С.Сейфуллин

Уркердей мал езекте Бурсендейд1 тебшде. Аз рана мал, e3i арык Шомыт жабу кебшде. Малга сорып аккала, Терт-бес nici малда жур Ею бала, уш ж1г1т, Тары да 6ip шал да жур. Куржандайды 6opi де Шоп аршысып курекпен. Ж ан коррамак болады Тырбандасып бюекпен. Шеп 1здейд1 кар казып, Малдын теб1н тепкенк Бар KHiMi Жуматтын Ж ыртык тон мен шекпенк Омырауын шандынып Кар ояды cipecin. Кешке шешн алыспак Аязбенен Kypecin. Келшшег1 ауылда Ж ас баласын барады. Бар кун KepriLu уш сиыр, Жумат соны карады. Бар малына ауылдын Bipre курек аршысып. Кырауытып Жумат жур Бейне кептщ жалшысы.

bI3FblPbIK, АЯЗДА ЖУМАТ УЙ1НДЕ Баспанасы Жуматтын. Ауы лды н 6 ip шетшде. ©зге уйлерден окшаулау Кыскы желдщ етшде. Ш ию балшык., жер шпик, Мыжырайган аласа. Енкейесщ epiKci3, 1шше е н т карасац. Ж эне ©3i тар, асты жер, Ш ы ккан борсып жер иск Кокырсыган бурыштан Кеудеш атад тер иск Сырырайраи терезе Керген карын «эйнегЬ. Кемер1'нде тзутиед Ж амаулы тас шэйнегк Уй 1шшде айтарлык 1л in ал ар буйым жок. С 1лкш салар тесеш'ш, Б утш жара KniM жок,. Аяз дем1‘ улеГш Терезе мен есжтен. Кырауланад ызеар муз 9p6ip сызат тесжтен. 200

Пештщ мойны ызындап Жылагандай сынсиды. Ыктап уйдн буралып, Ала дебет кыцсиды. Пешт1н мойны тебетпен Кынсыласып жылайды. Элде юмге жоктырын Шарып кемек сурайды. Бар кем дпт термей-ак Сездщ акыр кыскасы: Жер пшпктщ бола ма «Оннан oip де нускасы?» Жумат байгус ушнщ — Мше, осындай мэш жок! Кыскы шунак аязра Тым-ак, сэйкес — сэш жок Кылран емес жарлылык 1ш К1мд1 де жершшек. С асы к iнш iK тубшде Отыр жалрыз кел ш ш ек . Алдында 6ip 6eciK тур, Эйел байрус ыррайды. Ыррайды да кушактап Жасын ipicin жырлайды. Жана туран жас бенде Беагшде жылайды. Тураннан-ак шырылдап Тэнге жайлык сурайды. Ак 6eciriH тербетш Жас келшшек сарнайды. Пештщ мойны желменен Ызындайды зарлайды.

KEJIIНШЕКТ1Н. БЕС1К ЖЫРЫ Элди-элди, ак бепем, А к бес1'кке жат бепем! Ж ы лам а, бепем, жылама, Ж ш к maFbin берешн, Кек ала иттщ куйрьтын Ж ш ке тарып берей!н! Элди-элди, жанашым! Алдыма алып шабайын, Tofma кеткен экеши Кайдан !здеп табайын? Элди-элди, аппагым! Ж ы лам а, менш журеп'м, Экен малда тур шьтар Таяныш кып курегш. Элди, Menin 6e6eriM, Экен жур той малменен! Журген шьтар алысып Ш унак аяз карменен. Кэртайтанда кутетш Экес|' мен iuemeciH, Кандай Ж1’п т ескенде Болар екен 6enemiM? ©нкей б1‘здей зарльта, Кемджтег1 жарлыга, 202

Жаным менщ ер ж е тт Косем болар ма екенсщ? Такылдатан тандайы, Кере карыс мандайы. Алмас т1лд1 немесе, Шешен болар ма екенсщ? Булбулдай боп тЫ нен Т эгп айтканда бал тамтан, Ашы айтканда кан тамтан Акын болар ма екенсщ? Не болмаса журектк Куш, кайратты, бкзектк Кемшшкке кенбейтш Батыр болар ма екенсщ? Омырауы епктей, Ак балтыры бесщтей, EriHmi боп, езгеге Нуска болар ма екенсщ? Отка TeMi'p кайнаткан, Бут балтаны ойнаткан, Нанша илейтш TeMipai Уста болар ма екенсщ? Не болмаса жумыскер, Не енерл)' MiHicnep, Саусактары суйрштей Зергер болар ма екенсщ? Не каска атты Камбардай, Аш кылмайтын ан барда, Куралайды козге атар Мертен болар ма екенсщ? Ж аксы болып ер жетсе Балапаны 6o6eci, Баты ашылып, анасы Кокке тиер тобесь 203

Бакытсыз боп ер жетсе Бар у м т — карагы, Михнат шеккен сорлы ана Ашпаеаны кабасын. Элди-элди, балашым! Уйктатайын тербетш... И л е п м сен, кулыным, У м 1т акта ер жетш!..

КЕЛ1НШЕК ОИЫ Шатнайды, тыста аяз, Кызыл шунак ycKipiK, Кылшылдайды жаландап, Зэрл1 деммен ыскырып. Ушан тешз калын кар — Жерд1 басып жабады, Ш унак аяз жаландап Eni санын сабады. Муздай дем1 бет карып, Аяз аузын ашады. Кулактанып кызыл Кун Жасыл ушкын шашады. Кар устшен шангытып Буркырайды борасын. КершбеШи далада Жаннык, кимыл карасы. Бейне мола,— анырайды, Лыпасы жок жарлы уш. Кыскы аязда твтенше Жарлы тартад зар куй1н. Пештщ мойны сынеиды У н 1н косып желменен. Кедейлжт1 шаккандай Жыр кып айтып шерменен. 205

Ы зьщ дауын maHFbiTbin Ш унак аяз коймайды. 1нипк уйде 6ypicin, Байеус эйел ойлайды. Уайым кып жас эйел Kepin уйдщ кырауын, Баласына карайды, Ж аткан койып жылауын. «Ж ары болдым экецшц, Тандап мен! суйгенсш. ©юнбеймш, бебепм, 0 з1м к.алап тигенсш! «К алы ц мал» бар заманда Эйел сорлы куц едь Кедейлжтен батымды Бас бил1ы муц едь EpKi болды эйелдщ П атш а Tycin калралы. Е н д 1г 1 муц кедейлж Бас бил1гш алралы. Бурын жалпы эйелдщ Keniperi шер едь «Суйгенше тигеннщ Арманы жок» дер едь 0зге кыздыц imiHen Ж ум ат меш унатты. Ж ары болдым ерюммен Мен де суш п Ж ум атты. Суйгешме жар болып, Алсам да улес тенджтен. Зарланамын жылаймын, Кедейлжтен — кемджтен»... Пешт1ц мойны желменен Ызындайды сарнайды, 206

Балаканын тербетш Жас келшшек зарлайды. Тыста тутеп, шатнап Кызыл шунак ycKipiK, Кылшылдайды, жаландап, Зэрл1 демш ыскырып. Ушан тен1з аппак кар Жерд1 басып, жабады. Ш унак аяз жалацаш Eni санын сабады. 1926 жыл, 17 декабрь.

ОТ АРБА ТЕРЕЗЕСШ ЕН (CapaFa) 1927 — жана жылды куттыктап от арбада кетш бара жатып жазган хат Ш айкайды ыррап суйреп алиа, Ж у й р ж поез арбасы. Ж урт далага карасады, Терезеден жармасып. Мен де турмын кез ж!берш, Киырменен арбасып, Аппак дала... мухит тешз Ж атыр калыц кар басып... К аткан курай, селд1р бута Картайрандай буксшп. Бастары аппак, токырайып, Кырау баскан туксшп. Музды кырау, аппак карлы Кыстын суык кабары,— Аппак карттай, басы туктк Кыс кабарын жабады. Кыстын кырау суык 6eii ©ткен жазды ойлатты... К ы с мысал — боп кэр ш кке Ой тубше бойлатты... Ж ансыз дала усагандай А к кебшд1 елжке. 208

Киял уксас, узак шарлап Бетпак кезген ел!кке... Сен сейлеп ен 6ip уайым Сол геп туги еаме. Карагым-ай, сат кайгыны Айтып едщ несше?.. «...Жаз вткендей, жастык етш, Кыс келгендей, карп in КеледП — Foil i-тез жетт...» Деп едщ 6ip тарыгып. «0Л1М цлркш кунш санап, Келед1-ау — деп такалып» Kypcinin ек томен карал, Басып кайгы капалык. Айтып ен 6ip сондай кайгы: «Канша енд1 деп журерьпз?.. Суык конным мэнп жай гып Кара жерге мрермЬ...» Айткан осы уайымыц TycTi келш еаме. Неге сонша мунайып ен, Кайгы сейлеп несше?.. Kyui i.irepi суык кыстын, 9.ii TinTi куз емес. Журен элi оттай ыстык. Суынган жок, муз емес. Кыс келт-ак, кара шашты Аппак кырау басса да, Эж1м катып аксакал карт Мандайга айгыз жазса да. ‘«0Mip цлркш осак па?» деп Керек емес уайым. Уакытымен батман эр не, Курсшбе ауыр мунайып! 14 С. Се&фуллвн 209

Адам керуен, омiрi жол,— ■t 1ш KiMre ж ат i3 емес. Жолмен кешкен керуеншн, Алды, арты да 6i3 емес. Дуние еш юммен жасалматан, Каран калмас еш юммен. Ж а л т етед те Mauri сенед, ©Mip б1рдей ушкынмен. Сан керуен конып еткен Б ip ж урттагы жолдаспыз. Кеш кен,— кайта конран емес, Б i3 де кайта конбаспыз... Т ал ай ж аннан калган емес Ж уртта жаксы белг1ск Солардын да келген шырар. Ж уртка кайта келг!ск Л^уртка кайта келмесек те Б1зде жаксы белг! бар,— Б i3 ютедж, 6i3 штейм1з,— Оран ж алпы ел куэ. Heri3iH сап, Кызыл сарай Ж урм1з м!не каласып; Ауыр тасын, эл1 талай Койысармыз таласып. Б1зден калар б е л г\\ толык Кейшгшер керерлж. Апасы мен агасынын, Iс iне кун берерлж. Б 13 калады к, киындьщпен Кен сарайга ipreni, Б 1здщ тшек: сол сарайга Кейш гш ер Kiprerii. «К аласты к» деп отырмаспыз Б ул ipreHi 03ipri. Каласармыз элг талай Ж астарменен Ka3ipri, 210

Кереуен кешер, керуен конар Уйреншпоп энные, Б1зден калар талай белп Кешнпге, мэнлге. Б1здщ иплде эл1 еткен жок, Кыс тупл, сур куз де емес, Оттай ыстык журек эл\\ Суынтан жок, муз да емес. Кыс келш-ак, кара шашты Аппак кырау басса да. 9ж1м катып, аксакал карт Мандайта айтыз жазса да: «©Mip нп'ркш осы ма?» деп Керек емес уайым. Уакытымен бол мак эр не, Курсшбе ауыр мунайып! 1927 жыл, 1 январь.

БАСПАХАНА 10 жыл болды баспахана Иесшщ колында. Содан 6epi баска сана Таратудыц жолында. Баспахана дурплдейд1, Аласурып булкынып, Дем1 кайнап гуралдейдй Ент1гед1 жулкынып. Паровоздьщ каркынындай Дурс1л екшн дуб1рк Таскын судын саркырындай У -ш у дыбыс сыбыры. Куш, кулашын шойын алып Е ю л е н т сермейд1. «Ш арш аймын» деп ойына алып, Куш1н ipnin желмейдк Анда-санда аркырайды, Кара айгырдай акырып. Ты ны с 6epin 1скерлерге Тары ©нерге шакырып. Соккан журек — куат жаны — Тын бай мотор тулайды. Куймен билеп салран эн1 Мьщ дыбыспен шулайды. 212

Аяктар — К0П, децгелеп — ЖупреД* зырылдап. Кеудеден куш дем келедк Кернеген куш кырылдап. Таспа кайыс суйрендейдк Жупред1 бурандай, Ш ырк айналып ирецдейд1 Суман кара жыландай. Кос тартпалар сымпылдасып, Айкыш-уйкыш шабысад. Сумацдайды жымпылдасып, TerepimKe жабысад. Тегеряпктер — курыш желдш,— Зырылдайды айналып. Зырлайды да шойын белдж — Кап кара кул майланып. Кулаш соккан мотор жыры ©нер кушн куйлейдк Bipi шапшац, баппен 6ipi,— Барлык дене билейдк Денгелектер — Tic табаны Bip-6ipiHe жабысып, BipiH-6ipi т1степ алып Итеред1 кабысып. Жупред1 тем1р тесек 1лгершдк кешндь Кимылы — елшеу, мултс!з есеп, CaFaT ыррак бешмдк Сол тесекте текшеленген Т1зген apin, коррасын, Шебер ою, кестеленген, ТУзген ермек формасын. Жумыскердщ нэзж б1збен Салран керкем ернегк Бар бшмд]' жинап -пзген Кек коррасын ермеп. 213

А к кагазра сол ©рмектен Сансыз орнек басылад. Ш м -к ур а н — емес кектен, Сол баспадан шашылад... Кулаштайды шомбал ыррак, Зырылдайды доцгелек. Билейда ap6ip муше жырлап, Bip-6ipineH одгерек. Турл1 ырракпен билесе де. Б ар лы к бидщ эш 6ip. С ан дыбыспен куйлесе де Б ар лы к куйдщ ж аны 6 ip. Болашактын, жыры естiлед Машиненщ шуынан. Алдары шат сыр есылед Гуршлдеген буынан. Ш ат турмыстыц уш есткпед Машиненщ эншен. Сол шат турмыс елестенед Бакытты журт сэшмен. Мотор удеп соккан сайын Ецбек корнем билемек. Ы з ц \\ mrepi мол турмыскд Жылдамырак. суйремек. Машиненщ жан денеа Мотор сотый жулкынад. Кщмылдайды бар денеД Бултылдайды, булкынад. Бултылдаран эр тем1рдщ Кастарында жумыскер. Heci сол барлык сырдын Ж асаран сол мшскер. YcTi басы майлы куйе, Денелер1 шойындай. М ашинеге сол рана ие,— Тардыры оныц мойнында. 214

Тулап жаткан кеп темфдш Арасында жыбырлап, ITenepi кек тем1рдщ Жасайды онер кыбырлап. Mine, солар — тас кем1рген Машинен1 куйлеткен. ГауИар жасап тас кекирден Тем1рлерд1 билеткен. Баспахана дурскпдейдЕ Аласурып булкынып, Дем! кайнап гурсшдейд1 Ентшед1 жулк,ынып. Таскын судын. саркырындай Ын-шын. дыбыс шуменен. Паровоздын. каркынындай Дурс1лдейд1 буменен. Куш, кулашын шойын-алып Еюленш сермейдк Шаршармын деп ойына алып KymiH ipKin желмейдк Соккан журек куат жаны, Тын бай мотор тулайды. Куймен билеп салтан OHi Мын, дыбыспен шулайды. Баспахана дуралдейд1 Жанды созд1 жаратып, Дем1 кайнап гурстдейд1 Элемге орнек таратып. 10 жыл болды баспахана Иесшщ колында. Содан 6epi тузу сана Таратудьщ жолында. 1927 жыл.

Т13УШ1ЛЕР Гурсшдеши баспахана, Уйктатпайды Tycipi. Ж асайды азык, баска сана, К ы зы кты ернек Tycipin. Сансы з ©рнек сол ермектен Ж алпы элемге шашады. Б ш м — курал — емес кектен, Баспахана басады. Корсасыннан ернек т1зген Тэш курыш жумыскер. Тасты e p iiin жан юрп'зген Ж умыскерден KiM icKep? Изген epni 10 жыл тынбай,— Алтын какпа тарихка. Тузу тарткан алтын сымдай Ж аца тур мыс жарыкка. 10 ж ы л бейнет Т1'зген ермек Б ш м сана халыкка. Т1згендерщ алтын ернек 1сте, жолдас, ж алы кпа! Токып жатыр ермектерш Кап-кара кек коргасын. Т!збектейд!- ернектерш Y йлест!р1п формасын. 216

Шапандары кап-кара кок,— Арнап киген жумыска. Кыбырлаеад кап-кара боп, Бейне кадык кумьфыска. Алдарында кек коррасын Ж ьтырлаган уясы. Куйелеген колы басын Кара бояу сиясы. Жыпырларан уяларда Толран текше коррасын, Уй кужнаган у ялы орда,— Коррасыннын. ордасы. Ж уйр1к колдар сумандасып, Коррасынды тлздейдП Уядан 6ip уяра асып, Керек эрпш 1здейд1. Жыпырлайды сэкиерде Т !з1мдердщ дестеа, Тлзуиплер колмен терген 0нер-бЫм Kecieci. Сол коррасын кестедег! Б ш м нщ сан сырлары. Катар-катар текшедег1 TipiHLiiKTin жырлары. Толран уя жыбырлайды,— Эрштердщ ордасы. Тлзунплер кыбырлайды,— Жазушынын жолдасы. Шапандары кап-кара кок,— Арнап киген жумыска. Кыбырласып кап-кара боп, Кужынаган кумырыска. Коргасыннан ернек лзген Шойын дене жумыскер. Тасты epiTin жан трпзген Жумыскерден юм icKep? 217

Mine, жолдас, солар б!збен, Тас ерБкен жумыскер! П р ш ш к т щ сырым т 1зген Солар рана мшскер... Т1зген эрш 10 жыл тынбай Алтын какпа тарихка. Тузу тарткан алтын сымдай, Ж аца турмыс — жарыкда. 10 ж ыл бейнет т 1зген ермек Б ш м сана халыкка. Т1згендерщ алтын ©рнек,— 1сте, жолдас, ж алы кпа! 1927 жыл.

ж ы л БАСЫ КАРЛ Ы БАШ! Q.iin жаткан жер жузше Ж аз келген сон жан юрдк Ойда, кырда жап-жасыл боп, Жасарып жер жанрырды. Ж асыл жерге гулден ернек Неше турл]' сэн к!рд1. Торгын кектен кек ала булт TeKTi rayhap жанбырды. Сулап жаткан унс1з жерге TipmLiiK, «шу» дан к!рд1. Тау мен орман, шал кар колге Ш аттык куй мен эн юрдш. Кун кул1мдеп жылы деммен ¥лы ананы булайды. Жупар буркш, ж1бек желмен Кен денесш сылайды. Жан-жануар улы анасы — Teci c y n i кара жер, Ж ас босанып буланады TeciH ашып арып тер. Жер — улы ана, буы — дем1‘, Жадырайды кеале. Енбекнп' жан уыз емш ©рмелеГш тесше. 219

Ж а н нес! TipLnicri Ш ат боп ецбек турмыска. Жандандырды кылран ic ii Калы ц icmi кумырыска. Mine, шат боп сымпылдасып Карлыгаштар зырлайды, Ойды кезш, кырдан асып, Жаздын, жырын жырлайды. Кор кем тур мыс жылдын, кусы Ер, екшщи карлыгаш, Болсын куйл1 кылган ici, Ж ырла жазды жарлыга! 1927 жыл.

TVРМыс т о л к ы н ы н д а (Замандаска) Тасып аккан Жайыкты Кейде уксатам тур мыска,— Эр KiM ecin кайыкты Арып, калкып тырмыскан. Эуел1 дария,— жырадан Ж ылап аккан жылым кез. Б1ртшдеп дамып, кураран, Тамшыра тамшы болып кез. Жырата-жыра косылып, Молайып, езен, кел бслран, Кецешп арта, жосылып, Дария, тещз — сел болтан... Каркындап агын, шымырлап, Шапшиды толкып арады. Сансыз кайык кыбырлап, Bip-6ipiH, дузеп карады. $ Толкын куып, кайыктар Бурандап, дузш калкиды. Тардыры таскын — райыпка, EpiKci3 алра малтиды. Соктырып кайык-кайыкка Кеншшкке таласад. Толкын айдап Ж айыкка, Кайыкка кайык жанасад... 221

Кайыктар калт-култ карысып, Ыскырган дауыл — желменен, Соктырысад алысып, Толкынды каркын селменен. Мен де малтып кайыкта, Толкы нды ш алып кесемiH, Алдары тыныштык-айыкка ¥м тылып, толрап есемш. Толкындар долы, тулаеып, Кайыкты топша лактырад. K©6iriн шашып уласып Bipm e-6ipi кактыгад. Тунриык толкын шымырлап, Сансы з кайык, epiK жок, Сырриды тутас кыбырлап, Б1ршде м энл cepiK жок.. Кайырымды канбакша Толкынра толкын лактырып, Кайыктарра, жан-жакка, Тушсемш кактыгып. К ай ы кты толкын 6 ipece Аспанра атад ыррытып, Толкынра толкын ыесе, Ойнайды карып сыррытып. Bipece толкын жогалад К айы кты томен суц гш п, Bipece жэне оналад Кебжке KOMin гумптп. Барлы к элем кактытып Толкынра ойын топ болад. Калтылдап, малтып, аптырып, Б 1рт1ндеп батып ж ок болад. Адамды кан б ак— шеп кылып, Толкынра арын курызад. Ж утад ы — 6ip -a 3 топ кылып, Б 1реуд1 тары турызад.

Толкынды таскын акыры Куяды тупс1з тенззге. Сол тешз алра шакырып, «Жетсем соран» дег1зед. Толкынды шалып тецселш, Сол Жайыкта кездесп, Лактырып толкын, ецсерш, К,айырымыз кездесть Бул турмыс — толкын арында Эр Kiw мен эр к1м туЙ1'спек. Тушскен сол шарында,— Ж ауласпак, не сушспек. Бул турмыс — толкын арында Талаймен мен де тушспм. Айрылысып тарын да Жол Kecicin киыстым. Туларан толкын eKniHi Лактырып терен, арынга. Талаймен мен де жауластым, Талаймен дос боп сушспм. Талаймен кощ'л ауластьш, Талаймен 6ipre кушспм. Ракымсыз толкын арыны Bip калыпта коя ма? Тырбанып, малтып, .карынып, Арудан еш юм тоя ма?.. Сешмен, мше, тушстж... Куй толды кернеп сарыма. Сэлеммен басты ш спк, О лкш д 1 коды тары да. Эр юмд1 де суйд1ред Касиет болса мшезде. Нр1кс1з басты ид1ред, Барындырып ыезде. 223

Каеиепт сулу мшезщ Козрады менщ сагымды, Ж аркыным, тек 6 \\л езщ, Млнезще багындым... Толкы ннан Kepin текгпш Эр ю м-ак лажсыз барынран. Эуре рып талай мазактап, Топша толкын куалар. Салып жанды азапка, Ыскырып, шулап куанар. Эбден канып ойыны, Ж утканынш а тунриык. Tynci3 терец копыны Кезге тола кум куйып. Туцриыктан сэн 1‘здеп, Толкын жутып олгенше, 0м]'рден-б1р мэн 1здеп, Тунш ыкгырып комгенше. Теш’зге туп с1‘з алдары Калкактаймыз малтырып, Бенде,— капык салдары К а л т-к а л т етед талпынып... 1927 жыл.

ЧЖ АН ЦЗО-ЛНН (ПОЭМА) 1. К Д Ш К Ы Н Чжан Цзо-лин K,a3ip Кытанда дурттдетт тур ран жан- даралдардын. ен 6ip зоры. Мунын SHriweci — болран энп- ме. Чжан Цзо-линнщ ©Mipi, тарихы эржерде басылып жур. 1925-26 жылры «Прожектор» журналынын. б:р номершде айкынырак жазылды. Биыл, жандарал — Чан Кай-ши кытай енбеклплерт дуние обырларына сатып кеткешжн эсер:мен Чжан Цзо- линнщ осы сумдырын жаздым. Муны дуннеге, жауыздык сыпатына ацыз боларлык. ic деп б;лд1.м. Кытайдын иттен де коп жандаралы, Артпаса кег>пген жок сандары эл1. Айтайын энпме кып еледменен BipeyiH штершен тандамалы. Упей Фу, Сун Шуан-пан, Чжан Цзо-лиш, Цао Кун, Пин Фуй-сан мен Ху Хан-минк Уан Тин-бей, Чан Кай-шш, Шан Па-гуш , Тары коп Ш у Пей-делер, Ли Ти-сиш. Бэршщ шен мен бил!к таласы бар, Мендлктеп таласатын каласы бар. Кытайды Tipi сойып канын сорран Эр итт1н, шет елдерден панасы бар. Чжан Цзо-лин шшдег! тацдаулыеы, Сауатсыз — к©ди1 зор паидау Kici. 15 С. Сейфуллин 225

Ж асы нан атка мшш елд! урюткен, Ертерек басы, колы кандаулысы. Ч ж ан Ц зо-лин жас кезшде емес ipi, К аш кы н боп елден ш ыккан онныц бiрi . Енбекнл' момындарды бауыздаскан, Талайы жолдасынын. э л \\ Tipi. Ж асы нан айлалы сум кайсар, мыкты... BeKinin е л аз жыныс тауга букты. Ые талап, не влырш кездескенд1 Ш улатып тещрегш аты шыкты. Калы н ну, киын таудын алабында, Топ жырткыш жолдастары жанабында. Kemeri тенЧреген кашкын кудын. Ел талап мал жинамак талабында. Мекен кып Манжурия елаз тауын, ©зшдей ылти кашак куды тауып, Л^ан-жакка шабуылды тынбай салды, Эр жолга карауылмен курып ауын. Ж иналды Чж ан Цзо-линге ылти сумдар, Куралтан ойдан-кырдан енкей жындар, Кулардын. басшысы боп аласурды Kemeri TenTipereH каш кын мундар. Каскырша канды тумсык жолды барлап, К узгы н жур K.ici елт'фш жерд} шарлап. Момын ел шаруа баккан лагнет айтып, Отырды: «каш кы н ит» деп сырттан каргап. Ты ны ш ж аткан енбеккп елг.е салды булш. Ж а н -ж а к та н мал жинады op6ip тулж . Карарсыз каракш ы га Mice болмай, Ж и н а га н елл'\\ талап мал мен мулж. Асынып кылыш, мылтык жаркыратып, Л<ай ж аткан момын елд5 калтыратып.^ Кол кылды кашактарды жинай-жинай, Бекшш орманды ну тауда жатып. 226

Еш юмнен болмаган сон жасканатын, ¥мытты сум 03iHin кашкын атын, Тартпады мын кылмыстын 6ip жазасын, М езгш жетсе-дагы аскынатын. Максуты енд1 журтты билемекте, Буктырып квнбегенд1 илемекте, Kemeri кан imep ку елге эшм боп, Уялмай «басты маран и!» демекте. Мекеш Манжур таудын саласы едй Калын тау, жыныс орман панасы едк Беюшс сальны сол Манжур тауы,— Жапон мен Россиянин арасы едй Солайша тау 1шшде 6ipa3 журдк Тын тындап эр кабарга кулак турдк Б ip кезде орыс, жапон сорысып кап, Каракшы шортынан 6ip-oflpa юрдк 2. Чжан Цзо-лин Жапонра жарынды Орыс пен Жапония урысканы, Bip-6ipin койша куып кырысканы. Кез келд1 сумнын арам ырысына Eni елдщ жырткыш анша жулысканы. Жапоннын эшмше жарынура, Шен алып дэреже кып тагынура. Жандарал бастырына Kici салды. Кызмет кып жан аямай барынура. Сурады молырак кып кару-жарак. А к т а мен 6ip-a3 рана кшм тамак- Орыстын арт жарынан мазасын ап, Турызып кунде кауып шабыс салмак. Жандарал бул хабарра куанады. Куанып eni колын уалады. «Тез экел батырды — деп сейлесуге «Е л н п ш »— кайта шап!» — деп куалады. Алрызды Чжан Цзо-линд1 Kopicyre, Шарттасып 6ip 6ipiHe ceHicyre. 15* 227

«Жапонра кызмет кыл да — мшдет кыл деп» Уэде 6ip-6ipine 6epicyre. Ж андарал Чжан Цзо-лищп алрызады: Алдына план жайып салгызады. Оцаша id in шартын 6iiipicin, — Ж э — десш, 6ipin-6ipi нанрызады. Ж аурыннан Чжан Цзо-линд1 кагып койды, «Epcin!» деп тесше шен тарып койды, «Ж азыксыз» керген талай кемш ш гш , Жапонра залым ептеп шарып койды. Ж апонныц юрд1 «батыр» панасына, М урады, Kipren, еши санасына — Ж апонны ц аркасында эм{р бшик Ж урпзбек калыц цытай баласына. Е ю елдщ сорысканы болып «Hecin», Ж ерш е кузрын кайтты желдей ecin. Сейлесш жолдасымен кул!седк «Зор бакыт ойда жокта болды-ау» десш. Кайтып кеп «батыр» еши ту кетердк Ж а ц а icKe «кырандарын» ду кетердк Эскерге ап келе жаткан ж угш талап, Орыстыц арт жарынан шу кетердй Тары да кеп кып шапшац ж\\г\\т жиып, Аты орыс деген елге жынш а тиш. Буш рш , камсыз — деген б ер птр д к Телеграм, почта, от арба жолын киып. К у каш кын кеше рана журген бурып, Кан каткан конышына пышак тырып. Ж апо нны ц патш асына ж арынды эбден Талрамай nci орыска пыш ак сурып. Ko6ipei< момын елдщ канын шашты... — Не рурлым кеп ш аш !— дейд1 кан мен жасты. Ж апонны ц патшасынан шен алура Санайды мактан eTin кескен басты. 228

Дабысы Чжан Цзо-линнщ дуню лдЫ , Куншплдер каракшыны тым кундедк От басы катын-калаш, epTerime, «Батырды» энпме кып кунюлдедБ Дункшдеп данкы шыккан дабысына, Аймакты шулыктырган шабысына. 1здеп кеп талай батыр дос болысты Атакпен онай олжа табысына. 3. Хун Bipeyi ©згесшен уздж ipi... Ол-даты кеп кыраннын басшы nipi. Хун деген аты-шулы бул да 6ip дэу, Кем емес Чжан Цзо-линнен em6ip сыры. Батыр Хун аскан ер деп саналатын, Сулжтей 6ip кадалса кан алатын, Жайдары достарынын арасында Жауына «Эз1решп — жан алатын». Тестектеу, узын бойлы ©те кайсар, 0л1мге есептейт1‘н — с©зден тайса. Келбегп кара жшгг cyftip муртты, Анкылдак, ашык мшез тым-ак жайсан. Чжан Цзо-лин батыр Хунмен дос болысты, 0м1рлж т!лeri 6ip — кос болысты. Серттесш 6ip 6ipiHe жан киюга «Колдары мал-мулжке бос» болысты. Аямай 6ip-6ipiHe куш KOMerin, Достыктын eneyi де бОмей шепн. BipiHe 6ipi суйеу корган болып, Жоктасты 6ip-6ipiHiH сырттан кепн. Кытайдын ел1 де кен, жер! де кец. Копт1кке кандай ел бар онымен тен? Мухиттай калын нудан не шыкпайды, Парыксыз кен болтан сон етек пен жен. 229

Сум да бар, залым да бар, арам да бар, Карарсыз жауыз да бар, адал да бар, Иманы бес тиындык кузгындар мен, Ер де бар, касиегп адам да бар. 4. Жапон мен орыс сорысы 6iTin Чжан ЦзО'Лин дэу1рлед! Аймарын 6ipiKTipin барындырды, ©зше талай сумды жарындырды. Коррансыз калын елдщ урешн ап 0з1не сум каракшы табындырды. Кыскасы: кузрын кылды 6ip талай кеп, Жапоннан «кызметше» кеп ак та жеп. Орысты арт жарына аландатып, Жапонга бул да болды enoyip сеп. Турандай он. жарынан кузтын тары,— Койсып ба eprnin ерге ушкан 6aFbi? Кеппкпей орыс колын жапон жещп, КелшД 6iTiM кылып eKi жары. Жапондар шуыдласты жауын жeнiп, Той кылды «сушншП» деп жер1 кешп. Жецген жак кашаннан да кокиланбак, Жун болып жещлген жак, ceci кемт. Батырга коз карасын суытпаска, «Кызметш» жанын салтан умытпаска. Жапоннын ук!мет1 кылды уэде Корран боп ini 6ip пэле жуытпаска. Косынын, жиып алып алдын, артын, Шубалтып куралдарын тиеп артып, Елге кеп мошап жатты Манжурдары Батырдын «кырандары» шеру тартып. Ат калып «к,анды балак каш ак» деген, Данк 6iTTi «жасанган кол, жасак» деген. «Батыр» деп каипандайтын болып алды, Кездессе дуспаны да, «кас-ак,» деген. 2№

Сайраны «батырлардын.» елдщ шеы, Кытайга анталаган жаудын. бетк Елемей, булардын «аз шайпаулыгын» Кэптен сон тие алмады уюметь.. 5. Чжан Цзо-линнщ сыпаттары Азырак осы кезге аялдалык, Шокытпай, булкшдетт аяндалык. Чжан Цзо-лин кандай екен?.. дегендерге Бажайлап сипаттарын баяндалык. Каймак жуз, сурша Kici — юраз жандай, 1лмиген кара коздк тайкы мандай. Коселеу, орта бойлы, муп-кулэшм, Кимылы еп-елеус1з сур жыландай. Жука epiH, тымырсык бет, жука кабак, Бiр iiiice канта тоймас табак-табак. Кулмейтш, арам ойлы бед!рейген.— Дер едщ «ап жыланнан алран сабак». Жаркылдап сойлемейд1* бекер лагып, Кун бурын урынбайды тктмен maFbin. Жасырган тырнактарын кер мысыкша Журед1 томен карал i3iн 6aFbin. Bip icTi !стер болса кершмейд1, Муратка жету унлн ершбейдк Жетуге 6ip басынын пайдасына Кандай да арамдыктан жершбейдЕ Акылды кор1’нбекке болады ызбар, Кекш'п энпленсе 6eTi муздар. Шын кулкын корсетед]' сынды жерде-ак, 1ш!нде сасык пале, бетшде— bi3Fap. Иман жок турмыска коз карасында, Ар да жок, карар да жок санасында. ¥ят та, азаматтык намыс та жок, Сатады 6ip ©31 ушш анасын да. Мшекен, Чжан Цзо-линнщ сырлары осы! 0Т1р;к демес жонд1 жакин досы. 231

Акикат сыпаттарды унатпас тек, «Батырдьщ» дэл ©зшдей кешл косы. 6. Чж ан Цзо-лин Кытай уюметше жаеынды Уюмет «батырларга» тие алмады... Чжан Цзо-лин тек журшке сия алдамы. Соз салды уюметке: «Кызметке» ал деп, 1Шм1ркеп кашкын мундар уялмады. Кузрыпдар колын жиып тойласын деп, «Арттырсын жауыздыкты коймасын» деп. Жауызды кызметке алды уюмеЧ, Касакы мылкау тандыр ойнасын деп. Шаттансын кузгын тары мереке кып, Шаш жетпес кунэежен «береке» кып,— Бастык кып эскертеп кызметке алды, Касакы тард1*р mipKin келеке кып. Орыс пен жапон, кытай арасына, Орманды, таулы Манжур саласына. Бтпешп жасанын сап келд!* «батыр» Кытайдын Мукден деген каласына. 7. Чж ан Ц зо-линнщ naTepi «Батырын» енд]' ipi бай-мырза, шулен, Байлыгын есептеуге катар а'лен,— Кен сарай, неше болме 6ip уй алып, Сэндегп тосеп, курып, турл1 шлем. Ep.niri, сыпалыгы б1рдей жанша, Манызды, акылы адал, бекзат панша, Сол уйге орпап жатты купли жиып, Л^ау тоскан, KyrniH бьлеп жырткыш анша. Жинатып неше турл1‘ таза буйым, Жасатып эшекейлеп безеп уйiн, Л^айнатып ханнын сырлы ордасындай Эскерге кузегпрд1 кезеп уйiн. Кымбатты эр болмеге жасау жниан, Эртурл1 ж1бек шлем, жумсак диван. 232

Масаты ж1*бек корпе, кесте шырма , врнекЧ сан асылдын бэрi c h f3h . Турл1‘ асыл — алган жинап кыодан, ойдан, Жолбарыс, аю Tepici б’теу cohf3h. Бэт кундыз, кара тулкк турл! жарак, 1 лд1рш айкыш-уйкыш сэнге койган. 8. Кытай YKiMeTi eni батырга какпан КУРДЫ «Батырдын» досы-дагы ipi дед’к, Ол-лапл «кыранлардын nipf» дед1'к. Онын да аты ппглы acnepi бар. Кем емес Чжан Цзо-линнен сыры дедж Ол-дагы ж!п'ттер?н жнынлырып, K vh санап тузеп, ондап киiндiрiп. Жау-жарак куралдарын толыктырып, Бшент жатты тастай тушнд1'рш. О ган да емес Mice мал мен мулж... Кан imep 6ip жабысса кара сулж. Кагып кып екеушен коры кты ушмет «Ею дос салмасын деп 6ip кун булж». «Сор болар ею батыр пэле курса, Уака емес 6ipi жок боп, 6ipi турса, Тубшле K a v in болмак уюметке Eneyi т1зе косып Tipi турса». Уюмет шара курды аз рана ойлап: Еппенен кос батырдын 6iр}н жоймак, BipeviH 6ipey]'не жок кылгызып, Ш алып, ic кылганын Доудзу1 коймак. Уюмет сумдык сырын 1'шке сактап, Соз салды екеу1’не ею жактап: Т5л алса улкен тенге кызыктырды, KoTepin квпшж койып, ептеп мактап. Д о у д з у — кытайша жандарал-губернатор деген сез. 233

9. Хун те н ге сатылмады Эрине, б1реулер бар те н ге кумар, Б1реулер тойган тамак жемге кумар. Б]‘реулер шен мен жемнен жолдастыкты Ж у з есе касиеттеп кылар тумар. Шен кумар арын сатпай жаталмайды, ©йтуге 6ipey ардан баталмайды. Б 1реуд1н тебесшен дшдэ куйсан, Ар, намыс, жолдастыкты саталмайды. Шен кумар эюмше кайкандайды, Ацшынын аш итшдей кайпандайды, ©зшен томендерге кокиланып, ©зшен жогаргыга майпандайды. Ш ен кумар эр ж урттын бар арасында, Юмде куш болса сонын панасында. Тугызган, ак суДмен асыраган Сатады жанын кияр анасын да. Ж олдасы н сатпады Х ун шен мен «бакка!» Ш ен т у п л сатпан дед1 «алтын такка»! Каны на жолдасынын бэйп' кылган Уялм ай кызыксы н ба би болмакка? — 10. Eni дос Досынан Хун батырдын кулкы мыкты, А сы гы п атка Minin уйден шыкты... Кеп туст1 Ч ж ан Ц зо-линнщ сарайыыа «С ак бол» деп айтпак болып бул сумдыкты. Ч ж ан Ц зо-лин отыр екен ордасында, Диванда ж!бек жастык ортасында. Алдынан ушып турып кушак жайып, Куанды арсалактап жолдасына. — С агы н ы п ед1‘ досын, аган — дедь ©3iM де бармак ед!м саган — дедь Ж айлансын косшыларын конак уйге, ^ Ж М ттер рыйлар жайып тагам,— дедь 234

— Бек жаксы келдщ досым, cepiM,—дед!. 1ш пысып толып ед1 mepiM,— дедк Онаша 6ipa3 кепт! шертешк 6ip,— Кэшки отыр енд!, epiM,— дедк.. Kyviicin масайраеып отырысты, Сез кылып еткен-кеткен apCip icii... Кекпкпей ат ултан кеп тэж1м кылды: «Д эм д,\\ кып даярлатан ас та n id i» . Мактанып данкы шыккан аттарына, Тарихтын кез жеткендей мактарына. Масайрап аска отырды ею сырлас Мэз болып ерге ернлген «бактарына». Тэж!м кып кызметкерлер асып-сасып, YmiHen аяктарын ептеп басып, И ш п , TiK турысып кызмет кылды, Акшынын, иттершдей жапактасып. EciKTe кузетед! жендеттер1, «Бас алмак, шаш ал» десе келбеттерк Буйрыкты ею кылса ант согардай Ощскен батырына ецбектерю. Устазы «кырандардын.» ею бастык, Диванда шынтактасып мамык жастык, Отырды, астан кешн акылдасып, Дуспаннан аянбаска, кылса кастык... 11. Чжан Цзо-линнщ досына сыйы KyMic кылыш Устелде алдарында шарабтары, «Шараб» деп кастерлейд! арактарын. Чжан Цзо-лин досына экеп керсетед! 1лул1 турран турл1 жарактарын. Bip кылыш тым кызыкты, кумш капты, Кум1'ске оюларан алтын сапты, «Эдеш досына сый кылайын» деп К,одкалап oip тереден калап апты.

— М шеки, 0TKip болат, кокше ж асыл,— Майьгсып, жазылады еткен аеыл. Бул кылыш саган рана ылайыкты, С э н п ш тагып ж у р т журттан асыр... Лосына кымбат кылыш усынады, К о н ш асыл сыйра тасьинады: Балаша куанганнан ушып турып, Кылышты алып корт асынады. 12. Чжан Цзо-лин досына тары да сый кылмак Айтылм ай сын калмады ei<i доста, К е н е л т бi р-бiрiнiн c©3iH костап, Арада талай бос соз кулю болды, Ж орыктан тыныс алган колы боста... Сонымен уакы т ©Tin, а к т а м батты... Кайтуга аттарын Хун даярлатты. Дарды алган жолбарысша тунде жортып Ж ур уге батыр cepi Kemii унатты. Кеш болып, кас карайып, актам батты, Ж ап-ж арык кала сансыз шамын жакты. Турл1 жан кошелерде кундегщей Д уа'рлеп 03 беЛмен ж у р т жатты. Чж ан Цзо-лин досын б!раз аялдатты... E p rre rri тыска ш ыгып кос кок атты, О к а та буйрык кылып ат ултанга, Ei<i атты кора ш ш д е аякдатты. Уйге кеп досына айтты «батыр» турып: «Сияпат умытпайтын жаксы рурып, Сэйгулж, сарайдагы жуйржтердщ, Таада да 6ipeyiH ал озщ ж у р т » Душрлеп ©збеЛмен кала жатыр.... KemKi аспан кок торгындай бенне шатыр... Кораны ж ап-ж арык кып фонар жаккан Келед1 уйдем ш ыгып ею батыр. 236

Henepi Чжан Цзо-линшн енкей мерген, «Батырмен талай ic ii oipre корген», Келед1 арттарында жаутандасып Аншынын. иттершдей касына ерген. Батырлар ат кораны жагалады, Б iр аттын сынын айтып баралады. Кояндай ак бесгпш айналдырды, 0зге атты мактаса да каламады. 13. Ак 6edi Ак бест1 елендейд1 мойнын шп, Кызырып унатты Хун соны cyiiin. Аррымак акку кустай KipmiKci3-aK Бергендей доска рана досы кнып. Серке сан, бел1 делдек, шоктык 6niK, Бултылдак булшык erri — бейне кшк. С1н1рл1, толарсакты, болат туяк, Кулаштай каз мойынды кояды nin. Ж аялы уст! орныкты аппак бестек, Кен тыныс, омыраулы алшан тестек. Отты коз, камыс кулак, шокпар кеккт, Азулы, курек Tici быкен кестек. А к селеу, ак бокендей, аппак санлак, Ак, тулпар, жел жетпейтш ушкыр канбак. MiHin ап «шу!» деп кетсен жок болады, Жалрыз-ак б1лд1рмесе калган шандак. 14. Сумныц ici Чжан Цзо-лин мэз болгандай доска жагып... Хун айтты, ак тулпарды тоске катып: «MiHepMiH бул атынды сактап, досым, Жабулап, баптап кутш, тумар тагып». HoKepi Чжан Цзо-линнщ болып сымдай, Катар тур арттарында — 6api жымдай. Кездерш батырлардан 6ip алмайды, Сейлескен ек\\ достын co3iH тындай. 237

Мэз болып Х ун тур еди атты сынап, Тулпарды еркелетт сипап, сылап. Ш анк e n i как касынан аткан мылтык, Батыр Хун кырыккан шепше калды кулап!.. Т1л тартпай жыгылды Хун шалкасынан, Аткан ок Д0п тиген сон, аркасынан... Ок аткан жан жолдастыц 6ip жендеЛ Мылтырын тырып турып калтасына. Кузтындар XyHFa келin тене калды, 1лезде mipKiH ©Mip сене калды. Ж алм а-ж ан кылыш ын ап Чж ан Цзо-лин сум, Досыныц басын шауып белек алды. Буйрык кып жендеттерге касындагы, «О ныц жур бомбы, мылтык асын-даты!» — Д еп ш апш ац кылышынын. канын cypTTi Досыныц беркш алып басындары. Кетерд1 6ip колымен достыц басын, Колына шумактап ап айдар шашын. Куаиды салактатып кез! шатнап, Белдесш елЛргендей кекп касын. Д уа'рлеп езбет!‘мен кала жатты. Д Y'cipi KeniKi журю тым-ак катты. Оскыртып Л и Тзян алып келд1 дереу Д аярлап жетектегеы кос кек атты. А лгандай оп-оцай рып канш ыр атып, • Немесе касаптаган ацшылатып, Досыныц басын салды ат дорбара Соррытып жылы канын тамшылатып. Гржтеп он ж 1г 1тт1' касына алып, Ж ауынгер ецкей мыкты жасын алып, Ч ж ан Ц зо-лин тура ш апты yi<iметке, Досыныц дорбага сап, басын алып. «С уш н ш П » — деп y n iметке жет1п бармак, Алдына канды басты жайып салмак — — К алаулы , 6ofiri тжкен бас MiHe!— деп, Бойшге уэдел! meHin алмак. 238

«Басыныз Mi н е »— демек, кермек болтан, «Терен кып жер астына кембек болтан!» Сол жерде доудзундыкты алмак кузгын, Cepnecin уэде кып бермек болтан. Аттарын ентелетт жалактатып, Сершлтш кеше халкын алактатыл. Келед1‘ арам кузгын некер1мен Досынын басын алып салактатып. Шапкылап, жын кутандай он 6ip атты, Жапырып кешелерд1 тасырлатты. Суйсшер «бэлЬ> дерлж ic кылгандай, Жер жартан ат екшш тым-ак катты. 15. Мукден к е ш е а Калада уйренннкД кеиш калып... Кешелер кундепдей шаммен жарык. Тактайдай тас тесеген кешелерде Дурсшдеп атытылтан сансыз халык. Кактыккан олай-булай атты, жаяу, Ж упрген, желтей, аттап журген баяу. Туарлеп самбырласкан ын-жын журш, Мукден тек тыныштанады такта таяу. Аттары омыраулап, кебж шашып, Келденек келгендерд1 кетпек басып, Кешеде кужынатан кала халкы, Жасканып сершлед! жолын ашып. Анкиып кеше халкы карасады, Аккау журт кузтынды ерге баласады. И з ш п , жалт-жулт етш, дурсигдетш, Кешеге он 6ip атты жарасады. Айтар ма еш юм сумды: «сум-ау» десш, «Барады кайда асытып мынау?» — десш, Ап келе жаткандытын кайдан бшсш Сатута жолдасынык басын Kecin!.. 239 \"

16. Чжан Цзо-лин Доудзу болды Ш апкылап жау кыррандай ентелетт, Чж ан Ц зо-лин уьлметке келд1 жетш, Бас салиан дорбаны алып кiрiп барды, Алдына бас эюмнщ тэж1м етш. 0к1мнен монтаны сум корганады, Кайкавдап кара жылан жорралады, 0KiMHin алдына экеп коя салды Ш ьтары п Хунныц басын дорбадагы. « — Серт кылган, мше, таксыр, басты ап келд1м, Ж асты гы н ж ауыныздыц жастап келд1м. Кылура жан тэшммен ci3re кызмет, EcKi кулык н и е т ш тастап келд1м. Куджтп пэлещ.здЬ кы лган Kayin, Ж о к кы лы п, м1не, таксыр, келд1м шауып. Бар ед1 уэдешз Доудзу ксймак Егер де Х унд ы олБрсем e 6iH тауып. Мшеки Хунныц басы алдынызда! — Айткандай, ез колымнан алдыныз ба? С 13 уш ш жолдасымды курбан кылдым, Я, таксыр, ыкыласыма нандыцыз ба? C i3 ym iH орра итерд1м косымды да, - Бауы здап келд1м, Mine, досымды да, Bip Дзге, уюметке кызмет кылган ¥мытар ма екеназ 6ip осымды д а ?! Сенем1н emu а’зге жагармын деп, 0ркаш ан ci3re жару маран мшдет. Серт кылдым Доудзу болсам, дуспандардыц Бастарын дэуем ecTin кагармын деп. Д успан коп уюметке толып жаткан, Астыртын эрекет кып торып жаткан. Кызметкер керек азге шын сегпмд! Мен бшем талай созд1 белып ж аткан. 240

Кызметкер ую метке керек кезк Болгандай шын сешмд1 мыкты K03i. Аямай уюметтщ дуспандарын Езет1н женге салып болсын тезк Энекей, елд1 аздырып Суй Ши-шан жур,^ Тзан Пи-гуй, Цао Гауа, Шон Ши-ман, Жи Бэр! де уюметтщ дуспандары,— К,аз1рде-ак жарамсыздау б!здщ Манжур». Bmpin, тэж1м кылды, залым созш, Кадады кок ушкынды жылан козш. Жамандап журттын k© 6 i' h бас эюмге Корсетт! жарамды кып, ондап ©3iH. Бул жумыс бас эюмге тым-ак жакты, Турегеп Чжан Ц зо-лш ш иыкка какты. — Батырым ещц сатан шын сенд1м,— деп. TociHe ез колымен тана такты. «Ырзамын, Mine, осыны сезгешне, Зан ymiH досыннан да безгешне, Димастык бал жаласкан жолдасынды 0лДрш оз колынмен езгенще. Батырым, koHvTi'm толды акылына, Тш алдын, карамадын жакынына. Создерщ кулатыма аса жакты, Юм кулак, салмас создщ макулына?..» Унатты эмм cofiTin канды колды... «Акылды создерше» конл1 толды. Кыскасы: сол арада Чжан Цзо-лин ку CeHiMfli, зор акылды Доудзу болды... Сум кайтты HOKepiMeH судай тасып, Аттары лешред!’ алшан басып. «Батырта», досын сатып Доудзу болтан Царайды нокерлер1 жалтацдасып. Бетше ар-уяттын жатып батпак, Тынды сум жолдастыкты солай актап, «Каскыр да кас кылмайды жолдасына» Дегенге итше сарып, жерге таптап. с. Сейфуллин 241

©зш е сум eyficinin конл1 толды, Тапкам сок шеи алута, «окай жолды». Досынык бал жаласкан басын сатып, HiiMipiKnefl арам кузгы н доудзу болды. Бул кунде Чжан Цзо-лин ку тым-ак мыкты, Б1ртшдеп, егескенш'к бэрж жыкты. К ы тайга, курклдеген эю'м болып, Кузрыннык жер дуниеге даккы шыкты. К ы тайды к иттен де коп жандаралы, Артпаса ке.\\пген жок сандары элп Ж ы р кылып енбекнл елге тарту кылдым ImiHen Чж ан Ц зо-лищ ч такдап алып... 17. Жауыз туралы Бул кунде сумды кортап актаушылар Сансыз коп ж агынуш ы, жактаушылар. — Акылмен ж е т т елд] билейдн— деп Ж ауызды толып жатыр мактаушылар. Борсыкша енбекнл елд1'н канын oopFan, Д уни енщ обырлары сырттан шолран, Колдарын ш апактайды: «бэлi !» д е ст, Ж ауы зд ы кошеметтеп, корран болран. Сумга сум корган болып сактамай ма? Квмегш бiр-бiрiнiн актамай ма? Ллойд — Ж орж, Пуанкаре, Чемберлендер1 KoTepin сумды кокке мактамай ма? Дуниеде аз ба иманын, арын саткан? Ж арынран, OTipiKKe жанын саткан? Юшкене ку басынын пайдасына Ш1м1р1'кпей жолдасынын канын саткан?.. Залымды енбекнл тап бшсш дед!м, А ул актау ондайлардан журсш дед1м, 1 Ллойд-Жорж, Пуанкаре, Чемберлен дегендер Ka3ipri жер- дуние байлар уюмеперше ыкпалдарын ж урпзт отыр(ак жэне Чжан Цзо-линге кошемет кылып отырган ашлшын, француз укл меттерплц ку мушздерк (авгордын, ескертуи) 242

Куйелеп жауыздыктын бетше урып, Kapi бшпк, эдш тарих кылсын дед1м. Мундайра айтшы, досым, барарсын ба? 0лсен де сумнан улг! аларсын ба? Досынын, бал жаласкан басын Kecv — Тиындай болмады рой кдрарсызра!!. 1927 жыл.

ЛАШЫН 0ЦГ1МЕС1 (Туе) Bip туамд]' айтайын, Элеуметке жыр кылып. Осыган уксас 6ip ic ii Айтып ед 6ip дос сыр кылып. Ой >Ki6epin карасан МенГн осы TyciMe. Лаш ы нны н ici усайды, Адамзаттын iciHe Жете жори б1лгенге Бул TyciiMHin мэш бар.- Ж урек тербеп козрайтын. Сы р лы KacipeT эн i бар. У йктап жатып ту с 1'мде Сары арка сэры бел керд1м. Белден белге жагалап Bip улкен ш алкар кол корд1м. Сол улкен кол шалкыган Tynci3 терен су екен. Тары жырткыш кусы коп, TopTi6i жок шу екен. Ортасында шалкардыц Бар екен улкен аралы. Сол а рал Fa кеп конды Bip лашын кус жаралы. 244

Бул лашын кус жер, кекЛ CepiK i3aen Ke3inii. Бетен текл кустарды 1\\ыла алмай cepiK 6e3inii. Кеп болранмен дуниеде Лашындай талай асыл кус. 1здегеш лашыннын 0з1мен теки лашын кус. Лашын конды аралдын Б!р киындау шынына. Дауа 1'здед1 сузш п, Журектег1 мунына. Керд1‘ лашын 6ip уя, Шындары жакпар кияда. Ke3i тусп 6ip куска, Жакпардары уяда. Кадалды лашын сол куска E ki‘ кез1н айырмай. Калды катып кадалып, Артына мойын кайырмай. Уядэры жалрыз кус Лашыннын екен баласы. 0.ii ушпаран жас екен Касында жок анасы. Балапан кус уяда Канатын сылап тарайды. Мелд!реп о да кадалып, Тектесже карайды. Мелдтрест э\\'ел1’ Лашынга лашын кез салды. Кустын нэз1к тшмен, Улкен лашын сез салды. Кекке сермеп кулашты Апалдан алып кетпекке, Cepi;< кылып тектесш Муратына жетпекке. 245

Бала кус эбден таныды Анаеынын тектесш. >Kyperi сезц\\ лушлдеп, TeKTeci тастап кетпесш. Сырнайдан сулу дауыопен, Бала конш н бiлдipдi. TeKTeciHin журегш Балш а e p iiin кулд1*рдк Eki' лашын сонымен Сол у яда туш стк С ул у сынды сыпайы, Айкасып T o n i сушстк Тектесшщ журегш. Бала лашын орт кылды. Айрылмаска т1рщей, Улкен лаш ын серт кылды. Ш ацкы лдап даусын кернедк Аралга келген бул лашын. Тектес1н ертт кстуге Лашын кус жайды кулашын. Лашын кустыц даусынан Колдег1 куст ар шошынды. Аралдагы турл1 кус Bipine — 6ipi косылды. Аралдын кусы шуылдап, Уян ы н келд1 касына. Уймелед1 у-ш у боп, Кос лашыннын басына. Кос лашынды коршады Шуларан кустар камалап, Тиш кашып жабылды Канатпен карып сабалап. Карра менен бвктергк Шарала, кы зры ш , каракус, Неше турл1 тары коп, Б е л гш тусс1з ала кус. 246

Лашынра шашты 6opi де, Неше турл i батпакты. E ki жарды коспаура Жасады талай шатпакты. Лашын ты былрап батпакпен Балапанды шошытпак. Ж | бермeyre аралдан Лешрген кенш н жасытпак. Лашынра кастык кылмаган Кустын, саны тштен аз; Bip-eni рана каршыра Аккумен, 6ipep коныр каз. Лашын ушты, сымпылдап, Ш элрысы жасыл жаркылдап, Ж ас лашынра «жур» дедк Шынды айналып шанкылдап. Бала лашын ушура, Онтайлады канатын. Тектесшен сушскен, Болмады Timi калатын. Шулатан жырткыш жабылып, Балапанды жылатты. Ушура канат жазранда, Топшыра карып кулатты. Канатын карып камалап, Ушура epiK бермедь Анасыз жеЛм жас байрус, Iiu6ip жэрдем кермедк Камалады калын кус Кастыры жок лашынды. Tuin кашып шуласып, Жалрыз ерд1 басынды. Шыдады сорлы жалрыз ер Мундай ауыр кушкке, Шарыкка атты ti'k заулап, Kynii<nen кетт1 бш'кке. 247

Кайта айналып лашын кус, Ашуын жиып айкаспак, Екш ниде тш'скен, Канша жаумен шайкаспак? Ш арыктап кегп алыска, Куш терш эбден жимакка, Екшниде жауласса Топшысын жаудын, кимакка. Лаш ын байрус куйпип, Зор уайым кылады. Уяда калган жеп'мд1 Ап кетпегей куладын. Bip куладын ап кетсе Кайта айналып келгенше. Жауларымен шайкаспак Топшысы кирап елгенше. Лаш ы нны н жаны куй min, Ж урег! ©рт боп жанады. Уайым кып тектесш Кезшен жасы тамады. Л аш ы н сермеп кулаш ын, Булттан асып зарлады. К уй ж кернеп KeKiperin, Кезшен жасы парлады. ©ш'м десем туе екен, EciKTi бipey карыпты, Ояна кетш карасам Ж астыкка жасым агыпты. Ж алрыздык корген лашынды, Аяп мен де ж ылаппын. Кезден тамган жаспенен, Жастьшымды булаппын. Тура салып жолдастан Туе жоруын сураппын. Домбырамды ап жабыркап, Куларын куйге бураппын.