Жұмалиев К. Қаз әд

сиыр малый елAin ке п ш ш к exiip л рш Ш гш де, еткен кез- дерде, онша орын алмай, кейш п дэу1рде FaHa отырыкшы елге пайдалы т у л ж болуында тэр1здг Корыта келгеиде, узжд1 келт1р1лген к азак eMiptae Fana тэн эр турл1 образдардыц кундылыгы тек казактыц ез тш нде, баска тшге аударганда керкемдж касиетж . сактай алмайтындык, эдебиеттщ улттык шенберден эл1 шыга алмаган ке зш , е з буына e3i nicin, одан api бара алмай журген кезш керсететш ед1 десек, Абай елендер1 жайлы оны айта алмаймыз. Абай елендершщ Heri3ri кепш ш гш алсак, кай елдщ тйпне ау д ар са. да, e3iniu мэшн де, керкемд!пн де жо- галтпайды. Эрине, 6ip тм ден CKiniui тш ге аударгаида кандай ж аксы аудармашы болсын, туп нускасымен дэл- ме-дэл шыкпайтыны мэл1м. Эйтсе де, кай елдщ эдебиеп болсын, езш щ ecin маркайтан, тек кана улттык шекбер- деп идея, мшез, кулык, т1лек максаттарды тана емес, бую л к е п ш ш к — букаранын тш епне кабысарлык идея, м1нез, кулы к, ты е к , максаттарды алдына коя бастаган кезш де, ол баска тш ге аударуга жеш л, ьпщайлы келедь Бул эдебиеттщ , оны жасауш ы акындардыц кем ш ш п емес, табы сы . Bip адым алга баскандьжы. Эрине, бул сезден ол акын ул т акыны болудан шыгып калады деген yFbiM тумайды. Онын данальжы да , с ез мшекерлш десол улт акыны болып кала отырып жэне ез елше де баска елге де ортак акын бола алуында. MiHe, Абайдыц тарнхи улы екбепн!н жэне 6ip тамыры осында. Ол шыгарма- сынын такырып, идеясы жагынан жалпы адам баласы- л ы к идея-максатка кол созса, оны суреттеуде, шет тише аударганда онай келетш , ез халкына TyciHiKTi «ортак тш » таба б1лд1. Б1зше, мунын уш -терт турл1 ce6 e6 i бар тэр1здг BipiHUii: Абай ез еленш щ такырыбы етш Ke6ine ж ал ­ пы адам баласылы к мэселелерд1 алды да, оларды адам баласы лы к идеяныи дэреж ссш де eTin жырлай б1лдь Шы- гарманыц ултты к KepiHici сол ninipfli айтып беру ушш ат шаптырар майданы гана болды. Екш нл: кандай елец, кандай сезд1 болсын, мазмун мен сез1мге курды. ©лекш де 6ipiHmi орынды мазмунра, сез1м дуниес!н суреттеуге 6epin, тур сол мазмунды, сез1м- fli окушыга ж е т м з у ушш колданылуы керек деп укты. YiniHuii: ap6ip с ез MaFbiita жагынан айтатын oftFa ка- тес1з анык, айкын, дал болуын 6epiK устады. 154

Тертшин: влек, сейлемдерде магына катынасы ж ок, шумактык жол санын толыктыру ушш колданылатын бос свздерге карсы катты курес ашып, ез елендерше свйлем- мен байланысы ж ок, басы артык 6ip де бос свз жШермей, эр сездщ шумактагы айты лмак ой, niKipre нык байланыс- ты болуы KepeKTirin жопе оныц мумкшд1гш е з влевдер1- нщ улгю м ен дэлелдеп бердк 6Осы айтылган терт Typai ж агдайлар аркылы к азак эдебиетШд о заманнан epri байырры калыптанып кал- Fan поэтик т ш д д е ж огары м эдениегпк саты га квтердь 63Буны да i Абайдын эдебиет т ш д жасаудары рылым 6yuiiH теориялык улкен M3Hi бар тарихи iciiiin ipi деп та- нуымыз керек.

IVтарау ЛБАЙ С03Д1КТЕР1Н1К ЭР TYPJI1 САЛАЛАРЫ Абайдын шмрбаяныида Абай кеп eMipin шыгыс жэне орыс эдебиетш окып, оларды е з халкыиыц эдебиетшдей бЬлуге куш салды дедж . \"Пл мэселесш зерттеуцмлерге муныц мэпi зор. бйткенц баска елд ж эдебиет-мэденисп- мен таны стык, оны зерттеу, бьлу эр акыннык тек ой-сана, пш р ш де рана е з М ц i3in калдырып коймайды, тш н д е де езш щ i3iH калды рады . M ine, осы мунарадан карап, Абай- дын ж алпы с е з корын зерттей бастасак , оныц терт турл1 арнасы мен саласы барлыгын керем1з: ен алдымен езш щ ана тип, сосын араб, парсы, орыс тмдерь К а з а к тин Абай сездж терш щ Heri3ri коры, кайнар бу­ л аты болрандыгы дэлелд1 керек етпейдк Эйтсе де Kefl6ip м ы салдар аркылы хал ы к эдеби еп мен Абай елендерж щ ж еке сез, сейлемдер жарынан кандай байланысы барлы­ гын керсете кетельк. BipiHiui: Абай хал ы к эдебиетш е калай карады? Еюннл: казактын макал, мэтелдерш калай колданып, сездж терш ен кандай орын 6epai? Абай е з халкыиы ц мэдениетш, эдебиетш толы к мецге- pin, ж аксы сы н багалап, KeMicTirin cbiHFa алды. К а за к эдебиетМ ц басы Бухардан бастап, Кекбай, Эрш, Акыл- бай, М а т у н я акы пдарга шейш Абай сынынан етпегенде- pi ж о к. Абай тек кана тарихи эдебиет емес, казакты н бай ауы з эдеби елм ен 6iTe кайнап, 6ipre e c ii. Сонымен катар, езше uiefliHri эдебиет мураларын жя 150

л ая сынап кана койран ж ок, оны суйе де, одан уйрене де бьлдк Муны Абайдын замандастарынын 6api растайды. Кекбай акын, Б аймагамбет ертекий, Тураш тары бас- калар ездерш щ акын туралы энпм е, ескертюштершде Абайдын ауыз эдебиетш api кеп бшгендМн, api одан езл не кеп нэрселерд1 сабак еткендш н аш ы к айтады. «Казактьщ ертеплершде еспмегеи, бишёген epTerici кем шырар. Сонда казактыц ecKi epTericiHen, бурый кан жерде жургеш, кериплес, кундес елдер1 кай журттар еке- Hi, дпл, 61л1м1 кандай кезде шырарраны, елдщ ecKi салты ,. арманы, Kacin каракет1 не eKeni керш ед Ы деунл ед>, дей- д1 Абайдын, ез баласы Тураш. Бул ескертуден улы акыннын ecKi ауыз эдебиетке ка- лай карараны айкын. Ауыз эдебиетш сактаушы, турызушы халы к акында- рын Абайдын калай багаларандырына темендегрдей тари- хи фактылар бар. 1859 жылы атакты Д у л ат жы рау мен Байкекш е акын- дарды ез уйшде 6ip ай конак eTin, ж1бермей елен айткы- зады. Б1ржаи мен Э сет акындарды эдей1 шакыртып алып 6ipneuie ай аулында устап, басы ез эйел1 GflrepiM етш, энлплерден эн уйренуге косады. Абайдын Б аймагамбет атты б е л г ш ертекшкл де бол­ тан. Оныц 6ip мшдет1 Абайдын орысша, не б аска тшдер- ден окыран ютаптарынын мазмунын баскаларта ертеп eTin айту болса, eKiHmi мшдетл журттан ест1ген эр турл1 ж ана ертег1лерд1 Абайга айтып беру. «... Kefi6ip тундерде я ю тапка кумарлы кка Tycin кет- песе, 6ipeyre ертек айткызып, я 63i айтып отыратын едк Bipeyre айткызранда: ештпеген ертег!сшдей ынтасын с а ­ ла тывдап, 6ip сез1н какпай, эбден айтып болтан сон, ай- тушынын адаскан жер1 болса, кайтадан 63i айтып тузеп берупл ед Ь ,— дейд1 Абайдын ез баласы Тураш. Бул фактылар Абайдын ауыз эдебнетл жалпы халык мурасына калай караганына дэлел бола алады десек, акыннын халы к мурасына калай карап, оны калай пай- даланранын, эЫресе, ез енбектер1 айкын керсетедк Абайдын ецбектершде ек алдымен халы к ауыз эде- биетшен пайдаланран сез, сейлемдер, макал, мэтелдер кеп кездеседк Оларды Абайдын пайдалануы ею турл!: ■ сАбай», II том, 280-бет. 157

6ipimiiiciH, халы кта калай айтылса, сол калпында ез- гертпей колданады да, екшнлсш, ел аузындагы туршен езгертш, сез, сейлемдерш, езшш е курып, кейде жаиаша мазмун береди Кейде сол мазмунныц езш калдырып, сез сейлемдерш баскаш а eTin курады. 0лецдер1 мен кара сездер in коса алганда, Абай шы- гармаларында казакты н елу уш макал, мэтел1 бар. Му- ныц ш ш д е езгертш колдангандары мен тура е з магана- сында колдангандары аралас. 0 з магынасында колданы- латындарыныц кепшмпп кара сездерш де кездеседк М ысалы: «Би скеу болса, дау тертеу болады». (Абай, II том, 171-бет) «Ырыс баккан, дау бакпас» (Абай, II том, 195-бет), «Б а с басыца би болсац, манартауга сый- массьщ, бас алкацыз бар болса, жангаи отка куймессщ» (Абай, II том, 237-бет), «0з1н ар туткан, жаттан зар ту- тады» (237-бет), «Агайыннын азары болса да, 6e3epi болмайды» (237-бет), тагы осылар сыкылды. Абай эр м акалды езппц 6ip Keperine жаратып, айта- йын деген niKipine лайыкты турде колданады. Ж огаргы келт1рген м акал, мэтелдердщ 6api де халы кты к ел б1рл1- ri туралы айткан дан алы к сездер1 десен, 6i3 уз1нд1 келт1- pin отырган Абайдыц «yuiiHmi сез1» мен «отыз тогызын- шы с е з!» д е осы Oip-niK туралы. Акын сол Tapi3fli макал, мэтелдерд! келт1ре отырып, ел б1рлirin, м1нез-кулыкты жендеу, эр турл1 urmiKTi icTepre ж етектеу деген т1лектер- д1 ал га кояды. Абайдыц халык макал, мэтелдерш колдану жолдары- нык eKiHUii Typi бурынгы макалдарыныц Heri3iH алып, ез1нше куру дед1к. К а за к т а : «Е нбек етсец, емерс1ц»,— деген м акалды ц неп'з1не суйен1п, Абай: «Енбек етсен, ершбсй, Тояды кзрынык т1ленбсй»,— (Абай, I том. 96-бет.) дейдь М уныц алдыцгыдан Heri3ri мазмупында езгешел1к ж ок. BipaK, Абайдыц езж д е «Epin6eii ецбек ету», «Ецбек- ке TweHiiiwiKTi карсы ма карсы кою» жен1нде косу, то- лы ктыру бар. «Талапты ерге нур жауар» деген к а за к ма- калын Абай, ез1нше, езгерт1п, толыктырып былай деп келт^ред!:

«Kiciae бар болса талап, Отырмас ол бойын балап, Журер, эркайдан i3;ienep, Алар ез суйгенш калап»,— (Абай, I том, 91-бет.) деидь «Жарлынын 6ip тойраны, шала баиыраны», деген ма- калдьщ улпсш алады да: «Bip тойган — шала байлык» деген казак, Ет nepiiice кайтед! куйссй бермей», — (Абай, I том, 169-6ет.) деп колданады. «Колын кетере алмайтын шокпарды белiне кыстыр- ма», «Элш б^меген — элек» деген макал, мэтелдердщ улпсш ала отырып: «Азат басык болсын кул, Колдан келмес icne умтыл»,— (Абай, И том, 125-бет.) дейдь Тагы осылар Tapi3ai халыктын макал-мэтелдернин улппмен жасалган Абайдын е з й а ж накыл сездер1 аз емес. 0зш ш е курып, ж анаш а мазмун 6epin, 6ipaK, халык- тыц макал, мэтелдерш колдану, пайдалануда Абайдын езш е шешнп акындардан тары ерекшел1п бар. Бурынры акындар халы к м акал, мэтелдерш сол кал- пында алатын да жэне ол м акал, мэтелдердщ ой-niKip- лершщ бэрш 6ipaeii дурыс деп б ш п , eui6ip кем ш ш к та- ба алмайтын. Ал, Абай халыктын бай м акал, мэтелдерй HiH кунды мазмуны терен дегендерш сол Kyfli алып, кейб1реулерш, езш ш е кайта ж асап пайдаланса да , 6ipaK «Жылтыраранныц 6api алтын» дей бермейдг Кейб1реулерше сын кез1мен карайды. Ж алпы адам баласылык, халыктык идеядан аулак, epici тар, усакмен- нпктш, не тек капа ру шенбершдеп шюрлерд! рана кам- тыган м акал, мэтелдерге сын квзщ ен карап, окушылар журтшылырына олардын пайдалы, KepeKTici кайсы, ке- peKci3i кайсы е к е н д т ш к бетш ашып бердь Казактын: «©зшде жок болса, экен де жат», «М ал- адамнын бауыр eTi», «Малдынын б еп жары к, малсыздын 159

6eTi шарык», «Карыныц аш са, каралы унще шап», «Ер- дш малы елде, ержкенде колда» деген 6ipneuie макал, мэтелдерш келт1ред1 де Абай оган былай деп талдау бе- редк «Б ул макалдардан не шыкты? Мэл1м болды: казак ТЫНЫШТЫК уШШ, гылым уШ1Н, б ш м уш ш , эдкпет уцнн кам жемейд1 екен, 6ipai<, мал ушш кам жейд1 експ, ол малды калай табуды бшмейд! екен. Егер, малды болса, экесш жаулауды да уят керме1ш екен. Эйтеу1р, урлык, сум ды к, тш еш ш лж, соган уксаган кылыктыц кайсысын болса да, жасай журш, мал тапса, ж азал ы дем есек керек екен. Булардыц ж ас баладан neci артык? BipaK, ж ас бала Кызыл шоктан коркушы ед!, булар дозактан да корык- пайды екен; ж а с бала уялса, ж ерге ене жаздауш ы едц булар неден болса да , уялмайды екен. Сол ма айырылга- ны?..» дейш (Абай, II том, 174-бет). Абай езш е шейшп хал ы к мураларына сын кез1мен карап, жаксы сы н ж ам а- ныпан аршып алгандыгын осыныц ез1нен де керуге бо- лады. Сопымен катар, халыктыц макал, мэтелдерш колда- ну, пайдалану фактысы Абайды к Т1л казынасы, сезд!к коры ец алдымен ез халкынын эдеби мураларымен пык байланысты екендшш де дэлелдейдь Абай свзд!ктер1н1н eKiHmi 6ip арнасы — араб, парсы т!лдер1нен юрген сездер. М усылман мектеб!нде окып, дш к1таптарын кеп аралап, шыгыс тш дершде ж азган классик эдеби мураларды да терец зерттеп, 6ip кездерде оларга ел!ктеген акыпныц сездер!нде араб, парсы сез- дершщ кездесу! тац каларлык нэрсе емес. Б а ск а т!лдерден юрген сездермен салыстырганда, бул eKi тш ден юрген с ез, сейлемдер анагурлым кеп, Абайдыц колданган шет т!лдер1не 61з ж асаган картотекалар да осыны ацгартады. Абайдыц елецдерСмен кара сездер!н коса алганда араб, парсы т!лдер!нен 374 с е з колданыпты. Муныц 162- ci елецдерш де, калган 212 с ез эцпм елерш де кездесед!. Буларды ц б!ркатары термин: эдебиет, гылымдык, фило- софиялык жэне дши угыммен байланысты сездер. Мы- еалы: «Радэлэт пен Мархамат ер азыры, Кайда кврсен, болып бак соган кемек». (Абай, I том, 194-бет). 1П0

«Акыл мен хаос барлыгын, Ги'лмей дур журен сезе дур. Мутэкеллимин, мантикын, Бекер боска езе дур!» (Абав, I том. 196-бет|. «Куран рас, алланык ceai дур ол, ТэИуэлше жетерлж гылымын шак» (Абай, I том, 227-бет.) «Еннатайна калкаусар, Пвшел дереу кунэкар...» (Абай, I том. 36 бет.) Абай елендершен орын алып, акыннык ж алпы сез- AiriHiH. 6ip бутана болган араб, парсы сездерш ш улплер1 осылар T9pi3fli. Акыннык шет Tijw i колдану н асел ен ке- fiiH жеке айтылатын болгандыктан, 93ipiue, осымен токта- л а турып, Абай сездерж щ тертшип саласы болган орыс тмине келелж. Абайдын т1л корынын тары 6ip саласы — орыс эде- биет1 аркылы KipreH свз, свйлемдер. Араб, парсы тьлдер!- нен алган сездер1 мен орыс тш нен алынран жеке соз атауларды салыстырсак, сокрысы анагурлым аз. вденде- pi мен кара сездерш коса алганда, Абайда не барлыры елу шамасы рана орыс ce3i бар. Булардыц к е п ш ш п зат аттары мен кейб1р термин свздер. М ысалы: «Виноват, адвокат, коренной, счет, пошел, ладан, нуль, прошение, судья, уезд, съезд , волость, стар­ шина, закон, чин, доктор, партия, пьяница, такт, поднос, бутылка, рюмка, стакан, химия, лавк а, барабан, самород­ ный, уголовный, дознание, образование, назначение, под­ вижный, элемент, минута, сила, притягательный, одно­ родный, интернат, здравомыслящий, занимайся, прямо, штык, картечь, форма, альбом, монастырь, гулять, ви­ сит...» жэне орысшадан бузып, казакты к айтуына ла- йыктап колданган «Аршепка» (аршин), «Бакалппк» (б а ­ калея), «Каталешка» (к ата л а ж к а ), «М елйпсауда» — де- ген сездерд1 коспаранда, Абайдын елендер1 мен энпмеле- Р1нде кездесетш орыс т ш , эдебиеп аркылы KipreH (iiuiH- де шет свздер де бар) свздер жоргфры санап вткендер. Олардык кеп ш ш п акыннык вз елендершде кездеседк ау- дармасы мен кара экпм елерш де мейлшше аз. М ысалы: журш адал тур, тура келуге...» (Абай, I том, 67 бет.) К. Жумалвев 161

«Балам закон 61лд1» деп, 1 Курнар ата-анасы...» (Абай, I том, 66-бет.) «Кисык болсак, закон бар Судьяра беруге. Ол да оязной емес кой. Алура тендж сенуге...» (Абай, I том, 67-бет.) «Бул icKc KiM виноват? Я Семейдщ каласы», (Абай, I том, 66-бет.) тагы баска осылар сыкылды. Бул келтчрген м ысалдар Абайдын тьл байлыры, сездж коры, ж алры з 03iHiH ана т ш Fana емес, баска олдермен тамырлас екешн, Абай тш н зерттеймш деуцплер мэселе- HiH бул жарын да катты ecKepyi каж ет екещйгш кер- сетедь

Vтарау АБАЙ 0ЛЕНДЕР1НДЕГ1 03IHIH, ТУРА МАБЫНАСЫНДА К.ОЛДАНЫЛАТЫН С03ДЕР Б 13 бул тарауга meflin «Абайдын ем1рбаянын», «Ол туралы н еп зп рылыми екбектердЬ, «Керкем тЕпдщ к а з а к SMipiHfleri мэнш», «фольклор, X IV — X IX расырдары Абайга iueftiHri эдебиет пен «Абай тчлдершщ эр турл1 са- лаларын» сез кылып, шолулар жасадык. Bi3 «Абай тшдерйнн эр турл! салалары» деген тарау- да Абайдын елендер! мен кара сездерш коса алдык. BipaK, «Ш еттш » деген бел!мшеден б аска, к е й п т тарау- ларда Абайдын тек елецмен жазылгам шыгармаларынын рана Tiflflepi талданады. вй ткеш , Абайдын кара сезде- pi — публицистика. Сондыктан, ол баскаш а зерттеу эдй ciH керек етедЕ Д ем ек, ол кейбгр мэселелермен байланыс- ты, ат уст1 рана айтылмаса, нег!зшде басы ашык, вз алдына ж еке мэселе. Сондыктан, 6 is Абай елендершдег1 вз марнасында колданылатын сездерге токталамы з. а) АРХАИЗМ. Абайды езш щ алдындагы Бухар, Ду- лат, Махамбет сыкылды акындармен салыстырсак, арха- измдер Абай елещнде вте аз. Абайдан ж у з жыл, елу-ал- пыс жыл, эдебиет майданына бурын шыгып, бурын eMip сурген акындардын елендершде архаизм кебгрек кезде- cyi TyciHiKTi де. BipaK, Абайды вз замандас акындарымен салыстырранда да онын елендерн1де архаизм анагурлым аз кездеседЕ Мунын Heri3ri ce6e6i акыннын жаналыкты квксеген, прогресипл акын болгандыры. Абай елецдерш- 163

д е п архаизм дегендер1м1здщ ©3i де б у п н п куншц муна- расынан Караганда болмаса, ол ©Mip сурген кезде квгшй- Л1П эл1 архаизм дэрежесш е жетпеген сездер деп айтуга болады. «Ойланып ойра кегпм жуз жылры еткен. Тон кабаттап кигешм — шидем, шекпен. Жейде, дамбал аксацнан, жаррак шалбар, Жырым балак, матамен эдштеткен» «Улкен nice бел1мде жез салдырран, Шакпарым, дэндэкуш жарк-журык етш. Кулэпара бастырран пушпак тымак, 1шк1 бауын етюзген TeciK кулак». «Жаррак жастык, кепштм жезд1 пыстан...» (Абай, I том. 166-бет). «Шидем шекпен», «Аксан», «Ж аррак шалбарым», «Пуш­ пак тымак», «Ж езд! пыстан» дарды акын езж ен жуз жыл бурынгы нэрселер ед1 десе де, бул сездер ол кезде журт- ка э л i TyciniKTi, колданудан калм аган сездер болатып. «Тас дулыга, тас сауыт кижгешм, Денемд! кысып жатыр бугш мент...» (Абай. II том, 95-бет). «Караша, жел токсанмен сол 6ip exi ай. Кыстын басы: 6ipi ерте, 6ipeyi жай» (Абай. I том, 111-бет). «К.аз, тырна катарланып, кайтса бермен, Астында актомшы жур ол 6ip керуен...» (Абай. I том 110-бет). «Ашуланба. ей патшам, айтайын дат. Алтын какпа бермед1 6i3re руксат...» (Абай. I том, 258-бет). «Табысына табынып, калтан кагып, Тойранынан калранын берсе алашка...» (Абай, I том, 181-бет). «Мыс былкылдап epireH кезшде шал, Шенш1ктен усак кара алды кырып...» (Абай, 1 том 261-бет). «Алтынын алып берд1 колындагы: Саранка сал бар-дары uiahapiimeri...» (Абай, I том, 261-бет). 164

«Какпаны ашайын деп хан умтылды, Туткасын олай-булай катты жулды...» (Абай, I том, 256-бет). «Акыл мен хаос барлыгын, Шлмей дур, журек сезе дур» (Абай, I том, 196-бет). «Кей 6ipi nipre кол берген, imi залым, сырты абыз. Kefi6ipi хажыга барып жур. Болмаса да хаж парыз». (Абай, I том, 140-бет). «Шалма ораран сопынын, 1шш арам демеймш.» (Абай. I том, 150-бет). сБаланын бар кшмш шешш алды, Жуз камшы аркасына дуре салды...» (Абай, I том, 264-бет). Б1з бул жерде казакты ц ез ce3i дегеп сездермен, 6i- рен-сараи баска т1лдерден Kipce де, эбден тел бала, ка- зактыц «ез ce3i болып» кеткеи сездерд! гана алдык. М ысалы: «Абыз, парыз, сопы, (супы) nip, хаж ы » деген те п шет тык парсы, араб сездер! болганмен, 6ip кезде казакты ц бэр! б1летш, «тел бала» болып кеткен сездер. Сондыктан, оларды да казактыц ез сездерпйц катарында архаизмге i<ipri3in отырмыз. Абай елецдершде: «Д ат, ду­ льца, сауыт, шакпак, дэндеку, а к шомшы, шениик» тэргз- д1 Fana сездер болмаса, узшд1 келнрш отырган елецдер- д еп «шалма, дуре, дур» деген сездер де Абай eMip сурген кезде архаизм емес, тек Ka3ip гана оларды архаизм деуге болады. б) Д И А Л ЕК Т. Абай елецдершде, архаизмнен repi де аз кездесетш сездер диалект. Диалектжщ Абайда еш-ак Typi бар. BipiHiui: Казакты ц кейб1р елецдершде гана ай- тылатын жеке сездер: «Жейде, дамбал аксаннан, жаргак шалбар, Жыры.ч балак матамен эдштеген...» (Абай, I том, 166-бет.) «Сабырмен талап 6epinTi, Акылыц, ракымык киынды...» (Абай, I том, 244-бет), 165

«Колынан устап алып, epTin барып, Далада 6ip бузылган тамга апарды» (Абай, I том, 250-бет). «Мен-дагы журген жокпьш малдан Kycin, Айттым, балам, басыца мейр>м Tycin...» (Абай, I том, 260-бет). «Ер Эз1м тэуекел кып жаннан куст, Арканнан устады да, Kerri туст...» (Абай, I том, 269-бет). Бул узш дш ердеп «жей де», «киын», «там», «Kycin» де­ ген сездер — диалект, Ойткеш , О рал (Б аты е Казак- стан), Актебе, Гурьев облыстарында колданылмайды. «Киын» — 6ip угым да, Казакстанны ц барлы к TyKnipiHe тусш йсп с ез. О кай колга туспейтш, кеп эрекегп керек ететш 6ip нэрсеш «киын» — деп атайды. О рал, Астрахан, Актебе, Орынбор, Гурьев казактары тек осы угымда гана туеш едь Б а ск а еш магына бермейдь Ал, осы сез Онтус- т1к, Ж е т к у казактары нда жагы мды угымда колданады, «М ынау киын Kici екен» дейдк Екпнш сезбен аитканда: «Б1лпш , акы лды адам екен» деген м агынада. Абайдыц: «Акыльщ , ракы мы ц киын-ды» дегеш де дэл жогарпл ай- ты лган тэр1з д 1 акы лы к кеп, ракы мы к мол деген угымда колданылып отыр. «Там» деп, Орал, Актебе, Гурьев, Орынбор казактары моланы айтады. Арка, О нтустт, Ж етку казактары кыс- тауды , ж ер уйд1, тастан , балшыктан салган землянканы айтады. «Д ал ад а 6ip бузылган там га апарды» дегенде «там ды » Абай да осы кыстау, землянка деген магынада колданган. Абай елендерш деп диалектш щ eKiHmi Typi — кыскар- тынды сездер. Бул — кебш е езб ек елдер1мен канаттас, керпплес елдерге тэн нэрсе. Мунын 6ip ce6e6i — езбек ji- лш щ acepi тэр1здк О збек халкынын тЫ н д е Kei\"i6ip етк- TiKTepfli кы скартып айту (алып-ап, келш-кеп, болып-боп, болыпты-бопты) зан болып беркмген кубылыс десек, Ок- тустщ казактары ны н т ш н д е бул за к га айналган кубы- лы с деп айтуга болады . Бул елкеде кеп, боп, ап деп сейлемейтш казак ты кездест1ру киын. Оцтустщ казакта- рынын езб ек халкым ен сыбайлас отыруы — сездщ , сей- лемдерше де улкен эсер еткендш эрдайым анык байка- лады.

Кыскартылып айтылатын сездердщ еюнпн Typi Абай елендершде де аз-муз кездеседь «Ала жаздай байык кеп 6ip жэтпайды, Казактык не кыласын шарнгатын» (Абай, I том, 114 бет). «Б1рл1кт1 шайкайды, Араз боп енбеске» (Абай, I том, 153-бет). «внкей уды жиып ап, Себед! сорлы журсккс...» (Абай, I том, 172-бет). Д иалектш щ бул Typi ecni ауыз эдебиетшде де, Абай- Fa дешнг! аты м эл1м акындардык елен-жырларында да кездеседг «Заманыц тулш болса, тазы боп шал». BipaK ете аз. Эдеби нускалардьщ кепш ш гш де: «ап-алып, кеп- келш, боп-болып» сыкылды толы к формасында колданы- лады. «Квк айыл болып Kenipce. Алты басып аттауга, Айшылыкты ойлаган» (20). Мупда «болып» дегеншн орнына, «боп» дегеннен сей- лемшн MaFbiHaebi да, елеинщ bipFaFbi да езгермес ед1, 61- рак «болып» деп толы к туршде алынады. >KoFapFbi келДршген мысалдар Tapi3fli, Kefl6ip етштш- терд1 кыскартып айту казак елендершде кеп кездесуип- лш Абайдан 6epri эдебиеттер1м1зде канатын кен ж ая бас- тады. Ka3ip бул дагдыга айналып отыр. Бул тэр1зд1 сездщ буынын кыскартудын eKiHmi себе- 6i: елен тармактарындагы буындарды унемдеу, Kefi6ip бунактын тарм акта буыны асып кететш болгандыктан 6ip буынын кыскарту, сезд 1 ыкшамдап колдану аркылы еленд1 жаиды, жинакы ету тшегшен туран деп айтура болады. Алайда кездесетш кыскартынды сездер осы ай- тылран елендердег1 сездердщ буын санын ыкшамдаумен байланысты. BipaK, Семей облысынын казактары жай сейлегенде: «болып» дегеншн орнына «боп», «алып» де- геннщ орнына «ап» — деп ешуакытта да айтпайды. Д е- мек, бул тек кана елендерде кездеседь

в) Ш Е Т С 0 3 . К азакты н ауыз эдебиет!, оныц Heri- зш де ескен X IX расырдын екжип жарымына дейжг1 ка- закты ц керкем эдебиет! е з ж ж байыргы улттык калпын да, т!л 1н де б аска елдердщ эдебиет, т ж ыкпалдарынан нег!зшде таза сактап келдк К а з а к даласы на ислам д ш бул кезден 6 ipHeme ра- сырлар бурын тарап, недэу!р epic алса да, казактын фольклоры мен X V I I I — X IX расырдын 6ipiHiiii жарымын- дагы эдебиетше жэне тш н е эсер ете алган жок. Казак тонн зерттеуш! Радлов, F. Саади тэр1зд1 окымыстылар да бул ж ен ж д е осы корытындыга келген. Радлов былай дейдй «Ислам дж ш е сырттай плану- ды к нэтижесш де кыррыз (к а з а к ) тин исламныи ipiTKiui ыкпалынан аман сакталып, е зЫ н бастапкы таза туржтж сипатында калды . OFaH кейб1р ж а т элементтердщ xipyi рас, 6ipaK олар М ухам бет д ж ж д е г1 баска тур ж елдерш- дегщей дербеспгш сактай алмай, казак тш ш н дыбыс зандары па багынып, сол халы кты ц е з с е з д т н е айналып кеткен...» (21). F . С аади : «К аз!р д е е к т а за , ен бай, ен табиги жэне бузы лм ай, бурынры калпында сакталынып калган 6ip т ж болса, ол да к а з а к тон ж эне к а з а к эдебиет!, шын рылым намы уинн 6i3 муны аш ы к айтуымыз керек» де- д! (22). Эрине, бул айтылрандардан Абайдан бурынры эде- биетте шет сездер мулде ж о к деген угым тумайды. Bi3 узш д! келт1рш отырран рылымпаздар да , 6i3 де ол niKlp- ден аулакпы з. BipaK, казакпен т1лi тамырлас б аска ел- дерд1 ал сак , к а з а к т ш мен X IX расырдын 6 ipiiiuii жары- мындагы эдебиет! 03iHiH Heri3iHfleri тазалы гы мен ерекше орын алады. Дегенмен де, И слам д ж ш алран е л д е р д т кайсысыда болсын, араб, парсы тж д ер ! б1ршде аз, ею ннианде кеп, эйтеу!р, i3 калды рганы с езс!з. К а за к ел!н!н ауыз эдебие- Ti, X IX расырдын алрашкы жары мы ндагы эдебиет!н бас­ ка TypiK елдер!мен салы сты рганда анарурлым таза, ана- рурлым 63iHiK ултты к тулгасы н берж сактады десек те, Kefl6ip араб, парсы сездер! TinTi эр!ректердег! ауыз эде­ биет нускаларынан да б!рен-саран кездеседк Keft6ip арабнстер (Н . С эбитов) казакты н кеп сездерж араб, парсыдан алынран деп жур, мысалы: «м ал, бала, кемш р» т. б. Бул Tapi3fli казак ты н е з ce3i болып кеткен (егер сол дурыс болса, ейткен!, «мал» деген сез мангол

тЫ н д е де бар, мумшн, араб т ш н е мацгол тмпнен Kipyi де) сездерде, немесе, жырларда кездесетш: «Квз тускен бендешн. Журен оттай куйед!» (231. «Бейштен шыккан шам-шырак, Ke3i жайнап жанып тур»,— (24.) деген сыкылды сездерд1 алмаганда, ауыз эдебиетшщ api- ден келе ж аткан турлершде де кейб1р араб, парсы сезде- pi кездеседк М ысалы: «Ж ылан арбау» тэр(зд1 салт еленппн 6ip жершде: «Мары, мары, мары жылан, Бызыри 6ip жы ­ лан» дейдь Мундагы «мары» парсыша «жылан» деген Егер, алдыкгы айтылган «мал, бала» деген сездер, араб, парсы тш нен юрд! дегеннш езшде де, казакты к ез ce3i болып кеткен свз, ал жырларда кездесетж : «бенде, бешш» деген сездер, жинап бастырушылардыц Keiiinri кездерде коспасы болуы мумкш десек, сонгы айтылган «Мары, мары, мары жылан» эдебиет нускаларында кез- necyi ел аузында эр1ден сакталынып келе жаткан кейб1р араб, парсы сездердщ эрж ен -ак Ripe бастаганын ангар- тады. Bipaic, мундай сездер к а за к ауыз эдебиетшде мей- лшше аз. Ауыз эдебиет! сыкылды, X V III гасырдын екишй ж а ­ рымындагы Бухар, Ж а н ю а сыкылды жырауларды, X IX гасырдын 6ipinuii жарымындагы тарихи эдебиет1м !зд1н еюлдер! — М ахамбет, Шернияз сыкылды халы к акын- дарын алсак, шет сездер не ж ок, не ж окты к касы. Ж о- гарпл айтылган казакты н ез ce3i болып кеткен сездерд! еске алмаганда, Махамбет акыннын мыц жол еленшде «Сират», «Машурат», «Калам » деген сыкылды eKi-уш-ак сез колданылады екен. Бул жалилз М ахамбетке гана тэн емес, жогаргы аты аталган онык тустас акындарынын бэрше де тэн. Демек, X IX гасырдын; 6ipiHini жарымындагы эдебиетК Mi3 шет елдщ эдебиетшщ, тждерш щ ыкпалынан iieri3iH- де «таза» деу!м1зге осы фактынык е з 1-ак дэлел бола ала- тын T3pi3fli. К азак даласына Ислам д!н!н!ц канатын кен жайып, ыкпалыныц кушейе бастауы, acipece, X IX гасырдын екш- iui жарымы. Патша еюмет! тарапынан кырга татар мол- далары кел1п, дш уйрету, мешгг устау, бала окытулар 169

X IX гасырдын 6 ipinm i жарымынын, 1834— 1835 жылда- рынан басталады . Жэнг1р Б ек еев (Бекей ордасына) ка- 3ipri Б аты е К азахстан , Орда ауданына 6 ipiHini меш!тт1 1834 жыл салдырды. Б1рак, ол кезде меипттш журтты ез1не тартуы ете нашар болган. Жэнг1р хан жэрменкесше келген казак тарды ж асауы лмен кудырып экел1п, намаз- га уйдырран да кундер1 болыпты. Бул меш1т пен молда- нык ыкпалыныц кандай болганын айкын керсететш та- рихи фактынын 6 ipi десек, X IX гасырдын екшнл жары- мында менлттщ де, дшнщ де, молданыц да беделдер1 артып, ыкпалын кушейте бастады . Абайдык ересек бол­ ган кез1 каз1рг1 Казакстан ны н кеп жер1нде д1н жумысы гулеп, езш ш д э у 1рлеген к е з1болды. Бул эдебиетке де эсерш тиг1зд1. Ш агатайш ылау, араб, парсы сездерш елекдерш де кеп колдану, хат б1лгендер гана емес, хат б 1лмеген акындарда да ж и1 кездесе баста­ ды. М ектеп, мед1реседе окы гандар, х а т б1лгендер шага- тай, араб, парсы сездерш негурлым кеп колданса, елек т 1л 1 негурлым шубарлана туссе, солгурлым езш щ окы- мысты, м эдениегп, баскадан артыкшылыгын керсететш- дей б!л д 1. К ы скасы , Абай кез1ндег1 хат б1лген де, бшме- гендер де араб, парсы сездерш е з шыгармаларына кеб1рек Kipri3yre тырысты. Акындардыц бул ансау, ар- мандарын Нуржан Наушабаев ете дурыс айткан: «Парсы, Fapa6 улгатпен келт1рер ем, FaaiMaiK дариясынан imceM канып. Квн1лге келген icxi нускалайын, Жок алтынды казайын кайдан тауып»,— (25). деп, езш щ араб, парсы сездерш а з бшгенше катты кын- ж ы лады . Бул ж ал гы з Н уржан емес, сол кезд еп кеп акындардын бэр1н1н арманы болатын. Ш ет тш дщ к а з а к ел1не кеп тарауына екшил улкен себеп болган нэрсе осы кезд еп ш агатай, тур1к, татар тш- дер1ндег1 басылып шыккан к 1таптар ед1. К а з а к баспасы нда 1801 ж ы лдардан берп ютаптардын н е п зг1 кепш 1л 1г1 ш агатай, турш т 1лдер1нде басыла б аста­ ды. «Ахуал, Ш ы н ры с хан ж эне А к сак тем1р» (1819 ж .), «Ш еж1ре турк1» (1825 ж .) , «Акыр заман к(табы» (1857 ж .), «Бакырган» (1857 ж .), «Бабыр нама» (1857 ж ы л) шыкты. Бул к1таптардын кайсысы болсын хат та- ныгандарга бупндей, танымайтындарга жарылай т Ы ту- с iмiктi ш таптар болатын. 170

ЧХ-Р I L-~> 9 < J^ J t £ . <?•*> o a s » } f ) j ) & £ j ^ —Zi y * o / ^ » * cS —S j i J * • -*X J VL?11_9c> ьу^ L ^ I < £>yfi^ -P _9 i (SUL. ^ jc J j I ■ l £ C S. J i > J J ^ u *> ,y b # 4 S X > J * G ~ > b j* ~ > У C rA »’ > w *» ' £-^',• ^ J - P ^a r> <с^ ч ! ^ь ^ ^ )j <y ' _>^o < ( _ ^ I J yO ' 4_S ^ * cS .> i j L * <й l^ u *> i2J y U » I» I l ( 2 6 ) ,(£ Я л д \\ £ Х а £ ^ > Д 1 )и>^> £>°?u_j2^> \\i «Кердщ кад.р nyaipeiiii. Bi.iciH даю сунгатын, Мустапанык уммэт!н, Myiiflafu ташырык кылдмя», (27) м o/s%y ^ ’\" ( k t S ^ ^ ijU ^ y b s * f-* Jy . '* S <5JU ^ > L » tS ' <-> • * y & 'jL ' <-1 « ' L l ' . у . ^ а ’ л - с * ^ <«Д >!И > *7,> ’ °\\ J> \\ a^ > f r y < l) £ ' ^ , ' J > y ? J > J > ' ' 4 ^ ' u W » ' ( 2 8 ) (c-cS *s> ( 2 ^ * ■ P ‘^ t >- Эрине, бул к|таптардын Tiaaepi та за казакш а болма- са ла. казакка т у с т т п з ceaaepi аз. Акындардын оларга

eniKTeyi 6acnaFa шыккан елен-жыр, эпг!мелерше сез ку- рап, сейлем куруы танданарлык нэрсе емес. Нуржаннын: «HociaiM изгу болып окыса аят, Сауап нур кабырымнан eHciH емд1»— 29). дегенi тэр1зд !, еленнш аяккы жолын «емд!, ен дЬ — деп б т р у ш ш к те осы ю таптарды н «Ю суп, Злиханын» acepi болатын. Д ш мектебшде турта танып, ез б езм ен оки алатын дэрежеге жеткесш оку куралы ретшде окылатын араб, парсы т1лдершде ж уретш : «Кы ры к кады с», «Шурутса- л а», «Фиккайдани», «Тукпа», «М уктасар» атты дши Ki- таптар да ол кездег1 окушы, ютап танушылардын сез, сейлемдерш е араб, парсы сездерш щ енулерше ете колай- лы жардайды к 6ipi болды. Бул кезд еп дш мэселесшш ж алпы дэу1рлеп, канатын кен жаю ы , дш иелерпнн дшд1 канау куралы eTyi,— 6api ж инала келш к а з а к даласын- да дш , дш гурыптары, сонымен катар, араб, парсы сез- дерш де канатын кен жайып тамы рлана бастауына себеп болды. X IX расырдын екший жарымында eMip сурген акын- дардын, ж азуш ы ларды н Kefi6ip хат, Kefl6ip ea e iu ep i жай адам Tycine алмайтын хал ге ж е л т . Абай замандастары акындардык сол кезде жазган хат, шыккан елекдершен б1рнеше мысал келлрелш . К ы зы лж ар каласы нда турран 6ip жазуш ы , акын Нур- жанга: > J _ j l> / А л . « tr~> l - i 1 y+\\s.) «— (_у>Ij L i #l j t л~2> у 1 l •‘- t ' j y v b L > L ' c i d b j l L J/yJLA Jl XA> CHL-* f l> gjLv» o)C~j ( 30 ) U «Клзанда 6ip фазнл шыкты алмас болып, Хасталары кебейд! рам хас болып. 172

( c >S > у - e->^, ' j y b j j J ~e' t cr* J n * <£*' (У '-еН ^ < £ * ' < Ч ^ - > *> « .J?1 CJ+>~f> Q y^ & A S& J iy\\ju~> £ S r -Л f i (°>/k < & / * » (< f* V-t- l y ^ с/ t^/'V c -i B\" <-$>J |_>Ь »o’/ * V i ^i я (31 > « <^Vj> ^ ■ i) i cJL) 1 ( 1 ^ о» (3 2 ; «•••^й/в V & \\ ,qJ > , d rS „ <_£ Марани жэуэр1м колра iareH, Халайык тешзшде Fayac болып» (33) «Колра алдым хат жазура калам, сия, Саруи зат мухтан uiahii гул насия. Шараптын шашыраган жэу!1эршдей, KsHlniMHiH запарына салдык уя. Кэстерен семлденген банде макбуп, Бэндеш бурам деген кэш зия» (34) «Адамнык eKi кез1 керер гайни, Самиром рала ра-аси нал узнэйнн, Оздерге махаббатым барлырына, ТашаИйон eKi ишмде мэлэкейни» (35). Бул келт1рген узш дм ер, А байд ы н мэдениет тарихи майданына шыккан кезжде казак т ш ш н араб, парсы сездер1мен эбден ш убарлаиып, кейб)р акы ндарды к влек- дер1 63iHiH ана тйпнен мулде алыстап кеткешн керсетедк Халыкка т у а ш к т ш п жакынан, бул вл е ти шырарушы- лар казак бола турса да, «Жамгалэл тарих», «Тарих бал- Fapna» тьпдершен анагурлым TyciHiKci3. Абай кезшде шагатайшылау, парсышылаудын устше жэне татарш ы лау (татаризм) келш косылды. Ислам дш пйн ш ырыстэры к у и т ордасынын 6ipi бол- FaH К азан шайары, каза кка тарайты н эртурл1 ю таптар- дын басылып uibiFaTbiH баспа орны болып, бастыруш ы- лардыц татар молдалары болуы жэне олардык ездершщ араб, парсы тьлдерше катты ел1ктеулер1 татар тымн мей- лш ш е ш убарлауга экслш Tipece, X I X гасырдын екжцп

жарымындагы к а з а к акындарынын б1ркатары араб, пар­ сы, шагатайшынын устш е жэне татаршылауды эдетке ай- налдырды. М ысал ушш 1895 жылы Казанда басылып шыккан «Кысса эдебл1 баланы» алалык. Бул кггапты жазушы ж акш аны к iuiiHe к а з а к т ш н д е деген. ( 3 6 ) <c u j _ ^ Бул к1таптардын идеялык мазмунын атакты тюрко­ лог, С С С Р Былым академиясы ны к муше-корреспондент1 проф. С. Е . М алов ею -а к ауы з сезбен айтып бердк «Дш ж эне дши мораль — барлыгынык мазмуны осы гана», — дедк сондыктан, ол жагына токталудын да каж ет1 аз. Сейтш, шагатай сез курылысы, араб, парсы, татар т ш , кы скасы , эралуан т 1л, с ез, сейлемдермен казак ты к эдеби т!л1 шубарланып, бул салтка айнала бастаган кез- де Абай эдебиет майданына шыгып, к а з а к т1л1н бузушы- л ар га карсы курес ашты. Ана т1л1н а са к а д 1рлеп, таза сактауга куш салды. Тш тазалыгы жен1нде де улы акын- нын орны ерекше. Сондыктан, бул мэселе елендершдеп шет тш ге ерекше токталуды керек етед1. Б1з «Абай с е з д ж т е р ш н эртурл1 салалар ы » деген бе- л1м1м1зде (34-бет) Абайдын кара сездер1 мен елендерш- дег1 колданылатын араб, парсы сездер!н1ц ж алпы саны 374, сонын 162-ci елецдерш де кездесед1 дед1к. Б ул Абай тэр1зд1 араб, парсы, ш агатай эдебиетш де, дши окуын да кеп бшген, ислам дшшш к азак даласында д э у 1рлеген кезш де, жиырма жы л елен-ш ыгармалар ж аз- ган акынга кеп деуге болмайды. Шет сездер, эаресе, елендер1нде а з кезд есед1. Ж огаргы узш д1келт1рген акын- дардын сездштер1мен салыстырганда, Абайдын еленде­ ршдеп араб, парсы сездер1 жоктын касы деуге болады. Сол дэу1рд1 ал ган д а, Абайдын елендерш де шет сез мулде кездеспей, тап -та за ка за к ш а неге болмайды-де- сек, кателескен болар ед1к. б йткеш , т 1л д 1н ж алпы даму зацы муны кетермейдк ол 6ip. Екш ип: ол дэу1рде^ кейб1р шет сезд ш Kipyi табиги, занды ед1. М1не, осылай кара- 174

сак кана Абайдын. шет тшдерд1 колдану мэселелерше дурыс тусшуге болады. Абан ш агатай, араб, парсы т1лдершдег1 эдебиет нус- каларымен 13— 14 жастарында танысты. Араб, парсы сездер1 кеп кездесет1н елендер1 д е — осы шаратай эде- биет1не ел1ктеп журген кез1идег1 елендерк Болашагы зор, талантты акын, езш щ жастырына ка- рамай, ш ы ры сты ц сулу лирикалы поэзиясына ел1ктеп, «Навои, Сарди, Федоуси», Юз1 раушан, кез1 rayhap» атты журтка мэл1м елещн жазды . Бул елецдерд1н eneyi де, шын мэн1нде шаратай эде- биетше ел!ктеген елендер. блец нщ елш еу1 де, уйкасы да езш щ улг1 еткен шыгыс акындарынын турлер1не дэл келед1. «1СЫ раушан, кез| rayhap, Лагылдек бет ymi эхмэр, Тамары кардан йэм бШтар, Кашын кудрет, колы шигэ...» (Абан, I том, 32-бет). Эр жолыньщ ек! бунак, 8 буынды болып, уйкасы (а, а, а, в, а, а, а, в) болып отыруы — ш ы р ы с эдебиетшде кеп кездесет1н уйкасты айнытпай колдану емес пе? Эцг1ме, тек бул уйкасы мен ыррарында емес, осы терт жолдын езш де толып жаткан араб, парсы сездер1н колдануымен жоне «Юз1 раушан, кез1 rayhap», «лагы лдек бет» тэр1з- д1 метафорларды колдануында кеп сыр жаты р. Бул 6ip жарынан Абайдын тек кана елжтеупп, ш ы ры с эдебиет1не эл1 сын кез1мен карай алмай, е з халкынык эдебиет та- рихындары ез м1ндет1н эл1 ашык Tycine алмаган ж а с екенш керсетсе, ек1нш1ден ш ы ры с эдебиет1ндег1 кеп кол- данылып, ез1н1н керкемд1к касиетш жоралтпаса да , aaF- дыра айналран тенеу, эпитеттерд! ж анал ы к 61л1п куша- гын аша Tycyi де Абайдын ш ы ры с эдебиетш эл1 менгер1п жетпегенд1гш керсетет1н ед1. «Элиф» деп ай юз1це рибрат етт1м» — елекш жогар- ры айтылган ек1 елецнен алты жыл кей1н (1864 жы л) жазды. Бул елец б1л1м жарынан болсын, ш ы р ы с эдебиет1н менгеру1, тануы жарынан болсын, казакты ц е з эдебиеть не бей1мделу1 жарынан болсын Абайдын ж асаган улкен адымы болатын. «Элиф-би» елен1 алдындагы ек1 елен- нен арабша-парсыша сез колдану жарынан еш айыр- 17?

масы болмаса да, ыррак, уйкасы жагынан мулде езгеше. Алдынры Fapy3 елш еу!мен ж а зы л са , сонры «элиф-бн» вл ек ! бас бунагы 4 буын, ортасы 3 буын, аяккы бунагы 4 буын болып келетш казак ты н кара еленшщ 6ip rypi. //Элиф дсп ай //юзще //рибрат еТт1м//— а //Бэ, болей! //дуэртща(/нисфат егпм//— а //Ти, TiaiMiicii //шырарып //турл! эбнят//— в I //Си, сэнэи //мэдхще //хурмет еттш//, (Абай, I том, 34-бет.) уйкасы да (а, а, в, а) болып келетш, казактын кара еле- кш щ уйкасы . Абайдьщ бул елеш и шырарудары улкен адымы ж эне тек курылысы мен уйкасы нда рана емес, со- нымен катар, сол кездег) шаратай эдебиетше енд1 ж алан елштеп коймай, олардын ездер1мен тайталасып, жарыс- ка Tycyi, тур, кестелеулерш сол акындардын езж ен де асырам деген алдына улкен тш ек коюында. Ш аратай поэзиясы, acipece, разалдарында apinTi су- реттеу куралы eTin, 6ip нэрсеш apinneH бейнелеу эрщен келе ж а тк а н э д к . Абайдыц « сиынрэн» акындарынын кайсысынан болсын муны табура болатын. «Канзадага айтты ол: срылым суй» деп, Рылымныи neri3i сол: «Алиф-бн деп. «Элиф — алам» — взжше укты Фархад, «Би» — «бола* талдау болмас, содан артык» — «Кайгы оный тал бойын билеп, cyfiin, Алмак болды: «Элифти — далша ит...» (381- Э. Н авои эр apinTi кы зды к 6ip мушесше балап, сол аркылы 03iHin iuiKi сез1м дуниесш бермекип болса, Абай «Элиф-би» шде дыбыс кайталау, эу е зд ш к жарына кат- ты квн^л беледь «А» дан бастап, «Элиф — ай ю зщ », «Би — бэлэш », «Ti — тш ц н ен », «Си — сэнэШ» — дегеш тэр1зд1 бэрш осы 1зден шырарады. Н авои Kefi6ip эрштер- д1 рана ал са, Абай араб алф авитшдег! барлы к эрштерд1 алып, тугел елен кылып ш ы ккан. Ж огарры айтылган, бул елещ и ж азган кезш де Абай шыгыстын классиктер1- nin ш ьтарм алары н мецгерш, олармен ж ары ска TycTi де- yiMi3fli« 6ip ce6e6i — осы. Абай елекдерш зерттеуип кейб1р ж олдастар шьты с эдебиетшщ ocepi дегенде, елен курылысы жарынан ке- 6ine келт1ретш 6ip мысалы: 176

cCeuciH жан лэззат!, CeHciii тэн шэрбэт»— дейтш елен!. Шынында бул дурыс емес. вй ткеш , бул не Fapy3 елшеу1, не (а, а, а, в, а, а, а , в) уйкасы емес, ка- зактын буын санына непзделген алты буынды кара елен уйкасы (а, а, в, а). Сондыктан, араб тш нен колданыл- ган «л эзэтЬ , «ш эрбэп» деген с е з д е р — ол елен куры- лысына дэлел емес, оны тек с е з д т жагынан гана алып карауымыз керек. Кейде бул сездерд1 шыгыс эдебиет!- HiH елен курылысы етш караушы ж олдастар « л эзэп , ш эрбэти деген сездердщ аяккы дыбыстарын ез г е р т т «лэзэти, шэрбэти» деп жазы п жур, оньщ аты акы нга е з niKipiH жапсыру. Б1зше, шагатай эдебиетше елш теудщ ен сонгы кезен,1 деп, Абайдын «Бш м дгден шыккан сез» деген еленш ай- TyFa болады. Мунын алдыцгы, терт жолы кара елен уй- касымен «елед1 де, сонан кеш нп шумактары «Бакы рга- ни», «Бэдэуэм» турлершше (а , а, а, в, а, а, а, в ) болып кетедь «Айтшы, айтшылап жалынар, Уккыш жансып шабынар, ¥кпай жатып жалыгар, ¥йкылы-олу бой куйез». «Жас баладай женах кой, Ойлаганы айт пен той, Ыржан-кылжан ит мшез». (Абай, I том, 94-бет.) Бул — Абайдын шыгыс эдебиетше елштеу сатысы- нын бетш ашуда ете кунды, ете керекп елекннн 6ipi. ©йткеш, 6i3 узшд1 келт1рген Абайдын алгаш кы eKi елеш онын эл1 бала кезш де шагатай эдебиетше тугел берш п елштеудщ езш улкен дэреже 61лin журген кезш керсет- се, «Элиф-би» елещ шагатай эдебиепмен ж аксы таны- сып, 63iH олармен тен санап, тур жагынан енер талас- тыру кезш ангартса, мына «Бш мдщ ен шыккан сез» т ш жагынан болсын, курылысы жагынан болсыи шагатай эдебиетшщ улплерш ез дегешне эбден кенд1рш алган Ke3i екенш керсетедк Бул кез Абайдын орыс мэдениет!- мен жаксы таныскан ж эне кеп акындардын к а з а к т!лш шубарлап бара жаткандарын уккан кез1 болатын. Сон­ дыктан, «Бакырганидщ » уйкасын ал са да , арабша не парсыша 6ip сез коспауы кездейсок емес, шыгыстын ке- К Жу* 177

репн алып, керекспз дегендерш шет какпай кы ла баста- ранын ацгартады. Абайдыц ж ас кезш деп жогаргы айтылган ею-уш елевдер1 болмаса, баска елецдершде кездесетш араб, парсы сезд ер 1 уш турл1 деп айтуга болады. Bipim ui: uibiFy Teri араб, парсы т ш болса да, казан­ ка эбден cinin, кол б а л а болып кеткен сездер. «Алла» деген сез женка, «Ынталы журен, шып кешл, 03reci хакка кол емес». (Абай, I том, 196-бет). «Умытканын жарамас Жаратушы кудайды» «Халык билеген патшалар Уакыты жетсе кулайды». (Абай, I том, 241-бет). «Жаралы кепка жазылар, Дуписде ракат бар шыгар» т. б. (Абай, I том, 150-бет). Бул узш ды ер д еп «ал л а, хак, халы к, уакы т, кудай, р ахат» деген тэр!зд1 сездер Teri — шет ты болса да, Абай дэу1ршде казак ты ц ез cesi болып кеткен сездер едк Еюнил Typi — эралуан термин, атау сездер болатын. «Сол Масрут Халнфага уаз1р болты, Таркатыпты алдынан кеп пен топты». (Абай, 1 том, 252-бет). «Аят, хадис емес кой. Kynip болдык демек кой» (Абай, I том, 62-бет.) «Эмэнту окымаган Kici бар ма. УэктубнЬи дегенмен ici бар ма. (Абай, I том, 226-бет.) «Акыл мен хаос барлырын Бктмей дур, журек сезе дур. Мутэкэлимж, мантнкын Бекер боска езс дур». (Абай, I том, 196-бет.) 178

Абайдын араб, парсы сездерш бул eni Typai жолмеН колдануыныц eneyi де занды. вй ткеш , тш дщ тазальшы ушш курес,— шет елдерден мулде сез алм ау емес, ке- реказ свзд! алмау, е з тш н орынсыз шубарлаура карсы курес. Абай оны дурыс yFa да , тусше де б и ш . Сондык- тан, ол казактьщ бэрше TyciniKTi, бурын шеттктден келсе де, халыктыц е з ce3i, ана тш ндей болып кеткен сездерд! соЛ калпы колданады. Сонымен катар, ол кезде жалпы шырыс ел ж е тараган Ислам дЫ м ен байланысты эр тур- л 1дш и, философиялык агымдарды да сол ез терминдер1 мен атауын да орынсыз деп айта аламы з ба. Эрине, ж ок. Неге десен1з , 6ip жагынан ол сездердщ мэшн тугел бе- рерлж казактасез жок, еюшщден: «Эмэнту», «аят», «ха- дис» тэр1з д 1 д!ни сездерд1 калан казакш ал ауга болар ед1 жэне онын Keperi канша. «Мутэкэлл1мш, мантнкинын» — (дiндi дэлелдеуийлер жэне логикашылар) деп атанган белпл1 арымдарды ез термишмен атауды занды емес деп ю м айта алады. YmiHmi Typi, мыскыл, KeKeciH уш ш эдеш колданыла- тын кейб1р араб, парсы сездерк «Эуе.-ii аят, хадис сездш басы, Косарлы бэнтсымал келд1 арасы»,— (Абай, I том, 78-бет). деп, аят, хадиспен бастап, сбэит» емес. «бэнтсымал» мен аяктантын, орынсыз т!л д1 шубарлап, «кисынды», тктге ж ещ л, журекке жылы тиетш елен ж а за алмай, «Бетен сезбен сез арасын былтайтын» акындарды мыскылдап шенейдк «Еннатайна кэлкаусар. Пошел дереу кунэкэр» — (Абай, I том, 36-бет.) деген араб сездерш орыс сездер1мен катар алып кол- Дануы да сол мыскыл, шенеу ушш айтылран. Кай кезде, кай елде болсын сы как ретшде шет т й ш колданушылык болады. Эрине, ол щ шубарлауга жатпайды. Акыннын айтайын де>. ■ кытта да артыкпп 5 Со- чымсн, кат,: кездесетж эр тур;п кала, Kici аттары. 179

«Бардатта 6ip ж!г1т бар аты Масрут...» (Абай, I том, 249-бет.) «Фзули, Шэмси, Сайхали, Навои, Сэрди, Фердоуси, Хожа-Хафиз бу Ьэммэси...» (Абай, I том, 33-бет.) «Осы журт Ескешйрд! бию ме екен. Македони шайари оран мекеи. Филипп патша баласы, ер кешлдь Мактан суйген, кызганшак адам екен». (Абай, I том, 254-бет.) «Аплатон (Платон), Сократ акылды, КаЬарман Рали бмекть HcKciiflip, TeMip, Шыцрыстай, Мусылманда атактЫ» (Абай, I том, 240-бет). «Сол кунде Аристотель жеке дара...» (Абай, I том, 257-бет.) «Ойында жок 6ipiHiii ^ Салтыков пен Толстой» (Абай, I том, 66-бет.) тары баска осылар TapisAi. Ж ай Караганда к а зак ка та- ныс ем ес, кеп адамныц аттарын колдануш ылык онын шет т1лге э у е с т ш керсететш сыкылды. BipaK, булай деп тусш сек, кателескен болар едж. Олар сыкылды ду- ние ж у зш е дан кы жайы лган, атышулы адамдарды елен- дерш е Kipri3y — Абайдыц шетнллд1г1 емес, 6ip жагынан кеп окып, кеп б1лгенд1пн керсетсе, екшниден, жаксы - ларын KefliHri урпакка y a ri ету, кейб1реулерЫ н кан тек- юш ж ауыздык ктершен кашыру деген' максатты алды- на койгандыгын керсетедь Ал, татар тин, не татар бас- пасында басылып шыккан ка за к ш а кггаптар Абайга еш эсерш ти п зе алган жок- Ол кездег1 ж азба эдебиеттщ ешлдерн «Балалар ашап болгаш, Уахытымен тамак тойраш, Ютапларын колына алгаш, Окыр сабак якшылап»,— деп 6ip жолы нда 6ipHeiue татарш а с ез, сейлем Kipm in

журген кезде, жиырма жылдык творчестволык екнржде, мыскылдау ретшде эде№ колданган: «Ек семТзш 1лейж, Кызык кылып ашарга». (Абай, II том, 124-бет). <Eci шыкпай мунан да iuilWH артык. Кнсыны жок кышкырган неткен тантык» — (Абай, II том, 128-бет.) деген тек е м -а к сездщ болуы Абайдын татаршылдыктан ipreci аулак екенш осыныц е з ь а к айкын керсетпей ме. Сейтш, Абай елендержде кездесетж араб, парсы сезде- piH уш топка белш , 6ipi — казакты н ез ce3i болып, «кол бала» болган сездер, eKiHiuici — дж и гылыми атау, тер­ мин мен казак тйпнде ол угымды берерлж с ез жокты к- тан колданылган; yiuiHiiiici — кулю , сы к ак ушш колда- нылган сездер. Бул ретте колдануы дурыс та, орынды да. Булай етш колдану — тмдщ жалпы даму закына да, ана тш н ж шубарланбауына да кайшы келетж жер1 ж ок десек, Абай елендерж tui жагынан непзж де таза- лыгын epiKci3 мойындауга тура келедь вй ткеш , ол кезде к азак тЫ н д е ютаптардын ек! с взж щ 6ipi арабш а, пар- сыш а, не шагатайша, татарша болып, акындар, ж азу- шылар, шыгармаларына араб, парсы, шагатай, татар сездерш кеб1рек косса, сонда гана онык елен1— елен болады деген угымда жургенде Абай дара шыгып, шет сезд 1 орынды жерш де гана колданып, орынсыз, шетипл- fliKTi шенеп: «Бетен сезбен былганса сез арасы, Ол — акыннын бйймаз бишарасы. Айтушы мен тындаушы ne6i надан. Бул журттык сез танымас б!р парасы»,— (Абай, I том, 78-бет). деп, журтты Т1л тазалыгына шакырса, оны кермей кету- ге болмайды. Акмолда, Акансерк Нуржан т. б. 4 0 — 50 жолынан жуздеген шет сез табылса, Абайдык 20 жыл ж азган кара сез елецдержен не барлыпл 300—400 гана араб, парсы сезд ер ж ж кездесу1 онын шет тшпилджш керсетпейд1, KepiciHiue, и л тазалыгы ушш ку рескен дтн керсетедг Сонымен катар, Абай сол кездердеп акын-окымыс- 181

ты лдарды н кайсысынан болсын араб, парсы жалпы шы- рыс т ш н кеп б1лген адам. «Парсы, рараб улгатымен келпрер ем, Ралимдж дайрасынан 1шсем канып»,— деп, Н уржан езш щ парсы, арабка шоркактырын арман етсе, Абай парсы мен арабтын луратын калай колданып, калай пайдаланамын лесе де колынан келетш едк BipaK, Абай олай жасаган жок, бар кушш ана тш н таза сак- тауга жумсады. Ал, Абайдын. Сбзднс корыныц 6ip бутары орыс т ш , орыс эдеби еп деп жорары да айтып erriK. BipaK, Абай канш а «баты сш ы л», орыстьщ мэдениетш, эдебиетш кан- ша катты суйген акын десек те, орыс т ш н орынсыз кол­ данып, 03 тш щ и шубарладык деп кшэ тага алмаймыз. Абайдыц барлык елен1нде елу-алпыс капа орыс сездерь HiH кездесу! ол тип ш убарлау болып саналмайды. Олар- дын, б 1ркатары термин, б1ркатары сол кездег! казакты к элеумет eMipiHfleri езгер1стер1мен байланысты KipreH сез- дер, ал, кейб1реулер1 казакш а айтуга болмайтын сездер. Акынныц орыс тш н ен колданган сездершщ Heri3ri принципы eKi турлп Bipinuii: Абай орысша ж ек е свздерд! алады да, сол Kyfli колданады , не OFaH казак ты ц жалрау, журнарын косып, e3iiiin эуелг1 марынасыныц айналасында елец сейлемш щ 6ip Myuieci eTin колданады: «Балам закон 6Uai деп, Куанар ата-анасы», (Абай, I том, 66-бет). «Бул icKe Kim виноват. , Я Семейдщ каласы». (Абай, I том, 66-бет). «Енна тайна кэлкаусар, Пошел дереу кунэкэр». (Абай, I том, 36-бет.) «¥ры, залым, законник Танып алды талайды..'.» (Абай, I том, 90-бет.) «Жалтыратып орысын Шенд| шекпен такканга» (Абай, I том, 92-бет).

EKiHiui Typi — 6ip шумак еленшн 6ip тармагы болып келетш жэне сол шумактык мазмунымен байланысты сез, сейлемдер. Булар ете аз, eKi, уш -ак жерде кездеседк «Айтынызшы, болеаныз Здравомыслящий...» «Ол да уездней емес кой, (Абай, I том, 66-бет). АлуFa текдж, сенуге. Я вз бетщмен тэуекел, Занимайся прямотой...» (Абай, I том, 67-бет) «Сила притягательная однородного» (Абай, II том, 215-бет.) BipaK, алдыцгы жеке сездж тер, не сонгы сейлемд1 сол калпы колданушылыктар Абайдын орыс мэдениетЬ мен нык байланыстылырын керсетуде нактылы дерек бола алмайды. Жиырма жыл жазран, узбей окып, орыс эдебиетш кеп зерттеп, коп б1луге тырыскан адамнын бар- лы к енбегшде нс 6opi слу шамалы орысша с ез кездесу1 мейлшше аз. Bipaic, б1зше Абандыц орыс эдебиетшен алган y.irici оныц ецбектерппц баска жарында, Абай е з ж е uieinuri акындардыц ешкайсысында болмаран ж анаш а с ез, жа- наша сейлем курылыстарын кеп Kipri3ren акын. Ж еке сез, жеке атаулары араб, парсы сездерш ен кеп колда- нылса да, жанаш а сез, сейлемдердш улг1сш ж асап , оны эдебиетке енг!зу жагын зерттесек, мунын терен тамыры араб, парсы да емес, орыс эдебиетк орыс тш ш н neri3iH- де жаткандыгын керекйз. Бул мэселеге осы ецбектщ «Абай e.neimepiiifleri жана сез, ж ац а сейлем»,— деген тарауда айрыкша токтамакпыз. Сондыктан, мысал ушш 6ip рана узш джер келтирш етелж. «бзще сенбе жас ойшыл, Т1л eiiepi дертпен тек» . (Абай, II том, 90-бет.) сБараши кайда, кайда болмай магаи. Жас eMip — алтын, кумщ жаркылдаган». (Абай, II том, 83-бет). 183

Мунда б!р1шшден «барасы н кайда, кайда» деген орысшанын acepi ж ана оборот болса, екшипден, eMipAi «алтын, KyMicne бал ау Tapi3fli метафоралык эпитеттер — орыс тш ндеп'елен , образыньщ улгю , кержтеудщ жана Typi. Б ул узш д1лердеп кара эршпен жазылран свз, сейлем- дердщ кайсы сы болсын Абайга шейшп эдебиет1М1зде ж ок, бул — Абайдын орыс эдебиетш менгере келе, солар- дын образ ж асау , ой беру эдштерш к а за к уплмына ла- йыктап Kipri3ren ж ана образ, жана сейлемдер. Ендеше, мэселенщ бул жарын «Абай елендершдеп жана сез, ж ан а сейлем» деген б ел 1мде талдамакпы з. г ) Абай елендершдег! жана сез, жанаш а сейлемдер ¥лы акынымыз Абайдын к азак эдебиетшщ тш н жасау- дэры зор енбепш н 6ipi — ж ана сез, ж анаш а сейлем курылыстарын енпзук Бул жешнен Абайдын казакта eiu6ip т е н д еа ж ок. Онын алдындары акындар да, заман- дастары да бурынгы колданылып журген сез, не байыр- Fbi сейлем курылыстарынан api бара алган емес. Халык- тын бай тш н с н коДванылмай журген сездерд1 Tepin, эдебиетке Kipri3in, хал ы к т ш ету, кейб1р сездерге ж ана­ ша мэн беру, сездердщ сейлемдеп орындарын ауысты- рып, дардылы калпынан езгеш е етш куру, жанадан сез ен п зу ж айлы Абайра шейш п де, Абайдын тустас акын- дарынан да пален бар деп айта кою киын. Сондыктан, бул Tapi3fli ауыр ж у к и езш е жуктегенде, «Нар жолында жук калдырмай», нэтижел! зор енбек еткен де казактын эдебиет тарихында 6ipiHini рет Абай болды десек, асы- рып айтуш ылык болмайды. Кай кезде болсын акын, жазушылардын эдебиегпк тьл корына ж анад ан к 1рпзулер 1— ете сирек, ете саран турде дамитын кубылыс. Ол унин эртурл1 ж агдай керек. Акыннын аскан талантты болуы, ез елш щ де, баска ел- дердщ д е мэдениетш, эдебиетш кеншен шолыган окы- мысты адам болып ж эне е з кезш деп н л д ш даму проце- ciH бакы лап оты рарлы к кабьпетшш болуымен катар, олеуме г ом ipinдс де opTyp.ni езгерштер болуы керек. Элеум ет eMipiHAe болтан езгерш, ж аналыктар, вз1меи 6ipre ж ан а с е з , ж ана сейлем, ж анаш а с е з курауларды ала к е л е и т с езш з. Д ем ек , бул жардайлардын 6api де Абайда болды. ©Mipfli кещнен шолып, шырыс, баты с, ез елш щ маде- ниет, эдебиетш ж ете б!лген улы таланттын, есю феодал-

дык flayipiHiH элареп, буржуазиялык ж ана заманнык туа бастаран, эр турл1 кайшылыктардык к у и т кезш де eMip СУРУ*» оньщ жалпы творчестволык 6eTiH айкындауда ул- кен мэш болды десен, бул т 1л мэселесшде де 03iHiK i3iH калдырды. Kefi6ip жана сездердщ сол 63repic жаналык- тармен жарыкка шыкканы талассыз. Абайдык Kipri3reH ж ака сез, ж акаш а сейлем куры- лыстары кеп жэне эралуан. Ж ака сездерйпк ш ш де ез марынасында колданылатын сездер де, ауыстыру мары- насында колданылатын сезде р де ж ака текеу, ж ака эпи­ тет, не инверсия т. б. Поэтик титдердщ эркайсысын жеке- леп талдаганда ж ака текеу, ж ака эпитет тары баскала- рына айрыкша токталмакпыз. Бул бел1иде акын жалпы алранда кандай ж акалы ктар Kipri3fli, солардык улгкте- piHe токталалык. Абайдык жака сездер! эртурл! жол, эртурл! эдктер- мен жасалынады. Kefi6ipey.aepi, казак та бурый колда- нылмаран, 03inin Kipri3ren сездерь Кейб!реулер1, сездш Ty6ipi бурый болса да, Абайдык колданысындай жалгау, журнактармен коса айтылмайтын сездер тобы бурый бар, каз!рде де колданылатын сездердщ алдына жака эпитет, жана текеулер койып ж ака образ ж асап, ж а к а ­ ша керкемдш мэн беру. Немесе, с езд ер ш к 6api, кунбе- кун колданылатын сез болса да, дардыдары калыптан сез орнын ауыстырып, ж акаш а экспрессия ж асау, кыс- касы, эралуан е т т сез, сейлемд1 жанарту. Уялып кезнесш». (Абай, I том, 159-бет.) «Анттасып алкайды, Сен тентек демсске». (Абай, I том, 153-бет). «Устай алмадым 6ipiH де, Кекид1 кешн шепнш» (Абай, I том, 137-бет.) «Пайдасыз акыл, Байлаусыз такыл Атадан бала ойы езге», (Абай, I том, 95-бет). «Калкамнаи калдым каре урып, Кайткенде болар жубаныш. ' - (Абай, 1-том, 246-бет.) 185

«Жамандык, жаксылыкка карар салкын, Долыры тез басылып, кайтар каркын». (Абай, II том, 100-бет). «Ор казып байкады Туа жау емеске» (Абай. I том, 153-бет). «Татулыкты, тыныштыкты, Коныр керер, кем керер», (Абай, I том, 137-бет). «Он тэщрьай, шыл кер осек. Кулик, сумдык, я осек», (Абай, I том, 294-бет.) «Тык туяк кушм суйтсе де, Карбандадым ек1мдеп». (Абай, I том, 87-бет.) «Алкыны кушт1 асаулар, Ноктага басы кер!лд1>. (Абай, I том, 88-бет), «Кубылга 6api зерек кой, Bapi жайсыз токтаута», (Абай, I том, 217-бет.) тары баска осылар тэр!зд1. Бул сездердщ кайсысын ал- с а к та, A6aflFa uiettiHri, не Абай кезш деп эдебиет(м1зде болмаран ж ан а сездер. Буларды н кейб1реулер! тугелдей ж ана свз «алкай ды », «такы л», «кек!д1» , «кезнесш », кей- б 1реулер1 эртурл1 жалрау, журнактар аркылы жакарты л- ган. «К у б ы л га», «ею м деп», «долыры» — булар бул ту- ршде Абайга шейнн еш эдебиетте колданылган емес. Бурын «кубы л», «кубы лу», «ею м », «долы » турлержде ра­ на колданатын. ЭЫресе, Абайда кеп кездесетш сездер, жай сездщ ал- дында езш е шейш колданылмаран жана эпитет, текеу тары б аска поэтикалык тм д ер койып, солар аркылы ж а- нарту. Мысалы: «Ой, тэшрьай, шыл кер веек», (Абай, I том, 94-бет.) «Жер корытыш желкек шал Ж елт журш боздайды». (Абай, I том, 151-бет.)

«Толкынын журепцшн хаттай таныр», (Абай, I том, 57-бет). «©сек» те, «кер» де жеке алеанда, кунбе-кун колда- нылатын соз. BipaK, А баiiFa шейш осы екеуInin басы ту- flicin, 6ip магына беретш сез колданыс караз бетгае тус- кен емес. «Ж елкек шал» да осы тэр1здй Абай: «есектщ » алдына «кер», «шалдыц» алдына «желкек» деген эпитет- Ti койып, жана образ, ж акаш а мэн турызран. «Толкынын журегшщ хаттай таныр» дары «тай» ар- кылы жасалыиган тецеуд1 алсак, фольклорда ж о к екеш TyciniKTi, ейткеш, хат бнлмегсн елде, хатка текеу болман- тыны e3iiieii e3i айкын порее десек, Абайдыц алдындары эдебнет пен ез кезшдеп акындардыц да елендершен мун- дай тецеуд1 таба алмаймыз. Абай жэлрыз уздш , оригинальный эпитет, тенеу рана емес, поэтик тшдердщ баскалары аркылы да уздш жа- наша образ, сейлем курылыстарын жасайды. «Жаксы nn.'ii тыидасак ой каз1мен, 0Mip сэуле Kspinep судай тунык» (Абай, I том, 188-бет). «Талаптын Minin тулпарын, Тас кияра ерледщ». (Абай. I том. 191-бет). «Боламын» дсп жургенде болат кайтып, Жалын cenin жас жузж басады эж!м». (Абай, I том, 201-бет). «Журектеп жалынды кезден жас кип, Агызамын болады ол неге сел», (Абай, II том, 142-бет). «Эйел адам гулмен тек. дымды суймек, Квзгнен жасы шыкса бойына ем» (Абай, II том, 142-бет). «Куйрыкты жулдыз сыкылды, VP (Абай, I том, 180-бет). «Ит керген ешк! кезденш, Елсрмс, жынды сезденш.» (Абай, I том, 91-бет). «Шыгып кетер, я калгыр, OFaii акыл — арам без». (Абай, I том, 94-бет). 187

«Б|лгенге жол бос, Болсайшы кол бос ~ Талаптык дэмш татуга», (Абай, I том, 98-бет). Бул узжд1лерде поэтикалык, тм д е р д ж эр Typi бар: метафора, синекдоха, метонимия, метафоралык. эпитет кыскасы солардын эркайсысы аркылы сейлемд! жакарта б1лген. «Тулпар мшу» бурын да бар, 6ipaK, «Талаптык тулпарын м1ну» — Абайды к e 3i м р п зген сейлем курылы- сы. «Эйел адам гулмен тек, дымды суймек» деген тэр1зд1 метафоралар, «боламын деп жургенде болат сынып», «Ауру журек акырын сорады жай» деген тэр1зд1 метани- миялар. «Кунд! уакыт итерш, Кекжисктсн асырса», (Абай. I том, 219-бет). деген т э р Ь д 1 кейштеу (олицетворение) бурый жок, езш!н керкем дш мен де, ж ана сонылыгымен де « м е т Абай жа- сады , 6i3 Абайды к FaHa каламынан шыктык» деп тур. Казактын. фольклоры, A6ai\"iFa шейшп тарихи эдебиетц Абай кезш де басылып шыккан кггаптармен таныс адам жорарры келт1рген мысалдардыц кайсысы болсын жака нэрсе екенше таласа алмайды. Абайдык сейлем курылысына шрпзшген эралуан жа- налырынык 6ip бутары ел е к сейлемдердш уйкастарында. Абайра шеш нп эдебиет1м1зде болмаран, Абай елендерш- де рана кездесетш , темендеп тэр1зд1 уйкастар бар. Олар- дын ж алпы барыты 6ip болса да , курылыстары эр келкн «Жарк етпес, кара конл1м не кылса да, Аспанда ай менен кун шагылса да, Дуниеде cipa сендей маган жар жок, Саган жар менен артык табылса да. Сорлы асык саргайса да, сагынса да, Жар тайып, жаксы сезден жакылса да. Кыжыртпай мен! сырттан журе алмайды, Юм желтп, кай шеттен кагынса да...» (Абай. I том, 237-бет). Б ул — бас бунары 3 буын, ортасы 4 , аяккы бунары 4 бу- ын, казакты н, (а , а, в, а) болып келетш , кэд1м п кара еле- KiHiK уйкасы . Мундары ж а ка л ы к — эр жолынык аярын «д а» мен б т р у д е . « Д а » сейлемге б1тпеген туе 6epin iuiKi ce3iM дуниесж ; ацеаран кумарлы к, шын бершген журек 188

олкынын жай, калыптагы сейлем курылысынан жанды, «айнакырак етш беретшге уксайды. EKinuii турк «Жазды куш ак берк! буктелмейдгак, Колында 6ip сабау бар ол-дагы аппак—» «Ку шалбар кулырына болран айрак, Ti3eciH созгылайды калталанса-ак...» «Tipi жанра курдас боп жап-жасында-ак, «Осындай сыйдан жИт елде мол-ак. Bopi де шаруага келед1 олак, Сырын тузер 6ipey жок, сыртын тузеп, Кас кермек, мойнын бурмак, коразданбак».— (Абай, I том. 53-бет). Мундагы эр жолдын аягында келетш «ак» деген сез- дер жай алына салынран емес, автордьщ Heri3ri niKipiHe лайыкты, айтайын деген ойын дэл беруге эдеЙ1 сэйкесте- лшген. Сейлем курылысынын, сез тутынуларыныц соны- лыры, бурынры эдебиетте кездеспентМ , кездесе калса, тек анда-санда рана кездесетип е з алдына, акыннын су- реттеме eMip кубылысын жанды eTin беруше ете дэл. Абай бул елецшде: «Кулык сауып», «сумды к жек- кен», ж алкау, арам тамактарды шенеу, солардык бет пердесш жыртып, кепшмпктщ алдында мыскылдап, сы- как ету деген тшект1 алга кояды. Сол мыскылдау, езш е тэн сез, сейлем курылысын керек етсе, сезд| де соран ла- йыктап колданады. «Жазды куш ак бери буктелмейд!-ак...» «Tipi жанра курдас боп жап-жасында-ак» «Кас кермек, мойын бурмак, коразданбак»,— деген жолдардын сейлем курылыстарында каншама сы- как, мыскылдар жатыр. Екшил сезбен айтканда, Абай- дын эр C63i 63inin ой-сез1МШЩ 6ip белш еп болып, 6ip онысыиа, 6ip мунысына жарап туратыны тэр1з д 1, мунда басы артык 6ip сез ж ок, эр ce3i орынды, «ак» деген ке- мекшцпн, 63i де сол мыскыл, кекесшдеу yuiiH колданыл- са, е з мшдетш толык аткарып отыр. Di3 жогарыда Абайдык к а за к эдебиет1 т ш н е екшрген жацалыгынык 6ip бутагы орыс Ti.ii эдебиет1мен сабак- тас деп ату сп гаиа айгып erriK. Ж эне эцпм е ж еке-жеке сезджтерде емес, оборот, сейлем курылысында, орыс ti- лж д е п сездердщ улпамен казактыц Kefi6ip сездерш е жадаш а мэн берушде.

Абай — орыс мэдениетш, эдебиетш терекнен суйш, e3iiiiu акындыгын epiereTy, дамыту жолында болсын, дуниеге кезкарасын кенейтш, жалпы адам баласылык мэдениетке кол созу мэселесшде болсын ол мэдениегп езш е улг! еткен, одан уйренш, ж эне езш д ж «мен» iH, Абайлырын да сактай алган акын. Бул уйренуде, езш дж туррысын сактап кал а алу онын б аска жагы н былай койранда, поэтикалык \"пл колданыстарынан да анык байкалады. «Картак бай, катты сак бол, т|лге кенсен, Муй1з шырар, катынныц TiaiHe ерсен» (Абай, I том, 184-бет.) «Ел аулакта онаша колын алып, Квнл1ндеп сабагын айтып тынар», (Абай, II том, 70-бет). «Мен — сынык жан, жамаранмен, Тузеле алман турлен1п...» (Абай, II том, 75-бет). «Жолга шыктым 6ip жым-жырт тунде жалрыз, Тасты жол жаркырайды бура амалсыз» (Абай, II том, 110-бе-). «Конады 6ip кун жас булт. Жартастын тесш кушактап», (Абай, II том, 146-бет). «Тас дулыра, тас сауыт ки!нген1м, Денемд! кысып жатыр бугш мент...» (Абай, II том. 95-бет). «Уакыттай, ез! жуйрж ат MiHeMi3, Сауыттай шынжырлаулы терезем13». (Абай, II том, 95-бет). «Жалтандаран жас журек «Байрус-ай» — десш, демесек». (Абай, II том, 91-бет). «Жас журек жайип саусагын Талпынган шырар айга алые». (Абай II том, 73-бет). Е гер осы узш дм ердег! с ез колданыстарды бурынры 190

э д е б и е т п зд е бар-жоры ж арынан алып TeKcepin кврсек, кеп нэрселердщ бетш ашура болады. «М ушз шыру» деген сез ка за к та бурын да бар, «М у­ ш з шыкса керер\\пз». BipaK, Абайдын, колдануында мул­ л е баскаш а урымда; ж аца сез, ж аца yFHM, ойел1 ершщ к е з1не шеп салып, б1реумен журсе, соны м азактау ретш- де айтылатын орыстыц «рогоносец» деген c©3iiiin мары- насын береди «Тасты жол жарцырайды 6yFa амалсы з» Абайра шешн де толып ж аткан жолдар бар: кара жол, айдау жол, каска жол, сыцар аяк жол, сокыркай жол, сурлеу ж ол, т . б. BipaK, «тасты жол» ж ок. Неге десещ з кешпелц жарты кешпел1 казак халкы тастан жол салып керген емес. Д ем ек, бул да орыс эдебиетипц улгш мен жасалынран сез. К азакк а «сауыт та, дулыра да » таныс сездер. BipaK, «тас сауыт, тас дулыра» туршде еш жерде колданылмай- ды. Не уакытты атка балау» да ж аца образ. Эрине, бул келирйчген уз1нд1лер орысша аударманыц ыцпалы, со- ныц эсер1мен жары кка шыккан. Мысалы: «Барасын кайда, кайда болмай Mafan, «Жас eMip — алтын, кум1с жаркылдаган...» «Куда, куда вы удалились Весны моей златые дни...» «И после ей наедине Давать уроки в тишине.— «Ел аулакта онаша колына алып Кешлшдеп сабатын айтып тыиар»,— деген жолдарды салыстырсак, «Барасы н, кайда, кайда болмай маран» деген тэр1зд! дардыдан тыс сейлем куры- лысымен «ке1илш деп сабарын» айтып тынудыц терк!нде- pi орыс Ti.ni, орыс одебиет1нде жатканы талассы з. BipaK, орыс одебиет1, орыс тш н 63iHe улг! eTin, ка- зактыц эдебиет т!л1ие жаца сез, жацаш а сейлем курылы- сын Kipri3fli легенде, 6i3flin ерекше кещл белетппм!з де жэне Абайдыц тарихи улы en6eri деп карайтынымыз да бул емес, оныц e3i enri3ren ж аца сездер1меп темепдег!: «Мен — сынык жан», «ауру журек акырын сорады жай», «жалтацдаран ж ас журек», «конады 6ip кун ж а с булт, жартастын Tecin кушактап», « ж а с журек жайып сауса- рын» деген Tapi3fli жацаш а сейлем курылысы, жацаш а 191

с ез калауларды айтуга болады. Ж ай Караганда булар- дыц eui6ip ж ацалы гы ж ок, 6opi де тусппктк 6api де казак сездер1 сыкылды. BipaK, терец талдай бастасак, олай ем ес екешн керелпз. К азактан «ж ан» мен «сынык» — еке- yi дара-дара колданылса да, Абайра шешн жанныцалды- на «сынык» тэр1з д 1 эпитетш койып: «мен» сынык жан» деп, соны метаф оралык эпитетке айналдырып колданран б!р де акын ж о к. «Ж алтавдаран ж а с журек» деген сей- лемш алсак, мундары еткен ш актык еамшемен жаса- лынран эпитет аркылы ж у рекп «жалтандату» — жан- сызра жандыныц iciii icTeTin, кешптеуге айналдыру. Абайдан бурын еп ш м д е болтан емес. Сол тэр1зд1 «ауру журек», «ауру» да , «журек» те — колданыла беретш сездер. К азак : «журек ауру» дейдк « ж у р ег !т ц дымкосы бар», «ж урег! нашар» тапл баска. BipaK, A6aiiFa iueiiiH «ауру ж урек» деп к а з а к эдебиетшде колданран кон- TeKCTi табу киын. Абай ннверсиясынын занына cyflenin, ярнн, сездщ орнын ауыстырып, «ауру журектщ» соруын cim arrayF a дэл келетш эинтеттер аркылы айтайын деген niKipiH жанды , жинакы eTin бере алран. «Ауру ж урек акырын сорады жай» деген сейлемде каншама керкем сурет жатыр. Эрине, бул сыкылды ж аца соз колданыс, жацаш а сей- лем курылысы Абайда кеп, олардыц эркайсысына жеке токтап талдаулар беру — келешектщ ici. Bi3flin бул жер- де айтпарымыз — Абайдыц казак эдебиет тш н керкем, образды сездермен байытудары жацашылдыры. Ол ушш осы мысалдардын е з 1-а к ж еткш к™ рой деп ойлаймыз. BipaK, бул жерде бетш аша кететш ете макызды мэ- селеш ц 6ipi; жогарры келт1р1лгендер Tapi3fli жаца сез, ж ац а сейлемдердщ кепш ш гпй ц улг!сш орыс одебиетшен ала турса д а , Абан оларды таза к а з а к т ш eTin inuFapa бжген. Э цг!ме 6ip елдщ акыныныц eKiHmi елд!ц акынына ел ж т еу ж д е не елж тем еуж д е емес, е з бетж сактай бж уж - де. Араб эдебиетже ел ж теп — барлык сез сейлемж араб- ша eTin ж1берген, шаратай эдебиетже елж тейм ж деп — шагатайшылап, татарра елжтеймж деп татаршылап, ез бетж , е з д 1гж жогалты п алран акындар ка за к та да аз емес. Абай одан аулак. Абайдыц улкен дан алы к, кемецгерл1г!, Miне, осында. Абай KiMre е л ж т есж мейл!, он уш жасынан жогары карай , еш акын, еш эдебн еттж ж етегж де кеткен жок. 192

Олардан кажетш алды да, «Э л ш п талш а Bin» вз KeperiHe жаратты. «Барасык кайда, кайда болмай маран», «взщ е сенбе ж а с ойшыл», «Мушз uibiFap, катынныц т ш н е ерсек» де- ген 6ipen-capaH с ез, сейлемдер болмаса, кепшынпн ка- зактын вз ce3iHin непзш де курды. «Ж урек» пен «ауру» казакты ц вз ce3i болса, орнын ауыстырып, жанартып шырарды. «Жас журек жайип саусагын, Умтылрзн шыгар анга алые...» Tapi3fli кешптеу, казакты ц «Арыстан аира шауып, мерт болыпты» деген макалынын улпеж ен алынраны с е з а з . Абайдын ap6ip ж ака сез, свйлем курылысы, евз калаула- ры окушыларына узд ж , сез1м козгарлы к opi ж а ка , api таные та нэрсе болып отыратыны, сол езш щ енпзш отырран жана сез, сейлемдерш казактьщ S3iHe таные, 6ip нег1зге куруында. CeflTin, окушылардын урымында eni турл1 ассоцияныц басы Tyflicin, api TyciHiKTi, api ж ака болып KepiiiyiniK туп тамыры осында жатыр. Сонымен катар, Абай ap6ip ж ака сез, ж ака сейлемге вте сак, кеп ойланып, кеп сынап, талрап алатын сыкыл- ды. М ысалы: «Ойына алран сабарын айтып тынар» деген ce3fli алсак, бул кезде, к азак ка ондай сездщ ж аца болса да, ж ат болып кершбейтш кезь бйткеш, бул кез сабак окудык Kipe бастаган Ke3i едк Жорарры айтылрандарды корыта келгенде, Абай эр- турл1 жол, эртурл1 эд1стермен бул ж ака сез, ж ака сей­ лемдер аркылы казактык эдеби тш н байыту мэселесш- де тарихи улы ецбек еткен акын екещ ип айкын квр!нед1.

АБАЙ 0Л Е Н Д Е Р 1Н Д Е П ЭПИТЕТ Ж ЭН Е ОНЫ Ц TYPJ1EPI Б 13 еткен тарауларда Абай елендерш деп архаизм, диалект, шет сез, неологизмдерге токталып, олардыцор- кайсы сы Абай шырармаларында кандай орын алып, акыннын езш е ш еш нп фольклор тарихи эдебиет ж эне ез кезш деп эдебиеттерден тш жарынан ер екш ел т кайсы, шет тйчдерден неш кабы лдап карсы шыкты, e3i не жаца- лы к Kipri3fli деген м эселелердщ б ет ж аштык. Абайдын к а з а к эдебиетш ш т ш н дам ы тудагы улы енбепн Tyciny де, багал ау уцнн де булардын эркайсысынык мэш зор. эркайсысынын орны ерекше. Эйтседе, поэтикалык Фл- дердщ Heri3ri саласы болып саналаты н эпитет, тенеу, тропа, фигура, оларды ц турлер! айрыкша талдауды кс- рек етедь М унан былайгы тарауларда Абай т ш н щ осы ж актары зерттелмек. Улы акындардын кайсысынын болсын т ш н зерттеунп- лер ен алдымен поэтик тш дердн* н е п зп Typi деп те ж э­ не кеп кезд есетж Typi деп те эпитет пен тенеулерд! ала- ды. Сондыктан. ек алдымен Абай елендершдеп эпитет­ ке токталмакпыз. Б аск а н лд ер д еп тэр1зд к к а з а к тш н д е п эпитеттер де непзш де сын eciM аркылы аныктауыш т. б. жолдармен де ж асалы н ады . Сосынгы 6ip Typi — кесемш е мен еткен ш акты к eciMine. Сейлемнщ мушеФ жарынан ке п ш ш п аныктауыш , кейде толы ктауы ш , пысыктауыш болып

недель Б улар эл д ы н ры аны ктауы ш болып келен н эпи­ тетке Караганда, анарурлым аз, анарурлым сирек. Э пи- TeiTiH шыту тарихын зерттеуип дуние ж у з ш н галымда- ры ны к кайсысы болсын мейл!, эпитет поэтик т и ш и Kapi замандардан 6epi келе ж атк ан адам баласы нын сэбил!к дэу1р!нде е з ш и ой-nikipiH сурет аркылы берумен байла- нысты ж ар ы к ка ш ы кты деп таныса, ка за к фольклоры да бул пiкiрдiн. дурыстыгын растайды. К азак ты н ecKi зам аннаи сакталынып келген фольклор нускауларын ал- с ак эпитет, ocipece, туракты эпитеттерд! ж ш кездеслре- Mi3. * Кызыл шубар айдайар. Кара шубар жолбарыс», (39) «Сары езеннен вткенде, Тас суындай сарцырап, Тарлан атпен Ke6iKTi Артынан жегп барцырапг, (40) «Со.щылдаган ак найза, Басыма сайгак болсын деп, Он карыма ЫгенмЫ...» (41). Б ул у зп ш л е р д е п кара эрш пен те р ш е н свздер сын eciM аркы лы ж асалган эпитеттер де, кар а курсивпен те­ р ш е й сездер — кесемше мен еткен ш актары ейм ш е ар ­ кы лы ж асалган эпитеттер. Э питегпк TepTiimii Typi жэне ауыз эдебиет!нде ете ж ш кездесетш Typi — тур акты эпи­ тет. Мысалы: немесе, «Айнаменсн ак жуз1мд1 керейш, Хактын салгаи жарлыгыма кенейш», (42) «Есж алды кара су Майдан болсын. жар-жар-ау. Ак жуз1мд1 карауга Айнам болсын, жар-жар-ау.» (43) Кыскасы, кандай жардайда айтылса да, ауыз эдебие- т|нде «жуздщ », «алдына» кепш ш гш е «ак» деген эпитет- Ti кездеспрем!з. Б аск а турл! эпитет, не ете а з, не кездес- пейш. Немесе, тактыи алдында «алтын» деген рана эпитет колданылады. «Алтын тактыи устш де» деп келед!. Бул туракты эпитеттердщ шыру Terine, мэшне кез салсак, «алтын» эпитет! аныктамак за т eciMuin жаса- лынран затымен байланысты жэне coFan эбден бер!лген

болса, «ак» элитен Keftiuri кезде тавтологияга айналран- Fa уксайды. 0cip ece, айтыстарда, айтысып отырран кызы сэры болсын мейл1, не кара болсын мейл!, оиыц ж узш е келгенде: «А к жузпиМ керуге кумармын» дел дагдымен кетед1. Кейде ж аксы деген парсен in. бэрш де «ак» аркы- лы атайды: «ак патш а», «ак пайгамбар», «элди-элди ак бепем», «ак бесж ке ж а т бепем», « а к калка», «Ак еркем, отыр ма екен, жаты р ма екен.» т. б. К азак т ы к эдеби т ш н д е п эпитегпн не бары осы торт турден куралады десек, осылардык вз im ineii шыратын курдел! эпитет ж эне бар. Бул, эрине, ж еке тур болып са- налмайды. Ж ораргы уз1нд1 келт1рген «кызыл шубар ай- даЬар», «К ара шубар жолбары с» сын eciM аркылы жаса- л ы HFaii api курдел1 эпнтеттерге мысал бола алады. ©йт- кен1, курдел1 эпитегпн ж а са л у Heri3i элденеше эпитеттен туратындыктан, 6ip сейлемде эпитет б1реуден жогар- fi»i болгансын, 6api6ip курдел1 эпитет саналады. Эпитетин барлы к Typi халы кты н ауы з эдебиеннен тугел табы лтасы н, Бухардан бастап, Абайга ш ейш п, не Абаймен тустас акындардан да, не Абайдын ез елекде- piHeH де тугел табура болатындыры езш ен-ез1 анык. Сондыктан, эпитет ж ен ш деп Абайдын вз ерекшел1п кай- сы, соран келелж. «Абай елекдерш деп ж ана свз, ж ана сейлем» деген б ел 1м !м 1зд е 6i3, Абай езш е meftinri эдебиетте колданыл- маран ж ана с ез, ж ана свйлемдермен. эдеби т ш м 1з д 1 ба- йыткан акын деп, е з 1м1зш е, дэлелдеп, б1рнеше мысалдар келир дж . Бул жаналы ктарды 6i3 эпитеттер туралы да айта аламыз. «Каи журекте кайрылы-ау, Кайрыла кет сен маран. (Абай, 1 том, 211-бет). «Ыэалы журен, долы к®л, Улы сия, ащы тГл...» (Абай, 1 том, 183-бет). «Асау журек аярын шалые баскан, Жерш тауып арткыра свз болмай ма. (Абай, 1 том, 206-бет). «Алкыны кушт1 асаулар Ноктара басы кер1лдй..» (Абай. I том. 88-бет).

сбрбнен журен басылмай, Талапты кешл ел1рмес...» (Абай, 1 том, 151-бет). «Жер корытам желкек шал Желш журш боздайды». (Абай, 1 том, 151-бет). «Адаскан кушж семлд1 Улып журтка кайткан ой> (Абай, 1 том, 172-бет). та ги баска осылар сыкылды ауыз эдебиетй не Абай ал- дындагы тарихи эдебиетте колданылмаган эпитеттер Абайда кеп. B i3 буларды тек мысал ушш FaHa келпрш отырмыз. , Абай елендерждег1 жана эпитеттер эр турл1 жолдар- мен жасалынады. Кейб)реулер1 жалраусыз Ty6ij), кейб1реулер! ж алгау, кейб1реулер1 журнак аркылы, не сез, не дыбысты тастап кету аркылы жасалынады. Кы скасы , калай болсын Абай свзге жан,аша мэн 6epin, жана эпитет етш шыгарады. «Кан журек», «долы кол», «алкыны к у и т асау», «ер- 6ireH журек», «желкек шал», «ульжан ой» т. б. алсак, бул тэр1зд1 свз колданыс A6afiFa дейжг1 эдеби нускалардын ешкайсысында жок. Ал: «Kefi6ipeyi дурсш жур, Жер TSHipicin кер матыз», (Абай, 1 том, 139-бет). «Пэледен турмас шошынып, (Абай, 1 том, 119-бет). алсак, мундары: «дур» — жеке алранда архаизм. Сол «дур» калпында ecKi эдебиеттерде кездесе бередь «дур акын», «дурде араз» т. б. Абай осы «дур» fli алады да «cin» журнарын косып, архаизм нег1зш де: «дурсш» де­ ген, езж ен бурын колданылмаган, сондыктан жана са- налатын эпитет жасайды. Сонры eKi жолдагы ерекшелж — с е з д ж 6ip эр ж ж кыскарту. «Тула бойы» бурын да бар: «Тул бойы» — Абайга mefiiHri эдебиетте колданылмаран сез. Бул айтылеандарды жинактай келгенде: т!лге жана 197

; эпитет ен пзудеп Абайдын 6ip алуан жолдары, эдебиет- те, эпитет катарында бурый колданылмаран сездсрд1, ж анаш а сез байланыстары, сейлем курылыстары аркылы керкем тьч Mymeci ету; архаизмдш сездерге журнактар жалрап эпитетке айналдыру ж а на нэрсе етш керкем Ti.i- ге енпзуй не кейб1р эпитеттердщ дыбыстарын эдеГп тас- тап кетш, ку лакд а естьлуш жана етга (сондыктан, оныц кеш лге конуы жана болуы сезш з) шырару. BipaK, бул айтканымыз — Абайдын жана эпитет жа- саудары эр турл! эдю терМ н 6ip Typi рана. вй ткеш , Абай елендершде эпитеттщ ж асалу жолдарыныц будан баска- ша Typ.iiepi де бар екешн керекпз. Абай эпитетш щ ой-сез1мге ететш эсерш жанарту уилн кейде инверсия занына суйенедь Екшнй сезбен айткан- д а : эпитеттщ дардылы орнын ауыстырады. Дардыда эпи- теттердщ кай Typi болсын мейл!, аныктайтын сездердщ алдында келедк Мысалы: «Кызыл шубар айдаЬар», «Сорралап квктсн кыран куйылранда, «Алтын так» «Сайраган Орта жуздш булбулыыын». Абайда эпитеттщ бул улНлер1 кеп те, орынды да, ол ез алдына. Bi3fliH бул жерде айтпарымыз — Абайдын инверсия заны на cyfienin ж асаган эпитеттерь ©ленде бурын кездеспеген, не аз кездесетш жана сез, жана образ, не жанаш а с ез кураулар кезге тез туседь Бул — табири нэрсе. ©йткеш элеумет ем'фше енген эр турлi жаналыктар жана сез, жана образдарды да ала недель Сонымен катар, окушы керкем шырармадан эр- дайым ж ан ал ы к кутеДн адам ны к ж ан ж у й еа , жанаш а сез!мд1 ансайды. Сондыктан, жана образдын жарыкка шыруы, не кейб1р образдын бурынры дардыдары калпы- нан езгертьпш курылуы окушыра жанаш а эсер етшш ке- лед ь Ол образдар м улде ж анаш а, не бурынры бар об­ разды н дардыдары калпын езгертш , ж анаш а курды ма, 6api6ip, окушылар олардын HibiFy тегш !здеп жатпайды, 63iHiH ж ан алы к ансаран жан жуйеЫ, сез1М дуниесше су- сын берсе болды, ол образ OFan ж ана болып есептеледь Шынында да бул дурыс утиные. Ойткеш, 6ip халыктын т ш н д е бурын мулде болмаран ж ана сез Kipri3y, KiMre де болсын ете киын. Достоевский 63i ойлап шырарган 6ip

сезш газет бетшде кергенде орыс т ш н е мен де 6ip сез Kipri3fliM деп катты куаны пты дейде Сондыктан, халыктын жалпы тш нде б о л сад а, езше шейшп эдебиетте аз колданылатын сезбен сейлемдерд| орныкты, занды eiin баскаша турде эдебиетке енпзуд1 ж аналы к деп карауга эбден болады. Осы тургыдан К а­ раганда, Абайдын эпитеттерд1 колдану жен ш деп екшил 6ip rypi жогаргы айтылган инверсия занына суйен1п, эпи- теттердщ дагдыдагы орнын ауыстыру. Ауыз омыртка шыгынкы. майда жалды. Ой жслке, уиурейген болса сагак» Ойынды eTi бвп-бвлек. омыраулы. Тияттаган бурмттей салцы тес-ri, Vришты темен б|ткен, шацпак, erri. Сырты кыска, бауыры жазык келш, Арты талтак, уыасы улпершектi...* (Абай, 1 том, 63-бет). Мундагы кара apinnen тершген свздер эпитеттер жалпы кеп ушырайтын жзне дагдылы Typi де, кара кур- сивпен термген свздер Абайга шешн к а з а к эдебнетшде кездеспейтш, не вте сирек кездесетш , орны ауыстырылып колданылатын эпитеттер. Дагдыда: «Ш ыгынкы ауыз омыртка, майда жалды:» болуы керек болса, Абай: «Ауыз омыртка шыгынкы, майда ж алды » деп эпите- тж аныктайтын сезден кешн кояды. Бул эдш Абайдын кеп елендершде кездеседе Ал, ауыз эдебиетжде бул мейлжше а з. Абайда эпн- теттж бул Typi ерекше орын алады. Бурынгы эдебиеттер- де ете сирек ушырайтын эпнтетпк бул турж Абай дамыт- ты, ж гер м егп , занды, орныкты е т т эдеби т ш м 1зге 6eKiTTi, эр турл1 eMip кубылысын суреттеуде, окушылар- дын ой-санасына эсер етуде бул вте керекп тьл куралы- нын 6ipi екешн танытып, ез1н1н елендержде тамаш а ул- плер калдырды. Абайга шейшп Бухар, Дулат, Шернияз тагы баска кеп акындарда не кездеспен, не кейб1реулержде жуде 6ipfli-eK^i гана кездессе, Абайдын шэю ри Акылбай Квк- бай мен М агауия елендержде жш ушырай бастауы да кездейсок нэрсе емес, Абайдын эсере Эйтсе де, эпитеттщ осы ту рж ж манында да улы акын- нын езш е тэн ерекшел1п ж ок емес. М ысалы: 199

«Кар аппак, бурнт кара, тулк1 Кызыл, ¥ксайды каса сулу шомылтанга» (Абай, 1 том, 39-бет). Бул узш и деп эпитеттер де, жогарры талданрандар сыкылды, инверсиянын зацына суйеншп жасалынран. BipaK, олардын айырмасы, инверсияра неп здел ш п жа- салранмен де, бул тек ж ал ан эпитет, инверсия FaHa емес, api ш ендеспру (ан ти теза). Суреттемек eMip кубылысын жайнакы , жаркын eTin беру ушш акын поэтик ти ш н уш TypiHiK 6ip ж ерге басын коскан да , сол аркылы аншылык eMipfli танкалрандай eTin бере бм ген. Эпитеттщ бул сыкылды киыннан киыскан TypiH тек кана Абайдан табура болады. Буран Абайга шейшп де, не оныц тустасындары эде- биет те т ал аса алмайды. Мундай шеберлж — тек Абай- ды к калам ы на рана тэн нэрсе. Муны эпитеттщ инверсия- мен байланысты келген Typi ж ен ш деп Абайдык ерекше- л ш , жацалыры деп те айтуымызра болады. Бул айтылрандардын oapi де Абай елендершдеп поэ­ тик тш дердщ Heri3ri 6ip саласы эпитеттердщ сырткы ку- рылысы, Typi. Bip aK, Абайдын улы ец беп эпитеттщ эралуан турле- piH байытуында Fana емес, сол турде эрдайым мазмун- мен тырыз байланыстыруында. TypiMeH катар мазмунын да байытып, терендету1 турд! мазмунынын Typi етушде. Эпитет Абайдыц коп колданылатын поэтик т !л 1Н1н 61- pi. 0 c ip ec e, адам ны к не б аска ©Mip кубылысынын сырт кескш ш суреттемекил, портретш ж асам акш ы болса, эпи- тетт1 пандаланады. Абайдын: Ат сыны, К,ыз сыны, жыл- дын терт м езпл1 туралы елекдершщ непзп тэсш — эпитет. Мысалы: (Ат сыны) — «Шокпардай кекш бар, ка- мыс ку л ак »,— деген ©лещ 28 жолдан куралган екен, со- нын iuiiiwe поэтик тщ дщ б аска туршен «Шокпардай» деген ж алр ы з-ак сезден баскасы туп-тугел эпитет. Осы- нын 03i-aK эпитет Абайдын cyi'iin колданран т э с Ы екешн дэлелдейдн Абайда, эЫресе, эпитеттщ курдел1 Typi кеп ушырайды. Мысалы: «Шокпардай кекЫ бар, камыс кулак, Кой мойынды, коян жак. бекен кабак Ауыз омыртка шыгынкы, майда жалды, Ой желке, ущрейген болса сарак» (Абай, 1 том, 63-бет). 200

сАк КИ1МД1, денел!, ак сакалды, Сокыр, мылкау танымас tipi жанды. Yc-ri-басы ак кырау, Tyci суык, Баскан жер1 сыкырлап келш калды>. (Абай, I том. 83-бет). Казакты ц эдебиетппн дам у жолдарына поэтик т 1л i жа- рынан байкасак, ауыз эдебиетшде туракты жэне тавто- логиялык эпитеттердщ коп кездесетш ш байкаймыз. Осы бел1мнщ бас жапянда узш д! келлрген «ак» деген сездш орынды-орынсыз болса да, Tayip деген нэрсенщ бэрше б!рдей эпитет ретшде колданыла 6epyi тэр1з д 1 сез кол- даныстар ауыз эдебиетшен кеп табылады. М ысалы: «ак жузщ» «ак бепем», «ак бесж», «ак найза», «ак семсер», «ак алмас», «Ак Ж айык», «Ак Едьл», «ак ерке», «ак кад­ кам» т. б. мундагы аталынып отырган нэрселерге «ак» эп итет, шынында, затты к, не адамнын ерекше касиет1 ак болгандыктан емес, (белее! кара болуы мумкш, семсер! кек, патшасы сэры болуы мумюн) 63iHiH ж аксы деген заты на, нэрсенщ шын Tyci кандай болса да «ак» эпитетш апарып дагды бойынша жапсыра беру дедш. Эрине, мунын Heri3ri ce6e6i,— тек кана дагды га айна- луында да емес, эуелде эртурл! OMip кубылысын 6ip ж аг- дайынан гана танып, 6ip за т, не 6ip нэрсенщ ерекшел!п деп, 6ip гана касиетш уккан, ой-сананын сэбилщ дэре- жесш щ журнагы болуында. Адам баласы мэдениет сатысына кетер ш п , ой-сана ьлгершеген сайын OMip кубылысын терен TyciHin, 6ip нэр­ сенщ касиетш, ер е кш е л тн эр турл1 жактарынан тани бастайтыны мэл1м нэрсе десек, бул жалпы керкем тш дщ , тэсшдерш acipece, эпитеттерд1 талдаганда айрыкша кез- ге туседь 0M ip кубылысы, не зат, не 6ip нэрсенщ ерек­ ше каси ел тек 6ipey, екеу емес, сансыз кеп деп танып, сол эр турл1 касиет, ерекшшектерш таба бнип эдебиетке енпзу шын мэншдеп керкем эдебиет жасауш ы , эдебиет тш н дамытушы акын, жазуш ылардын дуниеге келгенд1- гш керсетед! жэне шын мэншдеп керкем эдеби етл, ауыз эдебиетшен айрыкша ететш де н е п зп мэселенщ 6ipi осы деп карауымыз керек. MiHe, бул турнлдан Караганда, Абайдын езшен бурынгы эдебиеттен де, ез кезш деп эде- биеттен де мойыны анагурлым озык, анагурлым жогар- гы сатыда турган акын екендшш керем1з. М ысал ушш «журек» деген сезд 1 алсак, Абай журек- 201

Tin алдына эр турл1эпитет конып, оныц эралуан касиетш ашады, эпитет аркылы «ж урекке» эр турл1 мэн бередь Мысалы: «ет журек», «асау журек», «кан журек», «куйген журек», «ы сты к журек», «ы залы журек», «юр- леген журек», «шын журек», « ел ж 1реген журек», «ертен- ген журек», «сорлы журек», «ит журек», «ж ау журек», «ерб1ген журек», «суынран журек», «Ж ылы журек», «Ын- талы журек». Бул сыкылды 6ip свздщ сан ерекшелшн ашып, турл1 мэн беруд1 Абайга lueiiinri эдебиеттен табу киын. Абай елендерш де колданылатын эралуан эпитеттер автордыц ой-niKipMen ны к байланысып, мазмунмен кабы- сып ж атуы жайлы сез козтаган да, муны тек A6afiFa Fana тэн нэрсе демейхпз. Абай алдындагы Бухар, Махамбет, Д у л ат акындар туралы да осыны айтуга болады. BipaK, Абай езш е uieflmri эдеби тм д щ ж аксы традицняларын алып дамытты, m repmerri, мэдениеттж саттьта кетердь Эр турл1 eniip кубылысып суреттеу ymiii езш е тэн образ- дарды пайдалана бшу керек екенд!гш щ улг1, енегелерш калдырды. «Коленке басын узартып, Алысты квэден жасырса: Kyiwi уакыт кызартып, Кок жиектен асырса. KyiiripT кецшм сырласар CvpFbUT тарткан бейуакка, Томен карал мундасар Ой ж1берш эр жакка. Адаскал кулик сешлд!, ¥лып журтка кайткан ой, вкшд| жолыи, бекшд|, Эуре болма олы кой». (Абай, 1 том, 172-бет). Бул влен акыннын в з кезшдег1 элеумет ехиршде бол- FaH эр турл1тар сокпак, буран жолдары кажытып, взш ш iuiKi ce3iM дуни еам ен сы рласп ак, езш ш е айтсак, «журе- riHe себ ш ге н — уларын» санам ак болтан квш л куйшщ сэулес1, ce3iM дуниесшдег! коцыр кен1лазджт1 сез аркы­ лы сыртка mbiFapFaH элегиялык влен болса, эпитеттер де соран тэн, дэл болып келед1: «KyHripT квшл», «сургылт бейуак,», «адаскан куннк», «ультан ой», «екиш жол» — кы скасы , эр эпнтеттщ езж ен де сол к е ш л а з д ж ж ел 1 ес- кендей, Немесе:

«Осындай сыйдак нопт слде мол-ак. Bapi де шаруага келед! олак. Сырын дузер 6ipey жок, сыртын дузеп, Бар eHepi — ку борбай, сымпыс шолак», (Абай. 1 том 73-бет). «Мал мен бастык душпаны— Келелд! пысык кебейдь..» (Абай, I том, 73-бет). «Сасык, пандау келед1, Кырт мактаншак онбайды» (Абай, 1 том, 76-бет). Мунда акын элеумет eMipinfleri эртурл! жам ан мшез- кулыкты шенеп, журтшылыкты ондай мш ез, ic эрекет- терден безд1рмек болса, ол ушш колданган эпитеттер1 тек жай эпитет емес, сарказмге суарылран м ыскыл, кеке- ciH болып келед1. Эпитет туралы айтылгандарды корыта келгенде: Bipimui Kipri3in, эдебиет т ш н байытты. Онын ж а са - лыну жолдарын керсегп. Екшил: эпитетпен байланысты 6ipHeuie поэтик Т1лдер- дщ басын коса отырып, eMip кубылысынын бейнесш то- лык беру мумкш ш ш пш н тамаша улгмерш калдырады. YiuiHiui: инверсия занына суйене отырып, эпитеттщ дардылы орнын ауыстырып колдану эд1сш калдырды. Тертшнл: Bip нэрсешн ем1рде толып жаткан кыры мен сыры болатындытьш танытып, эпитет аркылы олар- дьщ эр алуан касиеттерш ашып, эр эпитет 6ip сезге эр- турл1 мэн беретшд1г1шн улпсш niuiin бердк BeciHmi: тур мазмунынын Typi болуы KepeKTiriH, эр- турл! жардай, эртурл1кубылысын суреттегенде солардын эркайсысына эпитеттерд1 лайыктап, тандап ала бьпудщ айкын жолдарын керсетп.