С.Сейфуллин

Жок! Эне, санкылдаран акку екен, Тапсырсам сэлем1мда айтар ма екен? Ей! Акку! Сэлем дени жолыкканда, Сарыарка сынсыз суду б!здщ мекен. Сол жакта естен кетпес 6ip адам бар,— Сорлы ана сарынранда ещреген зар. KeKiperi каре айрылран кайры дерттен, Емес ол жалган суйген опасыз жар. Уа, дуние-ай, канат б т п кус боп ушеам, Сарынран сол байрусты барып кушеам. Шыпа боп жаракатты журегше, Куш актап KOKiperiMe басып кыссам! ill (Курен атка) Курен ат, курсшесщ зорыктыц ба? Аркадан кудер ysin торыктьщ ба? Мендей-ак тыные таппай елд! тастап, Сенделген сергелденге жолыктыц ба? Курен ат, жабыркайсьщ — камыктын ба? Сарынып Сарыарканы тарыктын ба? Тыныштыктан безш журген 6ip адаммен Ж олдас боп арып-ашып талыктын ба? Курен ат, жабыркама, аркан босар, Ушрден болген тардыр кайта косар. Ел журтка есен кайтсак тыектестер Той кылып алдымыздан б\\зд\\ тосар. 1919 жыл, октябрь, «Шел».

КАШКЫННЬЩ АУЛЫ Карацры тун. Тун суык. Ызрырык жел дауылы. Таудын iini тунерген Кашкыннын жалрыз ауылы. Кашкыннын аулы уш-ак уй Буккан таудын imiHe. Жаудын 6eTi, ел inert,— Сенген ерлж купине. Bip-ак уйде от жылт-жылт... Ауыл жым-жырт щоктай бон Белдеуде тур 6ip-6ip ат Жар ага н катып октай боп. Уйде сапы, карабин, Белдеуде найза шашакты. Мен де кашкын — дос таптым, Калын елден наш акты. Кара тунд1 жамылып Ыскырады суык жел. Тунеред! елаз тау Айнала бетпак сусыз шол. Еркект1н Ke6i кайткан жок. Жолдан, кешу, жорыктан, Елден безген ер унпн Ауыл емес корыккан. 55

От ж акдан уй... караш а уй. Отырдым оттьщ басында. Эйел котан кузеткен Отырды жалгыз касымда. Дамылсыз шырып карайды Тещректц кораны, Тьщдап, бурып, акырын Байкайды op6ip караны. Отка жаккан отыны,— Тырбиран тжен баялыш. Кезщнщ шырымын алсайшы, «Жантайып» дейдк аяныш. — Уу! жецгетай, уйктармын, Тун узак кой, тун узак. Тун карадры, жау калыц, Мызрырмын ертец кунд1з-ак. Елдщ шетй жау бетц 1шшдем1з елс1з тау. Кузет болсын, жецгетай, ©ткен-кеткен коп кой жау. Кацтарулы ак бесЕ ат. Уй артында белдеуде. Тыкыршиды,— байрусты Керек ед1 жемдеуге. Сенделш, OKcin киналды, Баскан жок шыгар TepiH де. ЙШдерлеп, байлап, кацтарып, Алмап едам epiH де. 0з1м де катты жаурадым, Тонымнан суык жел етт1. Атым катты сабылды, Токымнан ащы тер еттй Е-е-е, шырарым, 6opi де Умытылар, тук етпес. Ер ж1гптщ басына Нелер келйп, не кетпес! 56

Ат басына кун туса, Ауыздыкпен су imep. Ер басына кун туса, Еыпмен су кешер. Сергелден де, сейin де,— Сейш деген бурынгы. Кем1тпес ceni, шырагым Биген адам сырынды. Тары жесе атыца Bepin Ka3ip керешн. ©3in тагы imceiici, 1степ кеже берейш! — Рас кой, женгей, ештене, Кылмаймын уайым, оз басым. Атымды жемдеп, жауып бер Атым гой cepiK жолдасым. 0 3 i\\ ! енд1 ас iiim e H M iH , Журекке ас буг1н батпайды . Келмек eni 6ip хабар... Не гып тан эл1 атпайды?.. — Кандай хабар шырагым, Келмек едк кай жактан?.. Большойбектер келетш Хабар ма элде ар жактан? — Кандай хабар болса да Тан аткан сон аларсын Тауга шыгып танертен Карауылдап карарсын... Басылмай тур туннщ де Кара дауыл бордкы. Отырам мен кузетш Тан атканша кораны. — Шаршадын гой, шырагым, Тыныксайшы кисайып. Текемегп астьща Салайыншы мен жайып... 57

— Рахмет, жецгей... бшмеймш Бупн менде уйкы жок, Алып ушып журепм Лушлдейд! — журек топ... Ыскырады, тун, дауыл. Тун карацты. Тун узак. Кузет болсын карап кой, Мызтырмыз ертен кущиз-ак... Кашкынньщ аулы уш-ак уй Буккан таудыц inime. Ж аудьщ беы,— ел шетк Сенген ерлж — кушше. Bip-ак уйде от жылт-жылт... Ауыл жым-жырт, шоктай боп. Белдеуде тур 6ip-6ip ат Ж араган катып, октай боп. Уйде сапы, карабин, Белдеуде найза шашакты, Мен де кашкын.— Дос таптым, Калын елден кашакты. Еркект1и K©6i кайткан жок Ж олдан, кешу, жорыктан. Елден безген ер ушш,— Ауыл емес корыккан. 1919 жыл, ноябрь, «Шел».

ЖЕЛ КАПЫКТА Тэуекел дарияра салсан кайык Тал май дуз, туткан жолдан кетпен тайып. Дарияда б1рде тыныш б1рде дауыл, Канбакша кезер кемен канат жайып. Айыкта калкыр кемен тыныш тауып, Сурапыл дауыл сокса катер-кауш. ТьлЫз жау — кара дауыл уш курыр, Ескект1 мыктап уста кетпей ауып. Тымыкта кулаш керсен энге салып, Кулеп сал толкында да каИарланып. Сыр берме жел кайыкка мшгеннен сон Ракатты, михнатты да мойынра алып. Толкында, тымыкта да ©лендетт, Дариядан корыкпай дуз in аман ©Tin, Тадыдж, махаббаттын патшалыгын KepepciH максутына барып жет1‘п. 1920 жыл, октябрь, Оренбург. 59

— Рахмет, жецгей... бшмеймш Бугш менде уйкы жок, Алып ушып журепм Лушлдейд1 — журек топ... Ыскырады, тун, дауыл. Тун карацты. Тун узак. Кузет болсын кар ап кой, Мызгырмыз ертен кущпз-ак... Кашкыннын, аулы уш-ак уй Буккан таудын, inline. Ж аудьщ бетк— ел шетк Сенген ерлж — K ym ine. Bip-ак уйде от жылт-жылт... Ауыл жым-жырт, шоктай боп. Белдеуде тур 6ip-6ip ат Ж араган катып, октай боп. Уйде сапы, карабин, Белдеуде найза шашакты. Мен де каш кы н.— Дос та.птым, Калын елден кашакты. EpKeKTin K© 6i кайткан жок Ж олдап, кешу, жорыктан. Елден безген ер уиин,— Ауыл емес корыккан. 1919 жыл, ноябрь, «Шел».

Ж ЕЛ КАЙЫКТА Тзуекел дарията салсац кайык Тал май дуз, туткан жолдан кетпей тайып. Дарияда б1рде тыныш б1рде дауыл, Кднбакша кезер кемен канат жайып. Айыкта калкыр кемен тыныш тауып, Сурапыл дауыл сокса катер-кауш. Тьлпз жау — кара дауыл уш курыр, Ескект1 мыктап уста кетпей ауып. Тымыкта кулаш керсен энге салып, Кулеп сал толкында да каИарланыл. Сыр берме жел кайыкка мангеннен сон Ракатты, михнатты да мойынта алып. Толкында, тымыкта да елендетш, Дариядан корыкпай д у э т аман ©Tin, Тадшдж, махаббаттын патшалытын Kepepcin максутына барып жетш. 1920 жыл, октябрь, Оренбург. 59

КАРА AHFblP (Паровоз) Козралды алып кара айгыр Кайарлы кушпен акырып. Ж ай, салмакпен аяцдап, Куштерш жинап шакырып. Женелд1 6ipTiH екшндеп, Удере сызып, аркырап. Ырсылдап, катты дем алып, Квздер! жайнап жаркырап. Салдыр-кулд1р ентелеп, Демдер1 шырып бу, бу, бу! Алыпка MiHin 6i3 турмыз. Шу, жануар шу, шу, шу! Жерд! жарып л \\б \\р \\, Оррыды алып зыркырап. Будактап бу, тозацдар Калып жатты буркырап. Баскан жерш жем!рш, ¥шып алра басады. Ушкын, жалын, буларын Ж ан-жарына шашады. Орман, дала, таулардан Сыдырып, жарып асады. Бетшен коркып жолында Туралмай эр и м кашады. Талмай оррып курсыдеп, Желд! жарып кеседк Екшндеп алып кара айгыр Кустай ушып еседк 60

Умтылып ал на ентелеп Демдер1 шырып бу, бу, бу! KeKipeK Kepin 6i3 турмыз: Шу, жануар, шу, шу, шу! Алып кара бул тулпар — Ерлер ушш жасалран, Жер дуниеге кулашты Сермер ymiH жасалран. Алып кара, бул айгыр — Ерлер кушпен жараткан. Патшаларды кулатып Екпш кушке караткан. Дуниеш орап жанрыртып, KynipeHTin уран тараткан. Керемет, Kymii жасаушы Тур, жалшылар, ал аттан! 1921 жыл, январь, Оренбург.

Б13 Acay ecin аркада Жуген курык тимеген, Матау кермей ер жетш, Жасынан нокта кимеген, Бостандык, кецдж, еркшдж — Басканы жаны суймеген, Буралык салса устаура Акырып тулап суйреген, Арканын, болдык, уланы, Еркш, ©скен буланы. Тецдж 1здеп кедейге, Жауызга кенбей туладык. Залымдардьщ жасаран Аранына уладык. Карацры, суык, зынданды Ж атак кылды тэшм1з. К.ЫЛЫШТЫН. жузй мылтыктын Аузында болды жанымыз. Эм1р1нде жауыздын KeTin адам сэшлпз, Арыстандай жаралы ©ртенд! кайнап канымыз, B ip ш у н к ы р су, Tyftip нан YftpeHuiiKTi ас болды. Кул, ком ip, кикым, тон тосек,— Жастырымыз тас болды. Тас ком1рдщ топырагы Денен1 басып каралап, 62

Тас ке\\ирдщ TyxiHi! ©кпен1 кауып аралап, Кырлы тем ip шынжырлар Кол аякты жаралап, Жауыздардыц дузарын Кердж, корлык — азабын! Мшекей, ei-ui тктеген Кызыл кунге жегпк б!з! Эдктдж — адал енбеьт Турмыска патша етп'к 6i3. Буржуанын — пандардын 1штерше TemiK 6\\з. Оларды тактан кулатып, Ит шанара жектж б!з. Арам канды кузрындар, Тартсын, тартсын жазасын! Ж эб1рш1л жауыз залымдар, Тартсын енд! сазасын! 1921 жыл, 27 февраль, Оренбург.

КЫЗЫЛ ЕРЛ ЕР Патшалар, байлар, мырзалар, Квп жыл бiздi билеген. Illipemn жатып ак уйде Табанымен илеген. Kemeri ©ткен кундерде, Ауыр кара тундерде, К арата уйде жыларан, Шала жансар суларан — 6i3 едж. Мырзаларра, байларра Сэжде кылып кул болран, Журектщ оты, pyx c©Hin, >Kirepi сонда кум болран,— 6i3 едж. Айрылган батыл ерлжтен, вжеттж, кайрат, ерлжтен Жарлыньщ б!з улы едж. Мырзаларра кул едж, Bipai\\ б\\з бурын кулдыкка Шыдамайтын ер едж. «TipmuiiK K©pKi — MSHici EnniH, epлiк» дер ед1к. Оттан, октан тайсалмау Кеудеден иман серт болып Икамеуып-ек душпанра Болаттай курыш морт болып, Балрын быек — карулы, Асауменен алыскан Ат устшде ойнасып Жел кадбакпен жарыскан — 6i3 едж. 64

Ентелеп алра екпшдеп Жауга карсы шабыскан, Камал курып майданда, Атысып жаумен карыскан — 6i3 едж. Tipueft бермей камалды Кидаласып карыскан, Ар. на мыс. ерлш серт болып Найзаласып алыскан — 6i3 едш. Свнген ерл1'к кайтадан Тутанды кезде жай наган. Ашындырды аюдай.— Кек пенен кан кайнаган. Бостандык уш!н ант кылып. Куресуге турдык 6i3. Республика совет in Уран салып курдык 6i3. 0siipmi совет тапсырран Кызыл туды колга алдык. Пулеметке, маузерге Катарлап T i3 in ок салдык. БЫндер, арам мырзалар, Букпаспыз, енд1 жатпаспыз. Баярыдай сендерд1 Коррап eiui ок атпаспыз. Мырзалардын, байлардын Б]'з батыры емесшз. Жауыздар ушш кан Terin, «Дппм», «ултым» демесшз. Бейнетке nicKeH жан-тэш,— Б1з нашардын солдаты. Кызыл ту мен пулемет Б1зге берген мандаты. Жауымыз обыр — капитал Дзлдеп ат, жолдас, кыран,— ат, Ракым жок, жолдас, даяр тут 3eu6ipeK, маузер, гранат. Дуниенщ барлык жарлысы Баурымыз б1здщ журтымыз. Олардын бакыты, ук!м! Дш1.\\пз б!здщ ултымыз. Жумыскер, балгын бьзекы, Балтырлы, кызыл желекы Келшшектщ тесшен 5 С. Сейфуллин 65

Уыз емген баламыз. Бейнетке шскен тем1рдей, Тыншьщпас жауын жем1рмей, Капиталдыц корганын Талкан кылып аламыз. Езктген калыц, жарлы тап, Шык, жасак.ка,— уРан сап! Жауларыц — байлар,— ал колга Зецбпрск, маузер, гранат! 1921 жыл, 26 март. Омбы

АСПАНДА (Аэропланда) Астан-кестен гулеген, Сыкырлап дауыл улеген, Жер дуниеш толкыткан, Талай такты тецкерш, Иелерш коркыткан Дауыл куш уштык б\\з. Пансынып уйде сем1рген, Пзелерш кехпрген. Талай мырза корралап, Жасырынып жыланша, Жургеншде жоргалап Жарыкка карай уштык б\\з. Дауылмен ойнап шыркадык, Ж арыкка шырып аспанда. Кызыл кунге кол создык Булттардан арман асканда. Дауылмен 6ipre дауылдап Аэроплан зырлады. Epericin желменен Б1збен 6ipre жырлады. Кенесары, Абылай Аса алмаган Алатау. Мон-булан, Тянь-шан, Гималай, Келбеген Орал, Кара тау, Елбрус, Казбек узгарлы — Кавказда бектер бойы аскан. Такаппар Альпа ызбарлы - Кабактарын кар баскан, 67

Кара жерден бойы аскан Бшктер курттай кулдырлап. Бэр! калды кулю боп Жерде бутып булдырлап. Аэроплан сыкырлап Кок болат TeMip канатты, Таудан ушкан кырандай Кызыктырып каратты. Талай ушкан ак иык Томенде калды мазак боп, Бейбггте ушкыр байтустар Дауылда не етсш азап боп? Куйкылжып мотор дауылмен Нажатай ойнап зырлады. Эн косып сарнап б!збенен Екшндей 6ipre жырлады. Аударылып, куйкылжып Аспанда журш эн салдык. Дауыл K y n i кокке ушып Аспанта барып дем алдык. Б1здщ екп1н ерлжД Айтып мотор куйледь Сансыз сэуле аспанда Шаттанып б1збеи биледк Аспан KOKTi жацтыртып, Ж аркылдатып ок аттык. Калтыратып душпанды, Буктырып коз i n жотал.ттык. Ж аркылдап, шыркап жотары Долдана жырлап уштык 6i3. Жерд1, KOKTi, таршыны Кулаштап ерюн куштык 6i3. Ж ердь кокт1, раршыны Капсырып кушып сущик 6i3. KoKTeri сансыз сэулеш Кара жерге щик £Нз. Дауылда ушып жаркылдап Эн мен кущи жараттык. Курщретш аспанды Ж анадан уран тараттык. 1921 жыл, 14 май, Омбы, вокзал.

ЕНД1Г1 А К Ы Н Н Ы К САНДЫРАРЫ Ауру акын Ынкылдайды тесекте. К ыстырып, Доктор жакын, Касында отыр есептеп. Ыстырын. Блок, Бальмонт Жастырынын астында — Иман шарты, 9л1 де, ел коп — Ак орамал басында. Сойлед1 шалкып: «Мен отпын, жанамын! Мен отпын. Мен нажарай — жарамын! Мен окпын. Мен кудаймын! Мен кун, аймын! Мен маймын! Мен баймын! «Далай лай» мын! Жаймын! Мен! Мен ущчрде арыстанмын! Мен жуйржшн, жарысканмын Отпен от боп жанысканмын! Алысканмын! Шалысканмын! «о

Кара жердей бойы аскан Бшктер курттай кулдырлап. Бэра калды кулю боп Ж ерде бурып булдырлап. Аэроплан сьщырлап Кок болат тем1р канатты, Таудан ушкан кырандай Кызьщтырып каратты. Талай ушкан ак иык Томенде калды мазак боп, Бейбггте ушкыр байрустар Дауылда не етсш азап боп? Куйкылжып мотор дауылмен Нажатай ойнап зырлады. 0н косып сарнап б!збенен Екшндей 6ipre жырлады. Аударылып, куйкылжып Аспанда журш эн салдык. Дауыл K y u i кокке ушып Аспанра барып дем алдык. Б1здщ екп1н ерлжД Айтып мотор куйледй Сансыз сэуле аспанда Шаттанып б1збен билед!. Аслан KOKTi жацрыртып, Ж аркылдатып ок аттык. Калтыратып душпанды, Буктырып коз1н жоталттык. Ж аркылдап, шыркап жорары Долдана жырлап уштык 6i3. Ж ердь KOKTi, раршыны Кулаштап еркш куштык 6i3. Ж ердь KOKTi, раршыны Капсырып кушып сущи к 6i3. K oK T eri сансыз c э y л e н i Кара жерге идж бНз. Дауылда ушып жаркылдап Эн мен куйд1 жараттык. KypKipeTin аспанды Жанадан уран тараттык. 1921 жыл, 14 май, Омбы, вокзал.

ЕНД1Г1 АК ЫН НЬ Щ САНДЫРАРЫ Ауру акын Ынкылдайды тесекте. К ыстырып, Доктор жакын, Касында отыр есептеп. Ыстырын. Блок, Бальмонт Жастырынын астында — Иман шарты, 0лi де, ел коп — Ак орамал басында. Сойлед! шалкып: «Мен отпын, жанамын! Мен отпын. Мен нажаеай — жарамын! Мен окпын. Мен кудаймын! Мен кун, аймын! Мен маймын! Мен баймын! «Далай лай» мын! Жаймын! Мен! Мен унлрде арыстанмын! Мен жуйржшн, жарысканмып Отпен от боп жанысканмын! Алысканмын! Шальтеканмын! 89

Жанмын! Мен!» Блок, Бальмонт жастытынын, астында Ак орамал куцпрттещц басында. «Дай компресс, с.ал, компресс!» Састы доктор касында

¥ЛТШЫЛДЫН САНДЫРАРЫ Ултшыл ауру Ойбайлайды кус тесектщ устшде: — «Бауырым, бауырым! Ойбай, ауылым! Ел1м-журтым,— дауысымды еспттщ бе?» Карны жуан Отагасы куб!рлейд1 касында... Молда, ку-ау, «©л...» деп тур-ау, Кисавдайды ак сэлдесп басында. 1921 жыл. е 7\\

Ж ОЛДАСТАР Намысы бар нашардьщ балалары! Неше мьщ жыл кул бол ран бабаларыц, жолдастар. Сансыз нашар дуниеден салды уран, Сол нашардьщ жалрыз 6i3 паналары, жолдастар. Кедей улы ж!герл1 Bipirin уран салып кал! Кызыл тулы майданда Бостандыкты алып кал! Кайраттанар кез келд1 уакыттарьщ. ©з колыцмен жасалар бакыттарьщ, жолдастар! Ноше мьщ жыл кулданран бай мен патша Талкам CTin жоялык такыттарын, жолдастар! Кедей улы ж!герл! Bipirin уран салып кал! Кызыл тулы майданда Бостандыкты алып кал! Тендж бурын нашарра келin пе едП Коздщ жасын ж ауы здар xopin пе едк жолдастар! Жалбарынып жарлылар сураранда Байьщ, патшац, тэш рщ де 6epin пе eдi, жолдастар? Кедей улы жiгepлi Bipirin уран салып кал! Кызыл тулы майданда Бостандыкты алып кал! 72

Душпанын бай кулданган, сенщ нашар, Заман туды ту устап алра басар, жолдастар! Асты-устше келДрш сум дуниеш Жана турмыс, бакытты колмен жасар, жолдастар! Кедей улы ж1герл1 Bipirin уран салып кал! Кызыл тулы майданда Бостандыкты алып кал! B i3 коргенб1з корлыкты, жылаганды. Кездщ жасын кол кылып булаганды, жолдастар! Балгын б1лек кунпмен алармыз б!з Неше мын жыл кудайдан сураганды, жолдастар! Кедей улы жшерл! B ip ir in уран салып кал! Кызыл тулы майданда Бостандыкты алып кал! Ту тшетш мшекей замандарьщ, Нык басатын тем1рдей табандарын, жолдастар. Тендж, бакыт, эдклдж орнаталык, Бузып Kipin душпаннын камалдарын, жолдастар! Кедей улы ж шерлi Bipirin уран салып кал! Кызыл тулы майданда Бостандыкты алып кал! Улкен сынды бэйгш бул 6ip майдан. Нашар улы, жiгepлi жатпа сайлан, жолдастар! Коргалайтын кун ©ттк бауырларым! Арам кулкын, арам кан, патша, байдан, жолдастар Кедей улы жiгepлi Bipirin уран салып кал! Кызыл тулы майданда Бостандыкты алып кал!

Ж¥МЫСКЕРЛ ЕРГЕ (HiAdi, Спасск, Караганды заводта- рыныц жумыскерлерше арнадым) Тусщ суык, тэнщ шойын, жалацаш. ©лшеген нан, кара суды кылып ас. Турмыс лаж ы н жер астынан 1здеген Кушиз туш алысканыд K0Mip тас. ©К жок, туе жок, кепкен солтан арыган, Т эндервд! ж астан reMip карытан. Жанды жанмен асыратан каЬарман, Карныц тойган кун болмаган жарыган. Ауыр балта, ауыр кайла, курегщ K y u iT i колда; болат жумыр быепц. Балшык баскан, куйе баскан жалацаш, Бауырларым, тецелущ тшепм. М ихнатка салып бактыц т-эшщц Халык ymiH тек бэйи кылдыц жанынды. Ж ер уцпген, жумыскерлер, тепп ен Михнаттыц майданында каныцды. Ж уректщ де элБ ак 6iTep жарасы, Орнар бакыт 6iTin дуние аласы. Кажымацдар, михтатта рахат бар, Бауырларым, калыц нашар баласы. 1921 жыл, 25 июль, Караганды.

КIМДЕ KIMHIK ТЛСКЫН СУДАН КАИРАТЫ Kiwae юмшн таскын судай кайраты. KypKipcreH бултты аспандай айбаты. Екпш-купи асау тары тулпардай. Cepnnuici тас тулектт сункардай. Бауырларым, екпш купит кернейж, Ескьпердш есебше ермешк Ecni жоба. ecKi атшеу тар капас, K yu ni жумсап ipiKneft кулаш сермешк. Киырсыздык киырына жстеГпк. влшеут жок квк мухиттан втешк. Аспандагы алые кызыл жулдызды Жерге экелш жердш KepKi етеГлк. Шеиилмеген еск! жумбак шешешк, Жердк аспанды тынбай cy3in кешейik С ансыз киын 6ererrep,ii жолдары Кнратайык. уатанык. кесеГпк Кара жердей аспан асып ушайык, Жердк аспанды 6ipiKTipin кушайык. Аспан, жерд1 куыршактай капсырып, Алып колра, ыррап. шайкап кысайык. Асуы жок асулардан асайык Ашылмаран тас какпаны ашайык. 75

Болмаранды болдырайык дуниеге Ж аца турмыс кара жерге жасайык. Клмде юмнщ таскын судай кайраты, Курк1реген бултты аспандай айбаты. Екп1н-куш1 асау тары тулпардай, Сершндю! тас тулект1 сункардай. Бул сез1ме тусер жалрыз осылар, Ж ар салысып, Ti3e косып карсы ал ар. Дуб1р1мен дуниеш жанрыртып, Уран салып екшщи ерлер косылар. 1922 жыл, 10 июль, Оренбург.

Б13Д1Н, TVPMbIC ЭКСПР ЕСС Турмыстыц кара icrne, Элемд1 к у л р ы п кушiне, EpiKcis жутып imiHe, Экспресс женейдТ Еашыкты жардан белее де, Талай жан жолда елее де, Жасты, канды керсе де, «Обал болды» демейдк Жарым артта каларын, Меруерттей жасы тамарын, Бшсем де маран карарын Поезга мшд1м таласып. Талай жан жаннан айрылды, Талай жар жардан айрылды. Суцкардай талай кайрылды. Телм1р1п калды адасып. Экспресс зырлайды, Ешкайда мойын бурмайды, Еш шмге карап турмайды, Аямай жанды баратыр. Жарымды артта калдырды, Кеудеш ертеп жандырды. 77

Алыскд К0з д 1 салды рды ,— Ушырып алра каратып, АждаЬадай ирецдеп. Ж оргалап кейде кирендеп, Сумандап, кейде суйрендеп, Экспресс зырлайды. EHTirin жылдам сыбырлап, Аякдары кыбырлап, Адымы жш жыбырлап Туратур десем турмайды. Зырла, экспресс, уш, зырла! Жулдыздай-ак,, кулдырла! Куйындай куггыр булдырла! — Аямай ж упр бэрщ де! Ерлер MiHce,— шыдасын! Коркактар мейл! жыласын, Шыдамаса куласын! Аямай сыте барынды! 1922 жыл, 23 август.



Алыска К0з д 1 салды рды ,— Ушырып алса каратып, АждаИадай ирендеп. Ж оргалап кейде кирендеп, Сумандап, кейде суйрендеп, Экспресс зырлайды. EHTirin жылдам сыбырлап, Аяктары кыбырлап, Адымы жш жыбырлап Туратур десем турмайды. Зырла, экспресс, уш, зырла! Жулдыздай-ак,, кулдырла! Куйындай кутыр булдырла! — Аямай ж упр бэрщ де! Ерлер м!нсе,— шыдасын! Коркдкдар мейл1 жыласын, Шыдамаса куласын! Аямай алте барынды! 1922 жыл, 23 август.

)KA3FbJ TY НДЕ Ж амылар ымырт кеш батып, Тыныштанар 6ipiiH ел жатып, Басады шык меп-мелд1р, Сулудын К03 жасындай. Сап кукле меруерт тасындай Ж е р д т жуз1 кулпырар, Кулпырар эм аспан да. Сансыз жулдыз сайрасып, ГауИардай болып жайнасып, Шубарлап кек аспанды, Косылысып алтын айымен, Сайрасып кекте жайымен, Мэз майрам боп жымындар Дуниеге нурын шашканда. Сулудай айна ап караран. Ж1бектей шашын тараран, 0зенге б1ткен калын тал Сута тенш телклрер; Жапыракдары желб1рер, КелецкеЫ суда ойнап 0зеннщ шетш жапканда. Ортасы судын ап-ашык, Сэулеа тусш мап-машык Жулдыздар мен нурлы айдын. Айнара жаткан жалтырап, 79

Алыскд К0з д 1 салды рды ,— Ушырып алра каратып, АждаИадай ирендеп. Ж оргалап кейде кирендеп, Сумандап, кейде суйрецдеп, Экспресс зырлайды. EHTirin жылдам сыбырлап, Аяктары кыбырлап, Адымы жш жыбырлап Туратур десем турмайды. Зырла, экспресс, уш, зырла! Жулдыздай-ак, кулдырла! Куйындай кутыр булдырла! — Аямай ж упр бэрщ де! Ерлер MiHce,— шыдасын! Коркактар мейл! жыласын, Шыдамаса куласын! Аямай сыте барынды! 1922 жыл, 23 август.

>KA3FbI Т У Н Д Е Жамылар ымырт кеш батып, Тыныштанар 6ipTiH ел жатып, Басады шык меп-мелд1р, Сулудыц коз жасындай, Сап кум1с меруерт тасындай Ж ердщ жуз1 кулпырар, Кулпырар эм аспан да. Сансыз жулдыз сайрасып, Гауйардай болып жайнасып, Шубарлап кек аспанды, Косылысып алтын айымен, Сайрасып квкте жайымен, Мэз майрам боп жымывдар Дуниеге нурын шашканда. Сулудай айна ап каратан, Ж1бектей шашын таратан, 0зенге бБкен калын тал Сута теши телм1рер; Жапырадтары желб1рер, Колецкеш суда ойнап ©зеннщ шетш жапканда. Ортасы судыц ап-ашык, СэулеЫ Tycin мап-машык Жулдыздар мен нурлы айдьщ. Айнара жаткан жалтырап, 79

Созылып шашырар калтырап, Сылдырлап суы ескектеп, Жымылжып езен акканша. Ж алтырап шык баскан сон, Аспаннан нурын шашкан сон, Алтын ай мен жулдыздар, Ак нурта батып шомылып, Ак торрын перде жамылып, Ж ердщ жузр коз турмай, Kopinep жалтыр актан да. Кунд1зг1 сылдыр су да жок, Катты соз дауыс шу да жок, TonipeK тып-тын... ауа саф, Лэззэгпн дэмш татысар. Ракатка бар жан батысар. Ауыл жым-жырт каперНз Маужырап уйыктап жатканда. Арканьщ ерк1н даласы, Казактын ерке бал асы, Тау бакылар тыныштыкта, «Ракманымды кореш», деп, «К©щлш хакка береш»,— деп, Элемге б1рдей табитат Шыратын коктен жакканда... ©лкенщ бойын жаталап, Паналап талын саралап, Тусына келер ауылдын, ©зенге конран такалып, Ж ан-ж акка карап, коз салып, Кешрек толкыр дамыл рып Ж олы кпак жерд1 тапканда. Уагадалы жерде отырып, Bip отырып, 6ip турып, Кеыиккен сон рашырын, Не болды буран, япырым-ау? <#> Келмес деп элде жатырма-ау? Тындайсын 9p6ip сыбырды Ауылды сырттан бакканда. Келуге элде epiH in, ]Маужырап балкып керш п 80

Жатыр ма екен тесекте? YmiT узбей келер деп, Тыкыршнсын елендеп Ауылра карап телкпрш Квзщнен уйкы кашканда. Жарын келмей зарырып, Телдмрш, карап сарылып Отырганда керппп Кыска уакыт узактай, Жарыннын ici мазактай, Гаишник uibiFap боз уйден Елепэш аяк басканда. Kepin, шыккан жарыкды, Уа радалы жерде ба рынды Бишресщ керЫп. Суксыр керген кырандан, Jlenipin жанып, тура алмай, Ыстык кан тасыр денене Журегщ лупит какканда. Буркенш шапан басына, Тез баеып кел!п касына, Дамылдай карар бетте. Кез'шен журек Kyfuipep, EpiKci3 езш cyfuipep, KeKiperi толкыр калтырап, Кайрып бет1н ашканда... «Кеипктщ» деп екпе айтып, «Келмесшн енд1 мен кайтып» Деген1нде FaujbiFbiR, «©кпелеп злде калды ма? Кенлше ренжу алды ма?» Деп кубылар ©н-жуз1 Сез таба алмай сасканда. б С. Сейфуллин « lU b iF a алмай уйден KemiKTiM Таба алмай кктпн есжтщ...» Деп колтыкка тыгылар, Мунайып айткан сезiне, Meлд ipер жас кезше... 81

Mac болар жаньщ epin тэн, Айкасып кушактасканда. EpiHre epin тшсш, Бал алып тшден cyfiicin, Ж андырар жарыц леб1мен. TeciHe кысып тоандк М ахаббат женер eciiijxi, Дуниеде озге лэззэттен Суюдщ K ym i асканда. Акылра болар к'т ие? Kipep ме еске дуние? Толганда шаттык журекке? Кандай банде жалранда Жетпед1м дер арманра, Казактыц жазры туншщ Лэззат1н ecTin татканда? Б1рдемеш бшгендей, Коздерш кысып кулгендей. Аспандары жулдыздар. Жапырары араштыц Баспаласып карасып: «Туррандарын жарасып!» Дегендей боп акырын ¥ксайды сыбырласканра. «Тан атып, енш калар»... деп, «Б1реудщ K03i шалар>>... деп, Тары да кайтып келуге, Уарда айтып арен айрылып, Каршырадай кайрылып, Bipine-6ipin карайсыц, Ундеспей хоштасканда. Шарыктап кокке ушкандай, Хордын кызын кушкандай, Бакытты сенен адам жок. Ж ан киысар жарынмен, Жанын косар жанынмен, Жазры туннщ онаша Рахатына батканда. 82

Кырандай ьлген коныр каз. TuieKKe жетш болып мзз, Тасиды кешл сестенш, Риза болып 03ine Ш аттык K ip e p жузще, ©зеннщ бойын жагалап AybLiFa келе ж атканда. Тоймаспын тары суйд1рсен, Кушактап оттай куйд^рсен, Д ем 1.ме косып дем1ндк Балаша айткан сезще, Каттырак кысып езще, Еркелеупп ен буралып Калжын рып жауап катканда. Бозарып жэне саррайып, Б1ртшдеп кокке нур жайып, Талауранып кызарып, Адырлы таудан 6epi асып, Ш апактап шеттен нур шашып, Кайтушы ек талай ауылра Атканда тан, атнанда!.. 1915 жыл, ноябрь.

sfc Кетпейпн естен рашык жар! Айталмай журген сез1м бар; Талай жерде окталдым Айтура керш уят — ар. Кеюрек жанып жургенде Ж анасура болып зар. Ж уректщ сырын айтура P e ii келд1 бугш дэл. Кур елец деп ойлама, Сезге ынталы кулак, сал! Куйд1м, жандым жалындай Киын, калкаш , б!здщ хал! 84

КОШТАСКАН ЖЕР Ж ан жолдас, умытылмас коштаскан жер: Сездерщ емес TinTi естен кетер. Кезще жас кеп толды, сурьщ кашып Мен келш: «Хош!» дегенде, «колынды бер!» Эрендеп турдым сонда менщ де е з 1м, Турранда жаска толып ею козщ. Kmipin аяндаура шыдай алмай Ж октай-ак, журе берд!м айтар сез1м. «Есен-сау бол, жаным!..» деп устасып кол, Дегенде: «Берсш алла амандык жол...» Елж1реп im i бауырым, eciM ш ы р ы п , Сол кезде дей бершшн: «хош бол, хош бол!..» Дегенде: «меш умытпа, жан жолдасым!..» Суйенд! тоЫме кеп сенщ басьщ. Суюге ep iH re ерш ти ге н шакта, BeiiMe тамды-ау аккан ыстык жасыц. Бшмеймш, сол арада турдым нарып, Толранда журек канра лушл карып? «Есендш жазсын алла!» дегешцде Меруерттей exi кезден жасыц a F b in , «Хош калкам!» деп кушактап кайрырраныц, М елд1*реп жасыц Torin айрылганыц. блгенше естен кетпес козщ суртш, Майысып, карап маран кайрылраныц! 85

CAFbIHy Саррайдым, сарынраннан, калкаш , ceHi, Ой-киял, тугел саран ауды деш. Кайрыда, K acipene мен жургенде Ескермей журме екенс1ц элде Meni? Сарынып сен де меш жур ме екенсш? Я TinTi каЫ реттен кур ма екенсш? Сарынып мен тунжырап отырранда Элде ойнап 6ipey менен жур ме екенсщ? Дуниеде сенен жакын маран жан жок. Ж ы ракта журсем-дары конл1ме ток. Журег1м куйдк жанды сеш ойлаумен. IrniMe тускендей-ак кып-кызыл шок. М эл 1'мЫз тардырымыз — ж алры з хакта, Болшдж ойда жокта, жастык шакта. ©лгенше менщ кеьупм жалрыз сенде Ж урсец де сен ол ж акта мен бул ж акта. 86

кешл Тулпар MiHin жуйтю'п, Куйындай ушып уйткып, Б:р жерде кещпм турмайды. Мурадын 1здеп, «Дуниеш кез» деп Баскара мойын бурмайды. 1здейсш не? деп сурадым. «Кеп дейд!, тьлек, мурадым». Тауларды кезген Конудан безген, Тулю 1здеп каш кан буравдай. Шарыкка шыкдан, Желменен ыккан, ' Шыркайды кенл!м кырандай. Аспандап cepnin калкисын, Кеьунм-ау, боска шалкисын.! Куйттенш жарап, Кырымра карап, Еш анга кыран тоймайды. «Муратка жетсем. Ten-Teric етсем» — Кендпм тшеп коймайды. Алыска тулеп карайсыц, М уратка жетсен, жарайсын.! Бабына келген, Дешрш желген 87

Ж уйржтей жуйткш шабура. Ушады К0 Н.1Л, Ушпадан жещл, М урадын 1здеп табура. Елжтей жуйткш елжтщ; К©нл1м-ау, боска желжтщ ! Елестеп кезге, Еш келмес сезге Лыпылдап коцш м сарымдай. Бой бермей тасып, Кемерден асып Ж айкалган жазры арындай. Келсейшц коцл1м, акылра, Легару боска макул ма? Тешздей толкып, Ш айкалып булкып ©мiрi тыныштык, — етпейдк Туцриык терец, ©лшеуЛз ерен; Шет1не коз жетпейдк Ж окты 1здеп, КОЦЛ1М жоктайсыц, Т ы нш ы ры п каш ан токтайсыц?! , * ф* Ж ел, куйын, агын, бзйп* кок. Ушкыр кус, кумай, аткан ок — Б эр 1 де ж уйрж оз}нше, К вщ лден 6ipaK, ж уйрж жок. 1915 жыл, б июнь.

MYH Калранда тар лахатта ж алгы з ©з1м, Ж ан KeTin жумылранда ек\\ квз!м. Айрылран тэн мен жандай каларсын сен, Ж алы ндай ж урек ж арран мунлы сез1*м! Кайрылы,— кыска ©mid кун1м, ©Tin, Ж ап мен тзн айырылысар уакыт жет!п, Не сырмен, кандай куймен айткаиымды KiM б!лер, калранда сен ©31м Kdin? Шаттансам, KacipeT тартсам, жудеп арып, ЕржсГз шырушы ед!'н кек1рек жарып. Табират, езгелерден ©згеше боп, Ж ат туран бул дуниеге мен oip Fapin. Б1реуд!н мал мен басы дэулет1 коп, Б1реуд1н турмысына кенди ток. Ал м е т н 1здеген:м: мун айтысар Ж ан жолдас, бул уакытта ол менде жок. Дуниенщ эуресше налыкканда, Шыбын жан кайры дертке жолыкканда, Ж ан жолдас бол ар ма eai ашыр жаны, Тэнщнен куат кетш талыкканда?! Ж ^пгпн болмаса егер жан жолдасы Емес пе мунды papin Fa3i3 басы? 89

\"™| шшищ^ ш т я я т I Кайрысы, KacipeTi KiMre батар Сел болып акса-дары кезден жасы. Еш KiM ж ок шер таркаты п кещ л ашар, Ж уректщ кушп жанран дертш басар. Муцымды журткд айтпаран саран шактым, Ж у р е к — от, кеш л — дария, хал!м нашар! 1915 жыл, Омбы.

С03 3AHbIFbI HAAAHFA Тындаушыц болса байымды, ¥сар айткан сезадй Санасыз болса дайын-ды, «Акмак!» деуге ез1цдь Укбас созд1 акпа надан, Су токтай ма елекке? Угар сезд1 байымды адам: — Турмай ма су шелекке? 1915 жыл, Омбы. I 91

I РАЗАЛ (...re Абай улпс!мен) Сейлей кер тш мен ж ак, Сезщнщ 6api хах. Парыздай мшдетщ Калканы мактамак... М ам ы к Т0 с, ак та мак, Буран бел,— кушсак иак. Улб1рек eici epin, Бейне гул кызгалдак. Караймын касыда,. Ж1бектей шашыца. Тютерщ уксайды Ак меруерт тасына. Кел жаным, касыма, Нансан бул расыма; Бар дуние тек келмес Ж алгы з 6ip басына. Бал там Fan созщнен, От жанган жузщнен. Молд1реп караган, Айналдым козiимен. Бал 6epin созшнен, ©nTipuii жузщнен. Ужмактай хор кызы Артылмас озщнен. Ж уректщ дертш бас, Кел, жаным, корупмд1 аш! Акырын жымиып, Кулш 6ip нурыц шаш. 92

Рашыктык болсын паш Б1лсен де озге жас Жалындай жандырып, Лебщмен кылшы мае! Jle6i3iH, шекер бал, Сымбатыц epiM тал. Шырайын саяда Алмадай кызыл — ал. Сен 6ip шок кызыл гул. Конган кеп мен булбул. Таркамас кумарым Сеш и1скеп бес мыц жыл. Сайра да б1здщ тш, Ж ырла да мьщ кубыл. Булбулдыц гашыгы гул, Суйгешм, оз1н 61л! 1915 жыл, июнь, Б1здщ ауыл «Есенэ.

МАЙ АЙЫНДА I Май айында керемет Булттанды аспан курюреп, Рахман жацбыр куйып 6ip Басыла калды cipKipen. Ж ерге тусш кызыл кун, Ж айнады дуние pyx Kipin. Ж ас балалар шуласып, Ойнады оргып дурюреп. Сап ауадан дем алып, Кер1лд1 кед кею рек. Кус энше эн косып Ш аттанды coFbin ж ас журек. II Май айында тамаша Тау-тас, орман жацгырды. КаЬарлы кыста рух кеткен Ж ер жуз!не жан к\\рл\\. Ж апы рак гулге оранып, Арашка 6epiK — сэн юрдк Сансыз кус жырлап ерте-кеш, Орманра ш аттык эн к1рдк Ж ап ы рак бал'ау кы зралдак Кулпырды жутып жанбырды. Кебелек, ара бал 1здеп, Гулден гулге кацрырды. 94

Ill Май айында ажайып, Жаннеттей дуние жайнады. Бэйшешек гулдщ ис! ацкып, Энппл кустар сайрады. Ж ас журекте алгашкы М ахаббат леб1 кайнады. Жолыгуга 6ipiHm i Башыктар уагда байлады. 1916 жыл, май.