Жұмалиев К. Қаз әд

VII тарау ТЕН.ЕУ, ОНЫ Н, Л БАЙ 0 Л Е Н Д Е Р1 Н Д Е Г1 ТУРЛЕР1 К а з а к т ш н д е п эпитеттер мен б аска тм дер деп эпи- теттердщ ж асалы н у жолдарыныц н е п зп 6ipi десен, тенеудщ б 1рл1к ж а гы да , кеб& р тш деп тенеулердщ ж аса- лынуынан, мысалы , орыс тш м е н салыстырганда айыр- машылыгы да бар. Орыс т ш н д еп тенеулер «как, так, точно, будто, по­ добно, что» аркылы ж асалы наты ны тэр1зд|, ка за к та да кейб!р тенеулер «сек1л д1» деген сездер аркылы ж аса- лынады. Бул орыс тш н д еп тенеулердщ «будто», «подоб­ но» деген сездер аркылы келетш тенеулерж е дэл келедЕ BipaK, орыс тш н д е тенеудщ к еп ш ш п творительный па­ деж аркылы ж асалы н ады . Бул б1зде ж ок. Б1зде мунын орнына тенеудщ езш е тэн б ел гш -б е л гш журнактары бар. Б е л г ю з нэрсеш, ж уртка мэл!м б е л г ш нэрселерге са- лыстыру аркылы кезге елестету осы журнактар аркылы орындалады (тай-тей, дай-дей, дайын-дейш, ша-ше жэне «дай» журнагымен байланысты келетш «мын»). Казак тш н д еп тенеулердщ кеп ш ш п -ак осы журнактар аркы­ лы жасалады. Тенеу ауыз эдебиетшде болсын, Абай алдындагы та- рихи эдебиетте болсын поэтик нл д ерд щ ен келемдь ен бай Typi ж эне Абай алдындагы эдебиеттердей сею'лдЕ немесе, эр турл! журнактар аркылы жасалатын турлерш де тугел керсетуге болады. 204

Бул упйн ауыз эдебиетшщ эр туржен б1рнеше мысал- дар келт1релш: «Кептш куш келдей, Кешin журген елдей», (45) «Ke3i жарык жулдыздай, Мойыны ныл кобыздай. Куйрыгы узын камшыдай, Шудасы бар жамшыдай...» (46). «Баста дэурен турганда, 5ip-6iphun хан катер, Аксак койдай аяндап, 9л1м нпркш ол жетер...» (47). «Буландап асау кердей журсем-дагы, Токтыдай борышка кегли, о, дарига-ай!..» (48) «Омырткан бар отаудай, Мен жауырынына карасам, Сыпыра шапкан тактадай Куйрмгыка болайын, «Кынаптан шыккан канжардай» (49). «Жанады сен легенде iuiiM ерттей, Рашыктык маган туст! ауыр дерттей» «Агаштан бел1 мертитген Корлыкпенен елген ер...» (50) «Казша канатын жаяды, Уйрекше мойный созады. Кусша конады...» (51) «Аргымак деген жыгылгыр, Найза боны жар келсе, Жабыдайын жалтандап, Тусер жер1и карай ма?» (52) «Акласан энпмеме назар салып, Ак балдак таска шабар асылдаймын. Агатай, к.ад1р1ме жетсен танып, ГауЬардыш жанган шырак тасыидаймын» (53). «¥яТЫ ЖОК Ж1ПТ Уяты жок эйел Тузсыз ас сеюлдг..» (54). «Kefi6ip жулдыз эуеде ай секции, Кей жаман бас б1лмеген тай секций...» (55) «Айманнык ap6ip турл1 айласы бар. Секши бойы керкем би1к шынар...» (56) 205

Bi3, тенеу жасайтын: «дай-дей, тай-тей, ша-ше, да- йын-дешн журнактары мен « секй ш » тэр1з д 1 сездсрдщ эркайсысына ауыз эдебиетшщ эр туршен, эдеш , 6ipiieuie мысалдардан кел п рш eTTiK. Еши X V I I I — X IX расырдары жэне Абай кезшдег! та- рихи эдебиеттерге кеп токталмаймыз. ©йткеш , олардын алдында болран халы к эдебиетшен тенеулердщ барлы к тур» табылгандыктан, онын neri3iii- де ескен жэне 6ip баскьпп жогарры сатысы саналатын тарихи эдебиеттш ею лдерш щ кайсысынан болсыи тецеу- дщ жогаргы бес Typi тугел табылатыны сезЫ з. Эйтседо X V I I I — X IX расырдары ж эне Абайдын ту стас акындары- нан жалпы лап, эр туршен 6ip мысалдан келт1р т етелш: «Ей. Абылай, Абылай, Ccni мен тунгыш кергенде, Турымтайдай ул едт...» (57) «Бурала б1ткен емендей, Кнсык. туган сорлы аган...» (58) «Емендей белш буплтш, Ж|бектей жалын теплтш...» (59) «Жолбарысша жорыттым, Etine кулан тоям — деп...» (60). «Тулкшейш тун катып. Бер|дейш жол жатып, Жауырынына муз катып, Жалаулы иайза колга алып Жау токтатар кун кайда?».. «Тас кескен тауга салса асылдаймын, Курбыдан бул сырымды жасырмаймын» (62) «Сек'|лд| жынды бота 6ip делбеш, Кудайым Tipi койган HeciH жан гып...» (63) С е й т т , ауыз эдебиетшщ эр Typi, X V III гасыр, XIX расырдын 6ipiHiui жарымы жэне емнип жарымы. ярки, Абайдын вз кезш де болган эдебиеттердег1 тенеулердш 206

турлерш тугел камтып, толык етш мысалдар келДрдщ. Енд), осы турлердщ 6api б1рдей Абайда бар ма, болса кандай, е з 1 кандай ж ана тенеулер К1рг1зд1 coFaH ке- лелш. «Булттай касы жауып eni кезш, Бурадай бурк-сарк етш долданганда...» (Абай, 1 том, 83-бет). «Кушж иттей ypin жур, Кюден кеммш демейдк..» (Абай, 1 том 73-бет). «0з уйшде озендей Курк1рейд1, айтса дау...» (Абай, 1 том 86-бет) «Болатша д1рЬлдеген жалын корген. Б!р кунпрт тартып жэне оттай жанган». (Абай. 11 том. 103-бет). «Кабаган итше eiuirin шита келер, «Мев капсам, тап 6ip жерщ боксерем» дел,— (Абай, 1 том 46-бет) «Аласыз кара кез'1 айнадайын, Жузшс ыстык тиш салган сайын...» (Абай. 1 том 109-бет). «ГПскен алма cexuuti т э т кызды Боламын да, турамын каргендей-ак...» (Абай. I том 109-бет). Келиршген мысалдар Абай елендершде тенеудщ 6ip TypineH баскаларыньщ 6api де барлыгын керсетедЕ «Дай» журпагы мен «мын» жалгауы косылып, сол аркы- лы жасалынатын: «Ак балдак таска шабар асылдаймын» дейтш тэр1зд1 тенеудщ тур! Абай елендершде ж ок. Онын кездеспеу1 занды. ©йткеш, бул тенеу, кебше айтыс елен­ дершде, айтыс акындарынын сезджтерш де кездеседЕ Bip акын екшип акынмен айтысканда ез!н кетерш, мактау 207

ушш жаксы деген эр нэрсеге тенеп, балайды. «Асыл- дай-мын», «жасылдай-мын», «тасын-дай-мын» т. б. Ай- тыста бул тенеудщ кездесу! орынды. Айтыс елендершш 03i талас-тартыс, жарыска курылиандыктан, эр акын карсы жагынан езш жогары коюы, оны калай да жыгуы Heri3ri шарт болгандыктан, мактануынын ер сш п де жок жэне айтыстын жанрыныц e3i эр акыннын езш жогары санап, карсы жагын жулыгынан келтчрмей, оган устем- дж сез!мде болуын талап етедГ Егер, карсы акынды озь нен жогары койып, езш одан темен санап, юб1ртжтеп отырса, ол акын айтысып m u i жецбск? Жай кезде езГ нен артык санап, данкты акындар деп угатын акында- рын да, атымэл1м емес, жас акындар айтысында да жо- FapFbi шартты берж устап, жещлш калганга шешн езш карсы жагынан жогары коюга тырысып, ернплденш, мактанып багады. Бул айтыс елендершш керек стушен туатын закды нэрсе. Абай — айтыс акыны емес. Сондык- тан, жогаргы тэр1зд1 айтыс жанрына гана тэн тенеудщ Абай елендершде неге кездеспейтМ де TyciHiKTi. Акын- дардыц 03iH-03i мактауы тек айтыс елендершде гана орынды. Сонда гана онын ер сЫ п жок. Баска жай елек- дерде 03in-e3i мактаса, ол акынныц данкойлыгы болар едг Казак халкы — мактаншакты мейлшше жеккеретш ел. «©3iH-03i мактаган — ел1м1пн кара басы», «взш мак- таган — эпз деп» багалайды. Мактаншактыкты ел1мдей жеккерш катты курес ашып: «Ол арсыздык 6earici» де­ ген дана акынныц елендершде езш эр нэрсеге тенеп, ко­ ку ушш колданылатын тенеуд1н' кездеспеушщ бул — eidumi ce6e6i. Ушшшк Абай — окушыларымен тжелей сейлесш, ем1рдеп муны мен журектеп сырын айтып, кеп кекесетш Гете, Толстой сыкылды улкен ой, терен ninip Heci. BipaK, онын сыры журттын надандык, пэлекор, пар- тияльны, солардын ш ш де езшщ жалгыздыгы, сонан ту- ган муц мен зар: «Атымды адам койган сон, Кайтып надан болайын? Халкым надан болган сон, Кайда барып онайын?!» (Абай, I том, 207-бет). «Жет1м козы тас бауыр, Тушлер дс отыгар...» (Абай, I том, 146-бвт). 208

«Моласындай баксынын Жалрыэ калдым тап шыным». (Абай, I том, 99-бет). Тары осылар тэр1зд|, eMip толкыны, терен сез1мнен саркыла келш iuiTeri KyfliKTi сыртка шырартты. Ал, езш мактап, баскадан езш н артыкшылырын айтып жарк ете каламын деу Абайра жат. Жсжарры тенеудш Абай еле- шнде кездеспеушщ бул ушшнп себебь Сонымен катар, Абайдын ты корына коскан жана тенеулер1 де аз емес. Абайдын жана тенеулершщ кепш ш п казактын бу- рынры эдебиетшдег1 тенеулердщ улпсн непз1нде куры- лады. Эпитет Tapi3fli тенеулерде де Абайдын колдану туршде, езше uiefiiiiri эдебиетте колданылмаран, езше тэн ерекшелжтер! байкалады. «Куйрыкты жулдыз сешлд1, Туды да кеп турмады...» (Абай, I том, 180-бет). «Куйрыкты жулдыз» бурын да колданылган. Bipaic, адам eMipiH оран тенеу бурын болган емес. сАдаскан куинк cenuui, ¥лып журтка кайткан ой» (Абай, 1том, 172-бет). ойды адаскан куппкке тенеу, немесе: «Болатша д1ршдеген жалын кврген, Bip KyaripT тартып жэне оттай жанран» (Абай, II том, 103-бет). болатка халык эдебиетшде эр нэрсеш теней бередк Bi- рак, суйген сулудын квзш жалын кврген болаттын от квргендег1 e3repic кубылысына тенеу em6ip эдебиет нус- касы, eui6ip акында (казакта, Абайга шейпн, болган жок. Осылар T9pi3fli Абайдын вз елендершде кездесетш жана тенеулер: «Акылдынын сезшдей ойлы куйд1, Тыкдаранда кешлд1ч ecepi бар...» (Абай, I том, 187-бет).

«Коркилен гнллей куатты» (Абай, I том, 240-бет). «Кезге камшы тигендей Шырайналды арткы жас» (Абай, I том, 180-бет). «Куаты оттай буркырап, Уэзшге елшеп т1з!лген. Жанбырлы жайдай сыркырап, Как булттан узшген» (Абай, I том, 204-бет). «Сагынсам да алыстан Журуип ем кунше жылынып» (Абай, I том, 245-бет). Эрине, булар сыкылды бурын колданылмаган, 6ipaK, езшен бурынгы эдебиеттег! тенеулердщ Heri3iHe курыл- F3H жана тенеулер Абайдан коп табылады. Онын бэрш б1рдей кел-ripin жату кажетшз. BipaK, эцпме олардын тек жаналырында FaHa емес, сонымен катар, уздщ керкемдщ, жайнакы жандылыгын- да. Бул жарынан да Абай — кешнгшерге ул гш акын. Абайдын квп жана тенеулер! орысша аудармалары мен шырыс эдебиетше байланысты. «Толкынын журегшщ хаттай таныр» сыкылды 6ipeH- саран аударран елендердщ эсершен туран жана тенеу- лермен катар, улг!а орысшадан алынса да, сейлем ку- рылысын казакша е т т , ж1гш б1лд1рмей ж1берген жана тенеулер де аудармаларында жш ушырайды. «Кулын, тайдай, айкасып, ойын салып, Кептерше суйшскен демалыс бар» (Абай, И том, 105-бет). Мундагы «кептерше» — орыс елендершдег! тенеудщ улг!сшен алынран. Казактык елендершде кептерге тенеу жалпы кездеспейдк Ал, орыстарда кептерге тенеу жш ушырайды. Бул жердег1 б1здщ айтпагымыз — сол тенеу­ дщ жаналыры рана емес, орыс эдебиетшдег1 тенеулердщ улгкш калай алып, Абайдын калай пайдаланатыиынын жолын корсету. Абайдын «кептерше» деген тенеуше «кулын-тайдай» деген казактын байырры, дардылы тенеуш катар койып колдануы «кептерше» тенеущщ бурын ж о ры н, баска эде- 210

биет тшша улНсшен келш KipreHiH байкатпайды. Орыс- шадан аудармаларында кездесетш тенеудщ бфалуаны темендегщей: «Соккан боран секши 6i3jUH eMip. Не тыныштык тауып бсрд|, eeiH де кер» (Абай, II том, 153-бет). «Арыстаннын жалындай буйра толкын, АйдаИардай буктелш жуз толганып...» (Абай, II том, 111-бет). «Мент eMipiM — 6ip суык сур, Кузг1 кундей тур бузык», (Абай, II том, 75-бет). «Уакыттай вз1 жуйр1к ат мшем1з», (Абай, II том, 95-бет). «Муз журепм май сыкылды Epin от боп, куйд| жан...» (Абай. II том, 77-бет). Мундапл тенеулер де орыс эдебиетМн улг1амен жа- салса да, ж т н байкатпай, «тап-таза» казакша болып еспледь Ал, ш ы ры с эдебиет! — мэдениет1мен байланысты ту- F3H жана тенеулер 6ipeH-capaH FaHa. Мы салы : «Зи зэЬардай куйд!рд1 гашырын катты», (Абай, I том, 34-бет). «Кок канат nefiic кусындай Ку аташка конактап...> (Абай, I том, 218-бет). Дшмен байланысты осы келт1рй1ген 6ip exi-ак тенеу. Калгандары ш ы ры сты н, грек, рим елдершш даккты адамдарынын атымен байланысты: «Аплатон, Сократ акылды, КаЬарман, Faли журекп... Ескенд1р, TeMip, Шынтыстай Мусылманда атактыв (Абай, I том, 240-бет.) Ш ы рыстын данкты адамдарынын аты Абайра mefliHri эдебиеттерде кездесе береди Байток, Жанузак, Шернияз 14* 211

т. б. акындарда да бар. Ол жаналык емес. Мундары жа- налык — Абайдын ез ерекш елт, эллипсис занына суйе- н т , тенеудщ журнактарын тастап KeTin, сез унемдеу. Дурысында: «Аплатон (дай) Сократ (тай) акылды КаЬарман (дай) Рали (дай) журекть Ескснд1р (дей) TcMip (дей) Шынгыстай Мусылман да атакты» — болуы керек. Абай сейлемд1 кыскартып жэне салыстырмадшы 6ip- неше адамдарды 6ip-aK журнактын манына жинастырып, текеудщ 6ipHeuie журнактарын эдеш тастап кетедг Bi- рак, айтайын деген ойы ап-ашык. Бул э д к — тек Абай­ дын езше гана тэн, сондыктан жана жэне аз сезге кеп магына сыйгызу деген эдебиеттщ акындар алдында коя- тын Heri3ri шартын 6epiK устаган шын мажиде сез мк- Kepi eKeHin де ацгартатын эд к.

V I I I тарау АБЛЙ 0Л ЕН Д ЕР1Н Д ЕП АУЫСТЫРУ МАЕАНАСЫНДА КОЛДАНЫЛАТЫН С 03Д Е Р — (ТРО П Ы ) а) Метафора. Ауыстыру марынасында колданылатын свздер казак елендершде де баска эдебиеттердеп поэ­ тик тшдермен Heri3i 6ip. Метафора, метанимия, синекдо­ ха, кейштеу, символ — бэр! женшде де осыны айтура болады. BipaK, мазмуны жагында езгеш елж болмаса да , к а ­ зак елендершдег1 метафораларды орыс тш н д еп мета- форалармен салыстырранда ж асалуы жап>1нан, езж ш е, Kefii6ip ерекшелжтер1 де ж о к емес. Ж алпы алганда, метафора — сырткы, не iiuai 6ip ук- састырына карап, 6ip нэрсеж екжнн нэрсеге балау. Еж нэрсенщ арасына тепе-тендж б м п с ж кою десек, казак елендерж де солай eTin шыгару уш ж, кейде 6ip нэрсеш екшпн нэрсеге тжелей болса да, кейде ж ал гау аркылы, кейде кемекнй етктж тер аркылы жасалатындырын ке- рем1з. «Кулакер, экеи — тулпар, шешек — сункар, Согып еи денсшнде cerin аркар». (Акансер!). «Дристан ед1 Исатай», (Махамбет), 213

Бул узш дм ер де «К улакердщ экесш — тулпар, шеше- ciH — сункар», «И сатай — арыстан» деп, «тулпарра», «арыстанра» Tineлей балап ж эне eni нэрсешц арасына тепе-тендж белп с!н кояды. (И сатай да арыстам, арыстан да ары стан). Аристотель тенеу мен метафора туралы айта келш , мынадай мысал келт1редй «Л ев (— Ахилл) ринулся — и Ахилл ринулся, как лев (64) дейдь Мунын алдыцрысы — метаф ора, со н ры сы — тенеу. Д ем ек , тенеуде 6ip нэрсеш eKiHuii 6ip нэрсеге теке- генде, eKeyiniH арасында еш айырма ж о к, тепе-тен деп ук- паймыз. EKeyi eKi нэрсе, eKeyinin >Kiri эрдайым ап-ашык. Тек б ел гш нэрсе аркылы белгш з нэрсеш кезге елестете- Mi3. «Ол арыстандай айбатты» дегенде арыстан сыкыл- ды, тэр1з д 1, 6ipaK арыстан емес. М етаф орада ондай сьптеу ж о к. «Ол — арыстан» деп кесш айтады . Арыстан мен батырдын кайраты жарынан уксастырын алады да, 6ipiH eKinmiciHe тепе-тен етедй (Арыстан — баты р, батыр — арыстан.) Тенеу мен метафоранын 6ip-6ipine жакындыгы улкен. Муны рылымпаздардын бэрi де растайды. Аристотель «Сравнение — так ж е метафора, но с присоединением частиц сравнения» десе, Ж - Вандриес езш щ «Т1л» деген к1табында «Метафора — кыскартылран тенеу» дейдь(б). Ры лы мпаздарды н бул пш рлерйпц дурыстырын, eKeyi- нщ (метаф ора мен тенеуд1н) арасындары жакындырын к а з а к эдебиет1н1н поэтик т!лдер1нен мысалдар алып дэ- лелдеуге болады. К а за кт а тенеуд1ц журнактарын алып та с та с а , кез келген тенеу, оп-оцай метафорага айнала- ды. Kepicinm e, метафорара тенеуд1н журнагын коссак, онда ол тенеу болып шырады. «Ол арыстандай айбатты,— (тенеу). Ол — арыстан айбатты»,— (метафора). немесе, тецеудщ журнарын кыскартып, метафоранын 03i- не тэн ж ал га у , не комекш1 ет1с т 1ктер1н ко ссак, тенеу — метафора болып шыгады: «Арыстаным айбатты», Арыстан eai ол айбатты». Бул уз!нд1лердег1 тенеу мен метафора жакындыктары, орыс галымда'рынын метафора параллелизмнщ дамыган Typi, оныц дам у саты сы тецеу деп карайтын кисынын то- лы ктыра туспесе, кайшы келмейд1 (эрине, 613 бул жерде

казак эдебиетшдеп метафора, тенеулердщ тарихи даму жолдарын айкындау мэселесш койып отырранымыз ж ок, сондыктан, ол ез алдына басы ашык калатын м эселе). Сейтш, к азак елендерш деп тенеу мен метафоранын жакынлыеы: тенеудщ журнарын кы скартсак метафора болып, метафорага тенеу журнактарын ж ал га са , тенеуге айналады, бул 6ip. Екйнш, тенеуде де, метафорада да eKi нэрсе катар алынады, эйтсе де, казф , бул eKeyiniH арасындары айырмасы да ашык нэрсе. Bipimui, тенеуде 6ip нэрсе, eKiHmi нэрсеге тенелсе, метафорада баланады. Тенеу: бул — пэлендей, сол Tapi3fli, сеюлдд лесе, метафо­ ра: бул — пэлен, бул — сонын 03i деп кесш айтады. Мар­ на жагынан, эрине, eKeyi 6ip емес. Екншп: тенеудщ езш е тэн журнары бар да, метафо­ ранын езш е тэн ж алгау, не баска сездер1 бар. YiuiHiiii: тенеуде тенеу журнактарынын тенейтш сез- ге жалгануы мшдепд турде болса, метафорада сезге ме- тафоралык мэн беретш сездер, не жалраулардын унем1 бола 6epyi м ш дегп емес. Ж алгаусы з да, не кемекнн сез- ci3 де, dip нэрсе eKiHmi нэрсеге сырт жарынан, не баска жагынан уксастырына карап, тшелей балана бередь TepTiHmi: тенеуде тенелетш нэрсе мен тенейтш нэр- ceHiH eKeyi де удайы карсыма-карсы турса, метафорада уксастьты бар napceniH 6ip жары калып коюы да мум- кш. Б !рак, контекст бойынша, ол н э р с ет окушы киялы аркылы Tycine алады. M ine, тенеу мен метафоранын 6ip- л т , айрымашылыктары, Heri3iHe алганда, осы айтылран- дар. Солай дей турсак та, жалпы к а за к эдебиетше тэн жэне кеп кездесетш метафора, ол eKi жаты балайтын нэрсе мен баланатын нэрсен!н eKeyi де) карсыма-карсы туруы. К азак эдебиетшдеп поэтик тш дщ бул ерекшелш- Tepin Совет aayipinin улкен окымысты, атакты ралымы, академик А. С. Орлов ете дурыс ангарран. Александр Сергеевич e 3iniH «К азакты н батырлар жыры» (1945-жы лы ) атты багалы енбепнде тенеу мен метафорага к азак жырларынан толып жаткан мысалдар келлредк Метафора: «Сирота, оставшийся в утробе матери, Я на твоего верблюжонка похожу, Вы на моего отца походите» (66) («Алпамыс») 215

(Сайын» жырынан мына узш дМ алады: «Имя ей — Аю-Бексш, Волос ее мерный густ, Голос ее — звонкий курай, Шеки ее — розовый куст. Уста ее — нет краше уст. Взоры ее — при жизни рай, Стан ее —1гибкая лоза, Ходит словно гордый фазан, Бегает, как горная коза» (67). Александр Сергеевич «Тары да ултты к эр турл1 образ ж эне метаф оралар кел-прел1к»,— деп, темсндеп у-пндш алады: «Ты — оплот моего совета. Ты — жемчужина моего широкого живота... Ты — неутомимый Дульдиль мой (Легендарный конь, принадлежавший Азрет-Али) Ты — сладкозвучный соловей» (68). Академик А. С. Орловтын к азак батырлар жырынын тьпдершде ж асаган талдаулары к а з а к эдебиетшщ поэтик т ш н терен зерттеуде мэш зор. вй тк е ш , 6ipiHiui жагынан к а з а к влендерш де метафора к еп ш ш п н де 6ip нэрсеш екшни 6ip нэрсеге карсы м а-карсы койып бал ау аркылы жасалы наты нды гы н керсетсе, екшкпден ©Mip кубылысын суреттеуде метафоранык поэтик т 1лде алатын орны улкен, екендшн жэне керсетедк Курылысы жагынан алганда, казак эдебиетшде мета- форанын бес Typi бар. Ягни бес турл1 жолмен ж асалы - нады. BipiHUii: метафоранык ж ай Typi. Еюнил: ж алгаулар аркылы жасалынатын метафора. YmiHini: кемекш ! eTicTiK аркылы жасалынатын Typi. Тертш ш к курдел1 метафора, немесе метафоранын улгайган Typi. BeciHUii: м етаф ораны к «бейне 6ip», « те к* деген сез- дердщ квмег!мен ж асал аты н Typi. М етаф о р ан ы н 6 ip iH m i T y p i, ягни, ж ай Typi жалгаусыз, журнаксыз бiр нэрсен1 eKiHmi нэ рсеге бал ау аркылы жасалы- нады: «Кеп сез — KSMip, «Аз сез — алтын» (69). 216

«ЖМттщ ум!т — баскышы Кия таудан асура. XiriiriK умit — бак Kiari Кайындык кулпын ашуга (70) М е т а ф о р а н ы н е к i н ш i т у Р i «мын», бын», «пын», «сын», — ж 1к т ( к ж а л р а у л а р ы , не: «м», «н», «ы» (сы ) — т э у е л д 1к ж а л г а у л а р ы а р к ы- л ы ж а с а л ы н а д ы. ЛОктш жалгау: «Сен бузау repici шешксш Мен епз Tepici талыспын» (71). (Мен) «Бес тулсген 6epiMiH, Белте соксан жырылман» (72). Тэуелдж жалгаулары аркылы жасалынатын метафо­ ра темендеплер тэр1зд! болып келедн «Халкыкыз капа болмайды, Есен барса жолбарысыц» (73). Н емесе, осынын сыпайы rypi: «Бэн-еке, Ыз 6ip аккан буларыыыз, Зарлаган 6i3 6ip жет1м ылагыкыз» (74). «Исатай — ел epxeci. ел серкес!» (75). «Таудары тарлан шубар 6i3 ед1к» (76). М е т а ф о р а н ы н у ш i н ш i т у р i, к е м е к ш 1 CTi c Ti KTepf l i H ж э р д е м 1м е н ж а с а л ы н а д ы : (Ед1, efliM, едщ, екен, ем, ен, м, н.). Булар 6ip-6ipiHe баланып турган eni сезге, сейлемге бггкен туе 6epin, олардын метафоралык мэнж толыкты- руда ерекше орын алады жэне ауыз эдебиетшде болсын, ж азба эдебиетте болсын бул метафоранын кеп кездесетж Typi. Акжуш с е з ж суреттей келш: «Койда барылан козы ед1м, Жылкыда шанкак боз efliM» (77). «Кара судын бетшде Сырылып аккан сек едщ» (78). «Арыстан еш-ау, Исатай, Бул пэнидщ жузшде Арыстан одан xix еткен» (79). «Шарыктаган сункар еы. Канатым сынды уша алмай> (80), *17

«Орданыц басты билер! — Кас каскырлар мында екен» (81). «Молдалардан сурасам, Ак шейттт 03i екен». Метафоранын улгайган Typi, не курдел1 метафора ез ара ушке белшедк а) б i р н э р с е н i б 1р н е ш е н э р с е г е б а л а у а р к ы л ы: «Токсан бес деген тор екен, ДуШм жаинын коры екен, Каргныи десен, e«i жары ор екен, Найза боны жар екен, Ty6i жок терен кел екен, Нл конбайтын шел екен, Келмейтурын неме екен...» (83). М унда «токсан 6ecTi», «торга», «корлы кка», «opFa», «жарра», «келге», «ш елге» — кы скасы, 6ipneuie нэрсеге балап отыр. 0 лек сейлемшдег1 «токсан бес» барлык соз­ дан казыры болса, ол сезд щ б аска нэрселерге балау же- нш де дэнекер болып турран кемекнп е т к т ж «екен». B i- р ак, курдел1 метафоранын бул Typi тек кана «екен», не « е д Ь лер аркылы рана жасалы нады деп урынып калмау керек. Кейде ж ал гау сы з, K9MeKmici3 де 6ip нэрсеш 6ip- неше нэрсеге тжелей балау аркылы да жасалынады. «Карга батыр, ор сезщ — кузне, алтын, Сыртыннан тилеу тшер барлык халкык» (84). «Бишара болдын сум казак Жалмауыз болды улыгын» (85). б) У л г а й р а н м е т а ф о р а н ы н e K i Hm i ту- р i — 6ip нэрсеш eKiHmi нэрсеге б1рден балай салмайды, не нэрсеге б ал ам ак, эуел1 сол нэрсешн артыкшылык, ерекше касиеттерш поэтик -плдердщ баскаларынын (ке- 6iHe эпитет) ке м е п , жэрдем1 аркылы суреттеп, кезге елестетш алады да, сосын барып балайды. М ы с а л ы : «Мен тауда ойнаган карт марал, Табаным таска тиер деп, Саксынып шыккан киядан». Б ул узш дш е акын взш маралга балайды. BipaK, оны тж елей балай салм айды , «мен марал» демейдь карт м арал тау да ойнаган м арал, табаны тас тиер деп, куш бурын алдын ойлайтын с а к марал, кы скасы, осы узж д Ь

fieri толып жаткан эртурл! эпитеттерю.н 6api де «м арал» деген сезд1 аныктайды. Акын езш щ юм екенш айту уилн эуел1 маралды суреттеп, оны окушылардын кез алдына елестетш алады да, сосын барып езш маралга балайды. «Мен каракустан туган калыкпан, Сейлер сезге жалыцпан» (86). тагы баска осылар тэр1з д 1. в) б i з ж о г а р ы д а , м е т а ф о р а м е н тенеуд|н айырмасын айта келш, кейб1р метафорада ею нэрсешн карама-карсы туруы шарт емес, еюннн жагын окушылар сейлемшн магынасына карап е з Ь а к сезед! дедж . Bi3iue, бул да метафоранын улгайган турше жатады . «Келге б1ткен курагым, Сурылып озган пырагым» (87). «Шамдансам, жыгар асаумын, Шамыркансам, сынар болатпын» (88). Бул узш дмерде балап отырган жагы бар да, балай- тын Hapceci ж ок (Алдынгы ек! жолда «сен» деген сез, coKFbi eKi жолда «мен» деген сездер айтылмай кал ган ). Оларды сейлемн1ц мапянасына карай yFyFa болады. Буларды 6i3 метафоранын yfiFaflFaH TypiHe жаткы- зуымыздыц ce6e6i: api dip Hapceni 6ipaeme нэрсеге б а ­ лайды, api суреттеп алып, сосын балайды. Мунын eKeyi де улгайран метафоранын Heri3ri шарттары. М е т а ф о р а н ы н 6 e c i H i n i т у р i: « б е й н е б ip», « б е й н е (тен )» д е г е н с е з д е р а р к ы л ы жасалынады. Бул сездердщ xenuiuiiri тенеуге де жакы н утым ту- гызуы мумк1н. BipaK, тереюрек карасак, тенеуден repi метафорага жакындыгын мазмунынан керуге болады. «Пайдасы мол ж1пттер Дария шалкар келмен тен. 6з басынан пайдасы аспаган Ел конбаран шелмен тен». (89). «Ауызы бейне шалгы орак, Шеп емес, 6ipan май орады» (90). «Басы жок, терт аякты жаисыз 6ip зат, Кулары жок, кез| жок, бейне 6ip ат» — (91). деген мысалдарды алсак, «Ауызы шалгы орактай» деген- нен сейлемнщ курылысы езгермесе де, магынасы 6ip- 219

(Сен) «EcKepin icien ойлаган, Тэуекелге нар едщ...» (Абай, I том, 177-бет.) 4) Метафоранын улгайган Typi: а) «Демалысы — усюрж, аяз бен кар, Kapi кулан — кыс келш элек салды» (Абай, 1 том, 83-бет.) «Картайдык, кайры ойладык, уйкы сергек, Акылык— ашыран у, ойын — кермек...» (Абай, I том, 44-бет.) «Сэлем — борыш, сез — кулык болганнан сон... (Абай, I том, 52-бет.) «Yiu-ак нэрсе адамнын касиет1: Ыстык кайрат, нурлы акыл, жылы журек» (Абай, I том, 181-бет.) б) «Берексл! болса ел — Жарасы — жайлау ол — 6ip кол. Жапырагы жайкалып, Солкылдайды, сокса жел. Берекеа кеткен ел,— Суы ашыран батпак кол...» (Абай, I том, 100-бет.) Абай елендершде жораргы метафоралардыц балай- тын нврсесш айтпай, тек баланатын нэрсесш Fana айту- шылык жш ушырайды. О сынын ек1НШ1 6ip Typi балайтын нэрсесш еленшщ бас ж аты н да рана 6 ip рет келт1рш, баска жагында ба­ ланатын нэрсесш щ езш суреттеу. М ы с а л ы. «Keuieri Оспан — Bip белек жан, Yfii — базар, туз1 — той». «Жауга мылтык, Доска ыитык. Жас асар ма осыдан...» «Ел тамарын, Журт азабын, Жеке тарткан Kerri гул». (Абай, I том, 149-бет.) А л д ы н р ы уш ж олда «Yfli — базар , туз1 — той» бала­ натын нэрсеп де, балайтын нэрсеа де бетпе-бет, кара- 222

ма-карсы. Ал, сонры ж олдарда тек 6ip-aK жары бар — сжаура мылтык, (доска — ы нты к)). « Гул...»: BipaK, эн- riMe Оспан туралы болрандыктан, «мылтыкка» да, «ын- ты кка» да, «гулге» де балап отырраны — Оспан екеш окушынын кещ лш де турады да , карсыма-карсы койып балам аса да, окушыра TyciHiKTi. «Абдырахманнын келш ш еп— Марышка Абайдын айткан жубатуы» дейтш елеши алсак, мунда элдынры- дан repi де киыннан киысатындырын керем1з. А лдыкры (Оспан туралы) еленде елецшц бас жарын- да 6ip рет болса да, «Оспан» айтылады. Ал, мына сонры елецнщ еш жерш де де Абдырахманнын аты аталмайды. (Ол) «Тиянагым, турлауым, Енд! KiMre асылдым...» (Абай, I том. 242-бет.) Муныц метафора екенш тэуелдж жалгауы «ым» мен жасырынып, ойда турран «ол» деген с ез аркылы б1лем1з. Немесе: «Самородный сары алтын Саудасыз берсен алманды Саудырагаи жез1не. Саудырсыз сары камканы Садага Keraip сурайды Самарканнын 6e3iiie> (Абай, I том, 59-бет) деген елещн алалык. М унда «алтын», «кам ка» деп отырраны акы нны к сез- дер1 де, «жез», «без» деп отырраны баскаларды н c©3i. BipaK, ол сездердщ кайсысы болсын сейлемнен тыска- ры.— Эйтсе де, сейлемн1ц марынасына карай эцг1ме не туралы eKeH/iirin aKFapyFa болады. Б. «Б е й н е, (б е й н е б i р) т е к » т э р i з д i с е з - д е р а р к ы л ы ж а с а л ы н а т ы н T ypn epi: «Интернатта окып жур Талай казак баласы, Жасвсп1р1м, кок epiM Бейне колдын саласы...» (Абай, I том, 66-бет). «Кайгын болар шермен тек, Кара кенл!м жермен тен.

СенЫз маган жат твсек, Болар бейке кврмен тен...» (Абай, I том, 107-бет). «Бейне», «тек» сездер! косылган жерде сейлемнщ ма- рыналары тенеу емес, мстаф оралык урым беретшд1гш бул мысалдардан аник керуге болады. Метафоранын эр Typinen келлрш ген мысалдар, улы акыннын езш е шейш п эдебиеттердеп поэтик ллдердщ бар улплерш толы к мецгерш, эр турл) en ip курбылас- тарын суреттеуде омы е з керегше ж арата алрандырын керсетедк бул 6ip. Екншп, осы улплерд1 менгере оты- рып, Абайдын езш щ де эдебиетке шрНзген ж аца ме- таф оралары аз ем ес — бул eici. Эрине, тш де болмаран ж ака сездермен эдсби ти ш байыту кандай акынра болсын элшен ты с жумыс. ©йт- KeHi, кандай улы акын болмасын, бушл халыктан асып Tycin, жалры з 63i л л ж асауы мумкш емес. Ондай акын- ды тарих б1лмейдн Эр елдщ улы жазуш ы — акындары- нын 03i Kipri3ren ж ац а свздер1 сол улттын жалпы тш н е салыстырранда дарияга TaMFan тамшыдай Fana деуге болады . Кай акын болсын, езш е шейшп жасалынран ха- лы ктын э з 1р тш ш е кез келед! де, шашылып ж аткан бай казнаны м аржанш а Ti3in, киюын тауып калап , тот бас- канын аршып, шрлегенш тазартып, жансызына жан, кансы зы на нэр 6epin, ж а н а нэрсе етш шырарады. Улы акындар эдебиет тш н дамытты, байытты, жана свз, жа- наша сейлем, образдар Kiprt3fli дегенде — 6i3 осыны урамыз. АБне, осы жарынан алранда Абайдын казактын эдеби л л ш ж асауда енбегшщ ете зор ек е н д т н поэтик л л д е р д ш эр кайсысынан да керуге болады. Сонын 6i- pi — м е т а ф о р а . B i3uie, Абайдын к а з а к поэтик л л корына коскан ж а ­ на метафорасы да аз емес. 9p i кунды. Сездерш казак­ тын ез л л байлырынан ал са да , оны киюластырып ка- лауы у зд ж шебер, беретш мазмундары терен, жаца образ, ж анаш а урым болып шырады. М ысалы: «Журек — Tenia, кызыктын — 6opi асыл тас, Сол кызыксыз eMipfle журек калмас» (Абай, I том, 228-бет). «Кун — куйеу, жер — калындык сагынышты», (Абай, I том, 124-бет). 224

«Достык, кастык — 6api де журен ici, Ар, уяттын 6ip акыл — кузетииа...» (Абай, I том, 228-бет). «Журектш акыл — суаты Мархабат кылса тэшр ушш...» (Абай, I том, 196-бет). «бткен eMip — ку сокпак, Кыдырады талайды» (Абай, 1 том, 172-бет). «0Mip жолы — тар сокпак, и1лген жак, Шлтш ек! басын устаFan хак» (Абай, I том, 173-бет). «Шырып кетер, я калгыр. Оран акыл — арам без» (Абай, I том, 94-бет). «Салран эн — келенкес1 сол кешлдщ, Тактысына билсс1н ол кулакка» (Абай, I том, 187-бет). «Алды — ум1т, арты — екМш алдамшы eMip, Желжпен жергс тыкпас Kiciii бар ма» (Абай, 1 том, 205-бет), «Шыныменен тамам ел Кете ме екен ит бола...» (Абай, I том, 76-бет). «Сен жаралы жолбарыс ен, Мен KiiiKTin лары ем...» — (Абай, II том, 80-бет). Бул келт!рш п отырган «Ж\\Фек — тещ з, кы зы к — асыл тас», «акыл, ар — уяттын ку зетш ю » тары баска метафоралык сейлемдердщ сездерш жеке-жеке алган- да жалпы т 1л 1м1зде бурыннан бар палендей жацалыпл ж ок Tapi3fli KepiHce де, Абайдан бурынры эдебиеттен Абай колданган турд! кездесэтре алмаймыз. Сондык- тан, олар ж ана. Энг!ме, эрине, онын тек ж ал ац тур1нде рана емес, мазмунында да. «Акылды ар уяттын кузетшь ci», «журек — теадз, кы зы к асыл тас» легенде сол кор­ нем сездердщ астарлы марынасында канша терен ой, терец niKipnep жатыр. Осылар тэр!зд1 зр образда улкен 15 К. Жумалиеч 225

мэн жатушылык, Абайдын б аска акындардан ерекше касиетш щ 6ipi деуге болады. Абай елендерш деп метафоралардын жэне 6ip ете ж ш кездесетж тур! — эпитегпк метафора жэне метафо- ранын шендеепрумен байланысты келетш турлерк Эпитеттж метафора: «HiciH — гул аккыган, Нурын — кун шалкыган» (Абай, I том, 135-бет). «Ак ет1н улб1реп, бзгеше б1ткен гул» (Абай, 1 том, 135-бет). JKoFapFbi жана метафораларра келт1рген мысалдар- ды алсак , метафораларынын Ke6i эпитеттермен байла­ нысты болып отырады. «0Mip жолы », не «тар сокпак», не «ку сок п ак», « Б е с ж — тек кана жайлау емес, кен ж айлау» т. б. Ш ендеспрумен байланысты келетш метафоралар де- ген1м1з темендегшер тэр1здк «Cis жалын шок, б!з 6ip май, Ыстык сезщ к1рд1 iuiKe, Май тура ма шыжымай...» (Абай, I том, 107-бет). «Кайгын — кыс, жузш — жаз, Боламын кврсем, мэз» (Абай, I том, 135-бет). «Б1з — кыргауыл, da — туйгын, Тояттай бер, кел де алып» (Абай, I том, 108-бет) «Bipeyi — квк балдырган, 6ipi — курай, Б1р жерге косыла ма кыс пенен жаз .» (Абай, I том, 148-бет). Б ул узш д1лердег! сездерд! 6ip HapceHi eKmmi нэрсе- ге тжелей балауы жагы нан алганда метафора. BipaK, «Кы с пен ж азды », «от пен майды», «кыргауыл мен туй- гыиды», «балдырран мен курайды», кыскасы, арасы ал- ш ак жаткан eKi нэрсеш 6ip-6ipiHe карсыма-карсы кою- шылык жарынан — шендеспру. Акын айтайын деген ойын, свз ж о к, метафора аркы- 226

лы бермек. Эйтсе де ойын жинакы , жанды етш беру уинн — ш ендеспруд1де коса колданады. Эрине, 0FaH тацкалура болмайды. 0 й т к еш , эдебиет- те поэтик тйш ердщ езар а байланысты келш отыруы т 1л- д щ ж алпы заны десек, кейде белгйи 6 ip 9Mip кубылы- сын, не ce3iM дуниесш суреттегенде, поэтик тж д щ 6ip тур!мен оны айкын eTin беруге мумкш болмайды. Ондай ж агдай да акындар е з ойын окушыларына тез ж е т а з у yuiin суреттеу куралынын казы гы eTin колданып отыр- ран поэтик тж м ен байланысты, поэтик тьлдердщ баска да турлерш колданады. Ол, эрине, занды да, керект1 де. Муны, acipece, улы акы ндарда кеп кездест1рем1з. Эр турл1 eMip кубылысын суреттеуде бул — Абайдын ен cyiiin колданатын эд1сш щ 6ipi. B i3, Абайдын шет тж дерден колданран сездерш тек- серген тарауымызда араб, парсы, орыс тмдерш ен кан- ша сез пайдаланып, ол тж д ерд ш Абай тш н ен орын алган себептер1н айттык. Б ул сездердщ б1ркатары f u - лыми, философиялык дши термин болса, б 1ркатары шаратай, араб, парсы эдебиеттержде колданылатын об- раздар — поэтикалык тм дер. Мундай образдар поэтик т м д ж баска турже караранда, acipece, Абайдын мета- фораларында жш кездеседк *K)3i — раушан, кез1 — rayhap. Лагылдек бет yiui акмар. Тамары кардан Иэм биЬтар, Кашын — куд|рет, колы шигэ> (Абай, I том, 32 бет). «Я, ярым калай болар жауап ce3i, Мэт — касын, тэштит — к1ртк. сэкш — Kesiu (Абай, I том, 34-бет). «СенЫк — жан лэззэл, Сенс1к — тэн шэрботь..* «Сулуды суймектж— Пайрамбар суниэт1» (Абай, I том, 135-бет). «Сол Масрут кыдир шалдан бата алыпты, Сокында «Шэмши — ЖиИон» атаныпты. Магынасы— «Бул дуниешн куш» деген, Жетиип б!зге гибрат сез калыпты... (Абай, I том, 252-бет). 227

Абайда орыс тыпнщ ыкпалымен жасалынран да кей- 6ip метафоралар ж о к емес. «Единица — жаксысы, Ерген ea i— бейне нал» (Абай, I том, 100-бет). «Барымта мен партия, Борi мастык, журт кумар» (Абай, I том, 137-бет). немесе, (c e 3i орысша болып келетш ) «Самородный сэры алтын» тэр1з д 1 метаф оралык эпитет т. б. Метафора Абайдын ен суйш колданатын жэне кеп колданатын тмпшц 6ipi дед in. Эрине, бул кездейсок емее. вй тк е ш , корнем эдебиет сездерд щ дэлдшш, аныктыгын, жайнакы, ойнакылыгын керек етумен катар, айтайын деген о й -п т р ш е окушыларыньщ шэк келт1рместей етш ceiwipyiH д е талап етедь Ол ушш эр образ ©Mip шынды- Fbina дэл келу1 керек десек, сонымен катар айтайын де­ ген niKipfli у з 1л д!-к ес1л д 1 айту да — неп зп шарттын 6ipi. «Арыстандай И сатай» бул эл( узш дБкесици niKip емес, «сол сыкылды рана». Б 1з княл аркылы эуел1 арыстанды козге елестетш алам ы з да , сосын барып Исатайдьщ кан- дай екен)н ш амалаймыз. «Арыстан efli И сатай» десек мунда « с е ю л д Ь ж о к. EKi нэрсенщ касиетш 6ip-6ipiHe ауыстырганда бул — «сол, соньщ е з Ь деп Kecin айтады да, окушыларынын сенбеуше, шэк келпрулерше жол калдырмайды. Сондыктан, метафора поэтик тщдердщ баска турлерш е Караганда ой-сез1мге тж елей эсер ете­ дь Ж алпы акындардын, сонын ш ш де Абайдьщ еленде- ршде коп кездесетш ш щ 6ip ce6e6i осы болуга THic. Ж эне тенеу мен метафораны с е з 1мге эсер ету1 жагынан алган- да, метафораньщ ерекшелш) де осы ой-сез1мге тез эсер етуш де. Сонымен байланысты, метафораньщ ce3iMre эсер етуде, 6i3me тэуелдщ жалгауы аркылы жасалына- тын Typi ерекше орын алаты нга уксайды. «Аспандагы жулдызым, Мандайдары кундызым. Суду ажар керкемдг, Кыз да болса еркем-Д1 Акжушстей аруды Алып кашып барасыц... (93) «Алтыннан соккан киярым, Кум1стен соккан туярым...» (94) 228

Осы узшдше келген метафоралар кайсысы болсын нэзж , сез1мд1тербетерлж сездер. Абайдын суикпендж — махаббат жырлары: «KesiMHiK карасы KeHJliMHin санасы...» (Абай, I том, 134-бет). деп келепш де сондыктан, hfhh сез1мге эсер ету -плен- иен туатын T3pi3fli. * Абай елендершде шумактын, не бунактын санын толтыру уцпн колданылатын с е з д е р д т болмауымен ка­ тар, эр ce3i белгйп 6ip магынага нег1зделшед1 десек, буны поэтик -плдердш кайсысына да байланысты afrryFa болады. Абайдын колданатын образдарынын 6 api де бел гш 6 ip максатка багынынкы. Эрине, акыннын олар- ды кун1 бурын ойлап алып, еленд! сосын жазбайтыны т м г е болсын мэл1м. Ой Ti3riHiH 6 epiK устасан болды, сез ез1 келед1 деп Катон айткандаи эр образ, эр сез ж азу устш де туатындыгы — жал гы з Абай емес, барлы к акын- Fa тэн нэрсе. Эйтсе де, ойдын да, ойшылыктын да rneri бар, шенбер1 бар. Абайдын ойы мен c e 3i эр кезде 6 ip- лж те. Бул, эрине, акындардын бэршщ колынан келе бермендн Опдай ой мен п л д щ 61рл1г!н куш и сакт.ау — Абай тэр1зд1 улы акындардын Fana колынан келетш ic. MiHe, осы жарынан алранда, Абайдын метафоралары кейде терен ой, кейде нэзж сез1м, кейде кен^л куйш бе- руге лайыкталынады. Олардын эркайсысына жеке ток- тап, талдау — айрыкша е з алдына мэселе. Эйтсе де, метафорамен байланысты,— Абайдын айтайын деген ой- niKipiHe карай сез тандауларынын 6 ipep мысалын кел- прелж . Абайдын кеп елендер1— ез заманынын жаман жактарын шенеп, мыскылдай отырып туземек, Keiiinri урпактарды жаманды к ic -эрекеттерден безд1рмек бол- FaH сатиралык елендер. CoFan лайыкты Абайдын езш е тэн Tin колданыстары бар. B i3 бул мэселелерге кейж жеке токталамыз. Ы рак, жогаргы талдап еткен метафо- раларды алсак, Абайда сарказм непзше курылган ме­ тафора турлерппц де кездесетшд1гш керем!з. Абайдын: «Ек1 сезд1 Tailip аткан (ол) Шыр айналган денгелек» (Абай, I том, 145-бет). 229

•Байи — баспак, Би1саспак- Эулек1 аспак сыпыра ку...> (Абай, I том, 143-бет). «Куйрыгы — шаян. бет! — адам Байкамай сенбе курбыра» (Абай, I том, 130-бет). деп келетш сезд ер 1 езш щ айтайын деген ойына образ- дарды тандап, талгап алатындыгына дэлел бола алады. Ак,ын е з к езш д еп сум -суркиялы кка карсы курес ашып, халкын эдьлдш, адамгерш ийкке б астам ак болса, соган бегет жасауш ы сум-суркияны ел угымындагы ен жек- сурын норселерге балап, мыскылдап, ж ер-ж еб 1рше же- тедк Корыта келгенде, ауы з эдебиет! езш е шейшп тари- хи эдебиеттердеп метафоралардын бар улплерш Абай толы к Meiirepin, в з елендершде олардын эр турш де юр- пзу!мен катар, езш ш е эр турл1 свз байланысы, сейлем курылыстарын ж асап, казактьщ эдеби тш н е толып жат- кан ж аца метафора ю рпздь М етафоранын, улгайган TypAepinin кейб1реулерш 03iHiH бурынры байыргы калпынан езгертш , жогаргы м эд ен и еттш к саты га ж ет ю зд к М етафора мен эпитет, антитеза мен метафоралардын байланысын кушейтш, оларды н там аш а-там аш а улплерш калдырды. Айтайын деген ой-niKipiHe лайыкты с е з тандап, эр сез ш ю рдж к е л ен к еа болып, калай Ti3iAyi керск, оларды мстафо- рада калай колданудын внегелерш кврсеттк б) Метонимия. Ауыстыру мапянасында колданыла- тын поэтик т м д щ 6ipi — м е т о н и м и я . М етафора ею нэрсенш арасында тек уксасты гы гана болып ауыстырылса, метонимияда ею нэрсенщ арасын­ да б е л г ш 6ip байланысы болады да, сондыктан, 6ipiH- miciHiK орнына eKiHuii нэрсеш алмастырып айтады. Мун- да ею нэрсеш 6ip-6ipiHe баламайды да, тенемейд1 де, тек 6ipiniH орнына еюннпсш колданады. Метонимиянын ж а с а л у ж олдары ж алп ы га б1рдей, сондыктан, казак, Ti- лш де былай ж асал ад ы деп айрыкша токтауды керекет- пейдк . Ei<i нэрсенщ алмастырылып, 6ipinin орнына еюннп- ci айтылып, 6ipi аркылы eKiHuiiciH уктырудын Typi кеп. «Мен ею а я к iurriM»— (асынын орнына ыдысын); «Ана 230

уйд1н кудасы келд1> (н ес ш и орнына уй га); «О ный к а ­ ламы жуйрж», «iciiiiH орнына колданатын куралы н); «Tijii жуйрж — (сезш щ орнына тэн мушесш) «Мен Абайды окы ды м »— (шырармасынын орнына авторы н); Юйладын ба, Ореке, барамын деп Азута» — (ел ш н ор­ нына каласын, турарын) алмастырып айтулар — 6api де метонимия. ©Mipfleri ic-эрекет, не эртурл1 6ip-6ipi.MeH байланыс- ты OMip кубылыстары канша кеп болса, алмастырылып айтылатын нэрселер де сонша кеп болуы мумкш. Демек, оларды байланыстарынын турше карап ж ж теу мумкш емес. Сондыктан, казактын ауыз эдебиетк тарихи эде- биет1 жэне Абай елендершен метонимияра жалпы мы- салдар келпрш , салыстырулар ж асап , б1зш е, Абайдын e3i Kipri3reH ж ана метонимияларына токталмакпы з. 1) Ауыз эдебиетшен: «Келбегпден кецес сура..> (95). «Жабыны жалды екен деп сатып алма, Жаманды малды екен деп жакын болма...» (96). «Hein барда етегщ жап, Кайратык барда мал тап» (97). «Бар мактанса, табылар, Жок мактанса, шабылар» (98). «Акты кудай асырайды, Караны кудай табады» (99). «Мыннан 6ipey шешен, Жузден 6ipey квеем» (100). <Б1рд1н Kecipi мынра...» (101). «Алыстан кызыл кершее. Манат емей немене,.,» (102). «Сол дэуреннщ тусында Самарканды сапырып, Шапкаи швптей жапырып, Аспадым да саспадым...» (103) «Байдык кызы жамылар Масаты шекпен, камкасын». (104) «Алты кулаш кулан атпен, Ycri толран болатпен...» (105). 231

«Сусар 6epix басында, YcTine киш кулпыдан, Керей улы Келмембет Свйлес кмлып KiAipAi, Аулынын келш сыртынан...» (106). «Кигеш атлас, кырмызы» (107). Ерлер жортып кун кврген» (108). «Салмай тонга мшетш кулакер1м, Кулакергс жараскан куранды epiM» (109). «Жук артында кездесед1 осы шубар, Шуберта мшген жаинын 6api кумар» (ПО). «Журс1з бе аман-ессн, кигаш кастар, Кара квз кызыл жузд1, сумб1л шаштар» (111). «Мырзанын тандап алган ак б1леп, Куйкалак кiрлi мойын токалдардай. Жарыгы табанынын токсан тшк, Зырлайды жалан аяк от арбадай...» (112). 2) Тарихи эдебиеттен: «Ж1г1т жаксы бола алмас, Алтаны жаман болтансын...» (ИЗ). «Кумбф-кумб1р KiciHeTin, Куренд1 мшер кун кайда» (114). «Ертеден салса, кешке озган, Ылднлан салса, теске озган, Кой мойынды, кек жулын, Квк жулынды жетелеп...» (115). Мен 6ip акку болдым халыктан сон» (116) «Мшгеш Исатайдын ак табан-ай, Сут 6epin, сулы 6epin баптатаны-ай» (117) «Жамаинан тутан жаксы бар, Атасын айтса нангысыз, Жаксыдан тутан жаман бар, Кундердт кун1 болтанда, Жарамады 6ip Tepire алгысыз» (118). «Улы менен кызына Кырмызы кытай кипзген» (119). 232

«Укш куйрык, майда жал Ею мезги! жемдеди..» (120). «Баскадаи асып кеткен Исатай-ай. IuiKcui алтын аяк, ак куйрык шай» (121). «Кара 6ip касы киылган, Кекпекбек тем1р кшнген...» (122). «Туркмении кос канатты, кек мойыны Шабылып жер танымас бэнп кермей» (123). «блеем де, «Кек кептерге» 6ip салайын. Ку тактай, ею шект1 экел 6epi...» (124). «Ак кейлек гашык болсак б1зге деген. Шыгалык ак тулк1дей тузге деген...» (125). Ауыз эдебиеп, Абайдын алдындагы жэне вз тусын- дары тарихи эдебиеттерден келтЁр1Лген метонимиянын мысалдарынан eKi нэрсе 6ipiHi« орнына eKiHiuici алмас- тырылып (ауыстырылып) колданганда ехпрдщ сан ал- уан кубылыстарынан алынатындыгы айкын кершедь Кейде аттыц орнына Tyci — («курещи мшер кун кай- да») кейде KHiMiHiH, каруынын орнына олардын ж аса- лынран заты («кигеш атылас, кырмызы», «Y cri толран болатпен»), кейде езж щ орнына кш мж (« а к кейлек ра- I шык болсан б1зге дейм ш »), кейде адамнын орнына — касиеп («жаманнан туран ж аксы бар, ж аксы дан туран жаман бар») кыскасы, шегше жету ете киын, колданы- л а бередк 3 ) Абай елендершен кейб|р мысалдар: «Алтын, кум1с киген1 — камка, торгын, Кутуин кыз, кел1ншек жур сокында...». (Абай, I том, 184-бет). «Ет1мд1 шал сипаган курт жесш деп. Жар тастан кыз кулапты терен сура». «Kopi, жас дэурен1 еткен тэту емес, Епке кенер, ет журек сату емес». (Абай, I том, 184-бет). «TinTi онбассын езще ез1н мэз боп, Дастархан мен катынды мактан керсен» (Абай, I том, 184-бет). 233

«1шт Терек бойлаймын ©ткеи куншк уларын...» (Абай, I том, 197-бет). «Кудай коскан косактан Жалганда калдым жырылып...» (Абай, I том, 246-бет). <Afuh жесек, акылын жаннан асар, Сары жесек, дэулет1к судай тасар...> «Абай, I том, 250-бет). «Имансыздык намазда Кызыл бастын салган жол» (Абай, I том, 100-бет). «flapi коскан аякты iuiKeHiicH сон, Эз1м барып жыгылды шалкасынан...» (Абай, I том, 269-бет). «Кекпенбек TeMip киген еншен батыр Тартылып женелед1 сырнай-керней...» (Абай, I том, 255-бет). «Атадан алтау, Анадан тортеу, Жалгыздык керер жер1м жок» (Абай, I том, 99-бет). «Уш мэз боп кой сойды Суйшимге шапканга...» (Абай, I том, 92-бет). Бул Tapi3fli метонимиялар Абайда ете кеп, эралуаны табылады. М ы сал уийн осылардын S3i де ж е т к т к т ь Енд) Абайдын е з ш н енпзген метонимияларынын кейб1р улплерш .келтчрелж: «Боламын деп жургенде, болат кайтып, Жалын сейш, жас жузш басады эж[м> (Абай, I том, 201-бет). «Талаптын аты арындап. Эр княга салган шак> (Абай, I том, 130-бет). 234

«Купли асырап, ит erriM, Ол балтырыыды канатты, Bipeyre мылтык. уйрегпм, Ол мерген болып Meni атты...» (Абай, I том, 215-бет). «Кеселд! туйга шеинлсс, Кердек мойын кеалсе...» «Ушттт аты eaipin, Кос Tisriui созбайды...» (Абай, I том, 151-бет). «Тык туяк кушм эйтсе де, Карбандаймын ек1мдеп...» (Абай, 1 том. 87-бет). «Сен1м1жок серменде сырды бузды...» «Журегшде жатады вкпе сызы...» (Абай, I том, 70-бст). «Алкыны кушт1 асаулар, Ноктага басы кер!лд1. (Абай, 1 том, 88-бет). «Жаралы кеншмшн Жазылмай сызыгы...» - (Абай, I том, 165-бет). «0нксй уды жиып ап, Ссбсд) сорлы журекке...» (Абай, 1 том, 173-бет). «Б1тпейд1 imiMAe Рашыктын жарасы...» (Абай, I том, 134-бет). Келпрген узшд1лердег1 Абайдын колданып отырган сездер1 жеке алранда, бурынры эдебиеттерде болса да, тап осы турде, Абайдын колданыстарындай сез байла- нысы, влен сейлемдер1н оран дешнп эдебиеттен кездес- Tipe алмаймыз. «Сыз» да «сызык» та, «ж ара» да жай колданыла бередь BipaK, «кещлдщ сызыры», «екпе сы­ зы», «гашыдтын жарасы» сез1мге жанаш а эсер eTin, жу- peKTi жанаша тербетедь Ж аналык легенде осыны уруы- мыз керек. Абай елендершде метонимиянын жана TypiHe жата- тын 6ip алуан метонимиялар — нэрсешц, не адамнын езш н орнына «Tycin* алмастырып айту. Бунын Heri3i 235

бурынры эдебиет нускаларынан да табы лады : «Курещи м1нер кун кайда» т. б. BipaK, Абайда сол «тустщ » езше жеке мэн берш, «тустщ » езш объект eTin суреттеунплж ж ш ушырайды. Бул — 6i3iue, ecKi oflicri дамытып, iare- р м етш , езш ш е ж анарту. Bip адым алга бастыру. «Агын жесек, акылмн жаннан асар, Сары жесен, дэулетщ судай тасар, «Ак пен сары екеуш алмаймын» деп...» (Абай, I том, 250-бет). «Салак, олак, ойнасшы, кер1м-кербез, Жыртан, тыртан, кызылдан шыгады ерек». (Абай, I том, 57-бет). «Сол желшкеннен желйш, Жынды сары жогалды...» «Кайры келсс, карсы тур. кулай берме, Кызык келсе, кызыкпа, онгакка ерме...» (Абай, I том, 195-бет). «Рас сезге таласып, Акжем болма, жаным кел...» (Абай, I том, 100-бет). Бул келДрген у зш дм ер де нэрсенщ езш щ орнына «тусш » алмастырып айту, бурынгы: «Салмай тойга Mi- HeTin кулакер!м» емес, одан езгеш е, солардын i3iMeH, у л п а м ен ж асал са да, к у л акк а естм у , кещ лге конымды- лыры жанаш а. Абай елендершде орыс эдебиеп жэне орыс т ш аркылы батыс эдеби ел философиясынын эсе- р1нен TyFaH ж ана метонимиялар ж о к емес. «Картан бай, катты сак бол, т1лге квнсек, Муй1з liiUFap катыннын тмше ерсен...» (Абай, I том, 185-бет). «Единица нелаз-ак 0 з басындык болар сол. Единица кеткенде, Не болады внкей нвл...» (Абай, 1 том, 100-бет). Б ул узш д1лердег1 метонимиялардьщ непзш де орыс- тын халыкш ылдарынын «Д ара, 6ip мен квп» туралы кезкарастары ны н жаткандыгы ерекше дэлелдеуд! керек етпейдь

Bi3, бул бел1мде бурынры э д е б и е т м з д е не барынын етш аша отырып, Абай елендершдеп метонимиялар- ын Heri3ri турлерше мысалдар келт1рд1к. BipaK, мето- имиялар Абайда не yuiiH кеп колданылады, ем1р убылысын суреттеудег1 орны, мэн1 кандай деген мэсе- елерд1 синекдохамен байланысты айтуды дурыс Kepin деш кей1нге калдырдык. в) Синекдоха: Ауыстыру марынасында колданылатын сездердш :рекше 6ip тобына жататын — с и н е к д о х а . Бул жай :ездерде де, керкем эдебиетте де ж ш кездеседь Bi3 жай нш мелесш отырып та 6yTiHHiH орнына белшек, жеке- ueHiH орнына кепшеш колдана бере\\пз. BipaK, онын синекдоха екенш ангармаймыз. BipeyfliH неше жаны барлыгын 6i.nriMi3 келсе, «Басын нешеу» дейм!з. Шы- нында, бшпм1з кел1п отырраны — адамы. (Тура — ез магынасында олай деп cypayFa болмайды) «Пушкин- дердей, Абайлардай акын дуниеге сирек келед1» деп, жекешен1ц орнына кепшеш колданамыз. «Ж ау ж ога- ры, 6i3 томен». Шынында ж ау 6ipey емес, кеп. Энг1ме кеп кол туралы. «Ж урттыц калай екен1н бйтмеймш» деп 6ipeyre KefliceK ж алкы урымнын орнына «журт» де­ ген жалпы урымды айта 6epeMi3. MiHe, осылар тэр1зд1 жекешен1н орнына кепшен1, кепшешц орнына жекешен1, жалпыныц орнына ж алкы , не жалкыньщ орнына жалпы урымды колдануды с и н е к д о х а дейм1з. Орыс эдебиетшщ бурынры теоретиктер1 де (Потеб- ня), осы кунп теоретиктер1 де (Б . Томашевский, Л . И. Тимофеев, Г. Н. Поспелов) синекдоханы метони- миянын 6ip Typi деп карайды. Б . Томашевский «Мето- нимиянык ерекше 6ip тобы — синекдоха» десе (126) Л . И. Тимофеев «Д агдыда синекдоха метонимиянын ерекше 6ip Typi деп танылады, 6ipaK мазмунына кара- ранда, метонимия мен синекдоханын арасында улкен айырма бар деп айта коюра болар ма екен». (127) дей- дь Ал, Г. Н. Поспелов метонимия мен еинекдохалардын айырмашылык жэне бтрлжтерш айта кел!п, корытынды- сында: «Демек, синекдоха — метонимиянын 6ip Typi Fa- на» (128) дейд!. Авторлардын бул п1к1рлер1н1н дурыстырына к а за к эдебиетшен де толып жаткан мысалдар келДруге бола- ды. Кейде б1р сез 6ip сейлемде метонимиянын марына- 237

сын берсе, екшни сейлемде сол тулгасында турып синек- доханын марынасын береДй «Кой мойынды кек жулын, Кек жулынды жетелеп...» — деген елецш деп «жулын» аттын орнына колданылса,— метонимия, егер бутжнщ орнына белш екп колдану бол- са,— синекдоха. «Тиед1 ер пайдасы саскан жерде, Етепн ер жаиылып баскан жерде» — деген сейлемдеп «етепн» д е — сол тэр1здк Сондыктан, I метонимия мен синекдоханык арасына у з 1л д1-кес1лд1 I шек кою ете киын. Эйтсе де, сол бурынгы е з 1не тэн «ерекшел1ктерше» суйене отырып, салыстырулар жа- салык. 1) Ауыз эдебиет! ж эне тарихи эдебиеттен: сТауда тугаи баланын Ек1квз1таста болар. Ашаршылыкта туган баланын Eki K83i аста болар» (129). «Журген аякка жергем шгер» (130). «Колы кимылдаганнын Аузы да кимылдайды...» (131). Киг13 к!мдш~ болса, Б1лек сонык!» (132). «Кус канатымен ушады, Куйрыгымен конады...» (133). «Жешм жаман болса да, Жагам жаксы...» (134). «Жанылмас жак болмас, Суржбес туяк болмас» (135). «Эскерд1 Kepin артынан Оимбай жаман шошынды» (136). «Жауласкан жаудын журег1 Муз куйгандай суыскан...» (137). «Жемд| мекен кылмадып, Жемнсн слд| кеипрдщ...» (138). 238

«Киямет rycTi арара, Катин менен балара, epiafli аттын куйрыгы, 6л1м хактыц буйрыры...» (139). Тарихи эдебиет: «Жау жогары, 613 томен...» (140). «Канатым сынды кайрылып, Кенекемпея айрылып, \"Bip керуге болдым зар...» (141). «Баламра маглум болдым елец жаттап, Кыскартам адымынды 6ip-aK аттап». (142). «Жыртар сд|м жаганды, Жанылтар ед1м тобанды...» (143). «Ашулансам, шырагым, Жас та болсам, желкеннен Bip-ак тКтсп жулкырмын». «Бекен TepiciH 6epiK еткен, Сексеу1лдсн курке еткен, Бауырына тулак жаматан, Канбакка жузга камагаи...» (144). сАузына карасам, Аш 6epire мензеймш...» (145). Абай елендершен: «Толгауы токсан кызыл т!л, Сенленмш десен, е з т 61л» (Абай, 1 том, 95-бет). «Айттым сэлем, калам кас. Сатан курбан мал мен бас» (Абай, I том, 106-бет). «вткен сон базар, Кайткан сон ажар. Не болады кур ку жак» (Абай, I том, 97-бет). «Малыкды жаура, Басынды даура е Кор кылма, корра, татулас...» (Абай, I том, 96-бет). 239

♦Ендт журттын ceai — урлык, карлик, Саналы жан кермед1м свзд1 угарлык...» (Абай, I том, 51-бет). «Б|здерде гашык квп, Кайсысы саган деп...» (Абай, I том, 136-бет). «Тынышыр eai журепм, Жуздерщд1 сау карсем...» (Абай, 1том, 165-бет). Bip жЫк пен 6ip аяк кымыз берген Дереу ceHi жумсайды 6ip жумыска...» (Абай, I том, 169-ет). Синекдоханыц, ж алпы алганда, барлык Typiiie де мысал келлрдш . Абай елендершде езш е шешнп эде- биетте колданылмаран синекдоха баска поэтик ллдер- мен салыстырранда анарурлым басым. Аблйда ете квп колданылады деп танылатын эпитет пен метафорадан да метонимия мен синекдоха ж ш кездеседн Б1здщ ко- лымыздары картотекалар осыны айкындайды. Бурый колданылмаран синекдоханын ж ш турлер1 де Абай- да ж ш ушырайды. Бул ж ана турлер эралуан жолдар- мен ж асалы н ады . K e6iHece б аска поэтик тшдердщ ка- рым-катыс, взара жанаш а байланыстары аркылы жанартылатынра уксайды. Мысалы: «Шырайды кайгы жасырмай, Кулюнщ epini кезермес» (Абай, I том, 151-бет). «Кайгы шыгып иыкка, Камалтпасын туйыкка, Cepri, Ken.iiM, cepri ешн» (Абай, 1 том, 119-бет). Бул узш дш еп елендер ой-сез1мге эсер етудег1 кушл- Airi, « л л ге ж еш л , ж урекке жылы тш п», сез1м дуниёсш козрайтын касиет! — ж ана образ, ж анаш а сейлем куры- лысында. Мундары синекдохалар булннщ орнына бел- ш екл колдану (Бул — Сарлык одебиетте де синекдоха­ нын квп к езд еселн xypi. «Ш ырай», «ерш», «иы к»). Бы- лайынша алранда, квп айтылатын, «ит аркасы жауыр» 240

сездер. BipaK, Абайдык тап осы колданыстарында, олардын шын мэншде суреттеу куралы екенш мойындау былай турсын, там аш а узд ж , жана образ екенше де еш- юм таласа алмайды. Ендеше, мунын купил сыры кайда. Б1зше мунын купил сыры — жаналыры, кейштеу (жан- сызга ж ан беру) мен синекдоханын байланысты келу- шде. EniHuii сезбен айтканда: «Шырайды кайры жасыр- май» — «кайрынын» жанданып, кун кезш булт жасыру- ды елестету; «кулкшщ epHi кезермес» дегенде, «epiHi кезерген» адам сыкылдандырып, кулю ге ж ан 6iTipin, княлра кондыру, «кайры шырып иы кка» дегенде, кайры- ны ермелеп журетш жанды нэрсенщ кейшше кел-ripy ассоциациялары синекдоханы ж ана соз, ж ана образ етш отыр. Баскалары да осы T3pi3fli эралуан жолдармен жанартылран. Буларра Абай влендершен б1рнеше мы- салдар келпрелж. «Нурын, сырын керуге, Коырегшдс болсын квз...» (Абай, I том, 94-б«т). «Жаксы онд1тыкдасац ой кез!мен, 0Mip сэуле кврсетер судай тунык...» (Абай, I том, 188-бет). «Ызалы журек, долы квл, (Абай, I том, 183-бет). «Мезпл еткен дэуренд! куалаган, Не кылсын 6ip картайран ку суйект1» (Абай, I том, 184-бет). «Жер кушрешп, журт жылап, Агайын тугел жеткеш-ай...» «Журепмшк Ty6ine тсрен бойла, Мен 6ip жумбак адаммын, оны да ойла... (Абай, I том, 206-бет). «Кеюрепнде оты бар, Куларын ойлы ер салсын...» (Абай, 1 том, 121-бет). 241

«бзщде бармен квзге урып, Артылам деме взгеден...» (Абай, I том, 158-бет). «Tipi калдым елмей эрен, Катты батты тырнагын...» (Абай, II том, 80-бет). «Ыктиярсыз мунды ceaiM Kerri ыршып жолыка...» (Абай, II том, 77-бет). «Ет журеказ epHiuHiK айтпа ceaiH, «Т1л уйренген нэпсшщ ку Miiic3iu. Т1лде суйек, ершде жиек бар ма, Шымылдык боп кврсетпес шыннын жузш...» (Абай, I том, 205-бет). Бул узшдшер, Абай елендершщ бурын колданылма- FaH синекдохалардын байлыгына да , ж анаш а свз бай- ланыстары, свйлем курылыстары аркылы бурынгы бар- ды к e 3i Абайша сей л е й тш д тн е де толы к дэлел. С он ы м ен катар, эртурл1ем1рдш бейнесш тугелдей бе- руде де Абай елендерш де поэтик тьлдш болу Typi ерекше орын алады . Абайдын не там аш а сулу деген елендерш алсак, метонимия мен синекдоха непзп суреттеу кура- лынын 6ipi болып келедн Абайдын атышулы «Аншылык туралы », не «К ара квз, имек нас» атты елендерш ала- лык. «Квре тура калады кашкан тулке Канды квз кайкан кагып шыкса асланта...» «Кырык пышакпен кыржындап турган тулк1 О-дары осал жау емес кыран панра...» <Ceri3 найза колында квз аудармай, Батыр да аял кылмайды ертек танга...» (Абай, I том, 39-бет). «Кара квз, имек кас, Караса жан тоймас», «Ауызын бал, кызыл гул, Ак TiciK Kip шалмас». (Абай, I том, 135-бет). Эрине, мунда поэтик тшдердщ (эпитет, метафора) бас­ ка турлер1 де бар. BipaK, Абайдын осылар сыкылды 242

мандай алды керкем елендершде метонимия, сннекдоха- лар айрыкша орын алатындытын керем13. Абайдык кейб1р сатиралык елендер1 нег1зШде мето­ нимия синекдохадан курылады: «Эуелде KOTiMбас Konip Мыктыра иерып беттеймш, Жуанды койып, жуасты Bipa3 гана шеттеймш...» «Бузакыныц бул'|пн «Жаксы акыл» дсп, «куп деймш» (Абай, 1 том, 89-бет). деген тел сездер де — таза метонимия мен синекдоха. Сездерд1 сарказм, ирониялык турде колдану аркылы eKi ж у зд 1, ж ал так eTin керсетпек, болыстык образын акын бере алран. Метонимия 6ip нэрсенщ орнына, екшнй нэрсещ ал- мастырып айтса да, синекдоха бутшнщ орнына белшек, кепшешц орнына жекешеш айтса да, 6ipiMeH eKiHmiHi, белшек пен бутшд1 айтып бере алгандыктан, eMjp кубы- лысып суреттеуде булар поэтик т 1лдщ ен онтайлы, жи- накы, жанды TypiHiH 6ipi саналады . Bip нэрсенщ езш айтпай, онын орнына жакындыгы бар баска HopceHi ал- мастырып айту: «Ей, калпак, 6epi кел», не белш екп колдану: «Туярыц нешеу», «тын туяк кушм эйтседе» д е­ ген сездерi, «Ей, Сэрсенбай, 6epi кел» деп. «Ж ылкы, сиыр, кой ешкщ нешеу» деген толы к тур) мен салыстыр- ранда opi анарурлым жайнакы, api анарурлым жещ л, анарурлым керкем, api сол марыналарды бере алады. Ал, жацалыктан ж аналы к 1здеу, м ез еткен сездерд1 жана сез, жана сейлемдермен езгертш отыру адам ба- ласынын табири Tiaeri десек, алмастырып айту, белшек- Ti колдану бул тш екке де кабысады. Казакты н ecKi eMipiH езгертш , ж ацар тпак болып улы тш екп алдына койып ic еткен, сол ж олдагы en6eri- HiH 6ip зор саласы — эдебиет болса, оран е з елендер1- мен улкен тенкерш ж асап , эрдайым ж аналы кка жаны Кумар болган улы акынра алмастырып отырудьщ, бутш- шн орнына белш екп колданудын — осы айтылрандар тэр1зд1 сез1мге ж анаш а эсер ету жары да кещлш е кона кегп. Абай елендершде метонимия, синекдохалар кеп кездесуш щ Heri3ri ce6e6i осы айтылрандар деуге бо- лады. 243

г) Символ. Символ — казакш а 6 ip свзбен айткан- да — бейнелеу. Айтайын дегенш ашып айтпай астарлап, баска б ip нэрсешн бейнесшде суреттеу. Символ психологиялык параллелизмшн 6ip тарауы, соньщ дам ы ган, ескен ry p i деп танылады. Бул туралы ралымдар: Эуелде, адам баласы кещл кушн табиратта- ры кубылыспен катар койып суреттедк екеу1н 6ip-6ipiHe уксаты п, екеуш е де тэн жалпы 6ip жакы нды к тапты; осыдан параллелизм туды. Кейш адам санасы все келе, к аз-кат ар койылатын eKi кубылыстын (параллелизмшн 6ip Myrneci) 6ipiH калдырып, ешшшсш жеке алып су- реттейдк CeflTin, параллелизмш н 6ip сьщары — символ- Fa айналады деген корытындыра келедк М ше, осы тур- рыдан карап, казак ты н ауы з эдебиетк Абайра шейшп тарихи эдебиетш неНзмен алганда (к еп н п л тн д е), сим- волдын параллелизмнен зл1 тугел ажырай алмаганды- рын квруге болады. «Ак тулпар орга жыгылса, Жел1де калган жас кулын Кунан, двнен болганда, ИеЫ MiiiCec демешз. Ак сункар торга шксе, ¥яда калган балапан TeMip канат болганда, Уйрек 1лмес демешз.» (146). Б ул узшд1 ж ай Караганда квп мушел1 параллелизм тэр1здь BipaK, параллелизмшн (адам туралы айтыла- тын) 6ip Myrneci ж ок. С^ндыктан, символдык yFUMFa ж акы ндайды . Т аза символ деуге тары болмайды. вй тке- Hi, ж о к сезд щ кубылыстын орны сезьлш тур. Символда параллелизмшн жасырын калатын жары мулде с е зт - мейдь А уы з эдебиетк Абайра дейш п тарихи эдебиеттщ д е т символдык параллелизмнен эл1 тугелдей ж тш ашып болмаган кезш ангартады деу1м1здщ ce6e6i осы. BipaK, бул сезден ауы з эдеби етш н , не Абайра дейш- ri тарихи эдебиеттщ 6api осылай деп узиии-кесш и ко- рытынды ж асаура болмайды. Б1здщ Heri3ri (кеп ш ш п ) деген сезд1 коса айтуымыздык мэш осында. Ягни, ауыз э д е б и е т т щ нускалары нда, Абай алдындагы тарихи эдебиеттерде параллелизмнен белшш шыккан символ­ дык образдарды да кездеспруге болады. «Орал таудын op тулий, Айкала куса, ит жетпес. 244

Орал таудык Ак иык келсе, Бул — Бекболат бидщ Абылай v C T a n алып кеткен баласын ажырата барганда xaHFa айткан сезь Баласы н Бекболат алып кеткесш, бейнелеп айткан бидщ бул се- 3iH Абылайдын касындары билер! шеше алмай, e 3i ше- шшть «Орал таудын ор тулю сЬ деп езш айтты. «Айнала куса, ит жетпес» деп сендерд1, «Ак иык» деп MeHi айтты, «Ак иык келгесш, тек KeTneyi ж ен », эйтсе де, «кеийрер» дед!,— дейд1 Абылай. Бул ауыз эдебиетшдег» символ- дын натыз таза турь Мунда параллел eTin отырран екшип нэрсенщ орны мулде бел п ы з. Окушылар баска нэрселермен салыстыра, ойлай келе шеше алады . Ол ез алдына. Символ — бейнелеп сейлеу — ауы з эдебиетшде, acipece, билердщ сезш де кеб1рек кездеседь ©йткеш , би- лер — устем таптын идеологтары. Олар айтайын деген- дершщ ушырын тана керсетш, ж умбактап сейлеуд1 не- riari адга e rri. 0 здер1 устем тап ею лдер! болрандык- тан, жалпы букара кепш ш гш е ту аш к л бола бермеуд1 ойлады. Сейтгп, жумбактап свйлеу1 кездейсок емес, ез- дершщ таптык тьпек, мудделер1мен байланысты. Символдык тамаша 6ip у л п а ретшде X V I I I расырда 6Mip сурген ¥л ы ж у з — Теле би, Орта ж у з — Каздауы с- ты Казыбек, Kiuii ж уз — К араж Ы ттщ мына 6ip-6ip ау­ ы з сездерш келт!рей!к. К алм акка карсы 6ipirin куресу жен!нде уш би кел жатасында бас косып, эркайсысы бейнелеу турде 6ip- 6ip ауыз сез айтады. Теле би келге карап: «Алар ма efli мына келд!н куын атып...» Казы бек: «Ку атам деп журмещ з суын атып». К араж 1г 1т: «Улкен той, улы жиын боп журмесш, nepiHiH суда журген кызын атып»,— дейдь Осы сездер- ден ездер| урынысып, калм акка карсы куреске уш ж уз- ДШ де 33ip екен!н б ш п , елдер!не кайтады. Осылар тэ- piafli символдын аз да болса, Kefl6ip та за турш Абай алдындаты тарихи эдебиеттен де кездест!рем!з. «Куплей мылтык колга алып, Келден куларды ушырдым, Колымдагы кусымды Капылыкпен ушырдым Алтыннан айбар тор жасап, Акырда колга тус1рд1м» (148). 245

Бул м ысалдар, б1ржцнден, ауыз эдебиетк Абайга шейшп тарихи э д е б и е т й з д е де е з м эншдеп символдын болгандырын дэлелдесе, еюннпден, параллелизмнен сим­ волдын налай айрылатындырын да айкындайды. Жорар- Fbi узш дщ е энг1ме тек капа акку туралы. BipaK, айтайын деп отырраны акку емес, баска нэрсе. Онын астарлы ма- рынасы не екенш <5i3 63iMi3 ойлап табуы мы з керек. Н е т айтпак, ол символда айтылмайды. Параллелизмде астар­ лы марына ж о к. Параллелизмш н еш жары катар сурет- телсе, символда тек 6ip-aK жары болады дейт1н!м1зд!ц туйМ осында. «Ау, КЫЗРЫШ кус, КЫЗГЫШ кус, Кел корыган сен ед1к, Сен де анрылдын келщнен. Ел корыган мен ед1м, Мен де айрылдым ел1мнен» (149). Бул — параллелизм. Егер осыны жорарры уз1нд1мен салы сты рсак, символ мен параллелизмшн айырмасы ап- айкын турады. Символра жасалран бул шолу, эрине, ж е т к ш к а з . Б а ск а поэтик Нлдерге Караганда, буран ете аз токтауы- мыздын ce6e6i — такырыптан узап кетпеу. Такырып «Абайдын поэтик TiJii» болгандыктан ауыз эдебиетк Абай алдындары тарихи эдебиет бул ецбекте Абаймен салы сты ру уш ш рана керек десек, Абайдын ез еленде- ршде символ, мейлшше аз. Сондыктан оран кеп токтал- маймыз. Абайдын барлык ез елещнде ез мэншдег! сим­ вол деп «Ceri3 аяк» атты елещнщ: «Жар таска бардым, Кунде айкай салдым. Онан да шыкты жангырык. Ecrin унш, Бшсем деп женш, Кеп i3flefliM кангырып, Баягы жар тас — 6ip жартас, Какк етер, туктт байкамас»,— (Абай, I том, 98-бет). деген ж ерш айтура болады . Бул с ез ж ок, таза символ, муиы параллелизммен ш атастыра алмайсын. Ал осыдан баска бейнелеу (символ) Абай елендершде кездессе, ол — элг! келНрген узп!Д1м(здей, OMipfliH 6ip кубылы- 246

сын eKiHUii нэрсенш бейнесшде суреттеу емес, ж ай сез арасында келетш символдык образдар рана. «Ycri-устше бас салса, Сонда панде онбайды. Жылама, Магыш. жылаыа, Алладан ел1м тйлеме, Колдан ушкан ак суккар. Кайтып келш конбайды.» (Абай, I том. 242-бет). Мунда символ — «колдан ушкан а к сункар». BipaK символдык образдын айналасындагы сездердш 6opi анайы, ашык айтылып отыррандыктан, символдык ас- тарлы марынасы Абдырахман екеш ап-анык турады да, Абдырахман — «колдан ушкан ак сункар» деген угым- ды 6epin, образ метафорага айналып кетед1. Немесе: «Жат кораны кузеткен Картан шалда сана жок...» (Абай, I том, 182-бет). «Ж ат кора» — символ. BipaK, айналасынын 6api eMip шындырын е з калпында суреттеу болрандыктан, ол сездердш бейнелеу е к е т сезшмей де калады . Н емесе: Абайдын, «Кыран 6ypKiT не алмайды, салса баптап» — деген еленш алалы к: «Кыран бурк1Т не алмайды, салса баптап Журт жур гой куйкентай мен карра сактап, Кыран шыкса, кияра * i 6epefli, Олар да ек1 кусын exi жактап. «Каркылдап карга калмас арт жарынан, Куйкентайы устшде шыкылыктап. в з 1 алмайды, кыранга алгызбайды, Кун1 бойы шабады бос салактап. Ти1п-шырьгп, ыза кып, устатпаса, Куанар иелер1сонда ыржактап. «Не таптык, муныменен деген жан жок. Тую бойы купшдер кусын мактап, Баска сая, жанра олжа дэнеме жок, Кайран ел осынымен жур далактап...» (Абай, I том, 48-бет). Бул елен тугелдей алганда, бейнелеумен ж азы лган влек деуге болады. Айтайын деген niKipiH ашып айтпай, буркеп, эр нэрсенщ бейнесшде астарлап айтады жэне осыны аягына шей!н 6epiK сактайды. BipaK, сол бейне- 247

леу ретшде алынып отыртан «кыран», «карга», «куйкен- тай» е з кезш щ эралуан адамдары екешн бшу де киын емес. Бул оны бейнелеуден repi пернелеуге (аллегория- Fa) жакы ндатады . Бейнелеу (символ) мен пернелеудщ (аллегориянын) арасы 6ip-6ipiHe ете жакын болгандык- тан, солай кершу де занды. Эйтсе де, niKipiH ашып айтпай астарлап айтуды ая- рына шешн сактап шыккандыгына, бейнелеу ретшде алынып отырран «кыран, карга, куйкентай» лардын ic -амалдары, адамныц ем ес, сол кустарды к icTepiHe тэн болуына ж эне аллегорияша niKip б ел г ш 6ip мшез-ку- лыкты ж ендеуге тура жумсалынбай, сол niKipfli алыстан орап айту жактарына Караганда да, елен дегенмен де символдын касиеин жогалтпайтын сыкылды. Э н пм е Абай елендерш деп символ, онымен байла- нысты параллелизм туралы да айтылып отырылгандык- тан, символ мен параллелизмд1 тусш уде ерекше манызы бар акыннын мына еленше токталмауга болмайды: «Жазгытурым калтиган 6ip жауказын Кайдан бшсш SMipaiii кебш, азын, Бэйтерекп кундей/и жетемж деп, Жылы кунге мэз болып, керсе жазын. Куз келген сон тамырын усж шальш, Бетегеге жете алмай болар жазым. Мен-дары квп етп 'м жастын назын. Кол жетпеске кол созар, бар ма лажын. «Боламын» деп жургенде, болат кайтып, Жалын свит, жаз жузin басады эж1м» (Абай, I том, 201-бет). ©лен — осы тургысында психологиялык паралле­ лизм. М ундагы катар турган eKi нэрсе: 1. «Ж ауказы н» (ж ап ы р ак швптщ 6ip Typi). 2 . Ж а с (а д а м ). «Ж аука­ зын» бэйтерект1 кундейд1, « ж а с кол ж етпеске кол соза- ды », «Ж ауказы нны н тамыры» yciK шалып, бэйтерекке жете алмай ж азым болса, «жас» тын боламын деп жур­ генде, ж алы ны с е н т , тусш э ж 1м басады ... «Кы скасы ка­ тар койы лган eKi нэрсе (ж ауказы н мен ж а с ) 6iplH екш- mici сол турде аудармай, кайталайды. Осы калпында муны психологиялык параллелизмнщ тамаша улпс! десек, сонымен катар, бул еленш н жэне 6ip тамаш а ж а ­ ты бар. B i3 ж огары да символ мен параллелизмнщ айырма- сын айтканым ы зда, символда катар алынатын eKi нэр-

сешц ж ал ан 6ip жары алынып, екшни жа^ы айтылмай, тасталынып кетед1 дедж . Егер, осы елекнщ «жауказы - ны» рана алынып, (онын емнпй жары) параллел болып отырран «жастыгын» эдей! тастап кетелю : «Жазрытурым кылтиран 6ip жауказын Кайдан б1лс1н ем!рдш кебш, азын, Бэйтеректз кундейш жетемш деп, Жылы кунге мае болып, персе жазын. Куз келген сон, тамырын усж шалып, Бетегеге жетс алмай болар жазым»,— деп кы скартсак, табигаттын 6ip кубылысы туралы ай- тылран, ез алдына 6ip елен болып шырады. Бул — еш MynTiri ж о к символ. М унда катар койылган «ж асты к» жок. Эйтседе, «Ж ауказын» аркылы «жас», «жастыкты» урамыз. «Ж ауказын» — бул еленде «жасты к», «жастык- тыц» бейнеанде алынган деп yFa аламыз. Символ параллелнзмнен айрылып шыкты деген ni- юрдщ дурыстырын дэлелдеуде болсын, екеуппн айыр- масы кандайлырын тануда болсын Абайдын бул елеш таптырмастык улгь Абайдын елендерш тугелдей алып зерттегенде, сим- волдын бул тэр1з д 1 тек еш-уш елендершде кездесук акынра eMip кубылысын бейнелеп суреттеу aflici таные болса да, оны мейлшше а з колдануы, эрине, кездейсок емес. Абай — е з творчествосында майданга ашыктан- ашык шыккан акын. 0 з кезшдег1 казактын феодалдык аулындары есю ш ш к , надандык, жалкаулы к, партиякор- лы к «туйеш туг1мен, б и е т буг!мен жутатын» паракор- лы ктарды н— бэр!н де Абай булжытпай, ез калпында суреттейдк Оларра карсы шурес майданында «Улы сия» мен «ащы т т д Ь аямай жумсап, казакты ц ecKi феодал­ дык, буржуазиялык eMipimieri не зулымдык деген нэр- селершщ халы кка шыи 6eTiH ашып бердк С е й т т , Абай- дын эдеби етшй шын мэншдег1 реализм болды. Абай елендершде символдык аз кездесу1 акыннын осы реа- лиетж етшпмен байланысты, туп тамыры осында жатыр деуге болады. Абайдын баска поэтик тьпдерше токталганда, эр- дайым онын поэтик т т г е 63i Kipri3reii жаналыктарына айрыкша токталсак, символмен байланысты оны жасай алмаймыз. ©йткеш, символдын анауы ж ан а, мынауы

ecKi деп ж !к теу ж алпы мумкш емес, ол жердщ шепн т а ­ бу киын. EKiHiui, Абай реал и спк стилдщ акыны десек символ — непзш де с и м вол и ста стильге тэн образ Де- мен, оный символ жен ш де мынадай жаналы ктары бар деуге Абаи енбектер!нен материалдар табуга болмайды. Абайдын аудармаларында символмен келетш eKi-уш елевдер! бар: «Конады 6ip кун жас булт, Жартастын тесш кушактап, Женелд1 ертен, калды умiT, Как жузшс ойнактап. Эж1мд| жуз1TepmireH Kapi жартас тан капты. Bapi осы-ay дсп кыз (i3) деген, Томсарып турып жылапты...» (Абай, II том, 146-бет). Жалгыз жалау жалтылдап Туманды тен!з ершде... Жат жерде жур не тындап, Heci бар туган жершде? Ойнактап, толкып, жел гулеп, Майысар дщгек сыкырлап... Ол журген жок бак гздеп, Кашпанды бактан бойды урлап. Астында дария кек майдан, YcTiHae сэуле алтын кун. Караты, ол булт кудайдан Сурайды дауыл куш-тун». (Абай II том, 145-бет). «Коркытпа мет дауылдан, Дуршдеп турса тау мен сай, Шатырлап турган жауыннан Жаркылдап турса тускен жай, Кек торгындай аспан — кек, Бйлемш, жайнап, ашылар. Hci анкыган бэйшешек Турленш жерд1 жасырар...» (Абай, II том, 93-бет). сКудай мыкты жараткан улкен жар тас Былш-былш еткен бет бурып Судан кайтпас. Бултта суык дауыл жэймен сырлас, бзгеш жан екен деп сырын айтпас...» (Абай, II том. 107-бет). Булардын сонгы eneyi узш дь Абай бул елендердг езь Hin зам ан дасы ж эне ен тереннен суйетш акы н ы — Лер- 250

монтовтан аударран. Мундагы символдык образдар Лер- монтовка жатады . Оны A6afiFa жапсырудын neperi ж ок. Абайдын бул ж енж деп улкен енбеп орыс тш нде айта- йын деген niKip символ аркылы айтылрандырын дурыс урынып, аудармасында да сол стш ш 6epiK сактап, сим­ волдык влек етш аударылуында рана. Сондыктан, бул жеке токтауды керек етпейдк Аллегория. Жогарры айтылып отырран символ тэ- pi3Ai аллегорияда да niKip астарлы турде айтылады. Bip Караганда екеушщ айырмасы ж ок тэр!здь Эйтседе, бу- ларды поэтик тш дш 6ip Typi деп KapayFa болмайды. Символдык eKi жары бар: 6ipiHuii жары бейнелш, окушыларыньщ кез алдында туратын сурет те, еганнп жары — сол аркылы окушыларына айтпак автордын ой- ninipi. Ол эрдайым буркеул1 болады, болжалдап, киял жуг1ртш ойлауды каж ет етед!. Сондыктан символ мен жазылран елендердег! автордын ой туйшпн эр гам турл1 урынуы да мумган. М ысалы: Конады 6ip кун жас булт, Жартастык TeciH кушактап. Женслд1 ертен, калды ум1т, Кек жузшде ойнактап — деген Лермонтовтын елешн алсак, муны тек ж алгы зды к- тыц символы деп кана емес, табират кубылысынык 6ip алуан cypeTi — пейзажды к деп те KapayFa болады. Ал, аллегорияда олай eKi ушты тусш уге жол ж ок. М ысалы: «Турды патша кайгырып, уайым жеп, «Ала койды болады кайтке!им сп». Аю, тулю касында — уэз1рлер1, Kcneceai оларра «кайтемш деп». «Колбан етш, коре eTin сейлед1аю: Батыр патшам, не керек кеп ойлану? Койды жан деп. ecipKen KiM аяйлы. Акылы ала койдын — кырып салу...» (Абай II том. 129-бет). Акдардык арасындары бул Tapi3fli кенестщ болмай- тыны журттык бэрше M9.niM. Сондыктан, арыстан да, аю да, каекыр да, тулгалер пернелеуден айтылып отырран адамньщ кара журектер1 мен кулары екешн, ала кой — момындар екенш ангару киын емес. Сонымен, адамдардын арасындары эртурл! карым- 25!

катыпастары, айуандардыц араларындагы карым-каты- нас етш, айтайын дегешн астарлап, сол айуандардыц ic- эрекеттер1 етш айтып беретш поэтик т1лдш 6ip Typi а л- л е г о р и я — п е р н е л е у деп аталынады- (аллегория — пернелеу мунан булай 6ip угым деп TyciHiayi керек). Аллегория к а з а к эдебиетшде ecKi заманнан келе ж атк ан поэтик щ лдщ 6ip Typi е к е н д т н казактыц «торт т у л ж мал ж эне эр турл! ж ануарлар туралы» айтылатып eoKi, ой-сананыц сэби л ж дэреж есш де туган эртурл! ер- теп , эцпмелерде айкындайды. «Арыстан, каскыр жэне ту л к Ь , «Т у лю мен каскы р», «Аю мен ту л к Ь , «Тулш мен Седене», «Аю мен койшы», тагы б аска ертеплерд1 алсак, п л д е р ! 6ip енкей аллегория болып келед1. Аллегория эуелде адам дарды ц арасындагы карым-катьгстарды ас­ тарлап айтудап туган гана емес. Айуандардыц арасын- да да, адам дарды ц арасындагыдай карым-катыстар бар деп езд ер 1 шын сенген ой-сананыц сэбил1к кез1мен бай- ланы сты туган. BipaK, кейш ол тусппк еск1рген кезде ас- тарлы у гы мы бар поэтик и л д щ 6ip Typi болып, эдебиет- теи бери? орын алганга уксайды. К а з а к ауы з эдебиетшде аллегорияныц ж эне коп кез- десетш Typi — OTipiK елецдер. Ke6ine ж астарды ц озара ойын-сауыктарында айтылады. Муны казактыц ауыз эдеби етш деп б а с н я н i ц алгаш кы бастамасы деп жорамалдауга болады. Ж алпы курылысы б а с н я г а уксайды. Т Ы — аллегориямен келед1. Bepinri бака кызын кебелекке, ЖуР'пт! кара шыбын женгелжке, Bip туын кумырсканык устап сойып, Той кылып, ат шаптырган теюреккс...» (0TipiK елек). Кейде айтушыныц 03i де араласа журедк «Меп ез1м бес жасымда урын бардым, Сонда да тек курбымнан бурын бардым. Лйгырын KecepTHeiiin устап Minin. Алдынан кайын атамньщ кырындадым...» (©TipiK влек). MiHe, ауы з эдебиетш деп аллегорияныц эуелп нуска- лары деп айуанаттар туралы ертеплер мен осы OTipiK елецдерд! айтуга болады. Ал, X V III гасырда басталатын тарихи э д е б н е т 252

алып, Абай кезш е дейж шолып етсек, не б а с н я , не ер- теп , не с к а з к а , сатиралык ертеп, кы скасы аллего- риямен жазы латы н елен, экпм елерд1 ке зд еспре алмай- мыз. Басня, оныц н е п зп куралы болып саналатын — а л ­ л е г о р и я тарихи эдебиетте X IX гасырдыц екшгш жа- рымында FaHa KepiHe бастайды. Эдебиет майданына Абайдан 3—4 ж ы л рана бурый шыккан Алтынсарин орыс акыны Крыловтын б1рнеше басняларын аударды. Сонымен байланысты, аллегориялык образдар да бул кездердеп влендерд!н тш н ен орын алды. «Кезше куш бойы кершбеп ек, Келесш, сейле — дед1, сен кай жактан. Сонда бул мурынын кекке кетеред1, Адамсып манызданып жетеледн Жер жыртып Kyui бойы шаршап келем, Мазалап, сурап саган не керект. Алтынсаринн1ц баска аудармалары да осылар тэр1здк Алтынсарин Крыловтын уш-терт кана б а с н я с ы н аударады. Эйтседе, осынык 03i Абайдын болсын, не ез кезж деп баска акындардын болсын басня жазуларына мурындык болды. X IX гасырдын екшш! жарымында Алтынсариннын колра алган и г ш к п iciH дамытып, 1лгерлеткенде, Кры- ловтык басняларын шебер турде казакты н угымына ж а- ты к eTin бере бжген де — Абай. Абай Крыловтан он терт б а с н я аударды. Осы аудармамен байланысты Абай елендержен аллегория орын алды. «IpiMmiKTi кудайым Кез кылды 6ip кун каргага. Алып ушып барды да, Кызык кылып ашарга. Улкен олжа емес пе IpiMiuiK деген карны ашка; Тумсыгында ipiMuiiK Ойлап карап тур ед1. Bip ку ТУЛК1сорына Жакын жерде жур едн «Карагым, неткеи суду ен», Деп таныркап танданды. «Неткен мойын, неткеп кез1 Осыдан артык дейпз бе, Ертеп кылып айткан сез?» (Абай, II том, 131-132-бет). 253

Абайдын аудары асы мен онын алдындагы Алтынса- ринныц аудармасы н и л жарынан салыстырсак, айыр- машылыры ж о к. Олай болмауы мумшн де емес. ©йткеш, аударып отыррандары б а с н я , баснянын тип аллегория болрандыктан, баска жол жок. Дегенмен де Абайдын бул туралы да орны белек тэр1зд к ■ ©йткеш, басняга тэн ерекшелж, кып-кыска еленге 6ipneme ж ануарларды катыстырып, оларды езара сей- л е с п р т , кы скасы сю ж етке куру. Бул женш де непзп орын алаты н суреттеу емес, а з сезге кеп.мары на сый- рызылып курылатын кыска-кыска диалогтар. Диалог- тын мундай Typi Абайра шейш п эдебиетте тек Алтын- сариннын рана аудармаларында аз-м аз кездеседк Ал, ауыз эдеби епн деп елендерде, не тарихи акындардын шырармаларынан кездеспре алмаймыз. Аз сезге кеп ма- рына сыйрызып, сол сездерш де эр жануардын е зж е тэн характерлер бер ж етж ете тужырымды турде, кейде иро­ ния, кейде сарказмм ен курылатын диалогтардын Кры­ лов баснясын аударумен байланысты Алтынсарин бас- таушы акын болса, Абай оны дамытып, шгержеткен, мэ- деннетп елд ерд ж эдебиеттержде кездесетж , алдьщры айтылран принципп 6epiK сактаган , диалогтардын та- маша улгм ерж жасаушы акын. М ы сал уш ж Абайдын «Ш епртке мен кумырска» де­ ген аудармасы н алалы к: «Селшлдеп келin жырылды, Аярына бас ура; «Карарым, жылыт, орын бср, Жаз шыкканша асыра. «Мунык, жаным, сез емес, Жаз етерш №лмеп пе ен, Жаныи уш'ш ешнэрсе. Ала жаздай кылмап па ен» «Мен ез1ндсй шаруашыл, Жумсак илеу уйл1 ме? Кегалды куып, эн салып, бледнен колым тид1ме? «Кайтс'ш, колы тимептд бледно, энш1ecin ер! Ала жаздай эн салсан, Селюлде де билей бер». (Абай II том, 127-бет). M ine, осы у з ж д ж ж езж ен -а к кы ска турде курылран диалогтын ш епртке мен кумы рска образдарын ж асауда 254

кандай мэнi барлыгы аник. Не барлыгы 2 0 —3 0 жолдын ш ш д е пернелеу туршде экакуипл ж а л к а у мен енбек- miHiH образдарын ж асап, адам баласын енбекке ундеу- де марынасы терен niKip айтушылык, шебер курылган диалогпен FaHa жасалынып отыр. Эрине, бул айтылгандардык Heri3i орыс эдебиетч, Крыловта, ecKi грек эдебиен Эзопта жаты р. Олардын классик yjirici к азак эдебиетше шебер eHri3in, бойына а щ р уд е Абайдын, эдебиетте аккула орны бар. Оны кер- мей кетуге болмайды. Диалог туршде болмаса да, аз сезге кеп магына сыйгызу жуйесше непзделген, тел сездерд1 шебер кол- данушылык Абайдын ез елекдершде жш кездеседп Мы- салы: «Бай алады «Кезшде кеп берем», деп, «Жетпей TVpFan жер1нд| тек берем», деп, Би мен болыс алады кушш сатып, «Мен казактан Kerinai эперем» деп, (Абай, I том, 46-бет). Акын тел сезд 1 шебер колдануынын аркасында кеп уткан. Артык сурет, артык баяндаулар кыскартылып, ой тушшне тел сездер аркылы тйселей келген. Абайдын колданысында эр тел сез e3i ymiH ездер1 жауап 6epin, акыннын айтайын деген niKipiH кы ска турде уктыра а л а ­ ды. Сейтш, Абай Крыловтан казакшылаган баснялары аркылы жалпы аллегорияга ерекше 6ip ж аналы к Kip- п зе коймаса да, а з сезге кеп магына сыйрызрэн диалог жеш нде казак эдебиеи ушш зор енбек erri. е ) Кешптеу. (Олицетворение). К а за к ауы з эдебиетш, Абай алдындагы тарихи эдебиегп, оларда колданыла- тын кейштеулерд1 алсак, жансы з нэрселерд1 жанданды- ру, жануарларга т)л 6rripy, ecKi наныммен байланысты эртурл1 мифи адам бейнесшде керсету деп, нег1зшде езара ушке белуге болады: «Кел, кел булт, кел, булт Ею енеге тел булт. Арысы катты сулардан Сыйпай согып кел, булт, (151.) Дария шор, дария шор». 255