Жұмалиев К. Қаз әд

Сол катарластыру аркылы адамнык басындапя сез1м дуниесш суреттеу психологиялык параллелизм sflici бо- латын Бул ауыз эдебиел'нде эбден бекш, туракталран э д 1с едк «Kefi6ip жулдыз эуеде ай сеюлд1, Кей жаман бас бйшеген тай сеюлдё Келгсн жердей елевд! коя 6epin, Баласы жаксы ауылдын кай секций. «Анды кара, ендеше, айды кара, Корейш шырайывды, айга кара, Ci3re деген свлкебай уйде капты, Базаршылар келгенше, жайга кара» (210). «Акку квлден ушады канкылдаган, Эдем1 балак жуш жалпылдаган. Томарасын сыпырран турымтайдай Кезщнен жар айналсын жаркылдаган» (211) «Жуг1рд1м бала кунде сорды айналып, Квп жейд1 турымтай кус торрайды алып, Келгенде б1эдж елдщ боз баласы, Отырсын кетейш деп онайланып» (212). «Есш алды шок кияк, Калмады сенен 6ip туяк, Калганда сенен 6ip туяк, Жылар ма ед1м мен бейбак» (213)'. Бул — психологиялык параллелизмшн есы турлерБ П араллелизмш н адам баласыныч табират тануынык сэ- бшпк дэр еж еам ен байланыстылыгы, ecni кездег1 квп тэ- Hipre табынушылык, KefliHri кезде 6ip тэщ рге сенумен байланысты ж актары , онын взара турлерБ тарихи даму жолдарына 6i3 эдеШ токталганымыз ж ок. бйткеш, 6i3 бул ж ерде параллелизмшн тек ic-эрекет, кимыл жак- тарынан табират, жануарларра кубылыстарды карсы- м а-карсы койып, солар аркылы адамнын кешл-куйш суреттейтш кейб1р турлерш е рана токталмакпы з. Парал­ лелизмш н бул турлерш ш сез1м дуниесшде болатын ез- repicrepAi суреттеуге тжелей байланыстары бар. Ауыз эдебиетш деп, адамнын iuiKi с ез1м ж суреттеу- дег1 ен у л г ш саналатыи «Таррын»жырындарыбел1мер- Tirin ж атканда айткан Таррыннын монолопнен 6ip узш- fli келт1рел1к. «Асыл тугаи Акжушс, Квкт1 булт коршайды. 304

КунД! байкай карасам. Кун жауарра уксайды. Анды байкай карасам, Анды булт курсайды. Тун жауарра уксайды. Кеплщрш ер!ткен Келде кулар шулайды. Шуларанра карасам, Кактен сункар шуйшп, Сорылранра уксайды. Бойды байкай карасам, Ауыз-мурным сынысып, Алданык ак буйрыры Таялранра уксайды... (213). Б у л — TapFbiHHUH елер алдындары «жан> куйзелю и, онык киналып жаткандары imKi сез!М дуниесшдег1 ку- й ш ш халш суреттеу. BipaK, соны суреттеу упнн таби- FaTTaFb! эртурл1 кубылыстарды, эртурл! жануарлардын арасындагы карым-катынастарды, параллель етедь К,а- Ьарманныц басындары ауыр халш окушылар (читатель) сол катарластыра суреттеген табигат кубылысы, ж а ­ нуарлардын арасындагы карым-катынастар аркылы Fa- на сезедк Ауыз эдебиетшде бул — дардылы э д к . Адам баласындагы куйш ш , сужш ш , жалпы психологияда бо- латын эртурл1 кубылыстарды параллелизмд! колданбай, тае л ей суреттеу пэлен шырарма, пэлен жы рда бар деп айта алмаймыз. Параллелизм aw ci тек ecKi ауыз эдебие™ ранаемес, казактын Абайра neftiHri тарихи эдебиетше де тэн э д к . Абайра дейш п эдебиеттщ бшк шыны саналатын Ма- хамбеттщ 03i де адамнын басындары кушшш-суйМигп суреттеуде жогаргы айтылган параллелизм эдк!нен api бара алган жок. Поэтик тш дщ баска жарынан оны кан- ша м актасак та, тап бул мзселеге келгенде параллел- измнен баска э д к колданды деуге дэлел1м1з жок. Исатай досы елш , 63i хан, терелерден курын-cypriH керш журген кезш деп ез басындары ауыр халш сурет- темек елендершде М ахамбет сол айтылган психология- лык жэне синтаксистж параллелизм эдкш колданды. (Сонымен катар, бул еленде поэтик тьпдердщ баска Typnepi бар. Ол е з алдына. вй ткеш , айтайын деген niKi- рш, суреттемек кубылысын параллелизм аркылы бер- мек болган. Сондыктан, баскаларына токтамаймы з). «Ау, КЫЗРЫШ кус. кызрыш кус. Кед корыран сен ед1н. ао К. Жук 305

Сен де айрылдын келТцнек. Ел корыран мен ед1м, Мен де айрылдым ел!мнен. CeHi келден айырран — Лашын кустык тепкш1. MeHi елден айырран — Хан Жэкпрдщ екшш. Айтып, айтып немене, Кусалыкпсн erri рой Махамбеттщ квп куш...» (214). Акын вз басындагы ауыр хал, кврген зорлыгына, ла- шыннан TenKi керген кызрыш кустын ауыр халш каз- катар (параллель) койып, сонры аркылы iiiiKi ез жар- дайын кврсетедк Бул жалрыз М ахамб ет емес, Абайра дейш г1 тарихи эдебиегпн ем лдерш щ бэрше де тэн э д к Ал, параллелизмд1 Абайдын 03i колданды ма десек, колданды деген ж ауап беруге тура келедк Поэтик Т1'л- дш баска турлер1мен салыстырранда, жоктын касы еке- ш рас. Эйтсе де, б1рен-сарандап табылады. «Кек ала булт свгЫп, Кун жауады ней шакта. внебойын еплш, Жас арады аулакта. Жауран кунмен жанрырып. Жер кегерш куш алар. Аккан жаска канрырып, Бас ауырып, im жанар... (Абай, I том, 189-бет}. «Суду аттын керк! — жал, Адамзаттын корю — мал. ©Mip сурген Kicire Дэулет — кызык, бала — бал». (Абай. I том, 192-бет). BipaK адамнын imKi сез1м дуниесш суреттеуде Абай­ ра тэн э д к бул емес. Б у л — онык эр алуан э д кт ер Ы н 6ip Typi рана. Of3h кешн ерекше токтаймыз. Б1здщ бул жердег1 айтпарымыз: imKi ce3iM дуниесж суреттеуде езБ не дейш п Heri3ri э д к т щ 6ipi саналран параллелизцш Абай колданды ма. Кандай дэрежеде колданды. MiHe, осынын бет1н' аша кету. С е й т т , Абайра шейшп эдебиетте ce3iM дуниесш су- реттеудег1 Heri3ri эдктщ 6ipi параллелизм дедж, OFaH 306

б1рнеше мысалдар келтчрш, e3iMi3iue, дэлелдедш те. Ен- др адамнын басында болатын эртурл1 сез!м д1 суреттеу- дег1 ауыз эдебиет1 — Абай алдындагы тарихи эдебиегпн eKiumi турше келелш. Бул эртурл1 монологтар аркылы жасалынады. Ауыз эдебиетшдеп эртурл1 лирикалык елендердк батырлар жыры, тарихи жырларды, лиро-эпос жырлар- ды, не тарихи акындардьщ шьтармаларын а л сак та, куйппш, cyfliiiim , кыскасы, адамнын басында болатын эртурл1 iuiKi сез1мд1 суреттеуде монологтардын улкен орын алатындырын жэне ерекше курылатындырын кере- «Бедеу аттын беспсКай, Адамнын азбас ecrici-ай, Кайда кетin барасык, Кзрагымнын аманат койган euiKici-ай, Шерей. жаным, шерей» (215). Бул узшдще жалгыз улы ж ау елше барып, хабар- сыз кеткен, душпаны жаулап алып, е з малына езш мал- шы кылып койран, сексендеп шалдьщ ауыр хал1 сурет- теледь Осы калпында окыранда шм де болса шалдьщ басындагы ауыр халш сезгендей, аягандай. Bipan, «ай» ды алып тастасак, 6i3 алдьщрыдай acepfli сезе алмай- мыз. «Бедеу аттын бест5с1, Адамнын азбас ecTici, Кайда кет1п барасык. Карарымнын аманат койран euixici. Шврей, жаным, шврей».— десек, муида элдьщры куйппш ж ок, ж ай рана суреттеу болады да шьтады. Не мына мысалды алалык: «Туырлыктай ту алран, Мамай, Кылышыи Каира cyapFan, Мамай. Жауды керсе, куантан. Мамай (216). Бул елен осы тургысында, eMipiHfleri ен кымбатты- сы — баласынан айырылран ананын зор кайрысын, ж у ­ рен жалынын, iuiKi сез1мшдег1 ауыр куйш ш ш кврсете- fli... Bipan, мундары купия сыр — каратпа C63fli свйлем- нщ аягында келт!рт жэне соны б1рнеше рет кзйталап

айтуда. Егер, сейлемнщ аягындагы каратпалы сез бо- лып, api б1рнеше кайталанып турган «Мамай> деген сез- Ai алып тастап: «Туырлыктай ту алган, Кылышын канга суарран, Жауды керсе куанран...> деп езгертсек, алдынгы узшдщеп сезыетш ауыр хал, KyfliHim сезьлмейдк Сонгы Мамайдын ерлИн жай гана суреттеу болып шыгады. Корыта кайтканда, монолог аркылы психологиялык эр турл1 кубылыстарды сурет- теудщ Heri3i кайда жатыр десек, дауыс ыргагында жа- тыр деп жауап беруге болады. Монолог — тел сез. 0p6ip тел сез 6ipeyfliH сезш бул- жытпай жазуды, e3i калай айтса, солай е т т окуды, не солай етш айтуды керек етедЕ Демек, ауыз эдебиетЕ не Абай алдындагы тарихи эдебиет осы жуйеш колданып, дауыска салып айтып, сол аркылы сез1мдеп кубылыс- ты сезд1ру эдю н колданган. Абай алдындагы нускаларынык психологиялык мо- менттерд! суреттеудеп Heri3ri ею oflici осы айтылган психологиялык параллелизм мен монолог аркылы сурет­ теу едь Бул эдштщ алдынгысы сез1м дуниесш суреттеудеп мэцпдсн 6epi келе жаткан ecKi, сондыктан, тек анда-сан- да гана колданбаса, сез1мге эсер етуге, керкемдж касие- Ti жукарган, тозыгы жеткен эдк болатын. C orfu, моно­ лог эдкш алсак, бул да зордан мол да, жоктан бар ип рана едЕ Жогаргы тэр1зд| сейлемнщ курылысын сэл ез- гертсе, езшщ сез1мге эсер ететш кушiней айырылып ка- латыны да осы элс|зд|г1 едЕ Абай дэу!ршдеп мэдениегп елдердщ эдебиет! бул еке- yiH де аттап еткен болатын. Олар параллелизм эдкш ecKi тур деп караса, монологтерд! колдану мулде баскаша тур, баскаша мазмун алган. Ол кездеп орыс, не баска ел­ дердщ эдебиет! монологтарды адамнын мшезш ерекше- леуге пайдаланатын. Егер iuiKi сез1м дуниесш суреттеу уш1н колданылатын монологтар болса, онда ол 6ip сез- fli кайталау эдк!мен емес, не эллипсис заны, не тыныс белплерше суйенет!н. Сейтш, бул eKi эдктщ eneyi де Абай алдындагы эде- биет!м!здщ адамнын сез!м дуниесш суреттеуде ете ке- Й1Н калгандыгын керсететш едЕ 308

Абай оны сезд1 де, тусже де бмиЦ. Квп елдщ эдебие- т!н, acipece, орыстын классик эдебиетш терен зерггеп, олардан KeperiH ала б1лген жэне алранын ез бойына ci- Kipin, казак, окушыларынын журегше жат емес, жакын нэрсе eTin uibiFapa флетш, сезге уста, мкекер акын Абай езше шейшп казак эдебиетшде де колданылатын iuiKi сез|мд1 суреггеу aflicrepi еск1рген эдгстер екенше K03i эбден жетш, онын жанаша жолын 1здей де, таба да, оны шебер турде колдана да бмш . Бул адамнын сезшнде болатын эр турл1 кубылыстарды суреттеу ушш оран баска нэрселерд1 катарластырмай (параллель етпей),не сейлемнщ аягына эр турл1 создер косып, дауыстап, тек ун араласканда рана психологиялык моменттерд1 бере алатын монологсыз-ак, Абай сез!м кубылысын тжелей суреттеп, адамнын басында болатын эр турл1 халд1 кор­ сете алды. Бул — адамнын сез1мшде болатын эр турл1 кубылыс­ тарды тшелей суреттеу эдга — Абайдын ен суйin кол- данган aflici болды. Муны б1з Абайдын квп елецдершде кездеспрем1з. Сондыктан, 6ip-aK еленше токтап, калай колданыла- тындырыньщ улп'сш керсетелш: «Кызарып, сурланып, Лушлдеп журен, взгеден урланып, 03.ii eii Keperi, Hxi гашык кумарлы Bip жолдан кайта алмай, Жолыкса ол зарлы, Свз жвидеп айта алмай, Аякдап акырын, Журскпен алысып, Сыбдырын, тыкырын Кешлмен танысып... Дсм алые iciHin, Саусаня суынып, Белпаз кысылып, ГПииш кубылып, Тумандап квздерь Унлемей cyfiicin, Mac болып ездерь Жанында жапырак, Устшде жулдыз да. Влж1реп-калтырап, Жп!т пен ол кыз да. бзге ойдян тыйылып, 309

bipi мен 6ipl ауре, Журеккс куйылып, Жан ракат 6ip сэуле. Журеп елж1реп, Буындар босанып, Ракатпен елж1реп, Ke3ine жас алып, Жуйрт Ti.i, Терек ой, Сол кунде кайда едщ. Рашыкка мойын кой, Жек1лдщ, жешлдт». (Абай, I том, 132-бет). Бул тэр1з д 1 адамныц iiuni сез!мш де болатын эр тур- ai кубылыс, б е л г ш Gip жардаймен байланысты сез1мде кездесетш езгерштсрд! шебер турде суреттеу, Абайга дейш к а з а к эдебиетшде болтан емес. Абайдын колданы- сындагы жорарры еленшн эр ce3i — iniKi с ез1мшц айна- сы. Алыстан ацсап косылган шын рашык ею жасты ц жан Ж уйелершдеп кумарлык, мастык, «жан ракат» тэ гп су- iiicTep.'ii: Gip кызарып, 6ip бозарып кубылран бет, лушл- деп соккан журек, ысынкан дем, суынран саусак, кысыл- FaH nimiH, тумандаган кез, елж1реген журек, босаган буын, элареген бой, кезге ipiKKeH ж а с, кыскасы, адам- ньщ сырткы кубылыстарын суреттеу аркылы, iuiTeri эр турл1 ce3iHy TyficiKTepiH дэл бере бшген. «Рашыктык т1л1-т1лс1-з тш, Кезбен кор де, iuineH 61л. Cyfiicep жастар кате етпес, Мейлщ клан, мейлщ кул, Ол т1лге едж октайлы, Xopincis бййп сондайды, Бшп-ак, урып коюшы ек, Енд| iuiiMe конбанды...» — (Абай, I том, 157-бет). деп акыннын езш е 03iHiH берген м ш ездем еа — шын жэ- не ете э д 1л айтылган сез. Адамнык сырткы кубылысы- нан iu m с ез1м дуниесшде не болып жатканын тапжыл- ды рмай танып ж эне оны булжытпай, дэл eTin суреттеу- де Абайды юммен болсын катар коюра болады. ■ Э ц п м е, эрине, тек адам ны к сез1м кубылысын сурет- теуш де рана ем ес, сол сез1мдег1 эртурл1езгерштерд1бас- KaFa сезд!ре алуында, елещи окыранывда эр сездщ жан жуйесш тербете алуында foA. Ол TiaeKTi Абай жорарры елекш де ойдарыдай eTin орындай алран десек, баска елендер1 жеш нде де осыны айтура болады. SIO

Абайдын езш е дейшйлерден бул женшдей ерекше- jiiri де, онык улкен психологий де осынысында. Бул ше- берлшке Абай калай ие болды. Б|'зше, бул ушш искус- ствонын eni турл1 занын 6epiK ycTaFaHFa уксайды. BipiHmi, суреттеген болмысынын е м т шынлыгына дэл келуг Екшпп, басканын сез1м — куйшии-суйЫилн ез сез1м1нен етшзе б ш е т ш д т , сол аркылы окушылары- нын сез1м1н тербете алуы. М ысалы: сДем алые ысынып, Саусагы суынып, Белпс13 кысылып, Пiшiнi кубылып, Иыры THicin, Тумандап квздер1, Ундемей cyflicin, Mac болып ездер!...» деген жолдарын алсак, iuiKi ce.aiMfli беру ушш колда- нылган образдарды шындыкка дэл келмейд1 леп м м та- ласа алады. Бул суреттеу ж асты к. суйпспенджтш тэтн - л ш н таткан жаннын кайсысынын кекешне конып кеш- лш тербетпес. Бул тэр!зд1 тербелте ж азган ыстык сез кандай сез1мд1 болсын Tep6eTin, кандай жанды болсын тебрентетМ сезйз. Бул ymiH ж ал гы з-ак шарт: бойында жан, кеудесшде ж урей бар Tipi адам болуы керек. С ез аркылы адамнын психологиясын суреттеудей осы тэр1зд1 шеберлш Абайды кандай улкен психолог акын жазушылардын да катарына косады. Сонымен катар, оны талантты психолог акын-жа- зушылардын катарына косатын екшии 6ip шеберлш, суреттеп отырган кубылысын, каишама, ез!н!н ce3iM жу- йесшен етю зш , жан толкынымен ж аза отырса да, оку- шыларына сол кубылысты сырттан рана суреттеупй бо­ лып керше бшушде. EKiHmi сезбен айтканда, эртурл1 болмысты лирика- лы к суреттеу бар, психологиялык суреттеу бар. Мунын eKeyi 6ip-6ipiMeH нык байланысты. BipaK, 6ip нэрсе емес. Лирикалык шыгармаларда акын сол суреттеген кубы- лысына е з сез1мш катыстыра отырып суреттейд! жэне сол суреттеп отырран нэрсесшш жардайына карай акын да кайгырады, куанады, куйшед1, суйшед! т. б. Психологиялык суреттеу эдкш де акындардыц сурет­ теп отырган кубылысына ез ce3iMiH катыстыру, ез ба- ап

сындагы ку й ш ш -су й ш ш ш 6ipiHUii орынка кою бол- мауы керек. Онын жасырын калып, кайры, куанышты б1реулерд1н бастары нда болранын акын булжытпай су- perreyiui рана болып KepiHyi каж ет. Сез1м кубылысын суреттеудеп лирикалык шырарма мен психологиялык шырармалардын бул — Heri3ri айыр- масы. Абайдын жогарры елендершдеп: «Жуйр!к Т1л, терен ой. Сол кунде кайда едж. Рашыкка мойын кой, Жешлдщ, жеюлдщ...э — деген сонры терт жолындары езш е кайрылуы болмаса, баска жолдарынын 6ip жерш де, тереннен толгап жазып отырса да, е з с ез1м1шн ушырын керсетпей, баска адам- дардын iuiKi сез1мдершдеп психологиялык моменттерд1, сырттан рана бакы лап, сырттан рана cyperreym i болып KepiHyi жэне сол каЬармандарынын басында болган хал- дерге окушыларын бой сундырып, солардай сезш д1ре 6Lnyi Абайдын улкен психолог, «жан жуйесшщ инже- Hepi» екещ ипн айкындайтын Heri3ri мэселенщ жэне 6ipi деуге болады. Сонымен катар, бул казак эдебиетшщ тш н дамыту- дары Абайдын тарихи айрыкша en6eriHiH 6ipiHeH сана- луга Tnic. 0й ткен !, езш е дейш п эдебиетте болмаган eMipfli терен суреттеулердщ ж анаш а э д 1сш тауып, соны- дан жол салып, тамаша-тамаша улплерш калдыру, езь нен сонры эдеби егп н кен epic алып даму, mreptoeyi уш!н тарих алдында зор енбек, улкен табы с. Мундай зор ен- бек ж асап , улы табы ска колы жеткен оны толык менге- pin, уздш -уздш улп лер калдырып, эдеби егпн алтын казы насы eTyuii, 6ipiHini психолог акын ка за к та Абай болды.

X II тарау АБАЙ 6 Л ЕН ДЕР1Н ДЕГ1 АКЫ Л, НАКЫЛ С 0 3 Д Е Р . ОЛАРДЫН. ABAHFA ШЕЙ1НГ1 Э Д ЕБИ ЕТТЕРДЕГ1 БАР ТУ РЛ EPIM EH САЛЫСТЫРЕАНДА Б1РЛ1Г1 Ж ЭНЕ АЙЫРМАСЫ Казактын есмден келе жаткан ауыз эдебиетш алсак, улкен 6ip саласы болып саналатын тур- акыл и з д ш свздер деуге болады. KyHi 6yriHre шейш б у лекеу Г ко сы - лып, 6ipHeiue рет к азак тш н д е ютап ет ш п шырарылды. BipaK олардын ешкайсысында айтура турарлыктай бул мэселеге талдаулар бермген емес. Халы к эдебиетшдег1 аз сезбен квп магна беретш кыска-кыска терен магна- лы сездерд1— накыл свз, не макал-мэтел деп этап, жи нап бастырумен FaHa канараттанып келшдь Мунын eneyi де, непзшде, атъ|белгк;|з халы к дана- ларынык eMipAi бакылай келш айткан улкён ой, терен гпкГрлердщ жиынтыFbi. Тэжрибе ж еш сЕ Накыл сездер.-п де тугелдей халык турызды десек, кате болар едк вй т- KeHi, халык дегенде 6i3 екбекнй халыкты урамыз. Эри­ не, накыл сездерге устем тапты к идеясын ундейт1ндер1 де толып жатыр. Сондыктан да б!з «непзш де» деп, эде- fti ескерпп отырмыз. Bi3ine, KyHi бугжге дейш «макал-мэтел», «накыл сез» д е л ш т келген, не олай деп айтылынбаса да, сол тектес сездерд1 магнасына, курылысына карап: акыл сездер (дидактикалык сездер), накыл сездер (афоризм) < 313

деп ек н е белуге керек тэр!здь М акал-мэтелдерР ееззддер!г- HiH мазмуныпа карай, Kefl6ipeyi _акыл сездер тобына, кейб1реулер1 накыл сездер тобына жатуга TiiicTi. Бул’ екеупин айырмасы кайсы? Б1зше, 6ipi — eMipfli таныта- ды. EniHmici— eMipre жетектейдк Акыл сездер — халы кты н кешнгнперге калдырран есиет-акы лы , eMip-TipuiuiiKTepiHe жетекип басшылык. Сондыктан, оныц марынасы ашык, yFyFa жен1л, кепшь л ж т т бэрш е TyciHiKTi, аз сезге кеп марна сыйрызып, керкемдеп айтылран yriT-насихат. Н акы л сездер дегеш лйз— улкен ой, терен пш ргеку - рылган ем 1р туралы айтылран ел санасыныц корытын- дысы. Ашы мен т у т ы , а_лыс пен жуык, жаксы мен жа- м а н — осы лар сыкылды еш рдщ эртурл1 жактарын ой елёпнен 6TKi3in, олар жен ш деп халыктын шырарран узи/м-кепл/н ек|'мк емфдеп ар алели кубылыс, ic эре- кеттер;и езшше, абден бакылап, сыпан коле, «катёсН», еинрдё тап солай болатындыгына коздёр! ж етт, eMip шыидырына айткандары дал келетш е т т кентг! урпак- ка калдырран халык даналыгыныи сэулесь ой туйшь Накыл соз, й'агна жагын алганда акыл сёз тэркда, мынаны icTe,— жаксы, ананы ктеме,— жаман демейдй еыпрдеп 63iniH кергенш, сезгенш, бакылаганын корытып айтады да кояды. «Жаманра жузш салма Малды екен деп, Жаксыдан колынлы узбе Жарлы екен деп» (акыл евз} свнерл1 ж!г1т ерде озар, 0Hepci3 Ж1пт жер согар» (накыл евз) Алдыцгысында адамньщ гамнен кашып, юмнен кол узбеу KepeKTiriH айтса, сонында ол ж ок. 0нерл1 яигггпен 6Hepci3 ж т т туралы езш щ бакылай келе корыткан niKi- piH айтады. «М ынаны ал, ананы алма» демейдн Окушы, тындаушы езш ш е ойлап, езш ш е туюлер1 керек. Ауыз эдебиет1 болсын. Абай алдындагы тарихи эде- биет болсын акыл, накыл сездерге бай. влпрдщ эртурл! ж актары н камтыран неше алуан турлерш ауыз эдебиетт, тарихи эдебиетшен кездеспруге болады.

Акыл сездср: (А у ы з э д е б и е п ) «Кайыры жок келден без, Кайырымы жок елден без» «Булшген елден булд1рп элма...» (217). «Жамандык кврген жерщнен Ннбекте де каш! Жаксылык кврген жертв Енбекте де жет!...» (218). Свз бергенге ерме, Без бергенге ер! Свз бейнет болар, Без квйлек болар...» (219). (Тарихи эдебиет). «Жал куйрыгы каба деп, Жабыдан айгыр салманыз, Калын малы арзан деп, Жаман катын алманыэ. Жабыдан айгыр салсаныэ, Жауга м1нер ат тумас, Жаманнан катын алсаныз. Жауга шабар ул тумас» (220). Турлаусыэдан свз укпа. Нашардан шыккан жаксынын Сез1н жерге тастама. Атасы жаман erri деп...» (221). Накыл свздер: (ау ы з эд еби еп .) Ау Твртеу тугел болса. Тебедеп келедь..» (223). «Кекп бу квтеред!, CyfipiKTi су квтеред!, Ауырды нар квтеред!. вл1мд1 бар квтеред!..» (224). (Тарихи эдебиет). «Жапаига б1ткен жантакты ЖаЬаи кезген нар жейдг Terri менен дэмдМ Колында пулы бар жейд(. Коркактыктын белпа Арыкты да «жар» дейди Кертартпанын Oe.orici Кен дуниет «тар»,— дейд1 (225J. «Аргымактык баласы Аз оттар да, квп жусар. И*

Галаудан таткан дан! бар. Азамат ердщ баласы Аз уйыктар да, квп жортар, Душпанга кеткен ары мен Барымтага тускен малы бар...» (226) Ауыз эдебиет-i, Абайдык алдындары X V II—X IX Fa- сырдагы тарихи эдебиеттершдеп акыл, накыл сездердщ Heri3ri улгш ер! — осы келт1ршгендер. Ауыз эдебиет!, немесе, Абай алдындары эдебиеттер1- М1зд е акы л, накыл сездердщ басым жатуы занды. Б 13, осы енбектщ «Квркем с е з , онын eM ipiwieri орны, мэш> деген тарау да, ауы з эдебиет! халыктын тек кана квркем eHepi ем ес, api философиясы, api, гылымы, api тэрбие К¥Ра л ы болады дедж . Ендеше, сол эдебиегп тэрбие ку- ралы етудщ тш еп журтты, eMipfli танура, адамды eMip- д е п ж аксы лы кка у й р е т т , жамандыктан кашырура же- тектейтш акы л, накыл сездердщ ауыз эдебиетщен улкен орын алуыиыц Heri3ri ce6e6i болады. Абай алдындары казактын тарихи эдебиепнщ сары- ны да непзщ де акы л, накыл свзге курылды. Сондыктан, оларды непзщ де дидактикалы к поэзия деп атасак ар- тык болмайды. X V III иасырда Бухардан басталатын ж а зб а эдебиет тарихын ал сак , эр акын езщ щ таптык квзкарас, дуние танушылырына карай ездерш щ шырармаларында квп- теген акыл, накыл сездер калдырды. Олардын ш щ де б!здер упйн де пайдалылары бар е к е н д т с е з а з . Абай алдындары тарихи эдебиеттерд1н к е п ш ш п — жырау деп аталынуы да эдебиет!м!зде осы дидактикалык сарын- нын басымдыры ед !. Бухар жы рау, Ж а н н а жырау, YMi- тай жырау, Ж анузак жырау, Дулат жырау деп халык­ тын квп акындарра ат коюы да олардын влен-жырла- рынын дидактикалы к сарынымен байланысты. Эрине, бул свзден Абай алдындары эдебиеттщ бэр! б1рдей солай екен деп yFyFa болмайды. Сол жы рау атан- FaH акындардын дидактикасыз, жай квркем елендер!де болады. Немесе, жырау емес, тек акын деп аталатын М ахамбет, Шернияз, Мураттардын елендершен де акыл, накыл сездерд! табура, TinTi кейб1реулер1нен жи! ушы- ратура болады . Сондыктан, энпменщ Heri3i не туралы екешипн умытпауымыз керек. Акыл, накыл сездердщ не эдем !, не терен магналы турлер! Абайдын в з елендершде декеп.Таб иратты .ел 6Mi- 316

piH, суШспеидок, внер, рылым тары баска евйрдш эр- турл1 саласына арналган акыннын жай, керкем, сулу лирикаларымен катар, ез кезш деп шет керген м ж ез- кулыктарды катты сынаран улы сатираларымен катар, вз кезждегш ерге сабак, кейшгжерге улг1 ретшде айт- кан елендер де Абайда аз емес. Бул елекдердщ идеялык мазмуны, характер! акыл, накыл свздерд1 керек erri. Абай езш ш элеумет ем 1ршдег1 ролж ж аксы ту сж д к Ол 93iH ёз Ke3iHiH акыны рана емес, устазы (илдь Сон- дыктан ол, езйрдж барлык саласынан, журтынын бугж- riciiie де, келешектепсше де са б а к 6epy,ai адамды к бо- рышым деп укты. Акыннын онысы дурыс та, орынды да едь.. вйткеш , X IX расыр к а за к тарихы Абайдан артык ойшыл, онан окымысты, онан аскан акындык талантты бишейдн Жалрыз казак емес, Абайды ез кез!нде ш ы р ы с - та тендеа аз табылатын акын десен, асырып айту бол- майды. Сейтш, ез заманынын устазы , eMipfli «окушылары- на» уйретупп, танытушы акын Абай акыл, накыл сезге кеп кешл белдк Буран е з елендер!нен жэне кара сезде- piHen б1рнеше мысалдар келлрелж . Акыл сездер: «Эсемпаз болма эр неге, внерпаз болсан аркалаи. Сен де 6ip Kipniui дуниеге, KeTirin тап та, бар калан». (Абай, I том, 158-бет). «Досына достык— карыз ic, Душпаныка эд>л бол!» (Абай, I том. 130-бет). «Егшшк еб1н, Сауданын тепн, Yflpenin, ойлап мал 1зде. Адал бол, бай тап, Адам бол, мал тап, Куансан, куан сол кезде. Bipiiui казак, 6ipiK дос Кврмесек, icTiH бэр! бос...» (Абай, I том, 96-бет). «Енбск кылсан ершбей, Тояды карныи тьленбей» (Абай, 1 том, 96-бет). 317

«Былым таппай мактанба, Орын таппай баптанба, Кумарланып шаттанба, Обнап боска, кулуге. Бес нэрседеп кашык бол, Бес нэрсеге асык бол; Адам болам десешз Tineyin eMipin алдында. Оран кайры жесешз веек, OTipiK, мактаншак, Ершшек, бекер мал шашпак, — Бес душпанын бкпеешз. Талап, енбек, терен ой, Канагат, ракым ойлап кой, — Бес асыл ic кенсешз...» (Абай, I том, 61-бет). Бул келпрьпген узж д !л ер д е акын: впер, рылым, ен­ бек, достык, касты к, эд1лд!к, веек, eTipiK, жауыздык, ра- хымшылык, талап, ар, у я т тары баска б1рнеше пэрселер- дш бетш ашып, не нэрсеш адам касиет б ш п уйрену не нэрседен каш у к ер екттн е басалкылык жасап, даналык акы л бередь О сы лар тэр1з д 1 еьпрдщ эр саласы н алып аз ев зге квп марна сыйрызып, журтшылыкка айткан Абай- дын енегел) c e 3i, у л г ш ecueTi квп. М ысалы ушш, осы келт1р1лгендер1м1з де ж е т к ш к т к Сондыктан онын накыл сездерш ен б1рнеше узш дм ер келт1рел1к. Накыл евздер: «Eki кеме куйрыгын Уста жетеш буйрыгын» (Абай, I том, 98-бет). 1«Азат басын болсын кул: Колдан келмес ске умтыл». (Абай, Н том, 125-бет). «Берекел1 болса ел: Жагасы — жайлау, ол — 6ip квл. Берекес! кеткен ел — Суы ашыган батпак квл...» (Абай, I том, 100-бет). «Жарлылык. жалынышты жалтак кезд!к, Суйшмд! икем! жок, шалдуарлык- (Абай. I том, 54-бет).

Накыл сездер Абайдын кара эдпмелерш де де кезде- седн Рылымдар Академиясынын К а за к филиалы 1940 ж ылы бастырган 11 томында, «Отыз жетшнн свз» — де­ ген атпен басылган кара эцпмееш де жиырма терт тур- Л1 накыл с ез (афоризмдерО бар. 1. «Кеш лдеп KepiKTi ойдын ауыздан шыкканда ен1 к аш ады ...» 2. «Экес1н1н баласы — адамнын душпаны, адамнын баласы — бауырын». 3. «Адам баласын заман ecipefli, шмде шм жаман болса, онын e3iniH замандастары виновата. 4. «Бш к маисап — би1к ж ар тас: ершбей енбектеп жы- лан да шыгады; екп1ндеп ушып кыран да шырады. Ж ж - цпл ел жетпей мастанады, желекпелер шын деп ойлай- ды...» 5. «Бакпен аскан патшадан мимен аскан кара артык; Сакалын саткан кзр1ден ецбепн саткан бала артык...» 6. «Кайратсыз ашу тул; турлаусыз гаш ы к ту л ; шэ- ю ртс1з галым тул». 7. «Дуние улкен кел; заман соккан ж ел, алдынгы толдын агалар, соцгы толкын ш л ер , кезекпенен ел1нер, баярыдэй Kepinep». 8. «Ж аман дос — келенке, басынды кун шалса, ка- шып кутыла алмайсык, басынды булт алса, 1здеп таба алмайсын...» тары баскалар. (Абай, II том, 219—220- бет). Б1з жорарыда ауыз эдебиеД, Абай алдындары тарихи эдебиет Абайдын шырармаларынан акыл, накыл сездер- ге б!рнеше мысалдар келт1р1п, акыл, накыл сез деп н е т урамыз, бул екеуш'щ 6ip.niri, айырмасы кайсы, ауыз эдебиеД, тарихи эдебиет, Абайдын ез елендершде жи1 кездесу1н1н ce6e6i не? деген сурауларра е з 1м1зше жауап бердж. Енд1 Абайдын бул ж ен ж де ерекшел1г1 кайсы, сосан келел1к. Абай алдындары ауыз эдебиет1, тарихи эдебиеттеп акыл, накыл сездерд1 курылысы жагынан канша кер- кем, марна жагынан канша терен десек те, не Typi, не мазмуны улттык шенберден аса алмайды. Казакты н не терен деген накыл сездерш алсак та, магнасы терен бол­ са да, Typi бурынры (байырры) калпында кала беретш. «Елу жылда ел жака, Жуз жылда — казан..,— 319

деген накыл сезш алып философиялык мэшне кез ж 1- берсек, eMip е з г е р т отырады деген угымга жакын келе- дь BipaK, сол философиялык ninip казактын «Кара к а ­ заны» аркылы бер1лген. «Арымас тулпар болмас, Кажымас суккар болмас...» Еттщ 6api казы болмас, Игпк бэр! тазы болмас...» — деген накыл свздерд1 а л са к та, улкен ойды жабайы тур- де бергешипн керу к иын емес. Улкен oflFa орайлы сез тауып, акыл, накыл, сездерд! мэдениегп бш к саты га котерген к а з а к тарихында 6ipiH- mi акын Абай болды. Онын даналыгы, узд ж суретнйта- ланттарынын устш е api ез елйнк, api шыгыстын, орыс- тын мэдениеттер(мен каруланган адам болуы ©З1не шейшп казак эдебиетшдеп акыл, накыл создердщ улп- лерш мазмуны жагынан да, Typi жагынан да филосо­ фиялык урым дэрежесш е ж ет м зд !. Абайдын олендершен жогары да келт!р(лген узж д Ь лерд! былай койганда, Абай езж е шейшп казак эдебие­ тш деп болмаган с ез образы аркылы шын мэнж деп ул- кен-улкен философиялык niKip айту afliciH жогаргы са­ ты га кетердк К а за к т ш , казакты н сез(мен де киюын тауып калай б1лсе, м эдениегп елдердщ тш н д е п фило­ софиялык угымды 03 дэреж есш де айтуга болатындыгы- нын у л п с ж керсетп . «Осыны окып облай бер, болсан зерек. Ецбект1 сат, ар сатып неге керек. Уш-ак нэрсе адамнык касиетп Ыстык кайрат, нурлы акыл, жылы журек...» (Абай. I том, 181-бет). «Акыл мен жан — мен esiM, тэн мен1к!, «Мен» менен менжжж магнасы ею. Мен елмекке тагдыр жок эуел бастан, Мен1к1 елее, елсш, OFaH бек!...» (Абай. I том, 193-бет). «Тоты кус туст! кебелек, Жаз сайларда гулемек. Бэйшешек солмак. куйремек, Кебелек елмек, сиремек...» Суймек, сезбек, кшнбек, Адамзатка нс керек: 820

Карекет кылмак, жупрмек, Акылмен ойлап свйлемск, Эр К1МД1 эаман суйремек. Заманды кай жан билемек. Замена оны нлемек...» (Абай, I том, 225-бет). Единица — жаксысы, Ерген ел! бейне нвл. Единица нвлс13-ак,— в з басындык болар сол. Единица болмаса, Не болады ецкей нел?..» (Абай, I том, 100-бет). Бул келлрм ген узш дш ердеп eMipre квзкарас, дуние танушылык ой-niKip, оларды айтып беру ушш колданы- лып отырран сез, образдар JKOFapFu ауыз эдебиетжен келпрьлген «елу жылда ел, ж уз жы лда казан », «ет ж а к ­ сысы — казы , ит ж ак сы сы — тазы », «жалп-жалп еткен ж ап ал ак жабы жерге конбайды», немесе: «Аргымак жабы xepiHep, Аса шауып буланса. Айдын кел батпак атанар, Айдыны курып суалса: Бэйтерек сабау кержер. Жапырагы rycin куарса»,— дегендей емес, мэдениегп философ ойшылардын eMipfli тану, eMipre квзкарас, е зд ер ж ж терен ой, кесек пш рле- piH айтуда колданатын «м ен »— (« я » ), «Еденица», «Н оль»— (герой, толпа), «Акыл» мен «сез1м», «epiK» (разум, чувство, воля) м же, осылар болды. «Тоты кус т у сп кебелек» еленжде ем 1рде езгермейтж нэрсе жок, барлыры езгер ш п отырады деген кэд1м п философиялык категориянын 6ipiH Абай е з еленж де сол угымды бере аларлык сез тауып, философиялык ойды сол е з ж ж дэре- ж есж де окушыларына жетю зе бьлген. Мундай шюрлер- fli TyciHflipyre бурынгы эдебиеттерде колданылатын ба- йырры сез, сейлемдерден езгеш е, ж ана с ез, ж ака сейлем курылыстарымен айтып бередь Бурынгы эдебиеттердеп eMipfli тану, eMipre кезкарастарды керсетет) н елен-жыр, эртурл! такпак, билер сездерж алсак, каншама терен де- сек те, мэдение™ эл1 ер жетпеген сэбилж дэрежесж кер- сетсе, Абайдын бул топка жататын с езд ер ж ж 6epi де зор мэдениетке ернжен, eMipfli кеннен шолып, терен тусжген 21 к, Жумалиев 321

философиялык улкен ой, сананыц жорарры мэдениеттж сатыдагы дэрежесш керсетедп К азак эдебиетМ н тыл Абайга шейш бул дэрежеге жете алган жок едп Буран жетюзген де, бул жешнде эдебиет т ш н зор е з г е р к ж асап , дамытып, мгермгеткен де Абай болды. Абайдын езш е шейшп акы л, накыл сездермен б!рл1- ri жорарры айтылгандар болса, ерекшелЫ — осы cohfu айтылран, ойлау, ©Mip тану шепн шын мэншдеп фило­ софиялык дэреж еге ж е т ю з т , оны казакты н ез riai, ез ce3i аркылы айтып беруге болатындыгын айкындау. Bi3- ше, бул — казак ты н эдеби т Ы н дамытудагы улы акын- нын улы ен бектерш н курдел! 6ip саласы . Ескерту: Акыл, накыл сездерд1н к е п ш ш п метафора, текеу, эпитет тары баска да поэтик ты1дерд1н турлерше н е п з д е л ш т курылады. H eri3ri улплерш «керкем т1лд1н к а за к eMipiHfleri Maui, орны» деген тарауда айткандык- тан ж эне поэтик тплдерд1н еза р а байланыста болып отыруы ж алпы т 1л заны болрандыктан, ол жагына ток- талианымыз жок.

XIII тарау АБАЙ АУДАРМАЛАРЫ Ж ЭНЕ ОНЫН, T IJII Абай орыс эдебиетш 1882-жылдан бастап аударран. Ец 6ipiHiui аудармасы — орыстыц атакты акыны Лер- монтовтын «Бородино» атты патриоттык елещнен узш дь Ен сонгысы — «Вадим» атты Лермонтовтын уза к эцг1ме- сшщ ж ел1сш, окирасын алып, 03iHuie кыскартып ж азган поэма. Абай аудармаларын зерттеуиплер каз1р орысэдебие- TineH онын елуден аса аударран елендер! барлырын ай- кындап отыр. Олардын iiuiaae лирикасы да, баснясы (мысал влендер) да, уза к елецдер1 де, сатиралык лири- калары да бар. (Солардыц ш ш д е «карра мен т у л к Ь ат­ ты басня eni турл1 вариантта аударылран). Орыстыц атакты жазушы, акыидарын аударуда Абай тек кана к а за к емес, буюл шырыс елшде елеул1 орын алады. Шырыс елшде, 1889-жылра шешн Пушкиншц «Онегин!» тек Азербайжанда Fana аударылран. Сонан KefiiHri аударран к азак — Абай. Казакпен салыстырранда ол кезде улкен мэдениегп саналатын татар, езб ек ’тары баска кврцйлес елдердщ бэршен, Сарыаркада жаткан Абай, орыстыц улы акыны Пушкиншц дуниежузшш мэ- дениет мурасыныц шаршы тершен орын алран ецбегшш улылык KacneTiH танып, Татьянаныц ушмен даланы жац- гырыктыруы — к азак ушш мактанарлык ic. Абайдыц ем1рбаянын ж азган тарауда Абай 7 0 - 8 0 - жылдардан бастап орыс мэдениетше тугелдей бет бур­ ды, ол кездеri орыстыц алдыцгы катардагы идеясымен

жаксы танысып, Сарыаркадан оларга ун косушы 6ipiHini акын да Абай ед1 дедж. Демек, болашары мол улы орыс халкынын тез мгерьлсуже багет болып отырган аграр- лык-патриархалдык патшашыл Россиянын курылысын, элеумет eMipiHAeri эртурл1 кемшшктерд1 катты шенеп^ соларды жою аркылы Россияны алга anapyFa куш сал- ран, ол жолда шаткалан киын сокпактарра кездесш, та- лай киыншылыктарды бастарынан кенпрген Крылов, Пушкин, Лермонтовтын шыгармалары Абайга кона ке- Tyi, олармен езжщ мундас болуы, eKi елдщ улы акында- рынын идея-тйтектершщ 6ipAiri едь Крылов жазран «Каскыр мен козы», «KapFa мен тулю» окиралары тары баскалар ол кезде казакта да аз емес болатын. Сонымен катар, орыстыч улы акындарынын жалпы адамгершшк- ке ундеген эр турл1 мысалдары мен улгш елендерн вз елЫ н басшысы, устазы боламын деген кеменгер акынга осы жагынан да дэл келедк Бул 6ip. Еюннл, Пушкин, Лермонтовтардын шын мэншдеп искусство иелер1 екещЦпн Абай жаксы урынды. Абайдын аудармаларынын характерше жалпы шолу жасасак, жогаргы акындардын ол кез келген елендерш аудара бермеген. Тандап, талгап аударган. Абайдын аударган елендер1 не адамгершшк такыры- бына байланысты жаман мшез-кулыкты шенеу, жаксы- лыкка ундеу, не патриоттык улкен идеяны кексеген елен- дер, не терен ой — философиялык не уздпс керкем елен- дер болып келедн Крыловтын мысалдары, «TepeKTin сыйы», «Туткын», «Татьянанын Онегинге», «Онегиннщ Татьянага» жазган хаттары тары баска осылар тэр1зд1 атышулы елендер. Сейтш, Абайдын Пушкин, Лермон­ тов, Крылов Tapi3fli орыстын улы классиктерш аударуы кездейсок емес, занды, жораргы айтылран eni турл1 кур- дел! себептерге непзделген деуге болады. Абай аудармаларынын тарихи-элеумегпк мэш улкен. бйтйеш, ен алдымен, казак журтшылыры Пушкин, Лер­ монтов, Толстой, Салтыков тэр1зд! дуниежузшк эдебие- TiHiH ipi тулраларымен 6ipinmi рет Абай аркылы танысты. EKiHiui, езшш зор талант, аскан шеберлтнщ аркасында, улы акындардын улы енбектершдеп улкен идея, суктанар сулулыкты казак окушыларынын ой-сез1мше жетюзе ау­ дара бмип, оларра жалпы казак халкынын журепнен жы- лы орын эпердь Оларды казакка оз акындарындай суйпз- дк Абайдан 6epri, эдебиегп суйетш казактардан, хат 61л-

ciH, бмшесш «Татьянаньщ хаты», «Карацры тунде тау калгып», «Канжар» (Кинжал), «Жалрыз жалау жалтыл- дап» влецдерш бышейтш казак аз шырар. CeflTin, Абай- дыц аудармалары алдагы халыктыц мэдениетц улкен идея улы акындар мен казак халкынын журтшылыры араларындары дэнекер болды. Абай оларды тек кана досы Kepin койран жок, api езК шц устазы тутты. Абайдыц улттык шекберден шырып, жалпы адам ба- ласылык идеяны кексеген, интернационалдык журектщ Heci акындырын осы орыс жазушыларына кезкарасыныц вз1-ак дэлелдейдк Абайдыц жастарра улг1 ал, енеге уй- рен деген адамдары казак емес, Толстой, Салтыков- Щедрин т. б. болды. «Ойы'нда жок Cipinifi Салтыков пен Толстой, Я т1лмаш, я адвокат Болсам деген бэршде ой». Бул сезден Абай ез халкын жек керд1 деген урым ту- майды. Абай айналасындагы элеумет eMipiH, «ел еркесш» сынаганда, eMip уын iuiin, бук тусе кайрырранда сол ха- лык ушш кайгырып, халык камы ушш елбрден тыныш- тык коре алмайды. Бар OMip, бар асылын сол халык ymiH жумсады. BipaK, ол кезде казакта Салтыков пен Толстой жок едк Ендеше OMipre адамгершшк кезбен караран, интернационалдык журег! бар акыннын объективтж кез- карасы Салтыков, Толстойды казакка улг1 етюздъ Енд1 аударманыц курылысы жарына келеек, Абай аудармаларын нег1зшде eKi турл1 деуге болады. BipiHiui- ci, дэл аударма, eKitfujici, epiKTi аударма. Дэл аударма­ лары шумак, бунак, буын, уйкастарына карай езара жэне eKire белшедъ Kefi6ip елендерд; аударранда, Абай шумарын да, уйкас турлерш де берж сактайды. Орыс елендершщ ыррак, буындары казак елещнщ буындары- на дэл келе бермейдъ ©йткеш, орыс елещ тоникалык не силлабо-тоникалык влен курылысына жатады да, казак- т ш — силлаболык елец курылысына жатады. Сондыктан, Абай аударган елецдершц буынын казакша дэл беруге мумкш болмаса да, саны жарынан соган жакын келетш елецмен аударады. Кейде уйкастарын, кейде тшД образ- дарын да дэлме-дэл шыгарады: 325

К.АЗАКШАСЫ: ОРЫСШАСЫ: «Горные вершины «Карангы тунде тау Спят во тьме ночной. калгып Тихие долины Полны свежей мглой. ¥йкыга кетер балбырап. Не пылит дорога, Даланы жым-жырт дел-сал- Не дрожат листы; Подожди немного — Тун басады салбырап. Отдохнешь и ты...» (227) Шандай алмас жол-дагы (Абай, II том, 94-бет). Сыбдырламас жапырак, Тыншыгарсын сен-дары, Сабыр кылсак азырак...» Осы еленнщ, acipece сонпл терт жолын алсак, орыс- шасына дэлме-дол. Эрине, алдынгы жолдарын да дэл емес деуге болмайды. Bip тшден еюнцц тмге аударганда сез орнын ауысу, 6ip сездщ орнына баска синонимдер а л у— аударманьщ жалпы заны. Онын будан баска да 6ipiieiue аудармалары: «Жалгыз жалау жалтылдап», «Конады 6ip кун жас булт» т. б. жогарры келт1рген мы- салдар — Tapi3fli дэлме-дэл аудармалар. Абайдыч дэл аудармаларыныц жэне 6ip Typi деп: «Онегин1пн сыйпа- ты» (Пушкин), «Канжар», «Жолка шыктым», «Терек сыйы», «Дура», «взщ е сенбе жас ойшыл», «Еврей куй1» (Лермонтов) атты елендер1н айтуга болады. Мунда елен- Hiit буын, уйкасы сакталмайды. Орыс т!л1ндег1 еленн1н буындарынын аз-кеб1не карамай, 6apiH де казактын он 6ip буынды, кара елен уйкастарымен аударады. Лермон- товтан аударрандарыиын оригиналдары шалые уйкас (а—в—а—в—) , Абай (а—а—в—в—) кепшшгшде кара елен уйкасы. «Онегин» иен аудармасы да осылар тэр!зд1 буын уйкастары сакталмайды . BipaK, буларды да дэл аудармалардын катарына косура мумк1нд!к беретш жэ­ не 6apiHe тэн 6ip нэрсе — оригиналдын e3iHfleri автордын айтайын деген ойын толык сактап, ондары образдарра дэл келет1н казакша образды сез табу. Жогарры аталран елендерд!н кайсысын алсак та, осы жуйеш 6epiK сактай- ды. Мысал уш1н Онегинн1н орысша, казакша мшездеме- ciH алалык: ОРЫСШАСЫ. «Как рано мог он лицемерить, Таить надежду, ревновать, Разуверять, заставить верить, Казаться мрачным, изнывать, Являться гордым и послушным.

Внимательным, иль равнодушным! Как томно был он молчалив, Как пламенно красноречив. В сердечных письмах как небрежен! Одним дыша, одно любя, Как он умел забыть себя! Как взор его был быстр и нежен. Стыдлив н дерзок, а порой, Блистал послушною слезой!» (228). КДЗАКШАСЫ «Жасынан тусш билеп сыр бермеген, Дэмелеисе, кундесе б1лд1рмеген. Нанасык не айтса да, амалын жок, Тусшде 6ip кэдж жок алдар деген. Кейде пан, кейде кенпш орныменен, Кейде елеуаз, кейде ынтык формыменен, Кейде ундемей журсе де, сезге баяу. От жалындай жауапкер курбыменен. рашыктык сезге жуйрж acipece, «Дем алысым кумарым, 6ip сен» десе, Жанын курбан жолына кылган жансып, Кез карауы кубылар элденеше. Кейде уялшак, теменшж, кейде тш-тж, Камыккансып, кайгырып орны келсе...» (Абай, II том, 69-бет). Бул еленд1 уйкасы не тармактары (жолдары), буын саны б1рдей болмагандыктан, дэл емес деуге болмайды. Мазмуны, сол мазмунды берудег1 образ, сез мэндер! дэлме-дэл. Сондыктан, 6i3 муны дэлме-дэл аударма деп санаймыз. Дэл аударманьщ осы coHFbi TypiMeH байланыс- ты айтылран: «Канжар», «Дура», «Жолра шыктым 6ip жымжырт тунде жалрыз», «Терек сыйы», «0зще сенбе, жас ойшыл», «Еврей куйЬ — 6api де «Онегиннщ сыйпа- ты» Tapi3fli уйкас, буын сандарын сактамаранмен, мазму- нын, образдарын булжытпай дэл беру эд)амен аударыл- ран. Кейб)реулершде шумак, не б1рнеше жолдарын Абай аудармай кетеДш рас. Bipas, ол ез. алдына мэселе. Б1з- дщ бул жердег1 айтпарымыз — акыннык неге аударма- Faim емес, аударран жерлерж, елендерш калай аудар- Faiibi. «Онегиннщ сыйпатынан» келтчрген узшдшщ орыс- ша, казакшасын салыстыра окыран адамга дэлд1г1 айкын. KiM аударса да будан артык дэл, будан артык жанды eTin аудара алуы eni талай. Екшип rypi — epiKTi аударма. Буиаи жататындар: 327

«Онегиннщ Татьянага жазран хаттары», Крыловтан аударран Keft6 ip мысалдар жэне кара сезден елек еткен «Вадим» поэмасы. Булардын Heri3i FaHa орысша. Абай олардьщ жалпы мазмунын ез сезк ез урынуынша эдемК леи айтып бередь Солардьщ улгюн рана алып езшше жазады. BipaK, жалпы сарыны, i3i сакталынады. Кейде ез жанынан сурет, баяндаулар косып, кейб!р жерлерш мулде тастап кетедь Кейде орыстын ол кездег1 жораргы топтарыныц ем1ршде аузына туспейтш сездерд1 де Абай Татьянаныц аузынан шырарады: «Каймак ед1 кенопмде, Б1зге каспак болды жем. Ею сез жок ем!р1мде, Мен де сорлы — бакыты кем...» (Абай, II том, 81-бет). «Каймак пен каспак», «Евгений Онегин» романында мулде жоры былай турсын, орыстын ол топтарынын адамдарынын мулде басына келмейтш сездер. Абай ау- дармаларынык екпшй rypi — осы тэр1зд1 epiKTi аудар- малы елендер. Абай аудармаларыньщ езара eKire б елт Караганда 6ipiHuii Typi казак эдебиет тарнхында ен ул гш , ен са- палы аудармалар болып саналады. вйткеж, Абай — 6ip ллден ектий ллге аударылранда сакталынура керекл шарттардыц Heri3 iH дурыс yFHHFaH акын. Сондыктан да ол еленшщ мазмуны, турще карап эр турл1 эдк колда- нады. Орыс ллждег! елендердщ дэлме-дэл аударура ке- летшдер! болса, казак елец курылысынан оран дэл не жакын келелн турлерд1 (здеп, «булжытпай» дэл беруге тырысады. («KapaHFM тунде тау калгып» т. б.) Оган болмаса, мазмунымен колданган образдарын дэл eiin бередь Бул — аудару жумысынын жалпы заны. Bip лл- ден екшнй ллге аударранда колданылатын ежелг! эдк- л н 6ipi. Сонымен катар, Абай аудармаларынын жэне 6ip уздщ ерекшел!г! — кандай аудармашы болсын, ез тшндег1 керкемдж, кундылыгын, кулакка конымды, кещлге жа- рымдылырын, казакшага аударранда сол езжщ туп нус- касындагы дэрежеде сактай алуы, api оны казакша елп шырара б!лу1. Бул аудармашыларда ете снрек кездеселн касиет. Баска аудармашылардын аударран елендерш 328

окып, оны оригиналдарымен салыстырсак ce3i, мазмуны дурыс болганымен, оригиналдын езш окырандары эсерд1 аудармадан ала алмайсын. Жэне окыранда-ак аударма eKeHi KepiHin турады. Абай аудармаларында ол жок. Дэл, булжытпай ау- дарды деген елендердщ езш алсак та казактын ез елен- дершдей болып шырады. Оригиналымен салыстырсак, дэл окысак, елецшц ез тш ндеп acepiMeH Абай аударма- ларынан алатын эсершде айырма жок. Мше, аударма женшдеп Абайдын озат шеберл!г! де, бул кунге шейш улг1л1лiri де осында. Абай аудармаларынын бул тэр1зд1 уздш болуынын, б1зше, уш турл1 ce6e6i бар: 1 ) езшщ улкен таланттыры; 2 ) орыс тшндеп елендерде колданылатын сездердщ тек жай мэнш рана емес, эдемшк касиеттерш терек урынуы; 3) казактын ез тшне акыннык мейлшше байлыры. Пушкин, Лермонтов, Крыловтар — улы таланттар. Олар тэр1зд1 акындардын елендерш аударушы да та- лантты акын болуы керек. Кез келген акыннын оларды ойдарыдай eTin аудару колдарынан келе бермейдк Абайдан KefiiHri казак акындарыныц не онык алдын- дары Алтынсариндердш аударрандары Абай аударма- сынан элдекайда олкы жатуы, орыс тш н Абайдан аз бьиетшдшшде емес, акындык дарындарынын жетпейтш- дшшде. Эрине, орыс тш н жаксы бшмесе, жеке талант та ез беттмен аударма женшде ештенеге арзымайды. Жэне тйий б1лу бар да, онын эдемшк касиенн урыну бар. Eneyi 6ip-6ipiMeH байланысты. BipaK, 6ip емес. Tui бшген адамнын 6api б1рдей эрбгр сез, ap6ip образдын эдемшк касиетш тусше бермейдк Т 1лдеп сез образдарынын ой Tep6eTin, жан суйсшд1реин эсерж сезжу ил б ш ен адам­ нын 6apiHiH колынан келе бермейдк Ол ушж аударушы акыннын езжде сол тыии жай жаксы бжу, тусжу1мен катар, эдемшк касиет, купли урып, TyciHe бжерлж акын­ дык жан, улкен талант болуы керек. «Лилейная рука тебя мне поднесла, В знак памяти, в минуту расставания, И в первый раз не кровь вдоль по тебе текла, Но светлая слеза — жемчужина стараданья. И черные глаза, остановясь на мне, Исполненны таинственной печали, Как сталь твоя при трепетном огне. 329

— То вдруг тускнели, то сверкали...» (229). «Еркел1 поз)к колымеи маган тщц, Умытпа леи айрылган жерде бердо Каи соргалар жузше, жас соргалар, Кайрымеи эртенгеннщ белпЫ едь Кара коз карай маран кэп кадалган, Купил кайры epTenin бойын алган. Болатша д1р1лдеген жалын корген, Bip кукг1рт тартып жопе оттай жанран». (Абай, II том, 103-бет). Осы eKi узшдпм салыстырсак та, Абайдын орыс тьпж- дег1 образды сездердщ эдемшк, керкемдш касиет, купи сез1мге ез т!л1нде кандай эсер етедц оган теплее казакша кандай С0з коллапса, казактыц ез урымынша кандай сез- дер эсерл1 болатыидырын терец угынрандырын, орыс Ti- лшдег1 колданылган сез образдары мен казак тмпндег! колданылран сез образдарыныц жай рана мэнш емес, эдемш к кушш, эсерш уса, туеше бшуцнлерге дэлелдеп жатудыц кажет1 аз. MiHe, осы жердей келш, орыс елец- дерin аударура казак тш н щ байлырыныц улкен орын ал- уы, ярни, жогарры айтылран ущшил ce6e6i келш шырады. Егер оригиналды уздш образдарды туеiне турса да, оган лайыкты жэне казак окыранда да ой тербетш, жан узген- дей сез таба алмай кожыратса, булай болып шыкпас едь «Лилейная рука» — дегеши «апакай», «аппак», «талдыр- маш», «жщшке» — деп аударса да магаасын берер едь BipaK ол толып жаткан синонимдардыц «нэзж кол» де- геид1 тацдайды жэне ете дурыс орынды тацдаран. Лермонтов: «Как сталь твоя при трепетном огне, То вдруг тускнели, то сверкали...» — лесе, Абай да сол орыс тинндеп курдел1 тецеуд1 булжыт- пай куш, касиетш ез калпында сактап «Болатша д!р|лдегеи жалын кэрген, Bip кунпрт тартып жоне оттай жанган...» — деп аударады. Бул курдел! тецеу орыс тшнде кандай уз- дж , эдем!, кандай жан тербететш кушт!, acepjii десек, ка- закшасы туралы да соны айта аламыз. CeftTin, Абайдын шебер аудармашылырыныц неп'зшде улы талант орыс тш н щ эдемшк куш, касиетш терец yFy, казактыц ез 330

тш не байлык, оны тандап, талгап ала б!луде жаткан- дыгын керем1з. Абайдын жалпы аудармаларымен байланысты токта- луды керек ететш жэне 6ip мэселе: орыс эдебиетш терец б1лу жэне казакшага аудару Абайдыц езже не бердк ка­ зак эдебиетш дамытуда аудармалардыц кандай мэш' болды? деген сурактарга жауап бере кетуд1 керек етедп BipaK ацгарган адамга бул сурактардыц б1ркатары- на «Абайдын казак эдебиет тш не енпзген жана сез, сей- лемдер!» деген бел1мде жэне эпитет, тенеу, тагы баска поэтик тждердщ турлер!мен байланысты б1ркатар жауап бер1лдп «Мужз mbiFap», «Сабагын айтып тынар», «мен сынык жан», «тасты жол», «барасын кайда, кайда бол- май маган?» деген тэр!зд1 сез колданыстар, немесе, «Апа- рар сырын бжмес 6ip даланга» орыс эдебиетшн улпсш- де жасалган образдар деп, жогарыда айтылган болатын. Сол 'сыкылды: — «Катып калган кез1мде 6ip тамшы жас. Теплмей ме, бой жылып, о да epice?..» — - (Абай, II том, 89-бет). деген тамаша «еркем образдардын тепн куа келеек те, б1ркатарынын-ак Heri3i Пушкин, Лермонтовтарда жат- кандыгын керу киын емес. Жогаргы елекнщ орысша- сында: «И если есть в очах застывших капля слез. Они расстают и прольются...» — делшген. Орыстын эдеби т ш н ж улпамен жасалынып, Абайдын казак эдебиет тшне юрпзген сез образдарына осы ецбектщ эр тарауында айрыкша токтап отырдык. Оларды кайталап айтудын Keperi аз. Сондыктан, бурын- гы тарауларында айтылмаган, 6i3iue, булар да орыс эде- биетнин улпешен алынган жэне 6ip-eKi эдшке токтала- лык- Булар — шебер курылган диалог пен мшездеу. Диалогтын Typi бурын да бар. Казактын айтыстары диалогтан куралады. Батырлар жырындагы кездесетш eni батырдыц сейлесулерк не билер сездер1 — 6api де диалог. BipaK, айтыс жырларда кездесетш диалогтар кепш ш п тым узак, тым шубалан, эркайсысынын сездер1 узын-узын монолог болып келетш. вленде 6ip сез, eni Свзден курылган жэне сейлеуцплердт мшез-кулкына 331

тэн, олардык бейнесж айкындауда улкен Maui бар, api кыска, api шебер курылран диалогтардьщ кернект1 улп- лер1 казак эдебиетшде Абайдан басталды жэне бул уп- riHi де Абай орыс эдебиетшен алран. ©йткеш, олардыц Kenuiwiri аудармаларында кездеседь «Агайынын дос-жарын Жиып алып уйше. Жылады шагып мук-зарын «Болыстык кыл» деп кушне. Bapi акылды, 6api ecTi, Bapi желдей eceai. «Болмас efli бул» дес-ri, «взишен болды» доселе Bipey айтты: «Лапкшд1 Мунша алыска салмау гой, Аулакка тастап apneiui Буйтш калмп калмау гой...» «Аузын куГш аулактан, Енд| жакын салсаншы. Кабаган 61зд1ц мойнактан... Bip KymiKTi алсаншы! Bip KymiKTi cia ymin Bepefiiii, куда, келпрт, Жылда талай KymiKTi Бос кырушы efliM елпрш...» (Абай, II том, 117-бет). Диалогке ете шебер Крылов, Лермонтов, Пушкин- дердш елендерш аудару сол улгйй казак эдебнетше ен- ri3yre Heri3ri себеп болды. ©ленде ез сездерппн арасына, катысушылардыц Mi- нез-кулыктарын айкындайтын, соларFa тэн ездержщ 6ip- дй екш кыска-кыска сезш Kipri3in отыру aflici де не ка- Ьармандардын ез аузынан шыккан сез аркылы олардын образын жасау aflici де сол орыс эдебиетшдей диалог, тел сездерд1 кыска, шебер турде колдана б!лумен байла- нысты Tapisfli. BipiHiui, бул улп Абайдан бурынгы казак эдебиетшде болтан емес, eKinuii, Абайдын бундай еленде- pi оньщ аудармалык енбектершен 1кейш жазылган. «Бай алады кезжде кеп берем» деп, «Жетпей турган жершде тек берем» деп, Би мен болыс алады кушш сатып: «Мен казактан кегпип эперем» деп. Дос алады «Бермесен. булт берем» деп, «Жауына косылуга, сырт берем» деп.

«Бутылган сон, мен онай табылмаспын, Негылып онайлыкпен ырык берем» деп. (Абай, I том, 46-бет). Бар малымды шыгындап, Калмады елге тыгындап. Бас изеймш шыбындап... (Абай, I том. 87-бет). Мунын б1ршш1сшде автор ез сезипц араларына оки- гага катыстырып суреттеп отырган адамдардыц тел сездерш Kipri3e отырса, екшилсшде узак монолог ретш- де болыстын ез сез1 аркылы онын мшез-кулкын кезге елестетедг Алдын,гысыныц да, сонгысыныц да адам обра- зын жасауда MaHi улкен. Абайдын орыс классиктершен алган ете 6ip кунды aflici — сез аркылы кайармандарынын мжез-кулык, iuiKi сыр-сипатын ашу. Бул — психологиялык суреттеуде ерек- ше од1с. Психологиялык суреттеуде imKi эртурл1 ce3iM e3repicTepi керсетшсе, мшездеуде адамныц бойына 6epifl- ген e3iiie тан, баскалардан ерекшелжтерш суреттейдь Bipey куйгелек, 6 ipey женжтек, 6ipey салмакты, 6ipey ак- кешл, 6ipey суцгула— эр адамныц езше тан табиги Mi- нездер1 болады. Эрине, 6ip адамда 6ip мжез гана болуы шарт емес. BipHeuie мжездердж басы косылып, ете киын- иан кискан мжездердж болуы мумкж. Жалпы, acipece, 6ipHeme к.аЬармандар катыскан сюжегп узак поэма, ро­ ман, эцпмелерде образ — типтердж 6ipi eKiiimiciHe уксап кетпеу ушж, мжездеудж мэш улкен. Абайга дешнп казак эдебиетжж кай туршде болсын мшездеу де ете кенже калган эд1с болатын. Жырларда не эртурл! поэмаларда мшездеулер не кездеспейтш, кез- десе калса, журнагы, сулбасы гана болатын. Жырларда кездесетж батырлардыц 6ip-6ipiHen опта айрылмай, барлыгы б!ркелк! болып келунилтнж 6ip сабагы осы мжездеулердж бойы ecin, буганасы катпауымен байла- нысты. Батырлар жыры, не сол жырлардагы 6ip батыр- дыц екжиллерден айырмашылыгын керсетпек болганда,

кебше, сырткы портрет жагынан суреттеу аркылы жеке- лей керсететш. Абай казак эдебиетшщ бул кемшийпн сезд! де, орыс эдебиет1, acipece, Пушкин елендерш аудару аркылы мы нездеудщ тамаша-тамаша улплерш калдырды. «Онегин- HiH сипаты» деп аталатын «Евгений Онегин» романынан аударган узшд1ш адамньщ мшез-кулкын калай суреттеу керект1пн керсетуде, б1зше, езше шейшп эдебиетте жогы былай турсын, KyHi бугшге дейш тевдесд жок мшездеу. «Жасынаи TyciH билеп, сыр бермеген, Дэмеленсе, кундесе, б1лд|рмеген, Напасши не айтса да, амалын жок, Тусшде 6ip кэдж жок алдар деген... Кейде пан, кейде кенгмн орныменен, Кейде елеусаз, кейде ыитык формыменен. Кейде унденей журсе де свзге баяу, От жалындай жауапкер курбыменен. Гашыктык сезге жуйрж acipece, «Дем алысым, кумарым 6ip сен» лесе. Жанын курбан жолына кылган жансып, Кез карауы кубылар элденеше. Кейде уялшак, теменшж, кейде Tin-TiK. Камыккансып, кайгырып, орны келсе. Жай, жаца Kiel болып тук б1лмеген, Калжынын бнлдфмеши калай деген. Жанын шошыр, epfliri жаннан белек, Kicire балдан т э т орны келген...» (Абай, II том, 69-бет). BipaK, мшездеу женшдеп Абайдыц узшд1а тек орыс эдебиетшдеп жаксы улплерй аударуында рана емес, ез бойына ciitipin, ез шыгармаларында да уздш енеге кал- дыруында. Абайдыц поэмаларындагы Ескенд1р, Аристотель, Мас- худ, Жэдгей шал, 03iM, Хан кыз образдарын, олардыц зркайсысынын мшездерш жекелеп керсетуде шеберлти былай койганда, ез кезшдеп болыс, билерд1, атка мшер куларды сыкак еткен кыска-кыска сатиралык — лирика- ларынын езшде де адамнын iuiKi сыр-сипатын ете ашык, айкын eTin керсетед1 («Болыс болдым мшекей», «Мэз болады болысын», «Дутбайга», «Кекбайга» т. б.) (Дут байга). «Жылуы жок бойынын— Жылмнганы неткеш? Кубылуы ойынын— Кетпей куйтын еткеш. Мунды жылман KHiMiu 334

Болыс болса, туажн TyKciriH салар тырсиып. Bip кермскке тэп-Tani Казаны мен калбацы. Дек анналмай ант атты, Буксм, быксып ар жаты. Сенен аяр туп жок, Byrin жалын, ертек жок. Ce3i мен eai белМн. 9ai yMiT, aai серт. Жын сыкыллы бузылып. Кулык емес, бул 6ip дерт, Турлауы жок кубылып...» (Абай, I том. 214-бет). Улы сарказммен жазылран сатиралык осы юшкене елецшц езшен де акынныц мшездеуге кандай усталырын керу киын емес. Сондыктан, баска мысалдар келт1рме- сек тс болады. Жогаргы айтылгандарды корытсак, Абайдык аудар- ма жешнде де казак эдебиет тарихында орны айрыкша екешипн керем1з. Bipiiimi, бул — казак э д е би етМ ц дам у ж о л ы н д а т курдел1 ж аца адым. EKiumi, ка за к ж уртш ы лы гы н улы идея, улкеи кор, жогарры сатыдагы эдебиетпен таныс- тырып, ei<i елдщ рухани Tipiui.niK мэдениет, эдебиетте- piH байлаиыстыруга 6epiK дэнекер болды. Ymiumi, орыс эдебиетш ж аксы аудару, олардыц улгганде ж аца образ, ж аца сез, сойлем, каза к эдебиетшде бурын ж о к эртурл! Oflicrepfli одебиетке Kipri3in, казакты ц эдеби т ш н бурыи- рыдан да байытып, дамытты, ш герш еттк TepTiiiuii, шет Т1лден елецдерд1 калай аудару керек екещ йгш щ 6i- piinui рет жолын салып, кейж плерге у л гга н niuiin бердь Абай аудармалары — 6 yrin ri аудармаш ылар yiuiii де кернекп улп.

XIV тарау Т1Л ТУРА Л Ы АБАЙД Ы Н , 0 3 К03К.АРАСЫ Абай елендершщ поэтик -Нлдерш ауыз эдебиеть езь нен бурынгы, ез кезмдеп тарихи эдебиет т1лдер1мен са- лыстыра зерттегенде, сейлемшн жалпы курылысына, магнасына катысы жок кездейсок сездердщ кездеспейтК niH, ap6ip сез, ap6ip образдары сейлемдег1 ойдын 6 ip ке- репне жарап, айтайын деген пшрлерше дайын байланыс- тылыгын, сейлемде сез орындары ауыстырылса, олардын 63i де белгЫ 6ip зацга суйенетшдагш керд1к. Мунын Heri3ri ce6e6i, эрине, акыниык таланты, сез1м купймен байланысты. Кандай акынды алсак та, ез сезге- нiн, ез ой-пЫрш айту ушш сезд| куш бурын 1здемейд1, сез ой мен сез1мге ере туады. Акындар эр кезде терен ой- ды толкыран сез1мге суарып сез аркылы жарыкка uibiFa- рады. Сондыктан, поэзиянын т ш — ой-пюрдщ т ш рана емес жэне сез1мшн де т ш . «Жазушы образ аркылыой- лайды» дейтш Белинскийдщ журтка мэл1м формуласы- нын мэн1 осында. Акын-жазушылардыц образдарында ой мен сезгм к.июын таптырмай, эрдайым жымдасып жатады. Жай ка­ ра сез, рылымдык макалалардан поэзия, керкем кара сездщ тм дерЫ ц айырмашылык жары да осында. Керкем Т1Л ой рана емес, ce3iMHiH келенкеи екенш Абай да ж аксы TyciHreH. Сондыктан да ол: 336

«Ет журеказ ернщнщ айтпа сез1н, Tia уйренген нэпашн ку м1нез1н...» — (Абай, I том, 205-бет). дейдь BipaK, бул айтылгандардан акындар енебойы тек сез1мшн жетепне ере беред1 деген угым тумауы керек. Сез талгау, сез тандау удайы ой толкыны, сез1м туйсш- геннен туса да, непзшде солай болганмен, acipece, жазба эдебиегпн екмдершде ез шыгармаларынын типне айы- рыкша кен1л белу, жендеу олардын творчестволык жу- ммстарында ерекше орын алады. Саналы турде, ез ен- бектерше сын кез1мен карап, талай сезд1 сызып, талайын euiipin, олардын орнын, ой-сез1мш дал бере алады деген баска сездермен алмастыруды 6i3 Пушкин, Лермонтов- тар тэр1зд1 улы акындардык колжазбаларынан да жш ушыратамыз. Сонымен катар, т1л мэселесше мэдениегп акындаплы\". аналы турде карап жэне улкен мэн бере- тшджтерже орыс, не баска елдер эдебиет тарихынан да айкын керуге болады. Пушкин, 1835-жылгы езшж Дуровка жазган хатында «... Сез негурлым тусшжт1 болса, ол солгурлым жаксы. Ен Heri3ri нэрсе — шындык, шын ниет...» дейд1 (230). Дал осы шюрд1 онын замандастары Баратынский де айтады: «... Егер сез туралы токталсак, 6i3 жазганда 6ip- 6ipiMi3re ойланган ойымызды жетшзу упнн жазамыз, егер оны дэлдеп айтпасак, б1здж ойымызды баскалар ка­ те TyciHyi, не мулде тусшбеу1 мумкш. Онда не упнн жаз- дык...» (231). «... Жазганынызды колдан келгенше, TyciHiKTi ет1п жазыныз. Кандай ойды айтпаксыз, онын 6api 6ip. Айтпа- гыныз жана, бурын ешк1м козгамаган нэрсе болса, нур уст1не нур, ол жана пж1рд1 айту уипн колданатын сез- дер1н ешуакытта тусшжшз, жасалынды сез болма- сын...> (232). Б1зд1н казак эдебнет1 тарихында, жалпы искусство, поэзия, онын т ш туралы жогаргы аттары аталган клас- сиктердщ ofi-niKipflepinin дэрежесшде niKip айткан ен 6i- р1нш1 акын Абай болды. Максатым — Т1Л устартып, енер шашпак. Наданнын кезш койып. кеншн ашпак. УлН алсын деймщ ойлы жас жтттер, Думай, сауык ойда жок, эуел баста-ак...» (Абай, I том, 82-бет).

деп акын езшщ окушыларымен сырласкан 6ip еледшде елец жазудыц алдында турран eni максатын ашып ай- тып, «т1л устарту» мэселесш 6ipiHini opuiiFa койса, еюн- uii еленшде: «влек сездщ — патшасы, свз сарасы, Киыннан киыстырар ер данасы. ”Плге жецм, журекке жылы Tain, Теп-тепс жумыр келсш айналасы. Бвтен сезбен былганса сез арасы, Ол — акыннын бшмаз бишарасы. Айтушы мен тындаушы кеб| надан, Бул журттын сез танымас 6ip парасы.» влекге эрюмшц-ак бар таласы, Сонда да солардык бар таидамасы. Iuii алтын, сырты кумк сез жаксысын, Казактын neaicTipep кай баласы...» (Абай, I том, 78-бет), Жэне 6ip елещнде: «влек деген — эр сездщ унасымы, Сез косарлык, орайлы жарасымы. Ceei T,)TTi, магнасы тузу келсе, Оган KiMHiH унасар таласуы...»— (Абай, I том, 81-бет). деп, елен, сез, т1л деген не нэрсе, олардын эркайсысына езшше аныктамалар бередк Абайдын булардан баска да т1л туралы айткан сезде- pi кеп, олардын эркайсынан узшд1 келпрш жатпай, тек осы сездерш талдап етсек те, улы акыннын Т1лге ез кез- карасын тануга 'болатын сеюлдк Абайдын поэзиярэ т ш жагынан коятын шарты ен ал- дымен «женшдш» (TyciniKTi), «журекке жылы тию» (се- з1мге эсер ету) «магынасынын тузу келуЬ. Осыларды жинактай келш Абайдын e3i калдырран формуласымен айтсак: «iiui алтын, сырты кум1с»,— жаксы сез, MiHe поэ­ зия — еледшн т ш . Бул формула: сездердщ тусшктшгш де эдемш г1 — сез!мге эсер ету жарын да, мазмунынын терен болуын да толык камтиды. Сез дэлд1гж бузатын eKi-уштылык, тусшу, урымды ауырлататын жасандылык, сез, сейлемдердщ керкемд1к касиеп, мазмунын суйылта- тын MaFHaFa катысы жок, орынсыз шет сез колданушы- лык — бэрш де Абай елекш ц кунын TycipeTiH нэрсе деп катты сынады, мейлшше карсы болды. 338

«Бетен сезбен былравса свз арасы, Ол акыннын бшмаз бишарасы» — (Абай. I том, 78-бет). дейдь Сейтш, Пушкин, Тургенев Лермонтов, Белинский тагы баскалардыц т1л туралы айткан кунды niKip, ернек- Ti улплерше дэл келетш ой niKipAi казак эдебиет жаг- дайина лайыктап, кешнп урпакка enereai сез калдыру- шы казакта 6ipiHmi акын Абай болды. Бул niKipAi, жогаргы орыс жазушыларыныц сездерш окып, сонан Keiiin айтты ма? Элде бул корытындыга акын ез бакылауымен келд1 ме? Mine, осынын жшш аша кетелж. Ек! елдщ акындарынын дэл келген Kefl6ip сез, образ, не сейлем, не Kefi6ip афоризмдерше карап, мынау анадан алган екен деп оп-онай, шолак корытынды жасаушылар кеп болады. Bis ол пшрден аулакпыз. Эдебиет тарихын- да, acipece, ауыз эдебиетшде 6ip сюжеттщ 6ip-6ipiMeH , em6ip байланысы жок eni елде де кездесе беретйп T9pi3Ai, дэлме-дэл, не оган жакын келетш ой, niKip, образды сез, сейлем афоризмдер де эдебиетте кездесе бередь Казактыд: «Елу жылда ел жака, жуз жылда казан» деген мэтел!, не татардьщ: «б1рде олай, б!рде булай ду- ние шолай айнала» дейтпй. «Барлык нэрсе езгередГ 6ip калыпта турмайды» дейтш Г'ераклиттыц ce3 iii окыган- дыктан айтылды деуге болмайтыны езшен e3 i айкын нэрсе. BipaK мазмундарында еш езгешелш жок. Сол маз- мунды хат бммейтш казак та, татар \"да баска сезбен айтып берген. «Кешлдеп KepiKTi ойдын, ауыздан шыккан- да eiti кашады» дейтш Абайдыц e3i айткан эйгш афор- измнщ мазмунын дэлме-дэл турде, 1934 жылы, Горький елгенде жазган макаласында француздын атакты жазу- шысы Ромен Роллан айтты. Ол езшщ макаласын, «... Горькийдщ елгенш еепгендеп куй1н1ш1мд1 айгып бе- руге тш м жетпейт1н сек1лд1. Сондыктан, ол туралы эуел1 мулде ешнэрсе жазбайын деп 6ip ойладым...» деп бастай- ды. Жогаргы афоризмде де осы niKip. BipaK, Р. Роллан да Абайды окыган жок. Мундай кездейсок дэл келу бола беруге мумкш. Сондыктан, а л туралы Абайдын пш рлерМ н орыс классиктершщ айткан niaipaepiMCH дэл келулер1 не елш- теу, не олардыи niaipin кайталау емес, ез корытыпдысы, ез бакылауларыныц нэтижесь Муныц непзш ен алдымен 339

Абайдын ез творчествосынан, езшщ жалпы ем!рге, сол ем1рдш, сэулеа болтан искусство — эдебиетке квзкара- сынан i3fleyiMi3 керек. Казак, тарихында искусство, поэзия езМ д не нэрсе екенд1гш, юм унйн керект1гш 6ipiHuii рет Абайдан ecri- дь OFan дешн казактын искусствосы, эдебиет1 еишмнен ешкандай 6aFa алган емес. Абайдын: «Туранда дуние eciriH ашады влек, влекмен жер койнына Kipep денек. ©Mipfleri кызыктык 6opi влекмен, Ойлансакшы бос какпай елек-селен» — (Абай, I том, 81-бет). дед1. Bip жарынан акын казактын вз вмгр)ндег) поэзия- нын кандай poni барлырын керсетсе, eKiHUii жагынан акыннын ncKyccTBOFa берген, езшше, жалпы багасы бо- латын. Алгашкы коммунизм когамынан 6epi искусство api oMip сэулеа, api адам TipuiLniriniH 6ip куралы болып, адам корамнын даму тарихымен 6ipre жасасып келедн Кай дэу1р, кандай корамды алсак та, искусст восы жок елд1 тарих бммейдь Мэдениет! теменг! сатыда турган елдердт искусствосы да теменг1 дэрежеде болады, ол сезс13. BipaK, болады. 03iHHie, сол елдщ рухани жэне TipuiifliKTiH 6ip куралы боп жумыс аткарады десек, Абай­ дын искусство туралы айткан жогаргы niKipi ocbiFan дэл капель в Айрыкша токтап, эн искусствосы туралы жазран еле- ншде эннщ эр TypiHe Абай кунды-кунды багалар бередь «Кешл кусы куйкылжып шар тарапка, Адам ойы турленш ауган шакта, Салран эн — келенкеЫ сол кешлдш. Тактысына билесш ол кулакка. Шыркап, калкып, сорралап, тамылжиды, Журек тербеп оятар баста миды. Бул~дуниен1к лэззаты 6api сонда, Ойсыз кулак ала алмас ондай сыйды. Уйыктап жаткан журект! эн оятар, Онын тэгп, оралран мэн1 оятар. Kefii зауык, кеШ мук, дертш K03Fan, Жас балаша кешлд| жаксы уатар. Адам аз муны бЫп эн саларлык, Тындаушы да аз ол эннен бэЬра аларлык. Мунмен шыккан оралран тэтт1 куйге Жылы журек кайда бар козгаларлык... 340

Кеб1несе, эн басы келед! ащы, «Квл тында!» деп взгеге болар басшы, KepiM толгав тауысар, кангыр-кукПр, Сол жерше ойынмен араласшы! Энн1к де ecTici бар, ecepi бар, Тындаушынын Кулагин aecepi бар. Акылдынын сезшдей ойлы куйд1, Тындаганда кешлдш ecepi бар...» (Абай, I том, 187-бет). «Алты еленмен 6^flipfliM эннщ жайын» деп акыннын e3i айткандай, жалпы энге, онын эр турше берген багасы осы алты шумакта тугел камтылады. Сондыктан, баска эн туралы елендерше токталмасак та болатын тэр1зд1. Абай искусствонын кай тур* болсын онын мэшн, езше тэн ерекшелж касиеттерш терен урынды. Шын мэшндеп искусство не? Ол калай жасалынады, калай жасау ке- рек? Олардын элеуметтж мэш кандай? деген сурактарра жауап 1здеп дурыс 6aFa бергендтн жогарры узмд! кел- Tipren: «Туранда дуние eciriH ашады елен», «Элен — сездщ патшасы, сез сарасы», «Кещл кусы куйкылжыр шар тарапка» деген елендершщ ездер1-ак дэлелдейдь Эн, елен, жырларды Абай вте жорары багалап, акындар- дын шын вз мэшндеп искусство жасауларын, еленшн искусстволык дэрежесж жогары кетерулерш талап етш, багасын темендетуге, еленшн беделш Tycipyre ce6enmi жайыттардын кандай TypiHe болса да Абай аяусыз сок- кы 6epin, катты курес ашты. «Бурынгы еск| бид! турсам барлап, Макалдап айтады екен сез косарлап, Акындары акмлсыз, надан келш, Кер-жерд1 елен кыпты жоктан кармап. Кобыз бен домбыра алып топта сарИап, Мактау елен айтыпты эрк1мге арнап. Эр елден елен менен кайыр тшеп, KeTipreH сез кад1рш журтты шарлап...» — (Абай, I том, 78-бет). деп Абай тары 6ip елещнде 6ipeyjiepfli мактап мал таба- тын акындарды «сез кад1рш кепрунллер» деп катты ше- несе, екжнп елещнде: «Сый дэметпе, берсе алма еш адамнаи, Нек кетед1, жаксы елен, сез айтканнан. СуШнерлж адамды суй, кызмет кыл, Аулак бол энш сатып акша алганнан» (Абай, I том, 82-бет). 341

деп нестары сатыдагы, шын искусство поэзия жасаудыа жолын nepceTin, баскаларга акыл бередк BipaK, Абай «искусство искусство ушш» деген niKip- ден аулак. Жогаргы дэрежедеп поэзия жасаса, елецнщ KaflipiH TycipeTiH «кер-жердЬ сез етуден, «мактап мал табамнан» аулак бол дегенде, поэзиянын максатын акын тек кана эдем ш кп жырлау демейдк Бул niKipre де Абай карсы. Поэзиянын элеумет eMipiMeH нык байланысты бо- лып, онын 6ip KeperiHe жарауы кажет деген тшекп Абай ардайым 6ipiHiui орынТа кояды. Жогаргы тйшен байланысты айтылган: «Максатым — т1л устартып, енер шашпак, Наданныц кезш коПып, кенлш лишаи. Yari алсын деймш ойлы жас »iriTTep, Думай, сауык ойда жок эуел баста-ак»— (Абай, I том, 82-бет). Дейтш сезшде «искусство искусство yujiH» деген теория- га карсы екендтн де, елешй журтшылык Ttaeri yuiiH жа- зу непзп нысанасы екендтн де акын ашык айтады. Акын осы nixipiH екшнн еленшде будан да Kepi терешрек турде баяндап: «Мен жазбаймын елешй ермек ушш, Жок, барды, epTeriHi термек ушш. Keniperi ce3i.4fli, rifli орамды Жаздым улп жастарга бермек yuiiH» — (Абай, I том, 101-бет). дейдк Сейтш. Абайдын еленге де, энге де коятын шарт- тары осылар. Искусство элеумет eMipiHeH тыс, ез алдына 6ip нэрсе емес, BMip и р ш ш п yuiiH, окушыларын жаксы- лыкка, адамгсршк'пкке жетёктеп, тэрбие куралы болуы керек мунарадан карап, журтшылыкты осы кезкараска ундейдк Абайдын т!лге зор кешл белушщ Heri3ri тамыры, Mi- не осында, ягни, поэзия, кыскасы искусствоны, онын элеуметпк мэнш терен утынуда жатыр. Поэзияны элеу­ мет eMipimH «yum куралы деп танушылык, сол мшдегп аткара аларлык шын мэшсшдеп сез искусствосын жасау т!лег1 осыны кажет етсе, ондай жогаргы сатыдагы сез искусствосын жасауда ткпдщ непзп курал екендтн угынган Абай ти ш ерекше мэселс етш коймауы мyMKin де емес едк Сондыктан д а , Абай тйш 6ipiHiui орынга 342

койып, елецшк эр сез, ap6ip сейлеш учли жаны ауырып, 6ip сезд1 орынсыз колданушыларга аяусыз курес ашып, («Мунда жок, алтын иек сэры ала кыз»), «сез кад1рш кеируиилерге» елт1ре соккы бердь Сондыктан да 613 Абайдыц поэзия т1лi женшдеп терен, кунды пшрлерш акынныц ез табысы, онын ез творчествосы eMipre ез кезкарасы мен тжелей байланысты, туп тамыры осын- да дейм1з.

X V тарау КЛЗАКТЫ Н, ЭД ЕБИ ЕТ1Н Ж Э Н Е Э Д Е Б И Е Т TIJ11H Д А М Ы Т У , IJ1ГЕР1ЛЕТУДЕГ1 АБАЙДЫ Н. ТАРИХИ M9HI (Корытынды) Лбай казактыц элеумет eMipiiifleri эртурл! кайшылык- тардыц шорласкан кезшде eMip cypfli дедж. Абайдыц Ke3i казак даласында ec«i феодалдык kof3m курылысыныц элареп, капитализм элементтершщ Kipe бастаган кеЫ болатын. Тарих белшде туШскен eKi турл1 жуйе (система) 6ip- 6ipine оцайлыкпен жол бере коюы киын едь Сойдыктан, талас-тартыстын болуы зацды едк Бул кездщ езшде, де- геимен, феодалдык курылыс эл1 KymTi, каусауы жетш болмаса да, болашагы булдыр болатын. Ал, казак дала- сына жайыла бастаган капиталистж элементтердщ ал- дынп,1мен салыстырганда болашаты мьжым едк Капитализм элементтерпйи казак даласына канат жая бастауымен байланысты apTypi жакалыктар да ене бастады. О ку, енер-бЫм т. б. мэдсниетке кол созу бул кезде элеумет eMipiHfleri прогресшшдердж айрыкша ке- ц!л бвлген мэселелер1 болды. Олар Шокам Уэлиханов, Ыбрай Алтынсарин Tapi3fli мэдениеги окымыстылар бо­ латын. Булар ескшкке карсы Heri3ri мэселенщ 6ipi eTin aFapTy мэселесш койды. BipaK, элеумет eMipiHaeri кайшылык, тартыстар тек есшиплдж пен жапашылыктыд мацында FaHa емес, баска 344

да мэселелердщ талас-тартыстары кеп едь Ен алдымен, сол ecKi феодалдардык ез араларындары есюден келе жаткан ру тартысы, сауда капиталынын еюлдершщ ез- ара бэсеке таласы, мунын устше тап осы кезде шыккан штат, болыстык, старшиндыкка таласу, тары баска жешр дауы, жер дауы тары баскалар. Осылардын аркасында жарк еткен куйрыкты жулдыздай казакты баска мэде- н и е т ел катарына калай жетшзу керек, кайткенде ала- уыздыктан кутылып, 6ip бутш ел болады деген улкен идеяда журдк Адамнын мшез-кулкы, eMipre кезкарасын айкындау- Fa, жогарры кайшылык, тартыстардын эркайсысынын езшше мэш болды. Жогарры айтылрандардык ycTine бул кез Россияда бурынры халыкшылдардын, онан кешн демократияшыл эр теки интеллигенттердщ патша уюмет1мен белдесш майданра шыккан KypecTiH кызу кез1 болатын. Россияда болтан бул улкен тартыстардын алыстагы жангырыры мен думпу1 канаттас отырран усак улттарра да жетш жатты. Осылардын бэрш коса алып карасак, бул кез эр- турл1 тарихи жагдайлардын вте 6ip шорласкан, шиеле- н1скен «e3i болды. Мше, тап осы кезде Абай тарих сах- насына шыкты. . X IX расырдын 70—80 жылдарында Абай улкен бш м- дк ой-санасы эбден толыскан акын. Сондыктан, ол эртур- fli элеуметтж ipi-ipi мэселелерге баскаларша емес, тере- шрек карады. Казактын элеуметтгк OMipiHfle не болып жатыр, соны рана бакылап койган жок, кернплес елдерде, acipece, мэдениет, ой-niKip жарынан озык алда отырран Россияда не болып жатыр, OFan да кез Tire б1л: дк Сонымен катар, бул кез онык ез бойындары талант, акындык кабшетшщ дё кемелше келген кез1 болады. Бул Tapi3fli улкен кайшылыктар кейб1р элаздерд! ба- тырып, жок eTin ж 1берсе, зор >куш, ipi таланттарды жа- рыкка шьтарып кетедк Сейтш, Абай жалгыз казактын элеумет eMipium кайшылыктарынын рана емес, X IX Fa- сырдын октил жарымындары буюл Россия eMipiHAeri зор кайшылыктардын нэтижесшде тарихи белге шыкты. Абай алдындагы Шокан Уэлиханов, акыннын ез за- мандаеы Алтынсарин Ыбрай тары баска солар Tapi3fli сол толкыннын шшде жарк еткен шам сэулесшдей ез елш алра апару, мэдениетт! ел ету идеясын колданран, ез кезш т элдынры катарындагы ой-сананы 6epiK уста- к Жу» 345

ган адамдардын, олардын баска да сол X IX расырдыа ! винил жарымыидагы эртурл! п рогреет ой-ппйрдщ бэ- piHin де келш куйган улы арнасы — Абай, Абайдын улы енбектерк Абай шырармаларынан казактын элеумет ем1р1ндег! жогарры айтылран eMip шындыры тугел орын алды деу- ге болады. Казак eMipimit кай саласын алсак та, Абай­ дын токталмаган мэселеп кемде-кем шырар. 0 нер, б ш м , дш, философия, рылым, искусство, эдм- дш, жауыздык, достык, кастык, адамгершшк, махаббат, елдж, CipjiiK, тэл!м-тэрбие, eMip, eaiM, кэрш к, тэщр, та- бигат, кыскасы, ем!рдщ эр алуан саласы — Абай шыгар- маларынык Heri3ri такырыптары. Булардын кепшипп букьч адам баласыныц, жер жузлпн улы жазушыларынын 6api де сез еткен, 6api ез niKipiH айткан такырыптар. Абайдын солармен катар тусш, жалпы адам баласылык такырыпты жыр кылып, казак даласьшан оларга унш ко- суы ypnaFbi yuiiH мактанарлык ici eai десен, сол такы- рыптардыц барлыга Абайда 6ip идея, 6ip максатка барынынкы. Ол — идея, ол — максат: казак халкын ел* д1к б1рл1г1 кушт1, ар-намысы мол, енбек суйген, ipreci бе- pin, мэдениета ел ету, сейтш, оны баска алдары елдщ ка* тарына жеттазу едл Абай не жазсын, кандай такырыпты жыр етсш, i3iH куаласак, туп тамыры сол ел тьлегшде жатады. ©з ке- эшдеп элеумет емфшдеп эртурл! мшез-кулык, ic эре- кеттерд! катты шенеп, мжесе де, адамгершшк, оку-еиер уйрен деп басалкалык айтса да, жалкаулыкты мыскыл- дап, енбек етуге шакырса д а — туй1н! казакты мэде- ниетт1, енегел! ел ету. Кайры, куаныш — бэр! де осыран келш т1релед1. Жалпы елдж, енер, рылым мэселелерж Шокан (Чо­ кай) Уэлиханов та, Ыбырайлар да кетердк олар да ха- лыкты елдж, енер, бшмге шакырды. Ендеше, Абайдын олардан айырмасы кайсы? Б1зше Шокан да, Ыбырай да бул мэселелер женжде жаксы тжек, жалан упттен api бара алган жок. Эрине, бул айтканымыз, казактын 6i- piHiui демократ интеллигент!, 6ipiHuii улкен галымы Шо- канныи да, ез кезжж улкен арартушысы, казактын 6i- piHini педагог, 6ipiHiiii керкем кара сез жазран жэне жазба эдебиет тарихында балалар эдебиетжщ атасы болтан Ыбырай Алтынсариннын да тарихи мэндерш ке- MiTneftni. Бэлюм оларсыз Абай— Абай да болмаран бо-

лар едь «Атаны керш ул еседк ананы Kepin кыз eceai* дейд1 казак макалы, сондай-ак, Шокан, Ыбырайлардын Абай уинн де мэш зор. BipaK, Абайдыц олардан элеумет eMipi, казак тари- хында бул мэселелер женшде де езшше ерекшелж орны бар. Абай казакты мэдениегп 1ргелi ел етуге тек кана yi'inui болып койган жок, api yriTiui, api насихатшы, api курес epi болды. Елд1 ел етерлж жаксылыкка ундеп, акыл айтып, басшылык етсё, елд1 кор ететш «ала жы- лан, аш бака» кушлдектерге, алауыздык, партиягернл- лж, сум-суркыя не азгындыктарра карсы курес ашып, аяусыз соккы бердк Бул жарынан Абайдын алдындары- лар былай турсын, онан кешнп казак окымыстылары- наи да Абаймен ешк1мд1 катар коюга болмайды. Сейтш, ез кезждеп элеумет ем1ршде болтан сан кай- шылык талас-тартыстардын 6ipiniH де жетегшде кетпей, олардын эркайсысын езше сабак е т т , ез халкынын тан­ дыры ушш кайрырып, ез боГшидапл бар асылын сол ха- лыктыц муддес! ушш жумсап, ез ел1м1здег1 жэне мэде- ниетт1 елдердегк acipece орыс елждег! алдынгы катар- дагы халыктык жаксы идеяны ту етш, елш Lnrepi бастауы казак халкы ушш онын тарихи элеуметтш мэш де, тарихта орынынын зорлыры да, жалпы айтканда, MiHe, осында. Сонымен катар, Абай тарихтын OFaii арткан жуг1 тек элеумет мэселеа рана емес, келешек урпарынын алдын- дары езшщ акындык мшдетш, hfhh, эдебиет мэселесш де жуктегенш Абай жаксы утынды, сондыктан, ол езшщ барлык мумкшшьшгш бул жолдан да аяран жок. Абайга дейшг1 ауыз эдебиетк тарихи эдебиегп алсак, казак влек курылысыньщ уш-ак Typi болатын: 1. Он 6ip буынды. 2. Жет1 буынды. 3. Аралас буынды, (Буран юретшдер энге арналган елендер мен жырларда кеп кездесетш кеп жолдары жеп буын, кейде, ceri3 буын да аралас келш отыратын елен­ дер). Мысалы: Кара таудык (басынан) кеш келед1, Кешкен сайын (6ip тайлак) бос келед!. 347

Ел-журтынан (айрылган) жаман^екен, EKi кезлен (медареп) жас келед1 (233). Ата алмасам (маган серт) «Толгауыма (шыдамай). Толыксысан (саган серт) (234). «Б'Р толарсак, (6ip тобык) санда болар жар-жар-ау. Кырык Kicinin (акылы) ханда болар жар-жар-ау сЭкем-ай!» деп (жылама) байгус кыздар/, жар-жар-ау, Экен ушш (кайын атак) онда болар жар-жар-ау» (235). (Жырларда кёлетш туpi): Bip азырак// жырлайын, Боз то^гайдай// шырлайыи, Босагасы би\\к/1 6ipeyfli, Баса келш// корлайын...» (236.) A 6aiiFa дейш казактык елец курылысыныц барлык ту-pi осы ушеуЬак Казактык елец курылысы силлаба- лык елец курылысыныц жуйесше жататындыктан, негрз- ri aniueyiiui — буын. Буыны жатынан ауыз эдебнетшщ де, Абайга aefliHri тарихи эдебиеттщ де жеткен жер1 осы едк Жэне бул турлер казакта эбден туракталып, бек1п алган тур едк Абай ец алдымен казак елецдерШн осы жагына ке- iiiji беляк Дэу1рдщ e3 repyi, ой-сананыц 1лгер1леук элеумет eMi- piHin жалпы дамуы жаца мазмунды турызса, жаца маз- мун жаца Typai керек erri. Аскан талант, ацтарымпаз акыл, ез тустастарына каратанда анагурлым улкен мэ- дениеттшк — бэрйпн жиынтыгы акынныц жаца кезенде- ri жаца ой-санасы, жаца мазмунды айтып 6epyi ушш жа- на тур табуына экел!п Дрель Е с к е р т у: Казактык он 6ip буынды елендер1 бунактарынын орны ауысып Tycyine карай езара ушке белжедь Бас бунагы 3 буынды орта бунагы 3 буынды, аяккы бунагы 3 буынды. Жалпы саны II, одан езгермейдй 348

Абай ен алдымен 8 буынды жэне 6 буынды — жана eui тур Kipri3fli. Буныц екеу1 де Абайга дейшг1 эдебиеть м1зде жок тур едь Yuiimui, «Аралас буынды» елен ку- рылысынын жана турлерь Сонгы тур, Абайда ен кебн Абайдын елен курылысын зерттеунп — авторлар: С . Му- канов. (Абай, I том, 20-бет) Абайдын казак еленше Kip- г1зген 15 турл1 жаналыры бар десе, Е. Ысмайлов: Абайда 16 турл1 жана елен курылысы бар дейд1. (Эдебиет май­ даны, журнал 11— 12, 105-бет.) Б1з бул жерде Абайдын елен курылысына тугел токтап талдау бермек емесшз. Сондыктан, Абайдын к1рг1зген жаналыгы он бес пе, он алты ма, элде онан да кеп пе, ол мэселеш ашык калды- рып, жалпы. алганда Абайдын казактын елен курылы- сьша улкен езгер1с юрг1згенд1г!н рана айтпакпыз. Бул жарынан алганда, жогарры авторлардын келт1рген узш- д1лер1 факт рет1нде дурыс. Б1рак, бул жолдастардын кемшшгк С . Муканов: казак еленшщ Heri3i ет1п буыны мен уйкасты катар алган, эрине, кате. Казактын елен ку- рылысынын непз1 — шумактагы буын санынын б1ркелк1 келу1не барынады. Ал, Ысмайлов жолдас, елен елшеушш нег1з1н буын етш ала турса да, 6ip жуйеге жататын, 61- рак, буын саны эр баска елендерд1 сол жуйеден (сис- темадан) бел1п экетш, эркайсысын ез алдына жеке еленнщ Typi рет1нде карайды. Эрине, бу да дурыс емес. Мысалы: «Сег1з аяк» пен «Алты аяк», не «Сен меш не етес1н» елендер1 езара курылысы эр баска болса да, бу- лардын бэр1 де «аралас буынды» елен турше жатады. Оларды осы жуйеден шырарып, айырмасын, сонан кейш керсету керек едь М1не, бул жерлердщ ж1г1 ашылмаран. . Жогарры айтылган, Абайдын казак еленше ез1 енг1з- ген жана турлер1 дегев1м1зд1н улгшерше б1рнеше мы- салдар келт1рел1к: 1. Таза сег1з буынды. «Жарым жацсы// ки1м киш, Келд1 жанра// жылы тиш. Диуана болды// бул кв!ил1м, Басылмай 6ip// кушып суй!п...» II. Алты буынды: «Кара каз, Караса// ж К. жу» 349

ЛАузын^бал кизыл гул, Ак TiciR// Kip шалмас...* (Абай, I юн, 136-бет). М. Аралас буынды: I, Алыстан сермеп,// Журектсн тербеп,// Шымырлап бойта// жайылранУ/ Киялан шауып,// Кисынын тауып,// • Тарыны жетш// кайырран [ ( лгауы токсан// Кызыл тмУ/ f ейлеймш десекУ/ езщ бьл... (Абай. I том, 96-бет). 2. Сайрай берер, тШы// Са^гайган сон// бул дергген! Syriaai бсл!мУ/ Жар тайгам сон// эр серттен// Камыкты кешл// Каптсс болар жени?..» (Абай, 1 том. 103-бет). 3. «Бойы былран. C«3i жылман KiMAi керсем// мен совав// Beni бастым.// Катты састымУ/ Тура каштым жалма-жан//» (Абай, I том, М3 бет) 9I 4. «Сен мети// не етесщ?// Меж тастап, 350

Онер бает*:., Жайына Жэкв алдап, 0 з бепнмен// сен кетесщ Неге ауре// етесщ? Коеылыспай// Басылыспай// Бойына// Жэне жаттав Бай тап 0Mip бойы// кор ereciи// (Абай, I том. 104-бет). 5. «Ата-анага// коз куаныш,// Алдына алган// epaeci Кеюрепне// коп жубаныш// Турленш ой// елКес!.// Еркелк кетт!,// Ер жетп,// Не 6iTTi?.\".//» (Абай, I том. 126-бет). «Аралас буынды» Абай елендершщ бул келт1рген бес туршен баска да турлер1 кеп. Жорарры авторлардын Абайда 6ipi «он бес», екпшпа «он алты» жана тур бар дейтшдержщ де, Kermiiairi осы «аралас буынды» елен- дердж эртурл1 бутары. Эрине, булар Teri жарынан «ара­ лас буынды» вленнщ турже жатса да, эркайсысы езж- ше жана тур. Абайра шейшп эдебиет1м1зде эржен келе жаткан, тек сулбасы рана бар «аралас буынды» елен- дермен салыстырсак, Абайда кездесетж «аралас буын­ ды» елендер — жана ыррак, жана курылыс, жанаша еетжетж, Абайдын езже рана тэн, эдебиет1м1зге Абай- дын 03i енг1зген жаналыктар Абайдын казак елендер)- не юрпзген жаналыктарынын улгшерж керсету ушж 24* 351

келлрген осы мысалдардын ез! де жеткш!кт1, сондык- тан, осы жаналы ктарды кал ай Kipri3fCHi туралы аз ток- талып етелж. Абай казак елендерше эртурл1 жаналыктарды, 6ia- ше, уш турл! жолмен юрпзгенге уксайды. Keft6ip елен- дерш энге арнап жазран. Kefl6ip еленш казакта бурын- нан бар елецдердщ i3iMeH жаза келш, аягына жацаша бунак, буындар косып, жанарткан, Kefi6ip елекдерд! баска елдсрдщ акындарынын влек курылысына елжтеп, сол эдкпен жана тур жасаран. BipaK, Абайдын улкен шеберлМ соларды тек тур етш енпзушде рана емес, турю мазмунына сай етш, окушылардын кеншне кондыра бьлушде. Онын баска елдердщ акындарына елжтеп шырарран елендер1 бол- сын, энге арналран елендер1 болсын, не эртурл1 эдкпен ecKi елендерге жанаша тур б ер ан —- 6api де кулакка журымды, кещлге конымды келедь «Сепз аяк», «Кор болды жаным» тэр1зд1 белгш 9Hi бар елендердщ 63i де Абайга дейшп «Аралас буынды» елецдердей емес, эназ жай окыганында 03iHiH елендж, не керкемдж касиетше, не мазмунына eiu6ip нуксан келмейдн Бурыпры «аралас буынды» елендердщ кайсысы бол­ сын эиыз, елендж касиет1 аз болатын. Абайдын бул да — улкен шеберлжшж 6ip тамыры. Сонымен катар, Абай еленЫн жана Typi, жана курылысына ете сак, ere саналы турде караран акын. Шу легенде кулагын тосаисиды, «Мундай сезд1 ecneciH бурын кермей»— деп, акыннын e3i айткан ce3i еленшж тек мазмуны рана туралы айтылран жок жэне Typi туралы да айтылган ед1. Абай олай деп айтпаран кунде де, муны жогарры келпрген мысалдардын езжен де aHFapypa болады. Абайдын жаналык деген 6ip еленж тутас алып, куры- лысын байкасак, онын 6ipinmi шумарындары эр жолдын буын сандарынын ек'тни шумарында дэлме-дэл кайта- ланып отырылуы, свз жок, акыннын вз1 енпзген жана- лыктарга саналы турде кезкарасы болгандырын керсе- тедь . ... Казактын елен курылысына жасаран бул тэр13Д1 ipi TOHKepici Абайдын тарихи улы енбегшн жэне 6ip непзп саласы. Кыскарта айтканда, Абайдын тарихи зор мэш казак 352

гарихындары ерекше, ез кезшдеп элеумет eMipiHiH ай- кын айнасы болып, ез кезшщ элдынры катардары элеу- мегпк ой сананын жиынтыры, саркынды — cipiHflici бола алуында. Бул 6ip. Екшнп: ез дэу!ршдеп жана маз- мунра жана тур 1здеп, казактын езже шейжп елен ку- рылысына улкен тенкер1с жасап, казак елен курылысын жана арнага салып, жанаша тур eHri3in, ол турлерд1 казактын тш, елен курылысына табири етш жасай алу- ынын аркасында, оны казак поэзиясына ciHipe алуында. Бул eKi. Бул айтылран eKi турл1 Абайдын ipi енбепнщ эде- биет тарихы, теория мэселеа ушж мэнжж зорлыры, орнынын айрыкшалыры косымша дэлелд1 керек етпейдк Осы айтылран улкен тарихи мэш бар 6Ki мэселемен нык байланысты yuiiHuii жэне 6ip мэселе келш шырады. Бул, осы енбектщ непзп такырыбы жэне осы тараудары (корытындыра) айтылмак пш рдж де Heri3ri TyfiiHi — казактын эдебиет тш н жасау, дамыту, жгержетудеп Абайдын мэш мен тарихи орны кандай деген мэселе. Абай ез кезждеп элдынры элеуметтж ой-сананын жиынтыры, казактын елен курылысына улкен тенкерк жасаран новатор болды десек, казактын эдебиет тшн дамыту, байытып, шержетуде де осы niKipfli айтамыз. Абайдын эдеби тшне не жаналык eHri3in, кандай езгерк жасараны, кай KeTiriH калап кайта туррызраны, нен1 дурыс Kepin, дамытып жгержеткеш, нет шет как- пай жасап, не нэрсеге карсьг курес ашканы, жалпы да, поэтик тждердж эр турмен байланысты конкрет турде де, бул енбектщ узына бойына айтылып, езже дейжп эдебиет нускаларымен келт!рген мысалдарды Абайдан алынран мысалдармен салыстыра отырып дэлелделжш erri. Сондыктан, Абайдын поэзиясынын TUii женждеп айтылран барлык niKipaepiMi3fli жинактасак темендеп корытындыларра келем1з: BipiHiui: ен алдымен Абай тур-мазмунынын тур! бо- луы керек, улттык тур, элеуметтж, адам баласылык идеяны айтып беру ушж жумсалуы керек, эр сез марна жарынан дэл, nixip анык тусжуге женж жэне сейлемде не eKi ушты, не сейлемдеп ofiFa тжелей катысы жок сез болмауы керек деген принципа катты койып, ез шырар- маларынын улпсжде KepceTin жэне казак тш нщ бай- лыры кандай ofi-niKipfli айтып беруге болсын, непзжде сез! жететждггж де айкындап бердь