жасыреанда...» — (Абай, I том, 39-бет). деген узшдшерд! алсак, Tyci жарынан арасы алш ак уш нэрсеш алып, солар аркылы тертпшй napceHi кезге елес- те тет ш д тн кереьйз. Бул Абайга дешнп эдебиеттер1м1з- де кездеспейдк Сонымен катар, осы Абайдагы ш ендесп­ рудщ егашш тур! мысал ретшде келирген жорарры ceri3 293

жол елен, шендеспруд!ц ете 6ip киыннан киыстырылран Typi Tapisfli. BipiHiuifleH, бул ш ендеспру поэтик тм дщ баска турлер!мен (эпитет, инверсия) байланысып келе- a i, екшшщен, бул тек шендест!руд1н жай Typi рана емес, курдел1 Typi деуге болады. BipaK, айтайын деген ойын шендестсрумен айтпак. Сондыктан, поэтик тьпдердщ бас- каларынын. бул жерде тек ж эрдем ш ш к кана мэн! бар. Эйтседе, Абайдын езш е тэн ерекшелн! де, езшше эдебиет тш ш ц жалпы корына коскан бул жешнен жана- льи>ы да ш ендеепрудщ Абай елевдерш де кездесетш ушшип Typi деуге болады. Абайга дейш п эдебиетте ек! нэрсеш карама-карсы кою тек сырткы белп лер! жарынан десек, Абайдары шен- деспрудщ унинил Typi iu m сез1М дуниесшдеп арасы алш ак eKi нэрсеш карам а-карсы коюра непзделшедк «Bip суып, 6ip ысып, Bip умгг, 6ip кауш... Bip суынып, 6ip ысып» — деген турл1 iuiKi езгернтерге байланысты шендеспрулер. Абайга дейш п эдебиет!м1зде бул Topi3fli iuiKi сез1мдег! кубылыстардан куралган шендеспруд! кездест1ре алмай- мыз. Сондыктан, муны Абайга рана тэн, Абайдын енпз- ген жадалы ры деп айта аламы з. Булай болуы за иды да. ©йткеш , A6ai\"iFa дейш п тарихи эдебиеттш болсын, ауыз эдебиетш щ болсын т!л байлырын м актасак та (муны Абайдын тш дерш е салы сты ру ушш поэтик тш дщ эр Typi- нен келпрген мысалдардын е з ь а к керсетедО , б!зд|н м актай алмайтын, ж алпы ке м ш ш к деп санайтын 6ip м эселем 1з — ce3iM дуниесш суреттеу, сез1м деп болатын эртурл! жан жуйесшш кубылыстарын суреттеудш аз- ДЫРЫ. Бул — тш де де солай едк Абай, ез елендержде, езшен бурынры эдебиеттш KeTiriH 6iTen, KeMTiriH толтырран ка- закты н 6ipinuii — психолог акыны десек, оныц шендесп- рулер1де с ез!м д еп эртурл! туйсштерге непзделедк Буран (из KefliHri 6 ip тарауда айрыкша токталамы з. г) Д ам ы ту. © ленде, не кара сезде алдынгы ойдан Co r­ f u ойды, алдынгы окирадан сонгы окираны кушейтш айтуды д а м ы т у (градация) дейдь Дамыту жай сез- дерде де кездеседг «Б ар. >Kyrip. ¥ ш .» легенде «бардан» «ж упр», «жупрден» «уш» деген куигпрек. Д ам ы ту ауы з эдебиет!, Абайра дейш п тарихи эде-

биетте 8Mip кубылысын суреттеуде вте cyfiin колданатын поэтик тш дж 6ip xypi деуге болады. Кебш е, эпрелеу. ли- тотамен байланысты болып келедь Дам ы ту. acipece, жы рларда, батырлардын ic -эрекеттерж суреттеген не аттарыныц шабысын суреттеген эпизодтарда жш ушы- райды. «ЭАт, жануар. шу» neai, Аршындап бурыл гуледГ Тау мен тасты кермеаГ. Табаны жерге тимедь Квлденен жаткан квк таска TiKTen тиген туяры Саз балшыктай илел). CeHrip-сенпр тауларлан CeKipin бурыл женелд!. Кешке таман Тайбурыл Жын какканра уксайды, Кулан менен кулжанын. Марал менен бурынын Узатпай алдын тосады. Карсы келген кабактан Бурыл кагып женелд!, Аманбайдын ак п'кен Асып бурыл женелд!, Кек жагалай отырган Квккутан мен карабай Квтершп ушканша, Белшен келш басады...> Мунда Тайбурылдын шабысы б1рден-ею дамытыла суреттелдк Эуел! тебелерден, сосын тауларлан сеюредг Кешке жакын марал, бугы сиякты терт аякты андардын алдын «узатпай тоскан Бурыл, мунан кейш. ей тез уша­ тый кустардын ушуына пурсат бермей, кетержгенше белшен басып етед!». Батырлардын жекпе-жекке шыгып сорыскан жерле- Р'нде эр жырда кайталанып отыратын дагды га айналган дамыту аркылы суреттеулер бар. «Карсыласып барысты, Эуел| сезбен карысты, Касарыгып турысты, 3veai Tsyip свйлесш, Артынан шайтан шалысты. Шалмскан емей немене, Ыргай сапты найзаны Ыргай-ыррай салысты, HTepicin турысты. Аттары жата калысты. 295

Канжар калды кайысып, Семсер калды майысып, Какырыгы кан татып, ©птм, жанлым легенде, ©лд1м, талдым легенде Барып жауды жеюй...» — XVIII-XIX БЛСЫРДАБЫ ЭДЕБИЕТ «Жетп!с жаска келгенде, Жылуы болмас койыннын. Каруы болмас сойылдын, ©лмесец де жойылдын. Сексен бес деген сыр екен, Шындап урган nip екен, Сексен бес жаска келгенде. Ею кара кезд! алар, Аузындары сезд! алар. Беттдеп нурды алар, Бойындагы жырды алар, Аузындагы ticti алар, Беттдеп туей алар, Колындагы icxi алар, ©лмегенде нен калар», (204). «Толгай-толгай ок аткан. Он ею тутам жай тарткан. Кабыргасын какыраткан, Te6inriciH тесе аткан, \"Пзпшнен кесе аткан...» (205). Ауыз эдебиет!, Абай алдындагы тарихи эдебиеттен келлрьлген бул мысалдардын кайсысынан болсын жо- FapFbi айтылран кимылды, 6ipiHiui кубылыстан екшнй кубылысты ecipin, дамытып отыратындырын жэне сол дам ы туларды ц кайсысы болсын, э ар ел еу , литота, ocipe- леумен нак байланысты екенш анык керем1з. Абай алдындагы эдебиеттердеп кездесетш дамыту- ды к Heri3ri улгш ерш кыскартып, енд| Абай елекдерше келеек, 6i3 онын елевдерш де поэтик т!л д!к (фигуранын) бул TypiH кезд есп р е алмаймы з. Жогарры узшд1 келт1рген дамы тулар Абай елекдерш де ж ок. Мунын ce6e6i не. B i3- ше, мунын eKi турл1 ce6e6i бар. Bipimui: дамыту aflici, ке п ш ш п н д е, сю ж етп , окиралы шырармаларра, ocipece, OKHFa, кимылдардын кеп ушырайтын жерлерже банла- нысты. Абай — ол тэр1з д 1 улкен окиралы шырарма жазбаран 296

акын, Онын сюжетт! поэмалары «М асгут», «Ескенд!р», «Вадим», «Э з1мдершде» де киыннан киыскан окиралар аз жэне K06iHe жай баяндау непзш де курылран. Егер, Абай coFbicTbi, не тары 6ip сол тэр1зд1 кимылы кэп оки- раны ж азса, мумкш, дамытудын жорарры уз!нд1 келт1р1л- ген турлершдей дамытулар онда да кездесер efli. BipaK, ол — ондай нэрсеш ж азбаран акын. Эрине, бул да неп зп себеп бола алмайды. вй ткен!, дамыту квпш ш пнде окиралы шырармаларда кездессе де, ол онын туракты шарты емес. Баскаш а 6ip 0Mip ку- былысын суреттеумен байланысты да дамытулар бола бередг Адамнын жасына берген Бухар жыраудын мшез- демес1— OKHFaFa курылран нэрсе емес, эйтсе де, дам ы ту­ дын кернекп 6ip Typi. Д э л осы Б у х а р д ш Tapi3fli адам ©MipiH суреттеуге арналган елен Абайда да бар. «Балалык елдк бмшн бе. Ж^пгп’кке келдт бе. ЖйтгтЬс erri кердщ бе. КэрЫкке кендш бе...» (Лбай, I том, 171-бет). Б у л — дамыту емес. Адам ©Mipinm бастан ©ткен бе­ л ес белдерше ©ткен жастары риторикалык сурак койып, ж ай FaHa санап етедь Абай влендершде дамыту кездеспеушщ екпшл жэне Heri3ri ce6e 6i — онын реалистж «етоды нда, стилжде ж аткан тэр!эд1. 9p 6ip эарел еу , ap6ip литота — шындык- ты жай калпынан не ©те асырып, не ©те к е м т п айту де­ ген с©з. Д ем ек, ©Mipfli шын ©з калпында «булжытпай» суреттеу эд!с!не эшрелеу дэл келмейдь Эырелеу, литота Абайдыч влендершде 6ipeH-capaH- дап кана болмаса, кездеспейд! десек, дамытудын Абай влендершде кездеспеу1 соран сабактас. Д ем ек, ©Mipre реалистж квзкараспен карап, ©Mip шындырын взжалпы н- да суреттеуд! акыннын н е п зп нысанасы eTyi эпрелеумен байланысты журетш дамыту эд1с!не.де шырармаларында орын калдырмайтынра уксайды. д) И н в е р с и я . Сейлемдеп сездерд) дардыдан тыс турде киюластырып куру — фигуранын 6ip Typi, ол и н- в е р с и я делшедг Сейлемде сез мушелершш ©з орындары бар. Эдетте- ri жай свйлемдерде бастауыш бурын, баяндауыш соцы- нан келедь Аныктауыш ©3iHiH аныктайтын c©3iHin ал- 207

дында турады. Тары баскалары ны ц да е зд е р М ц орны болады. BipaK, бул эдеттеп свйлемдердщ свз курылыстары- ны н белНл1 орны болу T8pTi6i еленге, не квркем кара свз- re, acipece, елендерге ш а рт болып, елец сейлемдерш ц ездерше тэн курылуына бегет бола алмайды. влендерде кейде уй касты н ка ж е т ету1мен, кейде се- siMHiR, аш ыры рак айтканда, сол сез1мд1 о куш ыга жетю- зуде улкен орын ал аты н дауы с ыргарыныц керек ету1мен байланысты сейлемдеп с е зд е р д т орындары, жа’йшы- лы кта айтылатын свйлемдерден баскаш а болып, ауысып келе бередь «Келдж талай жерге енд|, Kipyre-ак каллын керге ендь..» (Абай, I том, 119-бет). Б ул елец сейлемд1 ж ай сейлемге айналдырсак: «Та­ лай жерге к е л т, енд1 керге Kipyre-ак калы п отырмыз» дер ед1к. Б ул ай курылранда да марнасыиа келетш кем- ш Ы к ж ок- BipaK, сез!мге эсер eTyi ж аты нан б1рдей емес. Алды цры , елец сейлем^ сездерш щ орындары ауысып ке- n yi аркасында окуш ылары на куиш рек эсер етедк C orfu сейлем ж ц м арынасын дэл у к с а к та сез!мге елец сейле- мшдей эсер ете алмайды. М ы салы : «Патша айтты Камбарга 0лт1рейш деп ед1м, Кеппксен келмей осыдан...» «Камбар айтты: «Падышам, Атпенен тасып аулымды, Кондырып ед1м xeuripin» (206). «Сен сейтш б1здщ елге болма касты, Кас болсан, салар жонге сендей маеты «Bip уакыттар болганда, Кектей етш жайыкты, Bip касык :шкен кара су Жумасына ас кылдым» (208). Б у л узш дм ердег! инверсия баяндауы ш пен бастауыш- т ы ц орны н алм асты ры п KypayFa нег1зделген. «Патша айтты Камбарга...» «Камбарга патша айтты..» — дегенде, мунда аярында келетш баяндауы ш ты толыкта- уыштан бурын кояды. Бул — инверсиянып 6ip турк Е к т - 298

uii Typi — дардыда эпитет аныктайтын с е з д е р д т алдын- да келетш болса, онын орнын ауыстырып аныктайтын сездщ соцына коюшылык. «Ауыз омыртка шырынкы, майда ж алды ...» Абай елендершде кездесетш инверсиянын Heri3ri турлер1 те- мендеплер: «Келд1к талай жерге еяд1, Kipyre-ак калдык керге енд1. Тындаушымды урымсыз, Кылып roHipiM берген-д1... «Жатпа уяда корранып, ¥ш, кеншм, кекке, керп еид1...» (Абай. I том. 119-бет). Барып келсе, Ерт1ст1н суын татып, Берш келсе, 6ip арыз бутып-шатып...» (Абай, I том, 50-бет). «Б13 кыррауыл, ci3 туйгын, Тояттай бер, кел де алып». 2 «Тау басында бар кара, усак топырак. Капка толтыр кешжпей, жылдамырак», «Жер сорары cmipai, аяры тж, Жаурыны erci3, жалпак тактайдай-ак...» (Абай, I том, 267-бет), Култе куйрык, кыл туб! элд| келin, КетеидН шырынкы, ала майлы... «Сырты кыска, бауыры жазык келш, Арты талтак, умасы улпершект!.„> (Абай, I том, 63-бет). «Кар — аппак, бурит кара, тулю— кызыл.... Уксайды каса кулу шомылранра...» (Абай, I том, 39-бет). Инверсиянын бул Typi Абайга деЙ1нп эдебиетте кез деспей^й, не мулде аз кездесу мумкш десек, мына кел TipreH мысалдарра Караганда, бул э д к т ! Абай жана лык деп танып «машыры» ретжде колданранга уксайды Орыстын Пушкин, Лермонтов Tapiani улы акында 299

рына да инверсиянын бул Typi ж ш ушырайды. Эрине, Абай улпш солардан алды демек емесшз, соларша ез халкынын эдебиет т ш н езш ен бурынгы эдебиеттерде аз кездесетш , не кездеспейт|н, поэтик -плдш жэне 6ipiHiH шебер турде у л гю н ж асап , байытты, корлантты демек- ni3. ©ленде болсын, керкем кара сезде болсын инверсия­ нын мэш улкен. ©йткеш , окушылар керкем шьтармада эрдайым ж ан алы к 1здейдь М ы салы : «Тау басында бар кара, усак топырак» деген жолды алсак, мунда «топы- рак» деген сезд щ алдына TypyFa THicri «кара эпитетш «топырактан» бел in экелш , м улде баска жерге койран. Сондыктан, ол дардыдары сез колданыстардан тыс.’Сон- дыктан да ол жана. «К ар — аппак. буркгг — кара, ту л ш — Кызыл»1— де­ ген ж олда эпитеттерд! белш алып, баска жерге коймаса да, сездернпн орнын ауыстырып, сол аркылы жана нэр- се етедь Эдетте «А к кар, кара бурк!т, кызыл тулш» деп эпитет™ аныктайтын сездердщ алдына койса, Абай ол эпитеттерд1 аныктайтын сездердщ сонына апарып коя- ды. CeflTin, эдеттег1 сездердщ орнын ауыстырып колда- ну аркылы окушыга ж анаш а эсер eTin, суреттемек eMip кубылысына олардьщ к е н ш н тез аударды. Инверсия, сезд1 тек дардыдары калпында Fana емес, дардыдантыс та колдануга болатынын, солай курудын аркасында еленде, керкем кара сезде сез, сейлемдердщ окушылар- Fa эсерш кушейтуге м ум кш ш ш к барын б!лд1ред1. Мше, осы жарынан алганда инверсиянын мэш улкен. Онык да кернект! ул п л е р ж Абай 6i3re калдырып кете алды. е) Эллипсис, © ленде, не керкем кара сезде айтылу- Fa raicTi i<efl6ip сезд1 эдеЙ1 калдырып кету — э л л и п ­ с и с делш ед!. Bipaic, сол калдырып кеткен, сез сейлем- .дег! б аск а сездерд щ карым-катынасына, сейлемнщ MaF- ' Абайдын бул еленш эпнтетке де, шеидеспруге де, Kaaip инвер- сияга да Ke.iTipin отырмыз. Онык ce6c6i: сол ушеушш де мунда эле­ мент! барлыры. Айыра корсету жарынан «Кар аппак», бурк!т кара», тулш — кызыл» — эпитет, карсыма-карсы коюы жарынан шендес- Tipy, сездщ орнын ауыстыру жарынан — инверсия. Бул айтылтаи- дардын бэр! де поэт!к т!лдерд!н озара байланыстары ауыэ эдсбнеп- нсн бастап кун! буг!нп эдебиет1М13гс денш ете жш кездесед!. Оны жене 6ip тарау eTin к!рг!зуя! де ойлап ед!к, 6ipaK Абайдын озше тэн пэлендей ерекшел!ктер, жакалыктар бар деп айту кнын, сез байланыстары жалпы эдебнетке тэн нэрсе болгандыктан, Оул мл- селен! ашык калдырып, жеке зерттеуд! кажет деп таптык.

насына Караганда окушыларга жеткендей, ол сезд1 окушылардын ездер! онай тапкандай етш калдыры- лады. С ез тастап кетудеп м аксат — не окигаиы кушейтш, кимылды тездеу, не аз сезге кеп магына сыйгызу. Кейде айтылуга тикт1 сездердщ алдындагы сездер айтылады да, сейлемнщ ен Heri3ri Myineci эдеш буплш калады. Бул кебiне монолог, диалогтарда. кездеседк М ысалы «Аттан! «Аттан!» «Келш калды ! Ойбай, келш калды!.. легенде, сейлемнщ Heri3ri Mymeci «¥ры ти дЬ «ж ау» деген сез айтылмай, не болып, м м келш калган- дыгын жумбактап, окушыларын соны бщ уге ынтыкты- ру ушш эдеШ бупп калынып отыр. Кейде ол не катты куангандагы, не катты кайгыргандагы сез1м кубылы- сын керсету ymiH де колданылады. Эллипсис те инверсия Tapi3fli казакты н ауыз эдебие- Ti, не Абай алдындагы эдебиетшде канатын кен ж а я ал- маган поэтик ты д щ 6ip Typi деуге болады. «Турмыс, салт» елендершде, не «Айтыстарда» мулде кездеспейдк Окигамен байланысты жырларда б1рен-саран ушы- райды. «Так бозарып атканда, Тан шолпаны баткаида, Уйкыда ел жатканда, «Аттан!» деген 6ip дауыс, Кулакка сар-сар келдь..» (209). Мундагы м аксат «аттаннын» алдындагы «Ж ау шап- ты» деген сезд! эдеш тастап кетш, сол аркылы сейлем- ге жанды туе, эллипсистщ н еп зп Typi осы гана. Эллипсис, поэтик тьлдердщ баска турлер1мен салыс- тырганда Абай елендершде сирек ушырайды. Абай елек- дерш деп эллипсистердщ турлерш eKire белуге болады. 1. Бутш сездерд1 калдырып кету. 2. Kefi6ip сездердщ белшегш кыскартып, не оны мул­ ле айтпау, не б1рнеше сездерге б1рыцгай келетш белшек- тщ 6ipeyiHiH айналасында жинактау. «Деген сез: бука буга, азбан дуга... Хан карк боп туеш жур айкай-шуга» (Абай, I том, 184-бет). •Бул узш дщ е: «Бука буга, азбан дуга» деген сейлем­ нщ аягында келуге тш еп . «CeMipefli» деген сез эдеш 301

к.алдырылг ан. BipaK, «Б у к * 6yFa, азбан дуга» диген сейлемдеп баска сездердш м аш асы н а карап, дэл сол сездщ калганын уру киын емес. Немесе: «Элд1 кеш, KeAi cay, Юмд! суйсе бул журен...» (Лбай, 1 том, 211-бет). М унда: «6ipi» деген с ез калдырылган. Абай еленде- рш деп кездесетш эллипсистщ б у л - - 6ipiHini rypi. Екш- uii Typi темендеплер тэр1зд1: «вткен кунп кызыгым, Уйыктап керген тустен кем...» (Абай, I том, 244-бет), М унда «тустен» деген сезден кейш айтылуга THicTi «де» жалгаулыгы калдырылган. «Кэркидэн, п!лдей нуатты, Таты арыстан журект1, Аплатон, Сократ акылды, КаЬарман, Ради б1лектг..» (Абай, I том, 240-бет). деген Абайдын терт ж ол елен1н алсак, co h f u у ш жо- лында «дай, тай» журнактары кыскартылып, олардын беретш м э т «шлдей» деген сездеп «дей» журнагына ба- гындырылган. Сонгы елендердеп «дей», «тай» журнакта­ ры айты лмаса д а , тенеулж м а ш а 6epin тур. Сондыктан, (Ярнеше ж урнакты кыскартып, алгаш кы жолында 6ip ак журнакты калдырган. Сонымен поэтик т1лдщ бул Typi женш де улкен езге- pic ж асап, пэлендей жаналык ю рпзбесе де, аз да болса, Абайдын езшд1к ерекшелш барлыгын ангаруга да та­ нуFa болады .

Т /У XI l a p a g А Б А Й -К .А З А К Т Ы Н . Б1Р1НШ1 П СИ ХО Л О Г АКЫ НЫ Казактын ауыз эдебие™, Абай алдындары, не тусын- дары эдебиетшщ есе алмай келе жаткан мэселесшш 6ipi iuiKi сез1М дуниесж суреттеу болатын. Ауыз эдебиет!, Абай алдындагы тарихи эдебиеттер- д ж не улгип деген шырармаларын а л сак та, адамнын iuiKi сез1мш, психологиялык моменттерд1 суреттеуде ул- r i етерлж нэрселер1 аз, TinTi ж о к болатын ед1 десен те, кемпкендж емес, шындык- б з ж е дейш п эдебиеттердж бул Tapi3fli epicrefl алмаран жагы н толыктырып, ce3iM дуниесж с ез аркылы терен суреттеу э д 1с ж ж тамаш а ул- п л ер ж керсеткен Абай казакта 6ipinmi акын болады. Абайра ш ейжп эдебиет1м1зде адамнын басындары куйМ ш , суйЫ ш , эртурл1 iuiKi сез1м дуниесж, екжин свзбен айтканда, адамнын психологиясында болатын вз- герютерд1 суреттеудж ею турл1 aflici бар едн BipiHiui — психологиялык параллелизм, eKiHuiici ерекше курылатын эр турл! монологтар. Психологиялык параллелизм Ауыз эдебиетжде геройлардын (каЬарман) баста- рында болатын кушшш, эртурл1 психологиялык взгер1с- терд! суреттегенде, оран табигатта. не жануарларда бо­ латын эртурл1 кубылыстар катарласа жарыса журетж. 303