С.Сейфуллин

Бул туа'мнщ жоруын Эбше сенен сурадым. Шын журекпен Т1'лей}к. Ек1 жардын. мурадын. Bip жырткышка 6e6eKTi Тары кустар бермес пе? Жспм лашын ержаз, Куладынра ермес пе? Бала лашын бул ic ii, Тардырдан Fana кермес пе? Куладынра алданып, Жастыкпен байрус кенбес пе? Камалап жалрыз жеп'мдк Курбандык кып шалмас па? Bip жырткышты баулысып, Жас лашынра салмас па? Арам жырткыш кодандап, Балапанды алмас па? Бала лашын сонымен Bip кор кус боп калмас па? 1927 жыл.

К0КШЕТАУ (Поэмадан узшдр Арканы н кербез сулу Кекпгетауы. Дамылсыз сулу бетш журан жауын. Ж анж актан ертелнкеш булттар келт, Ж уред1 б ш п K d in есеы сауын. Сексен кел Кекшетаудын саясында, Эр кайсы алтын кесе аясында, А уасы дертке дауа жупар nci,—■ Кешрек канша жутса,— тоясыц ба? Ырталтан кекке бойлап каратайы, Касында кек желекД эппак кайыц,— Ж1бектей желмен шарып тенерекы, Балкы ты п мае кылады шс майы. Каратай бшк шынды киялатан. 1ш адам оны барып кия алматан,— Ш анкылдап, тау жацрыртып шыцра конып, Ж алрыз-ак кек каршыра уяларан. Кекпен-кек шын, басынан мунар кетпес, Басы на атсан-дары орыц жетпес. Bip жутсан Кекшетаудын жупарынан ©лгенше кеюрегщнеи кумар кетпес. Сары алтын Кекшетаудын ерте-кенп,— Тау мен кун сушскендей еркелесш, CypeTTi шеж1реа еткен куньпн, Олекей атызады epTerici. 250

Талай сыр ертепш ел айтады, Ызындап та\\;дан соккан жел айтады. Сырласып сыбырласкан жапырактар, Кунд5з-тун кушренген кел айтады. Толланыл темен карал шал айтады, Тамсанып-таньпжаныл бала айтады. Тау тасты тунжыраган куз кылып, От басы катын калаш-бэр1 айтады. FpTeri болмаса да хатта калган, Аузында шеж1'реш'н, картта калган. Кдрттардын баян кылган энпмесш Ес1ткен кешнплер жаттап алган. Жеке батыр Болыпты баягыда Жеке батыр... Тау багып жатады екен Tirin шатыр. Bip куш карауылда калгып кетш, Сол батыр1 бупнгеше уйктап жатыр. Сол батыр осы куш 6ip улкен тау, Кез жумган кокке карал сыры улкен тау. «Уйктаган батыр» дешб таудын атын, Адамша колбеп жаткан кыры улкен тау, Батырдын кырыкка таяу келген жасы, Денес1 бшк жота, таудай басы, Сакалы твсш жапкан, кыр мурынды, Киюл1 баста жатыр дульшасы. Бурабай Тагы 6ip акбас бура,— емес атан, Ж ур1гт Кокшетауды кылып Отан. Муны да «K0 3 i керген» карт айтады, Тындаган элеуметке алка котан. Тагы екен жанга устатпай журген кашып, KypKipen турады екен кебж шашып, ' Уйктаран батыр (спящий рицарь) деген тас бар. 251

Б ip к в л ц \\ мекен кы лы п кунде кел in, С у imin кетет екен алшан. басып. Дуниеде 9p6 ip белек жердщ аты,— Себеппен койган бэт* елдщ аты: Бурабай атаныпты содан 6epi Ак. бура мекен кылтан колдщ аты, Меп-мелд1р Бурабайдын суы кумю, Кергенде шаршаган жан алар тыныс. М1нбелеп коршалатан шымылдыктай, Каратай, кайыц менен кальщ жыныс. А к кобж кошред1* кум 1*с Судан Сан суду сол кобжпен бетш ж уган; Кел басы 61'рде тыныш , 6ipae у-ш у, 0 HriMe сансыз сырлы ертек тутам. А к бура кеп ж ы л тауды кылтан мекен, «Bip улкен ic боларда сезед)’ екен» Ол icTi елге айткандай манайдаты, Баксыдай, тауды азнап кезед1 екен... Ш абы сы п бiрi н 6 ipi ел куар болса, Не елмек, не 6 ip батыр туар болса, Немесе 6 ip апатка ел ушырап, К эр ьж ас бет1н жаспен жуар болса. Баксыдай бура азнап журед1 екен, М ал ш улап, иттер улып ypeni екен. К алы н ел манайдагы курбан шалып, Д улакты алдапд !ске туред1* екен. Кара булт тауды тон in басады екен, Куршреп жерге зарын ш аш алы екен. Аспаннан кы п-кы зы л от жерге шашып, Тауд агы ан пана таппай сасады екен. Бтлген сон буранын бул касиетш, Улкенш н Kimi тындап ocneTin. Tyi iepin таулы булттай кур!лдеген Бурага болмапты енд1 журт тнетш. 252

Бал асы Абылаидын Касым тере,— Жасынан соткарлыты басым тере, Ж Dip куш тау 1Ш1Нде келе жатты ©зшдей oip топ ж тгг касында ере. Бэршш асынтаны кару-жарак, Соктыккан ецкей соткар жалак-жалак. Найзамен неше турл1 ат устшде О ныи-рып кележаткан келд! жанап. Тастарды, аташтарды кылып карак, Ыскыртып келе жаткан етшр садак.— Бураны Касым тере сез кылыпты, 1\\ез келсе атпак болыи тестен кадап. Касым хан т\\таннан-ак канта кумар, Д'фьтдеп ел1м куткен жанта кумар. Аиадан кан уыстап тутан мундар, 1\\ан урттап журсе Faaa кенл! тынар. Сол кезде шыта кепт1 акбас бура,— Жап-жалбыр устш баскан эп-пак шуда. Касым хан, тура калып, ак бураны, LLiipenin атып сапты нактап тура. ©Kipin акбас бура кебж шашып, Шикылдап Ticin кайрап аузын ашып, Касымды 6ip айналып бура-котан, Кан атып кеткен тулап таудан асып. Баксыдай сарнап б^ра тауды кезген, KynipeHin мекен1’нен енд! безген. Ел ecTin хан улынын бул жумысын Зор icKe ушырарын 6opi сезген. Ж ок болып акбас бура кеп кун еткен, (Касымнын кан колынан каза жеткен.) Bip куш таудай болып merin жаткан Бураны «кередЬ журт еткен, кеткен. Кубылата басын 6epin merin жаткан, Кек мунар калын ойта шомып жаткан, Ак бура кабактарын карыс жауып, Козталмай мэнп’ жатып тас боп каткан. 253

А к бура таудыц тары туйеа деп, О-дары каси еги 6ip aeci деп, Тукымы соткар ханнын, оцбараны, Ж ур т айтад «сол туйенщ киесЬ деп «Б ул icKe Бурабайдьщ кол! куэ, Касымныц калран журты, кош куэ, Бураш а morin жаткан мунар тау мен Ы зындап таудын, соцкан жел1 куэ...» Ок жетпес Кек торрын Кекшетауды мунар баскан, Бастары кокке бойлап булттан асцан. Б ip ш ыц бар етегшде Tin-TiK найза Адамзат жасарандай цуйран тастан. С уп -суш р бейне найза шыц, куз, би1к, Тобес! кейде турар бултка тиш. Карасац етегшен шыц басына, Такияц жерге тусер турпан киш. Tin-TiK шыц кокке карай кеткен бойлап, Туррандай таусылмайтын 6ip ой ойлап.— Ж ал р ы з-ак шын басында нокаттай боп, К уй кы л ж ы п калыктайды 6ypiviT ойнап. Басына атсац-дары орыц жетпес, И !л1п еш o iр таура тэж1м етпес, Сол шыцра жан шыкпаран уя салып, Ш ацкы лдап карш ыга мен 6ypniT кетпес. Осы шыц Бурабайдьщ жасасында, Кунбаты с таура KipreH сарасында, Орта жуз хан Абылай заманында, Айтарлык 6ip ic бопты тары осында... EpTeri толып жатыр откен-кеткен; ©TipiK-шынды эцг1ме 6i3re жеткен. 0йтеу1’р ырасы сол: Кекшетауды, Е л ш апкы ш хан Абылай мекен еткен. Б!реулер батыр мен би, канды мактап, Бурынгы надан, ш iрiк зацды мактап, 254

Сарнайды, жыр кылады созш сырлап, Баксыдай жын шакырган сандырактап. Тартынбай кан т©ккенд1 батыр деген, «Bip ©3i жуз Kicire татыр» деген. Зиянсыз момындарды шаруа баккан, «Колынан тук келмейтш катын» деген. «Хан» деген жерге тамган канга кумар, Д1р1лдеп ©л1м куткен жанга кумар: Жазыксыз бейшл жаткан елд1 шауып, Типыл Fwn жер кушренткен данга кумар. «Би» деген с©з кутандар арам тамак, Бэсеке 6ip бiрiнен алган сабак; Ел жайын терен ойлап шше ялмаган,— С 03 б1ткен кимылымен кас пен кабак. Коп тындап коп тексерд!м осындайды, Мактарлык кылык, мшез табылмайды. Окушы окып ©3i 6aFa берер ©ленге костым мен де Абылайды. Абылай орда кылган Кокше тауын, «Аударган конысынан талай жауын», Bip жылы жазды куш, калмак елш, Ш аппак боп кол жиыпты айтыл сауын. Казак пен калмак корил заман болтан: Жылы жок шабысудан аман болтан; Кара куш соткарлыкпен ел бастатан,— EKi ел де ан. тэр1зд1 надан болтан. Жонелд! ханнын колы жынша шубай; Егей T0C мшгендер! ытай, сытай. Тыныш елге батырсынып шеру тартты, Лек-лек боп косындасып ыцтай сыбай. Сайланып шыккан ipiK онкей кегей; Сайласып мшгендер1 ылти егей. Асынып жарактарын кунтиысып, Аттарын тукыртады, mipen шегей.

Ш убырып ханныц колы журш Kerri; Ж ы лы д ай к а н урт та ура бурып 6eTTi. Ж ол журш 6ipHeme кун шеру тартып, К алм акка бейбит ж аткан келш жеттп А ты ны н куйры гы мен жалын туш п, Bopi де койлектерш сырттан киш, Калм актын ордасына урпек баста Кок найза, дабыл карып, калды тиш. А т койды калын эскер андагайлап, Д у р с ш жер козталтып «Абылайлап». йыныш ж аткан калм ак ел1 кас какканш а У -ш у боп ш ан астында калды ойбайлап. Б1реулер ыскыртады садакты атып, Б1реулер канды канжар жалакгатып, Б1реулер найза менен жас баланы, 1лш ап котеред1 салактатып... Таптады атпен басып калм ак елiH; 1\\ан K0uiK со ркалаш п агтын терш. О лж алап кыз, катынын атка onrepin, Бауыздап алдарында еркектерш. Каскырдай ырылдайды KymiH б ш п Ж арады ж укы эйелд1 imiH т ш п , Баласы н канжар менен тшерсеЪтен Bip сурып керегеге кетед1 Lain. Тары да канды канжар жалактатып; Кездерш жын соккандай алактатып; Кез келсе кек сактар ер басын кесш, Байлайды канжырара салактатып... Эйелдщ сулуы мен жасын сайлап, 1\\осактап oip 6 iрiне шашын байлап, «О лж алап» койша кагып, кан-кан болып «Батырлар» шыкты кайта топтап айдап.. Ж ас бала, кемшр-шалды бордай басып; Аттарын ентелете борбайласып. Айдалсан мал-мули< пен жас эйелдер, «Баурым» дап... шуласады ойбайласып,

*N Хан кайтты кан?а батып, елд1 шауып; Шубыртышел кушрентт, «олжа тауып»; «Осындай шаба берсем» дейд1 Абылай, «Кетерсщ бэлем калмак озщ де ау?ып» . Абылай 6ip жерге кеп аттан конды, Сол туска жиып алды калын колды. Ерулеп, желшшсш калын. эскер Гушдеп мошады 6ip улкен жонды. Абылай батырларын алды жиып, Улеске олжаларын салды жиып, Сол жерде 6ip сулура талас болды: Вере алмай 6ipeyine 6ipi киып. Камалап сол сулута карасыпты, Bapi де «мен алам» деп таласыпты. Жолына тутас байлап мал мен мулкш, Сулуды 6ip 6ipiHeH каласыпты. Сулуды 03 К0з1ммен к©рмеген сон, KopniHe Kopin бага бермеген сон, Сулу деп журт айтады мен бьлмеймш, Касына Абылайдын ермеген сон. Калмакты шауып-шаншып кайтушылар, Болмасын бул сулута кайтып кумар? Сол кыздын коркемд1гш айта алмайды. Бул id i дэмдещирш айтушылар. Сол кыздын о н ж е те келген жасы, Оралран аш белше колан шашы. Кап-кара карлыраштын канатындай, Иьзген ак мандайда eKi касы. Аш бел1 кок шыбыктай солкыдайды: Колан шаш бейне ж1бек толкындайды. Батырлар сол сулура салыстырран — Жалрыз-ак аспандагы Кун мен Айды. Киыскан бурын талай сан-сипатты; Сулуды 6ip 6ipiHe киыспапты. Жолдасып 6ip кыз унпн калын эскер, Дуласып, кен далара сиыспапты. с . Сейфуллин 257

Сункардын баласындай торга тускен, Куланнын кулынындай орга тускен; Туткын кыз жауларына жаутандайды, Кш ктщ ылагындай кол га тускен. Сезбенен бiрiн 6ipi жещсе алмай, Ж олдасып ынтымакка кeлice алмай; Аттанды калын эскер гужшдесш, Сулуд ы 6ip-6ipiHe 6epice алмай. Жеткенше соныменен Кокшетауга, Алалм ай 6ip 6ipineH сурап сауга; Калын кол Бурабайдын сагасына Кеп конды, 6iTiM кы лм ак талас дауга. Тубектей айнала т а у — 6epiK корган, К аптаган тау мен тасты кап-кара орман. Бурабай жагасында Ок жетпес шьщ; Ж а га лай сол жерге кеп эскер конган, Тьлдесш тау мен аспан сушседк Сэлем кып булттар басын iиiceдi. Киырдан келген кангы п тур л1‘ булттар, Бас косып тау тесшде тушседк Калын кол шомылысып кумю суга, 0здерш, аттарын да шомып жуган. T iric in шатырларын тыныккан сон, Таласты айналдырды улкен шуга. Ж аутандап туткын кыздар жауларына, Елендеп кулак, салып дауларына; Банде боп каар е т пен карасады Матаган кол аякта бауларына. Желб1реп алкакотан шатырлары; Айтысып суду уш1н жатыр 6api. Абылай кок ш алгынга шлем тосеп, 0м1рмен жинап алды батырларын. — Батырлар, бэр1*н1*зде олжа толык. 0Mice он болтай да 61зд1н жорык. Журмендер жамандасып екпе сактап, Ce6e6i олжадагы 6ip кыз болып. 258

Бул талас тустч менщ карауыма, Кайтсем де кенеандер балауыма. Bapiimi керш 03i тандау кылсын, Буйырдым «туткын кыздын калауына». Батырлар турегелд1 «алдиярлап», И з ш п туткын кызга болды бармак. Туткын кыз юмд1 тандап калау кылса, Сулуды катын кылып сол болды алмак. Ж1берд! кызра Абылай «барып кел» деп, «Немесе ез алдыма алып кел» деп. «BipeyiH батырлардын тандау кылар, Уктырып куларына салып кел» деп. Батырлар талас сезд1 койып енд!', Турысты тэуекелге буып белдк Ж1берген Абылайдын >KiriTTepi, Ортара туткын кызды алып келдк Ашан жуз ак шабактап аткан тандай, Аш бел1 кок шыбыкша майыскандай. Узкаген кызралдактай eni солрын, Кабырран керсен аяп кайыскандай. Сеюлд1 колра тускен бала кшк, Мергеннщ элареткен оры тиш. Кушк пен KacipeTiH жасыра алмай, Кеп турды хан алдына басын Hin. Томсарып суду турды басын nin, Жешл ме жас басына келген кушк. Калмактын алакандап канын iuiKeH, Калайша катын болсын жауын cyflin? Абылай туткын кызра салды кезш, Свйледк OMip билж айткан сезш, «Жаркыным, енкей батыр мына турран, Кара да 6ipiHe ти тандап езщ». Батырлар турран боймен калды катып, Кадалып туткын кызга кезбен атып. Тулайды журектер1 дэйек кылмай, Тандар деп сулу mipKiH юмд! унатып! 17* 259

Бэршщ журектер1 аттай тулап. Ж узд ер 1' кубылады eui курап, К алы н кол тым-тырыс боп турды карап. Кулед1 кол мен рана орман шулап. Кыз айтты: «кулдык таксыр терещзге,— Тардырдыц салран iciH кврем1з де, Адамды жете байкап сынамасак, Б ip керш тура бара 6epeMi3 бе? Я таксыр, менен тандау суратсаныз, Б ул icTi осылайша унатсаныз, Тандайын торешзге кулдык айтып, 0нерш батырлардын сынатсаныз. Тиешн садары ушкыр мергенше, Кдаммен аскандырын KepreHiMe. Байланран мына шыннын как басына, Ж а улы кты атып жырып бергенше»... Абылай конд5 кыздын тшегше, Серт болды батырлардын битегше. Етектен ш ын басына коз ж 1берт, Зор кудж кipдi эр юмнщ журегше. К,ыз ш е д т орамалын белшдегй— Bip адам серт кып берген елшдегк.. Сарымдай коз алдынан арып ©rri, Ж а с ©Mip туып оскен жершдегк Ж1бекпен шайы орамал кестелеген, Айнала жазуы бар; «есте» деген. «Егер де айткан серттен таяр болсан М ейлщ жырт, мейлщ орте, шеш те» деген. Ж умбакты жазуларра карап алып, Тастады хан алдыпа орамалын. Батырлар козгалысып шапырласты, Ентелеп хан мен кызды орап алып. Абылай турегелд1 даусын кернеп, Сойлед1 кулж адай боп колын сермеп. «Баты рлар 6ip кы зы к сын келд1' мше, М Ы ндер аттарына жылдам ерлеп!» 260

«Ынгайлы 6ip он ж iгiт сайлансын тез! Орамал шыц басына байлансын тез! Салак пен кулаш сынар кез1 келдк Cepinne салак оры кайралсын тез!..> Он ж1г1т белге байлап аркан жштц Мысыкша ермелест шыцра шыкты. Байланран серт орамал найза арашты Ырралтып шын басына арен тжтк Батырлар лаярланып баптанысты, Белсенш онтайланып аттанысты. ЦПренш узецг1сш сыкырлатып, Айтулы жерге шырып саптанысты. Калын кол гушдейд! анталаскан, Бэсеке 6ip кыз ушш тайталаскан. Bip таска топ жанында кыз да шыкты, Тартыстын себепкер! жан таласкан. Кей батыр ойкастайды орын сайлап, Кей батыр безейд1 OFbiH ©TKip кайрап. Шындары орамалды окпен wy, Эр юмнщ тьлегеш «я, кудайлап». Орамал желб1*рейд1 койран байлап... Абылай: «атыцдар!» — деп шыкты айрайлап Батырлар unpeHicin т1збектел1п, Тартысты садактарын «Абылайлап». Дуршдеп садак OFbi ыскырады, Ойкастап аттары ойнап пыскырады. Ышкынып жолбарыстай куш!н ©лшеп, Батырлар садакка орын кыстырады. 9yeHi ыскыртады аткан садак, Кыз да тур тас басында к©зш кадап; Етектен шынрэ карай квкп жарып, Эндет!п таска тиген окты санап. Карасып калын зскер турды анталап, Эр KiMHiH шыцра ыскырткан орын санап: Кызыккан жас сулура дэмел1'ден Калмады ок атпаран 6ip жан карап. 261

А ткан ок, таска Tain жаркылдайды, Шыцда ойнап бала бурют шанкылдайды. Октарын орамалга жетюзе алмай, Батырлар 6ip аздан сок каркындайды. Hlipem n садактарын ш ынга кезеп, С ы га л а п орамалра орын безеп, Дардарды орын еш к т жетюзе алмай, Ы скыртып садактарын кезек-кезек. Е ш кайсы сыннан суйтш етпеген сон, Кыз кайтсын «03in тандау ет»—деген сон. «О к жетпес» деген атак алыпты шын; А ткан ок нак басына жетпеген сон. Бой ж азу1 Куй ннркш кейде cepnin кыландайды, Кейде пэс, кейде сейдш, сыландайды. Кейде жай юб5ртжтеп, аксай жылжып, Кейде ыррып, ак тулюше буландайды. Сулуш а кейде эсемдеп бурандайды, Мэстекше кейде мешел тырандайды. Кермеге байласан да жерд1 тарпып, Тулпарш а кейде шапшып туралмайды. К уй ипркш эуел кулаш салган едк Ш алы ктап ерттей ж уйткш жанрам едк Дестелеп Кокшетаудын epTericiH, Избектеп 6ipa3 жыр рып алган едк Эйткенмен ш iркiн ж уйрж талган едк К аркы ннан б1раздан сон танган едк «Ок, жетпес» epTericiH бтр генд е, У з ш п жыр Ti36eri калган едк Бас жары бул ертектщ жазылгалы, OnriMe белуардан казылралы, Е ю -у ш ж ыл болса-дагы,— KeftiHriciH Ж азура калам алдым K,a3ip рана... 1 Бас жары ертерек жазылып, аягын жазганша арасына жыл Tycin кеткен, Сэкен соны ескертедс 262

К АЛ М АК КЫ ЗЫ Жумбак тас Батырлар апырактап, зорланысып, Камалды калын эскер корланысып. 0рл1гш кербез шыннын енд]' байкап, Ундемей хан да турды зор намыс кып. Турды да тас басында калмак кызы, Таласып калын. эскер алмак кызы: — «Я, таксыр, ушке шейш 6aftri кылам, 0зщ1з койтаннан сон тандаткызып. BioiHiui сыннан адам отпей тур той, Еш ю м н щ оры шынрэ жетпей тур рой, MiHeKii Kepin турсыз ок атура, Еш батыр енд1 талап етпей тур рой. Еши eKi бэГт Tirin карайын да, Керешн не жазу бар талайымда. Уш сыннын екеушен озран ердр Сыныма толган ер деп калайын да...» Ойкастап кызра Абылай жакын келдк Унатып кыздын соз1н манул кордн Жаркыным, енд1 бэйг1н колдан келмес 1с болып журмес!н деп акыл берд!. Калын кол турды коршап анталасып, JlenipreH каркындарын 6ip аз басып. Камалга шауып кайтып кеп туррандай, Жауменен жараласып, жанталасып. Кул1мдеп алтын кун мен бшк аспан. Карасып айна колге жымындаскан. Кулед1 айнала тау, калын орман,— Тек кана ун шыкпайды туйык тастан. Каз бенен акку келде канкылдайды... Шарыктап, бала буркгг шанкылдайды. Кубылран кустардын эн куйлер1мен, Жанрырып тау мен орман санкылдайды. 263

Калыктап кара бурют кокл шарлап, Ш арыктап айналады тауды барлап. Ш анкы лдап куздан кулап кок каршыга, Тушлер аткан октай темен зарлап. Батырлар айнала тур тас касында, Алгандай 6ip-6ip суду бас-басына. Бэйп'ге 6ipi калмай туспек тары — Абылай бэсекенщ бас-касында. Ж ауыньщ елш шапкан ортасында, Тапж ылм ай суду да тур тас басында. ¥ш сы н ба... кайтсын енд! туткы н бенде, Кез болтан бэлеа аз ба жас басына?.. Анталап, камалаган коп жырткышка, Ж ем тж ш е онай 031'н тастасын ба! Зарлаган сез етпейтш топастарра. Ж алы ны п жылап ылри каксасын ба?.. Кыз айтты Абылайдыц созш тындап. «Я, таксыр, б!зд!к1 тек, мойын сунбак; EKiumi бэйге оп-оцай, куш сынасу, Онан сон, унпш ш ск жещл жумбак. 0лш енсш осы таска мын кадам жер:, Ж арыссын сол арадан дэмелшер, Торт адам ж уг! болсын жарысканда,— Болмасын бекер еркек боска арам тер. Таппадым жещл бэйге будан баска, Сол рана озган болар бул таласта: — K©Tepin торт Kicrni ж уг!рш кеп, KiM бурын алып шыкса мына таска». Абылай батырларра: сершл!.. дедь «Ж а я у туе, бар дэмелщ желшн» дедь «Б эйгелж жер молшерле...» дегеннен сон Ж упрш , даяршылар елшлдедь Батырлар дабырласып, аттан TycTi. К алы ц кол тамаша е гп «кы зы к icTi». Армансыз токайласкан жаумен емес, С ы н аспак болды ©3i ара кара куштк 264

Абылай ат устшде купшдейдк ^ Ойкастап, коразданып дiкiлдeйдi. Лешрген апырактап батырлардын, K ym i боп журектер1 лушлдейдь Абылай асыктырып д!герледь.. Батырлар аттарын тез нпдерледь Кушше бекем сенген дэмелктер, Алшандап бшектерш ж1герледь Бой тартып кей б1реулер енд1 букты, Алшандап кей б1реулер алга шыкты. Балтыр мен бкпектерш жаланаштап, Шайкалып {ржтелдк кырык-ак мыкты. Кок курыш булшык балтыр бкпектерк.. Тулайды дурсьл карып журектерк Майданда сыннан озып сулуды алу,— K,a3ipri эр кайсыныц тшектерй Керкем кыз даурыктырды калын колды, Бэйгеден келер екен кандай жолды? Жамырап, реттенш сыбырласып, Жарыспак дэмелшер дайын болды. Айнала коршатан тау,— орта дан-дун. ©лшед! «кыз тасынан» мын кадамды. Жонелд1 балуандар алшан басып, Эр кайсы epTin алып терт адамды. Кырьщ батыр аяндады тай-таласа, Желжкен эскер ду-ду, анталаса. Касында шатырлардын матаудаты, Банадан туткын кундер «тан тамаша»... Турран журт керуге асык icTin артын, Бэр! де тамашалап кыздын шартын. Т!з!л!п балуандар лап жуг1рдк Эр кайсы терт к!с!н! устше артып... Ж уг1р т кей б1реулер майысады, Солкылдак кек тем1рдей кайысады. Тайтандап кей б1реулер бос тайлакша, Кушарын кызра карап жайысады. 265

К аракш ы ,— кыз турган тас бул бэйгеге, Серт кылып, >KyripicKeH сын бэйгеге. Б е л г ш болмак жер1 серт асыктын, Тускеш юмге буге, KiMre mire, Ш уласып, эскер кулш , сакылдасты, Батырлар жан таласып такымдасты. бзгеден ceri3 батыр озып шыгып, 1лезде каракш ыга жакындасты. Bapi де ырсылдайды, ж у п р 1с т , Майданда куштер!не ж у гш сш . Ceri3i озып келш кыз тасына Таласып, б!рдей ш ыкты буг!л{с!п. Бэйгеге ceri3i де таласады, Кыз бенен Абы лайга карасады, «Ш ы кты м » деп кыз тасына «бурынырак» Эр кайсы 03iH-O3i санасады. Абылай ат устшде каркылдады, Даусы тау жангыртып санкылдады, «Сеп'зщ тен тустщдер» дeдi Абылай; — «Куш терщ 6ip-6ipinHeH артылмады...» Эрине 9\\iipmire мойын сунбак, Соз1не онын айткан эрюм тыпбак. Ш ы н т у п л Tepic билж кылса да улык, И ш п «алдияр» деп аузын жумбак... Сонда кыз толганады даусын кернеп, Bip созд! айтпак болып, козгап, тербеп: — «Бар едн 6ip энпмем таксыр торе, Соны айт «деп ешрещй журек шерлеп. Бэйгеш KOpin турсыз козЫ збен, Кутем1н эдш торе сезЫ зден, C i3re сол эцпмемд1 баяндаймын, Сурауга терелМн ©зЫзден...» Берген сон хан улы ксат «айта бер!..» деп, Ел1ктей кыз майысып тусД жерге.

«Барайык, келдщ таксыр жарасына, Шелдедш, ыстыктадык, куйш, терлеп...». Bopi де келдщ келд1 жарасына, Су iiiiin, келецкелеп арашына. Тары да 6ip жар тасты касына алып, Келдщ сол мшбелеген сарасына. «Кыз тасы» жуз-ак таяк колге шешн,— Оны да азге тары ма/имдейш. Baflri тас: «кыз тасы» деп атаныпты, Ертекте атка ие боп содан кешн... 1шкен сон KyMic шарап келдщ суын, Кыз шыкты шарап пенен бетш жуып, Калын кол кызра тары T&nMipicri, Тым-тырыс коя койып даурык шуын. Жартаска шыкты сулу лактай ыррып, Батырлар тас жанына келд1 сыррып. Жартаска, келге тенген шырып турып, Кыз айтпак энг1месш енд1 жыр рып. Шын куз, тау,— бултты капкан бшк ерен, Tin-TiK шын, ангар жартас мылкау-керен, Cynnin, м1нбелес1п, катып калган, TeHicin, кел туб1не тупс1з терен. Жартаска шыккан сулу ойнамайды... Бшктен кулармын деп ойлдмайды. Курракка куласа егер таска урылмак, Куласа тунриыкка,— бойламайды. Жартастын 6ip жары шын, 6ip жары су... Тау iiui калын орман, жап-жасыл ну. Орман да, тау да, кел де, ертел! кеш, Сыбырлап, сынкылдаран 6api ду-ду. Алтын кун, кулис сура нурын 6ypKin, Сэрым мен кекке ушады торрындай бу. Сызылтып эдем! эн1н сынкылдатып, Ертед1 балапанын келде eni акку. 267

Ею акку келендейд1 катар ж узт, Кумютен айна колге шыймай сызып, Толганы п шашады ею бобегше, Колдег! ак шашактын басын узш. Кептер Ke6i Аккудай ак канатын алган комдап, Тал бойын кум!с сымдай безеп, ондап, Жартастын, сура тонген как басында Калтырап 6ip KypciHin алды толрап. Тары да кыз толранды, даусын кернеп, Бастады энлмесш козрап, тербеп, Ж уир истей б укте тш п баурын жазып, Квлбецдеп, ш иратылып кулаш сермеп. Сарнады суду турып, даусын кырнап, Толрады энлмеш энмен ырнап. Сынкылдап, акку кустай эдeмi унмен, Н эп-нэзж , калтыратып uiepTTi ж ы рлап:— «Арканын, 6ip тауыньщ саласында, Кок орай, киырсыз кец даласында, Сынсыран калын торай, томарлы кол, Сол нудын кустары коп арасында. Сол нуда 6ip кус керд!м кептер деген. Ж ы р ткы ш ж ок онын eTiH жеп кормеген. Бэршен жырткыштардыц корралайды, — Коркады ец акыры боктергщен. Кептер кус 6ip терекке уялапты, Енбекке кептер байрус тиянакты. А к урпек кездершде торт баласы, KopinTi кара кустан киянатты. Ж ы р кылм ак 6ipey бастан откергенш, Ж ы р кылм ак 6ipey азды-коп коргенш: Я, таксыр, таза тывдап, ' торелiк бер, Ж ы рлайын, бастан аяк кептер кебш...»

Каракус пен кептер Тыныштыктан, ракаттан да б1рдей жерш, Бала ушш жердщ biHFaft кур тын Tepin, Тынымсыз кептер сорлы журед1 екен, >Кем тапса, терт шакара экеп 6epin. Кантырран 6ip каракус жемтж 1здеп, Баспалап урын кепт1 оны керш. Кептер кус уясына келген кезде, Э л п сум устай апты, андып турып... Кептердк eHepi асып, алгансыйды, Кунжындап, арам пл'ркш арлансиды. Коргансыз ацрал кусты бутып устап, Мактанып, кокиланып, мардамсыйды. Муршасыз кептер сорлы бырылдайды, Тыпырлап каны шапшып, кырылдайды. Пэленщ шенгелшде сорлы анасын, Коре сап терт балапан шырылдайды. Шырылдап терт балапан жыласады, Ес кет1п уясынан куласады. «Б1зд1 же, анамызды коя бер» деп, Жалынып, каракустан сурасады. Каракус: «талайды азат кылдым» дейдп «Осындай колга тускен кулдын,» дейдп «Кулашы сункардын; да жетпей журген, Талайды тыпырлатып жулдым...» дейд1 «Талайра «азаттыкты берд1м» дейдп «Ак журек кект1 кезген epMiH» дейдп «Кеп келд1м, шабытыма» деп кулед! — «Тоймасам ездер1щп жермш» дейдп Мыктымсып мугедекп жецгенше, Мэз болар, кептерге эл1 келгенше. Сорлыны босатар ма, топас мундар,— Капыда ш нген соц шецгелше.... 269

Каракас, кептер, л а ш ы н Ещреп, терт балапан шуылдайды, Каракус кокиланып, жымындайды. Сол кезде аждаЬадай кекте ыскырран, Б1рдеме жогарыдан суылдайды. Ы скыры п, кокт1 жарып, садактай боп, Лакты рран ж асыл тем1р калактай боп, Квктен кеп, коз аш канш а ж арк-ж урк еттк К ар акус ж атты кепкен талактай боп. Д е л и т калды лезде нлркш пасык, Арызып арам канын аузын ашып. Кептерд1 коя 6epin мыжырайды,— Элгщ е кодиланран арам сасык. Кок канат лаш ын екен келген ш у й т , С уы лд ап ж ар к-ж ур к eTin еткен туш п. Ш улаты п балаларын кептерд1 устап, Отырран каракустыд мойнын киып. Ш ар ы ктап торай imiH барады екен, Ж ы ларан дауысты ecTin арады екен. Ещретш торт шаканы отырранда Желкеден каракусты карады екен. Кептер мен торт баласы калды бурып, Корралап, калыд шопке басын тырып. Терекке конып лаш ын, соз каткан сон, Карасты бас барысып шоптен шырып. «Ж аулассам , дед1 лаш ы н,— каскырдаймын, Бет алды коршгенге кас кылмаймын, К алты р ап тырылмандар,— сендерд1 мен, EnipeTin коздер1нд1 жас кылмаймын. EcTinni шырылдаран жылауларын, Enipecin коздщ жасын булауларын. — «Б1зд1* же, анамызра тиме» деген, Пасыктан зарлап ракым сурауларын. М 1'неки ж аулары ны з жатыр ол1*п, влгеш н отырсыддар, козбен корт. 270

Сендерге кас кылама жауларыннын, Желкесш алдарында eni белш?» Отырды, 6ip бутакта батыр лашын... Кептер кус шук;рл1к кып теки жасын. Куткарран 6ip ажалдан лашын ердщ, Ж ылап кеп аярына урды басын. «Я батыр, жасыл курыш туягыныз, Жебел! алмас болат киярыныз. Топайдай Tycipeci3 белдескендк Мугедек б1здей емес сиярыиыз. Ал тш м емес азд1 турран мактап. Пэледен айырдыныз б!зд! сактап, Ажалдан куткардыныз райыптан кеп, ©терм1н мунынызды калайша актап?.. Жэрдем кып, буйтш 6i3re келгенще, Арман жок жауымызды женгенще, Боламын терт баламмен сенщ кулын, Так турып батыр сенщ дегенще...— Терт бала «ризамыз» деп бас урады. Сезше анасынын косылады. Лашынра кулдык урып, шуылдасып, Ыкласын анасынан асырады. Бес кептер кулдык урып коймаран сон Лашыннын жауабына тоймаран сон, Шарт койды терт балара лашын турып, Бутакта 6ip азрана ойлаган сон — Тертеущ 6ip анадан туран епз,— Ер екен, ею айтпайтын мынау дешз. ¥шкансон TepTeyiHHin ен улкенщ Балауыз нак тесщнен тоят жепз. М1неки, мен1н кояр жалрыз шартым,— Алсаныз ен улкенщ мойнына артып, ©здерщ т!ленд1ндер курбандыкка, Алмаймын уэдеш кушпен тартып...» 271

Тургандай лашын шартын ойынсынып, Bopi де ризаланды бойын сунып, Улкеш балапаннын. «ризамын» деп, Ант кылды ш лш кеп мойын сунып. Л аш ы н кус: «кутем-дедк ушканынды, Андимын, ушканынша душпанынды. Дед1 де кош айтысып жeнeлдi ушып, «Алыстан кутемш — деп куштарымды...» Бала кептер Мерз1мд1 соныменен кундер ©rri... Соз байлап балапан мен лаш ын Kerri. Кус болды канат ecin терт балапан, Л аш ы н мен сертЛ орындар мезпл ж егп. Судырап ж1бек жуш гул-гул жайнап, Yiiieyi балапаннын кеткенде ойнап, Улкеш отырады жеке калып, Тез1рек келсе екен деп лашынды ойлап. Ал кызыл жупар nci гул майымен Судырак ж!бек жунш сылап, майлап. Сыланып, эсемдент бала кептер, Отырды лаш ы н ерге езш сайлап. Сактаны п бетен бастак арам кезден, Уэде сертш Kyrri басын байлап. Ж ар кы р ап KGKTi Ke3in келер-ау деп, Ж ы ракна карап кояр бойлап-бойлап. Ж а н ж акка бала кептер каранады, Комданып жал куйрыгын таранады. Пзледен кептер сулу аманында Л аш ы нды 1здеуге жаранады. Бала кептер мен сункар 1здеуге жол жобасын курганынша, Безен1п кекке кулаш урганынша, Аспаннан 6ip ак сункар агып келш С ап erri кептер мойнын бурганынша. Ш ар ы ктап кезген сункар KQKTi шарлап, Орманды журед! екен о да барлап, 272

i Кептерд1 ж1бек жущц кергеннен сон, Кумартып агады екен октай зарлап. Сункарра кептер байрус: «арыз» дедк «Бар едк мойнымда зор карыз...» дедк «Уэде берген ед1м 6ip лашынга, Санаушем уадемд1 парыз» дедк Свйлейд1 жастан жэб:р к©ргенд1г1н, Кан imxim каракустын келгенд1гш. Корраура жырткыштардан ©3in-03i, Кдрусыз жаратылган зор кемдшн. Анасын жемек болтан кара сумнын, Лашыннын соккысынан елгендтн. Ж ылаган шакаларра жаны ашып кеп, Лашын ер сумнын мойнын б©лгенд1гш. Сункарра бастан аяк баяндайды, Лашынра калай уэде бергенд1гш. Сейледк ер K0нiлдi лашын кустын Калыткысыз уэдеге сенгенд1гш. Я батыр, рибрат алып ойласын журт, Сенудщ нышанасын жоймасын журт. Мурсат бер, уадемд1 орындайын, Нануды 6ip-6ipiHe коймасын журт... Улкен сын болып ед1 жас басыма, Серт кып ем ©TipiKKe баспасыма. Колына бертешн кайтып келш, Ант етем азден енд1 кашпасыма... Кептердщ сункар зарына исшедп Лашыннын epnirme суйсшедк Кептерге тшегшше epiK 6epin, Ен эдш дуниеде бисшедп.. Тунде ушкан кептер Мугедек кептер сорлы, элаз зарып, Болтан сон аксункарра мунын шарып. Талак кып ©TipiKnen жан сактауды, Ж©нелд1 лашынды 1здеп канат карып. 18 С. Сейфуллин 273

Карамай жолдын, алые,— жырарына, Жыныстын. киын сокпай бурарына,— Ж а с кептер тун жамылып зыркырады Лашынньщ киырдары турарына. Тунде уш ып, 03iH-©3i урламаса, Коршбей сум коздерге зырламаса, Кептерд!- кунд1з жалрыз жург1зе ме, С ункар да босатпас ед, жырламаса. Торайды кезд1 заулап, канат сермеп; Лаш ынра ару тостен тоят бермек, Сонан сон кайтып к е л т ак сункарра, Болаш ак салран icin тары кормек. Айдын кол, судыр камыс, орман жыные, TyHepin маужырайды тун тым-тырыс. А ла булт аспанда тек ай зырлайды,— Зырлайды кептер, тунмен алмай тыные. Кептер мен жапалактар Уйкыньщ мунарына шомып батып, Кара жер тун жамылып, калран катып... Ж алры з-ак кара тунде жем аулайды Кей 6ipi макулыктардын, кунд1з жатып. Bipeyi сондайлардын жапалактар,— Жем андып, тунделетш капалактар. Bip жерде туярына жем ш нсе, Куанып канаттарын шапалактар. Bip, eKi-уш, боз ж апалак жол андыран, Жем ушш Ллек Ллеп карацрыдан. Кептерд1 6ip торайда устап алды, Бас барып бутакты 6ip торацрыдан. Куанып жапалактар алакайлап, Кептерд1 ж улмак болды талапайлап, Шубырып алекеш ушеуппц, Кептерд1 аймалады «балакай» лап. Cenipin жынша кулш сакылдасты, Сандарын шапалактап лакылдасты. 274

Таласып жас кептерге тун 1шшде, Кан толып коздерше бакылдасты. Эр кайсы елтш, санын шапактайды, Икемдеп жас кептерд1 жахаттайды. Кептер кус елердеп созш айтып, Жалынып эр кайсына жапактайды. Сойлеши кептер зарлап кемшшгш, Мугедек боз торраймен тецш ш гш , Лашын мен ак сункардын ерлш кылып, 1стеген кандай бутан кецш ш гш . Кептер кус зар муцыныц бэр!н айтты, Жалынып сауеа сурап зарын айтты. Сункар мен лашын ерге серт кылранын, Калдырмай бастан аяк бэрш айтты. Сункардан мурсат алып тунделетш, Лашынра келе жаткан халш айтты. « С е р т ш орындайын тимендер» деп, Уш «доска» кептер жылап жалына айтты. Шыдамай аш 6opime алактаран, T L w p i сшекей боп салактаран, Мэз болып сакылдаран уш жапалак, Тустер1н 03repTTi енд1 жалактаран. Лашын мен аксункардын icTepiHe Тур юрдк суйсшгендей тустер ше, Егшген кептердщ коз ж асы н Kopin, Аяныш к!рд! елж1реп iuiTepiHe. ©з ара жапалактар курды кенес, Сойлесш, тез келшт! кылмады егес. «Муны егер жэб1рлесек» дед1 ymeyi, Еш 6ip жан б!зде намыс, ар бар демес. Зор кылмыс — жэб1рлесе кешшмейтш, © мiрi корлык тацба ©цплмейтш. Ларанат камытындай болар едк Мойнынан ©ле олгенше шепилмейтш. 275

Hancire бершмелж сабыр кылмай, Бул ерт босаталык жэб1р кылмай, Лаш ынныц мекенше жетюзелж, Дарацры торай imiH дабыр кылмай. Кептердш бул жолында былай таман, Коркыныш талай жер бар будан жаман. Серттер1н орындасын жомарт ерлер, Ш ы гар ы п сап кайталы к есен аман...» Солайша уш жапалак акылдасты. Элгщей эдшдпсп макулдасты. ©3repTin кулыкдарын рапу ет деп, Кептерге жылы жузбен жакындасты. «Кауыпты, тунде журу кара орманда, Ж иналран сан жорыкш ы бар орманда, Тш алсац осы арадан сункарра жур, Тун ауып жол тоскандар таралранда. Егерде ещ \\\\ жалрыз коркам десен,— Боламыз, 6i3 жолбасшы саран кесем. Орманда тун ш ш д е жол бшмесец, Мерт болмай-ету киын, аман-есен. Ж иналран ойдан кырдан калын жаура, Ceni 6i3, тырысайык алдырмаура. Б е л г ш 6ip жерлер мен алып ж у р т Ж о л тоскан ж ау K©3iHe шалдырмаура. Орманнан аман-есен етюзелж, Ж онш е адаспастай доп тузелж, Немесе, ершбелж, cepiine жет, Лаш ынныц мекенше жетюзелж...» Ж уруге уш ж апалак жоба курды, 1стеуге суйтш ерлж беги бурды, Дардылы карацры тун кырандары, Keптepдi тунделетш алып журдк Канды коз тун epnepi — уш жапалак, Дарды алран тун катуды канды балак- Тырс еткен сыбырлары бшнбейдк ©те сак: — каранады жанжакка алак. 276

Алацдап эр дыбыска токтап, тындап, Мылкауша ишаратпен шапшан. ымдап. Орманнын кара дулей арасымен, Кептерд! алып журд1 ептеп, жымдап. Bipeyi ылри жымдап кептерд1 алып, EKeyi кежеутдеп, жолды шалып — Кептермен аман есен кош айтысты, Лашыннын мекенше экеп салып. «Куте алмай, ренжысек 6i3,—рапу ет» деп, Кептермен кош айтысты, «сертке жет»деп. Корсетт лашын кусты н уя арашын, Жвнелд1 уш жапалак кайта беттеп. Кептер мен Лашын Суйткенше талауранып тан кершдк Рауандап, аткан аппак сам кершдк Серпш п, кара туннщ келенкесй Бозарып, ала тебе ман коршдк Лашыннын кептер келд1 мекенше, Куанды лашын орынында екенше. Кептердщ корыкпай булай келушщ, Лашын ер тусшбедк не екенше. Лашынмен аман есен кездескен сон, Ж олырып онашада кездескен сон, Лашыннын сонда рана тусы есше, Кептер кус бастан аяк сезд! ескен сон. Сез кебш шерпа кептер бастан аяк, Жатыркап, лашын кустан жасканбай-ак. Сункар мен уш жапалак уакирасын Баян рып, 6ip мулт1гш тастамай-ак. Сейлед! кептер барлык сыр зарлырын, Сункардын жомарттырын, мырзалырын. Кез болып, кара орманда достык кылран, Уш ерге жан-тэшмен ырзалырын. Лашынра уэде серт бергещйгш, Тун катып сол серт унпн келгенд!гш. 277

« С е р т ш бузганымша — дедд кептер,— Одан да артык менщ елгещипм...» «Сол сертт1 ендн мше, орынданыз, Жаыыма батса-дагы корынбаныз. Сол уш ш 1здеп с{зд! келд1м,— дедд Ойтеуip, серйш зд! толымданыз...» Кептердщ келгешне азаптанып, Сункардан, жапалактан азаттанып, Бэршщ жомарттырын салыстырып, Отырды лашын кайран, ражаптанып. Bopinin ерл5гше суйсшедн Л аш ы н да, риза болып исшедь «Bopi де менен артык жомарт-ау»,— деп, взш е кумэнденш, туйсшедк Кептерге айтты: «Саган тие алмаймын. Ceni ещи жем кылуга кия алмаймын. Баскалар жомарт болран 6ip тоятка, Калайш а кызырура уялмаймын?.. Сен келдщ,— уэдепе со да татыр, Тиюге саран калай бармак батыл?.. Мен риза, кайт.» дед5 де берд{ руксат: Тимед} кептерге ещц лашын батыр. Кептер мен бурки* Кептер кус риза болды к©нл1 тасып, Лашынмен кош айтысты тесш басып. Л аш ы н ер парызынан куткарран сон, Ж oнeлдi зулап уш ып белден асып. ¥ш ад ы кептер талмай сермеп купли, Te3ipeK ак супкарды кормек унин. Ж омарттын бшпгше ещи мулде, А пары п ©3in 03i бермек ушш... Тан аткан урпек бас шак, алап-елен,— К©ршд1 орман, кэлдер, ой, кыр, белен. Оянып уйкысынан бозша торрай, Ypnnin каранады етш елен. 278

Bip бурют таудан ушкан тоят аУлап> Орманга кеп тиетш дайым жаулап. Орманды мулгш турган у-шу кылды, Тиш кап 6ip бушрден окша заулап. Бул бурют ку жем ушш ойды кезген, Квркем шын, кербез бшк таудан безген. Тогайдын бейб1т жаткан жэнджтерш, Эдел талрамастан бэрш езген. Тамак cay энл бурют ушкан канрып, Жэнджтщ бейрам жаткан кезш андып, Ж ас шака балапандар кездессе де, Устайтын, оларды да «улкен ан» р ы п . Быкбырт кып; сан уак кус балаларын, Зарлаткан орман iiuiH у-шу шан р ы п . Кыратын, квбшесе, элшз анды, Тыныш жаткан кара одмянды сонша лан р ы п , Кимайтын тау б у :^ |т;н‘ мунДа” >ске, С ы о т к ^ ^ д ^ кететурын TinTi т а н гып* Орманды 6ypKiT сейтш булд1ретш, К,ан кылып журген жерш былрап с э н р ы п . Турл1 кус орманда уйктап жаткан жиын, Шошынып ояна сап коррайды уйш. У-ш у боп жандарынан тунЫ сти BypKirriH аш карында керш кушн. 1лезде азан-казан быкпырт кылып, Орманнын данрой бурют берд! «сиын». Ордалы уяларын талкан кылып, Сан кустьщ журегше салды туйш. Бурютке ерген тары топты кузгын, Жем ушш жаннан безген калын ызрын. Кэнжкен кан шюштер юЧш ондырсын... Кан тырнак кермеген сок еш 6ip Ti3riH. 1лезде бурют сейтш талай кусты, Элеумет eciTTin бе, мундай icTi: Кете алмай сол ооманда элг1 кептер BypRirriK шенгелше тары TycTi... Ж 1*б1*мей кептер кустык жылауына, Зарланып, кездщ жасын булауына. Тау бурют женелд1 алып мекенше, Кептердщ назар салмай сурауына. 279

Элеумет, бул кепи ещи дораралык, Б ул iстiн сары арк,ада болраны анык. Бклмеймш, ещ ппсш , не кылранын, Кептерд1 K eu i бурют жорары алып. Мойнында тау буркптщ мыц сан жаза, Тарты лм ак мыц жазара 6 ip-ai<, саза. Алдырнан балаларын куГпнпден, Гаппай ма, ici аскынран 6 ip кун каза. К ию лап айта алмадым создщ kq 6 i\"h , Сырлырып сез айтура жок ед1 e6iM. Тврелж сурайын деп кай кус эдш, Эдеш баяндадым кептер ксбш. Ж ы р кылмак. 6 ipey бастан откергенш, Ж ы р кы лм ак 6 ti0ev азды-квп коргешн. К ай кустыу ерлi гi артык* лиенлщздер, Эдещ ^ н д а д ы м кептер кебш. Бул жырым туспегенге жумбак сынды, Ж ы р кылдым тусшгенге болран шынды. «Бул жумбак» дегенлерге шеппш таксыр С о з1мдк ж ум бак болса кылмай, мшдк.. Б ул C03,ai торелжке жыр рып тартып, Сын тшеп, бэрпизге турмын артып. Тау бурют, сункар, лашын, уш жапалак: Айтьщыз— кайсысыныц е р л т артык?..» К,ыз бен эскер 1\\ы з турды, айтып болып, кептер жырын, Курсшд1 аршырандай кошл iciрi н. Тунерген тунгиыкка, кузда турып, А ры тты к у ii iкт i кы з 6ipa3 сырын. Домалап козден тамран жасын сурттк Аш кандай молд1р жаспен коздщ нурын. Калын кол, калша карап, калды катып, Ж оралтып, oiiri адырлык, сес пен кырын. Ж ауынгер батырсынран калын колра, Болмады жырдыц арты о пта шырын. 280

Тым-тырыс, калшиган кол 6ip аздан сон, Козралып сез катысты 6ipiH-6ipiH. Туткын кыз — эскер ecci3 болран кумар, Сымбаты — кок вхйрдей шыбык шынар. Белше дорею кол тисе нойыс,— Дер едщ гул сабактан окай сынар. Туксиш Абылай да турды туйык, Манадан ceci кемш тускен иык. Тунерш, томен карал ундемейдк Баскандай туншыктырып тун тунриык- К,ол тары жамырасты, гужкпдесш, 1лезде гулеген ун тары да ecin. Эр юм де «бул жыр-жумбак» десе-дары, Шыкпады кыз жумбарын еш кгм memin. Квкшетау куй1 Абылай б1раз турып квпп байкап, Гужьлдеп козгалды енд! баеын шайкап. Сулура таста турран карал койып; «Illem yiiii, кайда...» дед!, колын жайкап. Жер мен кок 6ip 6ipiHe жараскандай, Олар да бэсекемен таласкандай. Айнала коршаран тау, калын орман — /Дер мен кок, кызга TOHin караскандай. * Н у л ^ орман, би!к шындар анталаса, Коршаь-дн бейне мылкау, тан-тамаша. Тым-тырьг- TyHepicin ундемейд! — вткерген ал^арынан сан тамаша... «Ок жетпес»,— кокл-^ орлеген — MyciH сунгак, Айтылды етегшде элг1 жу;мбак. Созылран кокке карай сулу шыннын ^ Hi жок турса-дагы сезд1 тында^ Тек кана орман ептеп сыбырлайды, Жасырып, тапкызбастай сыр урлайды. 281

¥ры жел кезге ш нбей зыр ж у п р т , Кол беи', гул, ж апы рак жыбырлайды. Келдеп жубай акку сынкылдайды, Еркелеп кос бобеп жыр тындайды. Келдеп мын турл1 кус куйге балкып, Т а у мен тас, аспан-дагы куй тындайды. Бшкте тау буркггтер калыктайды, Санкылдап кекте ойнап, шарыктайды. Ж аркылдап, шыцнан жерге, жерден кокке Куйкылж ып, топшылары талыкпайды... Адак Эрине «мыннан 6ipey шешен» деген, «Ж ол таппак, камалганда кесем» деген. Тым-тырыс турган колдан шыкты 6ipey, Ж ы р кылган кыз жумбагын шешем деген. Ежелден бэйге десе эр ki’m козбак, Дэмел1 — кызыктыга колын созбак. К ы зы кты затка умтылса коп дэмелп Эрине e 6iH тапкан 6ipey озбак. Куресте: женед1 — алып, дауда — шешен, А кы л мен болжау icTe кырагы озбак, Ж ум бакты н коп камалган, юлтш тауып, Тореге колын созды 6ip-ep боздак. Кара сур, узын бойлы, емес талпак, ■ Денеа' кок курыштай, ©рдеш-шалка^ Кыр мурын, карагер коз, кара муртты> Какпактай кобы жаурын,— топ]^ жалпак. Солкы лд ак кок курыштай, б1ткен Tin-TiK, Ж а р а га н аш берДей, бел1 ж iптiк. Ы н гай лы , cv/y сида, сунгак дене, Ж а р а г у1 бэйп кердей ыкшам, сыптык. r -v > . А. Б те н ге н шиыр дене, бейш шойын; Ж уп -ж ум ы р сом боп бпкен жшер моиын. 282

Денесп булшык erri, терткен к у п т , Бэйп атша ширатады тула бойын. ¥лы аргьш Кекшетауды кылран мекен, Аз Ke3i кешпел1 елд]'н, журген жекен. Аррынныц 6ip баласы Куаидыктыц, Сур ж1гы жумбак шешкен, баласы екен. Жасынан кедешпктен кемдж керген, Ж1герл1 талабы зор вз\\ мерген. Жылкысын багып журген байын тастап, Теренщ 6ip себеппен касына ерген. Сыпайы, тиннакты езш баккан, Артыксып энллешп, емес лаккан. Kynii де, ерлiri де жолбарыстай, Эдшдж, ю ш ш кпен кепке жаккан. Тары 9Hmi, керней дауыс, ерен акын, Келт1рген керкем сырлы сездщ накын. Суркия еыржтен аулак кашып, Шындыкка, ерл1'кпенен журген жакын. Куреете калыц колды адактаган, Майданда бетше жан каратпаран, Сондыктан «Адак» деген eciw алып, Ер ед1 атына Kip жанатпаган. Жумбакты шешемш деп кол созды Адак, Устшде ыкшам киiм, белде садак, К,алыц кол жалт карасып, сецше толкып, Адакка телм1рКы кезш кадап. Сейлед1 Адак турып Абылайга: — «Я, таксыр, етшм бар,— кабыл айла! Жумбакты шешпей турып TLneriM бар,— Кабыл рып Т1лег1мд1 сезд1 байла! — Болар ед, кешпес кунэ — шешер болсам, Жакпаса кыздыц басын кесер болсац, Жумбакты сонда рана шешш керем,— Кыз сезш шайпау болса кешер болсац...» 283

Буркгг пен аклу, мерген Абылай: кеиирем деп каркылдады, Жацрырып, айнала шын санкылдады. Сол кезде колде журген жубай акку, Ойбайлап суды сабап канкылдады. Турран кол кенелмекке ©лещи естш, Толкыды колге карап елендесш, Караса,— ойран болып жубай акку Заулап жур кол устшде колендесш. Сабайды к в л л \\ ойран рып, суды шашып, Кикулап, аласурып, аузын ашып. Ш улаткан eKi аккуды буркгг екен,— Жонелд1 6ip баласын ала кашып... Коктен жай тобесшен туйгендей-ак, Немесе тунде буш тигендей-ак, EKi акку ойран болып 6ipre умтылды, Зар илеп уясы ортке куйгендей-ак. А ккуды н ак бебегш колден min, Тау 6ypKiT куанрандай кекте кулш. Зарлатып, ата-анасын сункылдатып, Жонелд5 шарыкка орлеп кокпар кылып. Тырнакты тырнаксызра шаппасын ба?.. Андушы алу ебш таппасын ба?.. Аккуды н балапанын алып буркгг, Ш ыркады «Ок жетпес»тщ как басына. Колдег1 бейбы кустар ypiKTi шошып, С у н гш , корралады, кашты жосып. Эскер де карап турган кайран калды, Кос акку сынкылдады даусын косып. Зарлаган туран оке, анасына, Т ау 6ypKiT кокпар кылган баласына, Ж ан ы ашып кейб{реулер жабыркасты, А яны ш KipreHHeH сон санасына. Элшзд1 элд1 жеген Kymi басым, Ж ы латкан элаз болса карындасын. 284

Туткын кыз, осыны ойлап куз басында, Аккуга карап турып твкЛ жасын. Адак, та карап турып бойын тежеп, Садагын колына алып, mepTin, безеп, Квк суцп ог'ын min cepinnere, Бурютке сыгалады дэлдеп, кезеп. Бултиран булшык erri курыш бшек, Жиырлып ырратылды KymiH бшеп. Атура ыцгайланган жолбарысша, Ышкынды ек1 бутты кере Tipen. Садактын, cepinneciH ыррап тартып, Шалкиды пэрмен1нше KymiH iiiipen. Жеткенде «Ок жетпес»тщ басына кус,— Садарын Адак, мерген алтед! ipen. Ыскырды садак оры KQKTi жарып, Зымырап жаркылдады жолын карып. TopFaft боп «Ок жетпес» пен катарласкан, Ym кырлы ок,, тау бурюттен ©TTi дарып. Каруын сан кылмыстын татарына, Тап болды мерген дэлдеп атарыма: Тау бурк1т тенкеркта жеткен кезде, «Ок жетпес» нак басынын катарына. Тау бурют кылырына жаза тапты, Азырак момын андар маза тапты. Лактырган терлжтей боп келге кумпш, Кан-кан боп, кан кумар ер каза тапты. Буркптщ кекпар алып кзшуына, Болмады «Ок жетпес» тен асуына. Коз1нше калын колдын каза тапты, Тура кеп шын мергеннщ басуына. Шарыктап, балапанды ап кета деген, Нокат боп «Ок жетпес»тен ©TTi деген. Еш юмнщ киялына юрмеп едк Бурютке аткан садак жета деген. 285

Адак мерген Тан, болып эскер толкып дуылдасты, Адакты котермелеп шуылдасты. Ж ацгы р тты тау мен тасты кетерген сез: «Бэйпдеи Адан озды, Адан асты...» Алшитып камшат боркш турд1 Абылай, Тамагын коразданып кырды Абылай. «Барана, неге булай атпадьщ...» деп, Адаитын насына кеп турды Абылай. «Барана, бэйп'де сен жарысыппен?.. Ортага ©Hepiimi салысыппен?.. Атныштын куш тш кт! сынаснанда, Онда озбай езгелермен кальисыппен?.. Немесе барана сен атпадын ба?.. Атура журексшш батпадын ба?.. Эйтпесе сулудан сен дэме кылмай, Егеске тусуге эдеп сантадын ба?..» Айтты Адан: «бэске, таисыр, катыспадым, Шындары орамалды атыспадым. Сулуды батырлардын 6ipi алсын деп, Бэйгеге бекер Tycin шатыспадым. Бой тежеп батырлармен сынаспадым, Эуре боп, белд1 бекер ныиаспадым. Ж а н а гы кыз жумбагын ест1генше, 9дей1, таисыр торе, сыр ашпадым. Ж ум сайты н, бар онерд1* керек icne, Эдей1 салмап ед!м epericne, Бэр1н де кыз сертшщ орындайын, Тансыр хан мен даярмын торен1зге. Em 6ip он орамалды шала алмады, Таянып шын басына бара алмады. Аты п мен орамалды туареш н, Болса да сулуды еш KiM ала алмады...» Соны айтып А д ак енд1 турмай токтап, Садагы н онтайлады безеп оитап. 286

Кос акку шыр айналды мунлы унмен, Баласын кезек ушып, сьщсып жоктап. Сулу мен ханга карап Адак турды, Безешп «Ок жетпес» ке садак курды. Шонкшп cyFa твнген куз басында Сулу да таныркап кез кадап турды. Ырасы Адак бэске катыспаган, Шындагы орамалды атыспаран. Апырак, албырт, auri батырлардан, Бул ж т т 0з1н аулак, жат устаган. Туррандай тупшз терен ойра батып, Кадалып, шын басына калран катып. «Ок жетпес» ордеш шынмен арбаскандай, Турран ед жолбарысша козбен атып. Жэне де жарыска да енбеп едк «Туе» деген ж1пттерге кенбеп едк Ауырып турмын, деген сылтауына, Ренж ю п костастары сенбеп ед1. ©Hepi 9з1не аян кем eMeci, Куинне мунын еш kim тен eMeci. Турран бул, жас кулжаша купи тертш, Турса да кайнап, кызып делебес1. Батырлар жупргенде аршындатып, Адакты куш билеген, калшылдатып. Тулпардай кермедеп жер тарпыган, Тыкыршып ауыздырын каршылдатып... Жанартты туткын кызбен Адак шартты, ЦПренш, cepinneHi ыррап катты. Сырыкта шын басында орамалга, Сьшалап квздеп турып садак тартты. Эндетш ок жонелд1 кокке боздап, Эуенщ дынылдатып сымын козгап. Шаттанып шьщра карай аскан сайын, Ел1гш, жар салгандай «шабандоз» дап. 287

¥ш кы р ок, шын, басына Kerri сарнап, Ж айкалкан орамалга аткан арнап. Калы н кол тыныс тартып, телм1ршт, Жацрырды айнала тау коса зарлап. Кос тшд! ок, найзагайш а KOKTi Twin, Айырып орамалды кегп Kipin. Орамал жырымданып кала бердк Болат ок шуберекп кетпед! win... Садакка кыстырды Адак у ш кырлы окты, Ы скыртты ipeii сштеп аспан кект1. Аткан ок, орамалдын кадасына, С ак етш, тас жацрыртып, барып сокты. Уш кырлы ок дал-дал кылган мана кусты, LLIipeHin алтеген сон, кайрап TicTi. О таган курайдай кок шалры менен, Када мен орамалды ж улы п тустк А дакты н оры озгеден ушкыр ушты, Кос т1лдй ж асыл курыш , ушюр ymTi. Басына «Ок жетпес»тщ ок жетюзш, Озгеден узд in болды — козге туст1. Када уш ты орамал мен шьщнан жерге, Тигендей ауыр курыш уш бурышы Окпенен шд1ргенде орамалды, Кангандай болды эскердщ \\ш курышы. Ш уласты, Адакты кол мьщга балап, Камалап кошемет кып жатыр талап. К ы зул ап To6ecine KOTepicTi, Курметтеп, айкайласып: «коп жаса»лап. Адакты камап жатыр куттыктасып, Ж абырлап, кезек кезек утыктасып. Ж а й кул!п А дак турды б э й гш ©Tin, B n ri емес сеюретш асып-тасып. Койкандап 6opKiH тастап, ш алкасынан, Кошкардай, байдыц мынды маркасынан. Абылай Адакка кеп алгыс айтып, Риза боп, какты к у л т аркасынан. 288

Кыз жумбагы Ещи кол жапырылды кузга карап, Буралып кузда турран кыз га карап. Улкендер коп жасалап куттыктасты,— 9з1л кып б!р келю жас кызба-талап. Кыз айтты Абылайра: — «Даяр басым. Таксыр, хан журт юшкене аялдасын. Болса да Адакка мен тиер болдым,— Жырымнын uiemyiH де баяндасын...» Абылай кыз тьлегш «макул» дед!. Адакка: «Ортара кел, жакын»,— дед!. Кебшдей суду айткан эцге салып, Соз!нд! жыр кылып айт, акын» дед!. Шуласып: «шешсш... ш еш с!н!»— дед! коп те, Шешу!н кыз кебшщ ест!мекке. 03i де копш ш ктщ кумар ед!, Адакка жумбакты енд! шентрмекке... Адак акын Адак ер ьщрайланды даусын ондап, Лашындай шарыктаура канат комдап. Шиырып бойындары KymiH жиып Жараран 6aftri кердей, бойын сомдап. Козралды, даркан акын бурарандай, Куларын домбыранын куйлеп колра ап! Боздатып куй сарынын келт!ргендей, Екп!н!н 6ipre uiepTin, кеннен толрап. Бой жазып бэйге кердей ойкастаран, Тукырып, мойнын кезек оннан солга ап. Оррыды 6ip 6yrwin, 6ip жазылып, Кулашын карыштаура жолын болжап. Эскер де камаласып турды жиын, Анталап, б!р 6ipiHe Tipen иш. Шешу! кыз кеб!н!н. не екен деп KopiHreH ©нгелерге сонша киын. Акырып куйкылжытып шыркады Адак, Соккандай таудан уйткып долы куйын. с . Сейфуллин 289

Кец тастап кеюрепн кобдиланып, Серш лпт квкке ерлетш, кулак кушн. «Элеумет сабыр eiin таза тында,— Ш ешшсш кыз байларан жумбак туйш. Узатпай кыздын. кебш баяндайын, Тында да мейл in KyftiH, мейлщ суши. Адамнын 6ip жолдары намысы 6ip, Болса егер, санасы бар б!рак уйым. Ж а й ы л ы п б1рден 6ipre бастан аяк, Ж ы р болмак бул энлме елге душм. Е л менен ер намысын актай алмас,— Е л ш ауы п, олжа кылып ал ран буйым. Х аи да бар, кара да бар — бул арада Тер елi к берершндер, эдкл бшм... Ж умбактыц uieiuyi Туткы н кыз ез басынын жырын айтты, Журектен жарып шыккан шынын айтты. Кептерд1 мысал кы лы п ез басына, Не керген бала куннен сырын айтты. Зорлыктын. жастан дэмш таткан екен, А улы н 6ip кун ж ау кеп ш апкан екен, влщ нен, ата анасын жау колынан, Л аш ы нд ай 6ip ер кез боп кавдан екен. Ш апкан жау отырранда саспай жайлап, Атасын бауыздаура пышак кайрап. Зарларан екен сонда бала сулу, Ж ауынан ракым Ллеп аратайлап. Л аш ы нд ай кез болеан ер ойда жокта, Бушрден тиген екен жаура айкайлап. Ауылды бейбй жаткан кырран жаудын, Лезде калран екен ©3i жайрап. Ер ж !г 1т бейш лаш ын ала мойнак. Бушрден жаура rain салады ойнак. Ж улады кара кустай жаудын басын, Боп келген бейбй елд1 ала коймак. Элг1 ерге кыз экеа барын сайлап, Мал, басын тугел!мен тарткан айдап. 290

Кеп сездщ акырында лашын сынды ер К етттк кыз баламен 6ip сез байлап. KiM керген уэдешн мундай турш, Энпмем есплмеген будан бурын: Лашын мен кептер кебш айтты суду, Мысал рып элп ерменен ceprri сырын. «Кунага» бой жеткен сон, батпай турып, Эйелдж турмыс дэмш татпай турып, Э л п ерге 6ip тунекке кеп кайтпак. кыз,— Койнына куйеу1н1н жатпай турып. Эйел боп салмай турып баска кундш. Болатын болса-дагы мейл1' юмдж: Байласкан серт бойынша эуел1 кыз, Элг1 ерге эйел болмак. 6ip-aK тунд1к. Сез байлап ер кетшЛ сулуменен Кыз ескен аз гана eMip суруменен... Bip сабаз кызды кел1'п алмак болтан, Калап кеп, 1здеп кулак, туруменен. KyfteyiH мысал кылды ак сункарга,— Эрине, сункар сипат ашык жарга. Сункар гой, суйген жары сулу кыздын, Болмай ма, суймеген! нак сум карга... Эрине, куйеу т1ккен отау аулак. Онаша куйеу сонда жатпак аунап. Касына алып келген калынлыгын, Yflipin, сыр ашысып алмак баурап. Купеуге калындыгын экеп аулы, Басына салмак болган желек жаулык. Кыз сырын айткан екен жубайына, Екеуш калдырганда кусша баулып. Онаша тунде отауда ем1н-ерк1н, Сабаз кыз куйеуше кеб1н шерт1п, Сол Tyuri кенш ш пн суранады, ©теуге баягы ермен кылган серт1н. 291

С у л у га берген екен куйеут ер!к, Жомарттык, ерл1гше болып серж: «Серы ш и бар да орында» депт1 жары, Адамдык,: кылран сертке болмак 6epiK. Kyfteyi айткан сонда: есиетш Ш ынш ылдык,— адамшылык. касиетщ, Ж алранш ы атанба, бар, серыщи оте, Ш ы нш ы л бол, эдш халык, бас иетш...» Белг1ге берген куйеу орамалын, Сулудан аямайды кора малый. Шеттерш кестелеген орамалды, Кыз ш ыккан, кыпша белге орап алып. Руксат ап, ак сункардан койнындагы, Б ш н б е й озге журтка бойын багып, Ж внелген екен суду тунде жалгыз, ©теуге, алган сертш мойнындагы. Эр жерде урылардыц ici уласкан. Бэрш ен сол Typiri 6ip уш уры аскан. Ж упрген тунделетш жалгыз сулу, Bip жерден уш урыга ушыраскан. ¥рылар куаныскан ceKipicin, Зорлаура кызды ьщрайлап 6eKiHicin. Куты ры п айуандык Honcmepi Ш убы ры п сшекеш KeKipicin. Жемд1 тек тунде аулайтын к уста карап, Ж ол тосып кездескенд1 журген талап. Кептер кус ушыраскан тунде орманда, М исал рой уш урыга уш ж апалак- Сулуга уш каракшы кызыгады, Коздер1 карауытып кызынады. Айуан нэпсшерш тойдырура, EcTepi ала буртып бузылады. Буралган кок шыбыктай коркем ару, Н эзж кыз icTefi алмак юмге кару?.. 1лжсе арсыздарра мундай олжа,— Болады, тьлектер! итше сару. 292

К,ыз жылап аиткан екен барлык сырын, Себеб1н келе жаткан буйтш урын, Алдаушы болам рой деп сенпш ерге, Жойма деп жалыныпты эбушрш. Сулудын сырын айтып жылаганы, Жалынып кездш жасын булараны,— Ояткан уш урыныц ар, намысын, К енш ш к олардан да сураганы... Кутырып k,03F3h нэпа басылады, KemipiM сурап кызра бас урады. O hhf3h адамшылык ар, уяты, Айуан нэпа жынын кашырады. Жаман ой, арам кулык бэрш тастап, Курметтеп, енд1 уш уры «карындас» тап, Сабаздын лашын сынды мекешне К,ызды epiin, тун шшде журген бастап. Уш уры Tipi жанта бишрместен, Жолшыбай жат коздерге Йтд1'рместен. Кыз 5здеп шыккан ердщ мекен1*не, Жетюзш сап кайтыпты кЫрместен. Тун катып iздeп шыккан жерш тауып, Кыз келш жолырады epin тауып. «Баяры серт бойынша келд1м» дейдк Мурса алып тун ш ш де e6iH тауып. Ke6in кыз шерткен екен тугел бастан, Б ip сезш уакираньщ калдырмастан. Куйеу мен урылардыц кенш ш гш Баяндап актаррандай бейне дастан. Калай рып суду руксат алрандыры, Куйеу} жомарттык кып калрандыры. Батырды 6opi кайран кылран екен, Уш уры тимей экеп салрандыры. Сулура батыр ешй дещи шырак! Оншалык аулын сенщ емес жырак. Ризамын кайт i3imne серт{ц 6iTTi, Кызыксам калама ардан бiр жапырак?.. 293

Ер арын кайтсын, енд1 зорласын ба?.. в з ш де, сулуды да корласын ба?.. Бурын ер ещц кызып 6ip ш аш акка, Алданып бу да жомарт болмасын ба?.. Кыз аман кешн кайтып жолга тускен, Кептердей бенде бопты торга тускен: Жеткенше сункарына кайта келт, Сол елд! шапкан жауга, долга тускен. Сол е л т шапкан жауы б \\зб \\з мшк.. Осы ед] кыз кебшщ барлык шыны. К алайш а бэйп боп тур мше ортада, B ip-еудщ мандайдагы Ай мен К уш ? Орманга тиген барып тау б у р к т, Андарга ылги момын жау б у р к т , Таксы р хан а зге мысал айтылган соз, « Ж ур м 1з гой, десе*к-дагы жауды у р к т п ...» Ж азы ксы з калмак пенен жауласамыз, Аянбай анша кырып ауласамыз. К алм ак та ел вз1м1здей деген болса — Тецгермей бойымызга дауласамыз. М ысал гып жырлады кыз сыр мен зарын, Елш щ эдш, жомарт сабаздарын. Ж ы р кылды тунде оз1мен уш ыраскан, Ж ол тосып урлык кылган — «бабы аздарын:» Бэршщ жомарттыгы суйсшерлж, Эр елге осындай-ак THcin ерлж. Ж ом артты к б1зден мундай табылмаса, М актанган кур OTipiK, куйсш ©рл!к!.. влырер деген ед1 ерд1 намыс, Коянды елт1ред1 деген камыс,— Кы зды енд! олж аласак ел1м1здк Не демек ecTice егер, ж ат ер — халыс... «Сабаз» деп бул сулуды мактар едк «М омын» деп калм ак елш жактар едк Б 1зден де 6 ip кыз сейтш зарлап турса, К и я н я т кылгянларды актар ед1 ао4

Сезд1 енц\\ буркемелш, етш култе, Мундайда керек емес макта-бште. «Ханы да, карасы да арсыз деген», Келмесш ел бетше нпркеу-дплте. Кыз жырын С1‘зге арнады терелшке, Болмайык, таксыр, бекер ер-елжпе. E direH халык жерге туюрмесш, Б 1з-дагы эд1;1 бил in берелш те. Элеу'мет, мойнымызга бул 6ip салмак, Кырылды, колымыздан талай калмак... Кун еайын лагнат айтып отыратын, Боламыз, кызды уялмай, калай алмак?.. Бул сулу бэйп'ме енд1 маган тид1', Таксыр хан билнчце басымды ид1м. Урыксат берд1м кызга елш тапсын,— Олжаны уры киган мен де кидым... Таркатсын, нэзш туткын каарет, шерш, Жарамды 6ip жуйршпен тапсын елш. Е л 1‘не аман кайтып сулу бикеш, 0 лмесе, тауып алсын жо.март ерш... EpiK алган кыз бен ханнын колы ЕПлдк Адак ханга белш cq3i'h , Юргендей болды кепке 61'раз сез1м. Буралып кузда тур Fan сулу пакыр Ырза боп, турды жылап cypTin кезш. Абылай темен карап турды туйык, 1нп'нде туншыккандай мылкау киык. Еш юм де буза алмады б1ткен icri, Эскердщ элг1 сезге кебьак унып. Сулудан дзмелшер ум гг уздк Анталап, зскер шулап, камап кузды. EpiK алып, KeKipeK Kepin дем!н алган, Жамырап, куттыктады туткын кызды... Каранып сулу ещи он мен солга, Сяйлед|‘ ханы менен калын колга: 295

«Таксыр хан, улкен ага, замандастар! К ш р м е й бет тузешн, шырып жолга. Ойлап ем, сырымды айтып жыламакка, Ж ум бактап ханнан epiK сурамакка, Эдеш куз басына шырып ед1м, Бермесе,— туцриыкка куламакка. Теренге тонген кузды сайлап ед1м, Басына шырып кепт1 сайрап ед,т. Олж ага тусер болсам, куздан кулап 0 л уге белд1 бекем байлап ец \\м . Ракмет — кутты бол сын дегендерге, Зарымды буйтш шешкен кеменгерге... Тары да адамшылык еткейаздер, О лж а боп, б1здin елден келгендерге...» Юд!рмей 6ip жуйржт1 алдыртады, Е р л е тт коржынды ондап салдыртады. Сусындап туткын суду кшнгенше, Суартып, жетектетш, шалдыртады. Турды кыз, сымдай болып белш кынай, Кос бурым, сумбш шашы белше унай, Ж енген сон суду енд]' кур мет кордн Келгендей Абылайдын елш сынай. Сойлесш анталасан батырлармен, Ж уретш жолдын барыт женш сурай... Калмактьщ озге туткын эйелдерк Коштасты, зар ещреп, жылай-жылай. Кыз бен Кер квжек Ш апш ы ды , ты кы рш ып кер бэйге сурай, А узы мен кус тютеген бейне кумай. Жандыра шалдырмайтын жел аякты. Куса да кос канатты мейл! кудай! Кожектей камыс кулак, сымпыс куйрык, Буп'лген бадана коз, мшшз суйрж. Алмайды канатсызды капталына, Ж уйтш се коз !леспес сагым жуйрпс. 290

Жетектеп, элекейдей кежек кердк Серке сан, бота TipceK ожет кердк Шаужайлап аяндатып 6ip жас ж1г1т, Т iзгiнiн катты кымтып, тежеп кордь Cenipin, аузын ашып, кокке шапшып, Кежек кер кобалжытты ycreri ердк Ж елжтк дайек кылмай, тез пыскырып, Ш ашпакка буркыратып ащы тердь Жулкынып, ауыздырын карш-карш шайнап, Тукырып, кушырланып, тарпып жepдi, Шиыршык атып, билеп шырк айналды, Уытты ектшмен шарпып желдк Атыспай Абылайдын колын женген, Жонелмек алып сулу кеменгердк Сулуды кетпек алып кустай ушып, Дегендей: «Таркатсын тез шемен, шердЬ. Ынсайлап, кызта экелш кожекД устап, Молшерлеп, коржынра сап керек бердк Жолшыбай су алуга керек десш, Буктесш, коржынра сап конек бердк Пысыктап кайта-кайта: «Адаспа» деп, Жадына жонш мегзеп, шенеп бердк MiHin ап, Кер кожекке, ппркш сулу, Буралып кош айтысып жонеп бердк MinreH сон Куандыктын кумайына, Жонелд1 кыз ел1 мен жубайына. Жолшыбай Tipi жанра шалдырар ма,— Кер кожек тигеннен сон сыбайына? Ж©нелд1 аузын ашып керше танлак, Ырриды, куйын соккан бейне канбак, Не кумай, не булдырык, не канбак, деп, Айтарсын, карамасан эбден андап. Сэйгулж Куандыктын арда Kepi, Жорыкка Барак батыр мшген тандап. Бауыры ангал шыннын болды жым-жырт,— Сарымдай 6irri тозып, калран шандак. Ж ас елж KeTTi босап туткан колдан, Ж ас кулан шыкты ойнактап тускен ордан. Туткын кыз, Кер кожекпен кептер кусша, Жытты enai босанран сон TeMip тордан. 297

Ок ж етпес, Бурабай, Жумбак тас Кек торгын, Кекшетауды мунар баскан, Кербез тау, кекке бойлап булттан аскан. «О к жетпес» етегшде бейне найза Адамзат жасатандай куйган тастан. Т ау бурк1Т кек каршыра квкте калкып, Ш арыктап, шыцында ойнап шанкылдаскан. Кызыкты Кокшетаудыц epierici, Сшекей арызады сырлы дастан. «Ок жетпес», «Бурабай»дыц жатасында, К ун батыс таура KipreH сарасында. Басында кептер кебш кыз жырларан, Ацрал куз, колдщ жиек тагасында. «Бураб’ай» таудыц ш уцтыл шарасында, Э л 1П куз «О к жетпес» пен арасында. У л ы л ы -ю ш ш боп колге тонген, ©нкей куз кум1с колге жарасымда! «О к жетпес» кербез суду боянбатан, К е р ш п , кернеу тартып оянбаран. Айнара алдындары Mauri карап. 03iHiu коркше 03i тоя алмаран. Ацрал куз, «О к жетпес»тщ етегшде, Ботадай бойшан нардыц жетегшде, Бул кунде К0лд1ц суы кузды ораран, Сол куз рой колдщ шетц ерте кунде. 0 л ri куз «Ж ум бак тас» деп аталыпты, Солайша калмак кыздан бата алыпты. C yp erri «Ж ум бак тас»тыц шеж1рес1н, Улкеннен кейшгшер жат алыпты. MineKU, ж у м б а к таста болтан ертек,— Ж ы р кылран, от басында эйел, еркек. Кактаган отка бутын балалар да, Ш и борбай, кус табанды, карпы шертек. Осылай жыр кылады «Ж ум бак тас» деп, Д у а л ы адам ш плн сымбат тас деп. Kyoci ертедег! болтан icTiu, Белп'Ы ш е ж 1'ррш'н к ы м б а т т а г...» деп. 20Я