Ъексштан И фкекв-ш и К,оян ж ан уш ы ры п безш келе жатады. — О у, н е KepiHAi? — О й б а й , б у й р ы к iiibiFbinTbi. Б а р л ы к т у й е л е р д 1 кешлдпске алады екен де, чекага апарып атады екен. — Е, OFaH се н щ кдндай кдтысьщ бар? — Е-ей, ай тасьщ -ау! Бар да, т у й е ем ес екенщдд дэлелдеп керип! Ж аца экономикалык, саясат кезшде. — Э к е , эти ка д еген не e 3i? — О л былай, балам. Айталык, м енщ примус жэне керо газ ж е ш н д е п ш еберхан ам а келген 6ip Kici эмиянын устел 1м тц устш е умытып тастап к етп делж. Ал эмиянныц ш пнде 10 сом ж аты р. Э ти ка дегенщ , мш е, о сы арадан басталады: мен элп акщ аньщ ж артысын ез компаньоныма 6epyiM керек пе, жок, па? С л ав я нш ылдык,ты ж ак,тайты н ф и л о со ф е зш больш евиктер батыскд ж ер аударып жаткднда былай деггп: — Э р и н е , Р есейд ен к е т у ауы р. А лай да ж елкецн ен ок, тш п, к д си е т п TyFaH ж е р щ д е ж аткднш а, П ар и ж дщ кдргыс аткы р бульварл ары н табаньщ м ен таптап ж ур геш ц жак,сы емес пе? А зам ат coFbicbi аякталды . K yfieyi армияда, эйел1 деревняда. Эйел1 куй еуш е телеграмма салыпты: \"Картоп егу керек. Ж ер жыртатын жан адам жок\". K y fie y i д е эй е л ш е телеграм м а ж1берйтп: \"Уй ipreciHAeri ж ерге жолама. Винтовкаларды тыкддн жвшпс жатыр\". Б1раздан к е й ш эй е л ш е н TaFbi телеграмма алады; \"Чекадан келдД. Б ар л ы к ж ерд1 копары п тастады \". K yfteyi эйелше: \"Енд! картобынды еге бер\", — депп. 100
УЛомпмш К ек алудыц керем ет турь К, деген л а п т К -нщ жак,сы керш ж урген кдиын езш е икемдеп алады да, онымен араштын, туб ш д е э ц п м е л есш отырады . А л К . 6ip ю ш кен тай баланы акдла 6epin алдап, саткы н д ы кд д кенддредг Э л л бала к д ад ь щ к е зш ш е K,-Fa келедд де: \" Э к е , м ен к зм пи ттщ 6apiH саты п 6iTriM, ж у р уй г е кдйтайык,\", — дейдд. Ленинградты к, Лидия Г и н зб ур г М э с к е у аркдялы у й ш е кдйтып барады екен , б 1з д щ э к е й уй ге кр н ды р уга алып келдь — Сонш а неге эуре-сарсац болдьщ? — дед! экейге Лидия. — М аган мулдем ыцгайсыз болды. М ен ш егенщ у с п н е д е ж а т а б е р ем Foft... — О й , ей ел д еген щ н щ е с т ш н азданаты ны -ай! — дедд экем кейш. — О сы тун шпнде мен саган шегега кдйдан табам? Ж ата бер осылай-ак, — Е сп дщ дер ме, б1здщ басты к,ты ц эйел1 е з ш щ гамдермен кэддырганын куй еуш е тугел айты п б е р н т . — Крйшы, ей? Cipe, ж азып лсурген болды гой. Э йтпесе, бэ р ш е ск е сак,тауы м ум ю н е м е с крй. Kyfteyi: Ж аным -ау, сен щ мата-сатаца елу сом ды мен юмнен алам? Э й ел к С е н берсен, болды, кдйдан алуды ез1м бълем. Сергей Есениннщ ж ш айтатын кдлжьщы. — Айтыцызшы сагатыцыз кри пт болды? — Бимеймш. — Не, ток,тап кдлып па? — Ж ок, ж урш тур. — О нда неге... — У й де к,алды. А лы п ж у р у г е ы ц гай сы з: тар ты п журпзетш тасы, тербелетш маятнип бар. 101
Ъексутлан И фЬке-т ы Эйел1 мен Kyfteyi курорткд 6ip-6ipiHeH белек барып кэйта оралыпты. Тун inii. Эйел! орнынан ушып турып уйкдллы-ояу: \"О й б ай , куй еу1м келш кдлды!\" — дейдд. К у й е у ш щ зэресй уш ы п: \"К ,айда? К,айда?\" - деп, к е р е у еттщ асты н а Kipin кетпгп. Bip ж ум ы сш ы к еш енщ кдк, ортасы нда айкдйлап ренжидд. — Ш ы т ж о к , Эйел1м кдзан саты п алмак, болып едд, таба алмады. Балтам сы н ы п кдлды, отын ж араты н т ук табылмайды. Ticjjy, е ц к е й еш тецеге кдыры жок,тар. Э лгин м илиционер ток,татып, юмдд ж ерд ен алып, ж ерге салы п келе ж аткдны н кдтан, т ур д е сурайды. — Э р и н е , патш а еюмет1, — дейдд ж ум ы сш ы . — Yin ж у з ж ы л бойы елдд билегенде, ен, куры м аса он жылга жететпндей де крр ж инай алмапты. — Б обби м ы рза, c i3 м еш м ен кеш еде неге амандаспайсыз? C i3 немене, eKi жыл бойы ашынацыз болканымды умытып кдлгансыз ба? — Ж о к , ум ы ткдм ж ок, BipaK, к ел ш ер аз, ж ай тэнддк жакд.1нды к,ты ц а к с у й е к т ж т а н ы с ты к д а н е п з бола алмайтынына. М ихаил Кольцовтыц кдлжыцы: “Эйелд! еш теце де ж асы ны ц улгаюынан артык, кдртайта алмайды\". Ш ар уа кдлага келпгп. U in к р й г а н г э з е т п окдэШ т у р ы п : — Ай, кддсып жатыр-ау... ай, к у сты -ак , крй! — деггп. Кд>1з м етк ер ш е кш н ген 6 ip Kici к д сы н а к ел ш , к ш е ж к е с ш керсетедд. — C i3 e 3 i, он ы м ен н е айткд>щыз келш т ур ? Слздд кдлсып жаткдн им ? — Э -э -э ендд... батецкем гой кдлскдн, ж ур уг е болмайды, теп. 102
Ш отмш — C i3 ж алацаяк, т у р сы з foA? — С о л кдлскдн сон, гой ж алацаяк, кэлганым . Ш ы даута шамам жетпей лацтырып тастадым. Шал елеш н деп жатады. Эйелше: — Кдпталган сандыкцы улыма бер, — дейдь — Кдлзыца берген щ дуры с. — М е т ц улыма берпм келедг — Кдызыца бер. — Эй, елешн деп жаткдн мен бе, жок, сен бе? Кемш р елеш н деп жатады. Ж алплз улы басында турады. Illeineci: К ун жарык,тык, ж акр ы баты п ба ра ды екен . ¥лы: А л ац дам асац ы зш ы . ©з ж ум ы сы ц ы зб е н айналысыцыз. Эмигрант: — М е н щ б о л ь ш е в и к т е р м е н 6 ip FaHa п р и н ц и п т ж келгапеуш ш пм болды: ж ер MeceAeci ж енш де. О лар м енщ оры с ж ерш де елгешмдд кдлады, ал мен оларды ц ол жердд басып ж ургенш кдламадым. — C i3 биш ейаз бе, баспанасыз балаларды неге тек жазалаушы орган — ГПУ куткдрады? — ©3i yuiiH де. А дам сан ы н толы кды рады , к ей ш отыррызуга д а б 1р еу л е р к е р е к крй. — Соня, сен М арксгщ гам екеш н б й е с щ бе? — Жок, — Егер сен серсенб1 ж эне ж ум а кундер1 меш мен 6 ipre М аркспк уш рмеге барсац б!лер едщ оны. — Ал сен Ф айнбергн б1лесщ бе? — Жок, — Егер сен езщ нщ М аркспк уш рмеце бармасац, онда 103
Ы ш ш ж МфМи-шм_______________________ сен сэрсенб1 ж ане ж ума кундер1 ез эйелще и м келетшш б1лген болар едщ. - Н еден кррк,тьщыз? Егер и т ур се, оны ц ешкдшан кдпмайтынын бглмеуип ме едццз? — М е н б1лем гой. BipaK, он ы и т б1ле ме екен? Yin \"б у р ы н гы \" к,ы зм еткер со в е т м екем есш д е тазалаудан eriri жатыр дейдь BipiHmici шыгады. — М ен оларга е з заводымньщ болганын, 6 ipan, “Орак, пен балгадай\" емес, ю ш кентай — мынандай гана болганын айтгы м. Bepi д ур ы с 6iiTi. М аган тимейтш болды. EniHUjici шыгады. — М ен оларга е з ую м н щ болганын, 6ipaK, Кремльдей емес, ю ш кентай — мынандай гана болганын айттым. К удай сак,тады. Тазаламады. YiuiHiuici шыгады. — М ен оларга е з шаруамда былык, болганын, \"6ipaK, азд ерд еп д ей б у к 1л келемшде емес, юшкентай — мынандай Faiia\" болганын айтгым. Содан не болды деп ойлайсыздар? Босатты да тастады. Айтыныздаршы, не ушш? Троц ки й деген ф ам илиясы бар 6 ip адамды ГПУ ш акдоы пты. - Лев Троцкий а зд щ туысыцыз ба? — О не дегенпцз, о не дегенщ Ы Tiirri оныц фамилиясы да баскд. — О н жегший жылга д е й т немей айналыстыцыз? — Отырдым да кутим. — Ал он жеттден кейш? — К утим де отырдым. Троцкий есиет жазыпты. - М е т ц миымды спирттецдер де М эскеуге ж 1б е р 1цдер. 104
Ш омпьт — Here? — М иы Сталинге, ал спирте Рыков пен Калининге. Зоопарк. Теш р тордыц ар жагында зебра. Кдрап турган Kici курсшште: — Кудайым-ай! Большевиктер жылкд1 екеш жылк^шьщ е з ш кдлай алабаж ак, кьш ж 1берген! Г ерцог 6 ip деревнядан етеп бара ж аты п, б е т элпете езш ен аумай кдлган ш аруаны кередь — Айналайын, айта крйшы, — дейдд герцог мыскримен, — 6 ip кезде осы ж ерм ен м енщ экем еткен бол у к ерек-ау деймш? — Ж о к , герцог, — дейд1 шаруа. — Bip кезде осы ж ерм ен а з д щ ш еш ещ з откен. (\"Огонек\" журналынвн). “Парасат\",7, 1991-жыл. 105
Ъвксутш Мфквкв-улы___________ - ОЧЕРКТЕР ТАСТЕСКЕНДЕ ТУЛЕУ БАР Таскескен — 1980-жылдык,декабршде курылган Семей о б л ы с ы н д а г ы ж а ц а а у д а н . Б а р - ж о г ы 6 i p FaHa бесжылдык,ты басы нан епаздД ж е н е ол бесжылдык,та аса абыройлы бола крйган жок; жоцты бар деп, барды асыра ке р сетк е н аудан мен шаруашылык, басш ы лары кдтелнегер м е н кд1л м ы с к д у р ы н д ы . Б асш ы л ы к,тан к е т к е н к,ате ш аруаш ылы к,ты н барлык, са л асы н а д а K ecipiH типздД. Q c ip e c e аудан ецбеккерл ер 1 куйзелдд. YMiT пен сеш м ге куадк араласты. 1983-жылдьщ 22-мартынан 6 ep i мунда аудандык, партия ком итетш щ 6ipiH uii секретары — Султанов Д уйсен С ултан улы . М е н ол KiciHi алгаш сол ж ы лгы май айында керддм. Аудандык, партия ком и тетш е eAi арнайы к е ц се де салынбапты, ж ол жагасындары ж упыны рана уйде 6ipiHuri хатшымен 6ipa3 эцг1мелестж. Келгенше 6ip айдан жаца аскдндык,тан, келмей ж аты п се з ге к е з ек бергендд к е л е ц аз санады ма, эйтеу1р, Д уй секец онда ашылып сыр айта к,ойган ж ок, К ел еш екке, ауданны ц азам аттары мен ком м ун и стер ш е ул кен ceHiM арты п отырранын, халы цпен партия алдында езш щ де сынакуа екенш сыпайылап кдна сезддрген. \"Ендд 6 ip айналы п с о ры ц ы з, сон д а уялмай сейлесерм !з\", — деген. \"М ен рой уэдемде турдым, Д уйсекец кэйтп екен?\" — Таскескенге келш тускендеп 6ipiH uii ойы м о сы болды. Т о й кдрсацы на келшпш . BipiHuii хатшы да, баскдлар да кдтты кдрбалас, ертецп болатын ш опандар той ы н а ез1рлж те екен. О л к ун п ецг1мем1з амандык.-саулыкуан эспады. E p T eci тойрэ келдДк. Т о й А й е з е ш ш ц ж агасы н да 106
\"Ушкдтгы\" деген ж ерде е тп . Судын, боны кдлыц уш кдт пен тал. Ж ага лай т ш к ен ак, ш акдан уй л ер е зен жагасындагы децгелек ж отаньщ етегш баса, ещ ске кдрай Ti3iAim-i. Ж о т а н ь щ ба ты с ж аты к ес1л ген ж а зы к , д ая р ипподром, нагыз кдзакрг атш абыс. Аудандык, партия ком итетш щ 6ipiH m i секретеры Д уй се н С у л т ан о в ж ол дас \"А уд ан кр й е а р у н п л е р ш щ 1986- ж ы л ты т е л а л у д а гы с о ц и а л и с т 1к м ш д е т т е м е л е р ш щ орындалуы ж ене алда турган мшдеттер туралы\" баяндама ж асад ы . Баяндам аш ы : \"К.орамдык, м ал б а с ы e cin , мал шырыны а за й д ы , е т к е н ж ы л д ы ц о с ы м е р з 1м 1м ен салы сты рранда 443 т о н н а ет, 207 т о н н а с у т арты к, бернудд. Етке етю з1лген эр ip i кдраныц орта салмагы 413 килограммнан айналды\", — деген туста ш опандар кдуы м ы са ты р л ата к,ол сок,ты. Ш аттанран ж у р т ты ц ш алкдлган к е ц 1л 1 к е ц ж а й л а у д ы к , к е м е р 1н е н а с ы п теплердей. \"Бугшде аудан шопандарыныц крй шаруашылырын жедел дамытып, оныц еш м дш пн артгы ру жолындагы ж анкцярлы к, е ц б е п алрашкдя н э ти ж е л е р ш б е р д ь С о щ ы б 1р н е ш е ж ы лд ан 6 e p i ал гаш р е т саул ы к, от ар л а р ы н д а тел алу женш деп жоспардыц орындалуына крл ж етп, — дед1 6ipiHini ха тш ы . — А у д а н келем 1нд е 119364 кр зы алыны п, ж о сп ар л ы м еж е д ец ге ш н е н шьщтык,! ” 1ле озаттарды ц аты аталып, соц и али ст^ ж ары сты ц ж ул д егер лер 1н е багал ы сы й л ы ц тар берглдд. Кдязылды- жасылды шлем кушацтаган, теледидар мен транзистор к е т е р г е н ж у л д е ге р л е р ж а й л а у д ы ц е р н е г 1н TinTi турленддрт ж1берд1. \"Е цбектщ зейнетш керген деген осы той\" — деддк 6 i3 д е н и тей м алш ы ларм ен 6 ip r e куан ы п. Арнайы шопандар тойын етгазудщ аса кдж етппне ж ене оныц ж ай рана жиын-той емес, осы н ау атакэсш иелерш е арналган сы й -кур м ет, м е р ек е екенддгш о сы с е т к е з 1м 1з айкын ж етп. — Н а гы з е ц б е к к у а н ы ш ы Foft! - д ед 1м а у а т к о м председател1 Ткеубердд Э убэи ровк е. - Бул тойды 6 i3 кептен кутп к. К ептен 6 epi той ж асайты ндай ж агдайы мы з болмай келдд е м е с пе? 107
Шср ш н _______________ _______ С а л д е н с о ц а ц ы н д а р а й т ы с ц а ш ык,ты. У л гШ шаруашылык, п ен о з ат шопандар ендд елецмен макц-алды, соц и али стж ж ар ы ста ж ул деге иинбегендер э з1л-сыкдкдэ пйнд!, сы н га уш ы рады. © нер б э с е к е а ецбек м ерекесш е е р е к ш е сан бердд. Семейддц мемлекетпк Абай атындагы кдзак, музыкалы драма театры ньщ кдсынан цурылран \"С ахна сазы\" ансам бл1 к о н ц ер т к,ойды. \"А б ай ж ол ы \" ром аны нда ай ты латы н Э л м а гам б ет е н ш ш щ н ем ер еш •С ал тан ат Э лм агам бетованы ц, республикага таным ал Болат Сы бановты ц, Турсынразы Рахим овтьщ с алкан эндерь ансамбль ж етеки п а Сапарбек Эпимбековтщ тарткдн куйлер1 шопандар кдуымыныц шатгыгын одан бетер шалкдггты. BipiHmi се к р ет а р ь м е н 6ipa3 се й л е су д щ кон цер ттен к е й ш г а н а ceTi TycTi. Д у й с е н С у л т а н у л ы э д е т ю сабырлыльп-ынан ж а з б а са да, кец1лдд екен. Той устзнде д е ш аруаш ы лы кцы ц сан кцлы мэселелер1мен акдял-кецес сурап, мамандар Дуйсекецлд кеп босатпайды. Э ц п м е т к д ж е 'т ар н ага б у р у унпн, м ен б 1рден сурацтан бастадым: — Дуйсеке, мына етш жаткдн шопандар тойыныц макратын ез аузыцыздан есттсем деп ем. — Кдй халык, болмасын тойды куанышкд жасайтын болу керек. Сокцы жылдарда алкаш рет аудан тел алу ж о сп а р ы н а б ы р о й м е н ор ы н д ап шыкцы. Bi3 oipaK, сол цуаны ш ы м ы зды атап е т у унпн рана той ж асап ж аткдн ы м ы з ж о к , ©3in i3 д е бдлеаз. К П С С X X VII съез! адам ф актор ы н а айрыкдна мэн берудд б 1здерден п р и н ц ш т талап erri. Аудан шопандары табигаттыц аязы мен а п т а б ы н а ц а р а м а с т а н , кдыск,асы, кр л а й л ы л ы к , п е н к р л а й сы зд ы ц т ы ц са н TypiH б а ст а н K eiuipin т ел алды. Ж а сы р ат ы н ы ж ок, к е п бей н ет ш есть Ендд сол бей н етгщ зейнетш кермейшз бе? Ауданныц жагдайымен жалпылай болса да таныстыра кетудд eTiHin ем, Д уй се к е ц , о й ы н ж инацтарандай 6 ipa3 унс1з кдлды. Сонан со ц бары п сабы рмен сы р таркдтты. А удандагы ж е -ri ш аруаш ы лы кцы ц e x e y i буры н ¥ рж ар ауданына, 6 eceyi Аякезге кдраган екен. Ол ею ауданныц
табираты да, халык, курам ы д а 6ip-6ipiH eH езгеш е. Дем ек, оларды ба ск д р у сти /d д е е з ге ш е болганды гы б е л г ш . А уд ан басшысы буран б1рден баса назар аударыпты. Ж анагы ©3i айткдн адам ф актор ы н а кдтгы м ен беретш ддп ол iciHeH де ацгарылып тур. \"Б аскдру эддсш, сейлеу, айту, сы нау, к е р е к д есещ з, у р с у eAiciH д е са н турл1 е з ге р т у ге бол ады , 6ipaK, адам санасына эсер етпей турып тубегейм ж ещ ске 6epi6ip ж ете алмаймыз\", — дейдд Д уй се к е ц . О й ы , niicipi ун аган са й ы н се й л е се б е р п м келдд. Ш аруаш ылыцтыц басш ы лары ж айы ндагы nixipiH сурадым. — Басш ы лы кды ц е ц мы кды б у ы н ы — сол ар , — дедд Д уй се к е ц . К е з га кдлсыцкдлрай ой л ан ы п 6 ip a 3 бе ге л ге н соц , с е з ш ар ы ж ал гасты рды . — Э л д е б 1р кдтелгк ж ас ад ы д еген д 1 ж е л е у етш , ш аруаш ы лы к,ты ж а ц с ы бгл етш басш ыныц орнына бглмейтш басш ыны экелгеннен ic оцала крймайды. Басш ы д а адам, (жан да б ел гш дэреж еде п арти ялы к,тэрби е кд ж ет, кдм кррлы к, ceHiM к д ж ет. А л д ау мен адалдыцты аж ы рата бглмей болмайды. Адамныц адалдыры ал ды га ш ы цпар ан ж е р д е к,ы лмы с та, кезбояушылык, та бола бередд. Адам ны ц адал c e 3i мен адал iciH e эддл 6 aFa б е р у — басш ы лы кд ы ц б а ст ы м ш д етг Ж ек е адамды сы йламай туры п, ж алпы адам затты сыйлаймын д еу — энш еш н алдамшы сез. М эселен, мен ез басым К П С С X X V съез1 атындагы совхозды н директоры Борангазы М устафиндд жак,сы адам ретш де сы йлаймы н. Bip шаруашылыкдга о н 6 ipiHiui ж ы л д и р е к т о р боп icTen к еледк Ш аруаш ы лы ры таб ы сты . ©3i ел ж агдайын, ж е р ж ардайы н ж ак,сы бгледд. К д ж е г п ж ер1н д е он ы ц ай тц ан ы н а кулак, асы п , т э ж 1р и б е а м е н с а н а сы п отырам ыз. М ы салы , ж ергШ кт1 ш аруаш ылык, басшыларыныц усынысына, дэлелш е орай ж ер1 мен табираты сиы р e cip yre тшмдд екеш н ескерш , К П С С X X V съ ез 1 аты ндагы ол ш аруаш ы лы кды кдзакдл кр ек а си ы р бараты н етш маманданды рды к,. Б ур ы н \"Ш ол п ан ” совхозына кррап келген \"Ай\" бел!мш есш уш мыцнан аса ipi кдрам ен крсы п, со л со в хо зга берддк те, ол
Ъвксуптан Нфквкй-угы________________________ со в хо зд ы ц 6 ip a3 к,ойын \"Ш олп ан\" ж эн е \"О вцевод\" совхоздары на б о л т таратты к. Ал бул эрекет1м1здщ н эти ж еа ете жакры: бул шаруашылык, — ауданымыздагы б 1р ден -б1р eciMAi т аб ы сп е н L\\repi дамы п келе ж атка н ш аруаш ы л ы к,. Б асш ы Б о р е к е ц н щ м ш езш д ей ш аруаш ылык,тыц д а м ш ез1 орнык,ты, — деп 6 ipm ini хатш ы ж ы м и я кулдд. Хатш ы ж ерплпеп шопандар тэж 1рибесш е айрыкдпа ыкдлласпен ток,талды. А у д а н н ы ц “ К,арак,ол\" с о в х о з ы н а к е з ш д е осы шаруашылыкдыц шопаны болтан С оц и али сте Ецбек Epi м аркум Бекем бай Э б1ж ановты ц аты берж ген . С о л Kici ез о тар ы н а кр й 1рж теген де, басы нд а ж у т жок, тьнуырбас саульпргарды тацдап алады екен . А л ондай саулык, телшен, келетш кершедд. Бул эддстщ тш мддлт палым жузшде дэлелденген де. Е пзд ен 1рж телген отарлар д а баска отарларга Караганда тел ш е ц кел1п, э р ж у з саулы кдд 30 крзыдай артык, беретш кершедд. Бул тэж1рибеш ш опан С е р ж Талмурзин крлдана бастапты. Ш агы лы ск д т у с к е н г е д еш н салмагы 40 килограмга ж е тп е ге н тусак,тар ж анры т ел берм ей , Tiirri кдасыр кдлуы да мум кш екен. Сондыкуан мамандар бул жагдайды кдтгы бакд>1лай бастапты. — Ш опандар ж айы нда Д уй секец элдеб1р агайыны, ж ак,ы н т у ы сы ту р а л ы сы р ш ер тк ен д ей с у й с ш е эц п м ел ей дь Э ри н е, ондай м ш ез басш ыныц а д а м г е р п п л ш н , а д а м д а р г а д е г е н i3riAiriH к е р с е т е д п Д еген м ен бул ауданда малшыларга айрыкдпа 1лтипатпен к,арамау да кдшнат. © йткеш аудан бойы нш а ауыл шаруашылыгы еш мдерш мемлекетке етюзуден тусетш ж ы лдык, т а б ы с 29 м ил лион со м бол са, о н ы ц 24,7 миллионы н ем есе 85 процент! мал шаруашылыгы еш м дерш ен туседд. О ны ц ш пнде тек кдна ж ун етгазуддц езш ен 7 миллион сом тусуге тш с. Э р крйды багып-куту уш ш жылына 69 сом ны ц кдржысы жумсалады екен. Ал ш оп ан дар ды ц м ал б а сы н а ж э н е одан алынаты н QHiMiHe т е л е н е т ш ецбекакда м е л ш е р 1 со ц гы у ш ж ы лда 26 110
п р оц ен тов e cin T i. М ал ш ы та д ег ен кдмк,орлык,тыц б у л д а 6 ip улкен белись Елддц а л гы сы н а бе л е н ге н , п ар ти я м е н м е м л ек е т тщ ресми танымына ие болтан шопандар Таскескенде мол- ак,. \"К ,ар ак ,ол \" с о в х о з ы н ы ц о з а т ш о п а н ы С о в е т Ж ак,сыбековке С оц и али сте Ецбек Epi атагы бер1лген. Ауданныц 7 шопаны Ленин ордеш мен наградталтан, 4 ш опанда О ктя бр ь Револю циясы , 16 ш опанда Е ц б ек Кдязыл Ту, 10 ш опанда К ур м е т Б ел и сь 8 ш опанда Е ц б ек Дацкдл ордеш бар. М унш а озаты бар аудан тек тойдан-тойга ж етуге лайык, Биылгы серпш содан дэм етпредь Аудандаты 197 саулык, отары ны ц 123-ш де биы л тел ал у ж осп ары асы ра орындалыпты. Ж ац а бесжылдыкдыц бастамасы жак,сы басталды. — П ар ти я к,аз1р 1ст1ц ж ар и я л ы л ы т ы н а б а с а н а з а р аудары п оты р, — дейдд Д уй се к е ц . Б1з б у гш и той д ы д а сол жариялылык,тыц 6 ip турш дей етш етш зуге тыры стык, Жак,сы-жаманымызды \"ж асырмай айтгык, ю м нщ кдлай ж ум ы с к т е п ж атодн ы н кердд 6 api. Енддп макрат — м ундай той етк!зудд дэстурге айналдыру. Ж ак,сы нэрсе ж алтасы н тап сы н дейм1з. Ж у ы р д а Д уй секен м ен хабар ласуд ы ц ж е т т у е ш кдлды. — К П С С Орталык, К омитет! мал ш аруаш ылыты жумыстарында орын алып отыртан кемш ьиктер! ym iH Кдзакртанды эддл сынады. С о л кем ш ш ктер, с е з ж ок, б!здщ ауданта да кдты сты , EHAiri е ц ж е д е л м акрат — сол кемшшктердд тузеу ж ене алдаты уакдятта кдйталамау. Кдз!р ж ем ш епп ж етош ю п даярладык, крра-жайымыз кдяекд e3 ip , — дедд ол Kici. — К ел ер ж ы лы тэты той , — дедд содан с о ц эзыдеп. Таскескенде куш кеше болып етаен ецбек мерекес! болашак, тоилардыц бастамасы тана екенддгше сенем !з де. \"Кдзак, адебиеп\", 14.11.1986-л
Ъвксутпан Нфквкв-икы_______________ _________ ЖАРЫС ТУРАЛЫ ОЙ Ш ым кент облысы К ызы лкум ауданы ныц орталыры Ш эуиуур селосы на келш тускен соц, аудандык, партия к о м и т е тш щ 6 ipiHiui с е к р е т а р и К дл д ар бек Е а м б е к о в ж ол даскд жолыруды ж е н керддм. \"Талапты колхозы на кетк ен , ж у м ы с аягы н а там а н кел ш к,алар, — д ед 1 KeMeionici, — бугш езге хатш ы ларды ц еш кдйсы болмайды, с о Kicire FaHa ж ол ы га аласы з, демалып тац ер тец келсещз, TinTi ж акры . К еш кдйтса, ол ю сш щ кец сеге сок дауы да мумкш, бекер кутш кддасыз”, — деп кдмкррлык, биуурдг Алматы мен салыстырганда, бул арата кектем каддмпдей келш кдлран екен : epireH кдрды ц ара-арасьш ан KpipFaH сакдлдай кдптап кек ш ьпып келе жатыр. Ш эуиуцр сен ш ж а ц а рана тузей бастаган сеюлдд. К еп цатарлы уйлер кезге онш а кеп шалына бермейдр эй ткен м ен с ы р т Караганда суйим дд к е р ш е т т жап-жак,сы эш екей л енген 6 ip кд бат уй л ер баршылык, А гаш есетш ж е р екецддп си р е к т е бол са сорай ы п тур ган дща,ерден б а й кдл ады , 6 ipaK, с о л aFam е г у м э с е л ес ш a x i бул селодакылар жаппай крлга ала крймапты. Э лд ен уакрггга ке ц се ге Крита айналып кедадм. Бэлендей маглумат береттндей епггецеа болмаса да, Teciae кррап К ур м ет Тац тасы н ьщ алдында эж ептэу1р бегелд1м. K epcendiirrepi жазылмаганмен, ауданда топыз совхоз бар екенддпн Ti3 iMiHe карай шамаладым. \"Ал, ж ар ы с туралы ж а з а т ы н б а т ы р с ы ц fo A, м ы н а т а ц т а га к,арап-ак, кррытындылай бер! — деймш езш е-езш . Сейтш турранымда, кецсе алдына \"ГАЗ-69\" машинасы кел1п тоцтай кдлды да, пшнен крфыкуар шамасындары к,ара то р ы Kici TycTi. Е с ж тщ алдында туррандармен тугелдей крл 6 e pin ам ан дасты да, юддрмей кец сеге Kipin к е т п . \"Э й, о сы Kici боп ш ы кд аса и п е д Г , — д еп м ен де артынан дер еу умтыддым. — Иэ, сол Kici, — де/ц eciK алдында тур ган кепкалы адам. Хатш ы жылы крбылдады, жылы сейлесп. — Накды макратыцыз кдлай? — деп сурады. — Бесжылдык,тыц ш еш упп жылындагы адамдардыц, ш аруаш ы лы к,тарды ц е ц б е к царцы ны н, с о ц и а л и с та ж ар ы ст ы ц аудандагы ж ай -ку ш н к е р с ек д еп келш кдлдык. 112
— Дурыс. К р и та болмакрыз? — Ж у м ы сг ь щ 6 iTy ыщ-айына кэрай. — Ж алпы, биыл социалиспк ж арыс ауданымызда бурынгы жылдарга крраганда крркршды. Ж етш с екипш жылдьщ декабр1нде К П С С Орталык, К омитетш щ С С С Р М инистрлер С оветш щ ж эн е В Ц С П С -тщ \"М ал шаруашылыгы ешмдерш енддру мен дайындауды молайту жолындагы Буюлодак,тык, соц иалиспк ж ары сы н ерю тету туралы ” кдулысына байланы сты материалдык, ынталандырудыц ш аралары мен ж ары с ш арттарын белпледш , оларды халык, кулагы на ж етш зудщ барлык, мумкшддктерш кррастырдык, Малды аудан болтан соц, т е р т TyAiKTi туге л багамы з. BipaK, к д р акел кр й ы н e c ip y басты Keci6iMi3 болы п табы лады . K p3ip ауданы м ы зда 346 мьщ 400-ден астам крйымыз, 9 мьщ га жуы к, ip i кррамыз, 3 мыцдай жылкрлмыз, 2 мьщ 700-ден асы п ж ьты л аты н туйем1з бар. Дегенмен егшпшшшен де айналысамыз. К а л е к е ц а у д а н ж e т ic т iк т e p iн к е б 1р е к ай ты п , кемш ш ктер ж атан куцпрттеу тастады: — Ж узеге асырсак, деген ж ум ыстар ж оспарымызда кеп, б 1р тш д еп крлга алы п келем 1з. © ткен ж ы лд ы т е р т ш аруаш ы л ы гы м ы з т а б ы сп е н аяк,тады : \"T eM ip\", \"Кожатогай\", \"Талапты\", \"А ры с\" совхоздары. О лардыц imiHAeri w r e p k e y i — \"TeMip” совхозы : 332 м ьщ 700 сом т а б ы с п е н шык,ты. Ж е т ш с ym iH m i ж ы л д ь щ алгаш кдо айындата ж ары с кррьггындысы жаман емес, ауданныц Ауыспалы кдзы л туы \"К ож атогай\" совхозы на тидр 56 мьщ малдан 35 бас кдна ш ыгын бердь Ж аппай осындай керсетгашке жетсек, жаман болмас едь — Кдй ауданмен жары саты н еддщздер? — Созак, крй. — Жылкррытьшдысы бойынша крйсьщызоздьщыздар? С е к р е тар ь сел у н а з кдлды. — KiM озганда,.. крлай д еу ге болады ? B ip к е р с е т и ш бойы нш а 6i3 алдамыз, 6 ip керсетгаш бой ы н ш а олар... клмд\\ озды д еу ге болады ? Bi3 кр зы н ы ж у з саулык,тан 126-дан алдык, олар 1 17-ден алды, с у т п д е артык,орындады к, Етген олар да, 6 i3 де орындай алмадык, Жундд олар б1зден repi ж огары тапсы рды , Kp3ip е а м д е ж ок, кулы нды д а ж акр ы алган бол у керек... KiM озганы н Kecin а й т у кцы н ю й . 113
Шсцтан _______________________ — Ж ацагы \"TeMip\" совхозы на баррым келш отыр, табы сы Tayip KapiHeAi, ж ары сты д а жак,сы уйымдастырран шырар, — деддм. — Ж ам а н сов хоз емес, директоры Кдйы пбеков Сэл1м деген жiriт. Алпыс тогызыншы жылдыц басынан 6epi ди ректор болып icren келедд, буры н сонда б а с зоотехник болтан. П арткомньщ секретеры — Эз1мханов Нурлыбек д еген Kici. \"К ур м ет б е л п а \" ордена бар, он ж ы л бойы осы ж ум ы сьш абыроймен аткдрып келедд. Совхоздары атакды: Е цбек Кызыл Т у ордендд К ом м уни стж ецбек совхозы . — О н д а Бай дуй сенов Т ур сы н бек д еген крйшы бар, — дедд 6 ip к езде. — Ж ац ы н да 6 ip ж и н алы ста: \"Бул бесжылдык,тыц пшнде м ен ен ш ы ры н сурамандар, 6 ip де мал отход бермеймш\", — д е г т . С ол туралы жазуьщызра болады, социалистах ж ары стьщ нарыз озаты, Ленин ордендд шопан. Секретарь 6 ip крлымен телеф он аппаратын басты. — М аган К дй ы п беков л крсьщ ы з! — С э л юддр1стен кешн: — Таты да мен гой, — дедд секретарь телефонмен. — Kp3ip менщ кабинетщде 6ip журналист ж т т отыр. Сендердщ Байдуйсенов деген шопандарыц туралы жэне совхоздьщ социалиспк жарысты кдлай уйымдастырып жаткандьпы жайлы ж азсам дейдд. К елж ж 1б ер т, крнакды кутш ал. — Улкен рахмет! — деддм секретарьга орнымнан турып жатып. — С а у больщыз! Совхозра келген соц да icri кагаз кдраудан бастагым келмедд. Д о кум ен тгщ бар-ж огы н емес, е ц бе к етш ж урген адам дардьщ бойында соц и али спк ж ар ы сты ц жалыны бар- ж огы н бш-ендд д ур ы с керддм. Бай дуй сеновтщ отарына юддрмей баррым келдд. — \"Шэуыддр\" совхозымен социалиспк жарыскд тусш еддк, — дедд совхозд ы ц ди ректор ы Сэл1м Кдйыпбеков, — жакы нда солардан ком и сси я келш жардайымызды Kepin, отарлары м ы зды аралап кдйтты. Енд1 оларра б1здщ ком и сси я кеткен, басзоотехнипдиз бастап ж ур, c i 3 1здеген ш опан Б айдуй сенов сон ы ц 1шшде. Б ул и болмаса да, ертец уй ш е келш калатьш шырар. — К рйда ю м кдлып едд? — У т н д е eici iHici бар, олар Т у р сы н б е к п жокуатпайды. 114
К улштлнЯрк деген улкен brici с±ш свален жалыкгырмайды, — дедд директор. — Ф ам и ли ясы Э бддразакрв болганмен, 6 epi 6 ip эке, 6ip шешеден. Ж одда келе жаткднымда: — Былтыр кдй совхоз озды, ci3Aep ме, \"Ш эуы дер\" ме? — деп сурадым. — Bi3 ю й , — дедд сэл ойланыцкдярап, — олар кцр ы збен ш ыкды, 6 i3 ж ы лды 332700 со м таз а т аб ы сп е н аяцтады к, \"С ен жецддц\" деп басы н ашып еш ю м айтпаганмен, совхоздыц жылдык, керсетю ш ш салыстыра келш директор жецддк д еп ойлайды. ©firryi зацды д а гой. \"Ж арысам ы з деп жалпы ж иналыста м1ндеттеме алган журтш ылыкдэ \"сен жецддц\" дегендд де, ж алпы ж иналы ста ай т ы п б е р с е к д й т е д 1 е к е н , э ? — д е п iu rre ft е з 1м ш е элдеюмге кейш келем. — Ж арыскдн коллективтердщ ж е ц ге н -ж е ц 1лген ш аньиртайтын а р н ай ы к о м и с си я ба р емес пе, олар не бтр ед д сонда?\" Турсы нбек Байдуйсеновтщ отары Кдлркескен деген ж ерде екен. Ортальнрган онш а алые та емес, ш амамен он ею , он уш шакдлрымга ж етекдбы л. С ов хозд ы ц орталы гы Турксиб тем1ржолыныц баты с жагында да, К,ыркескен шьпысында. А з ж ерд щ е з ш эж ептэутр журддк. Ж о л лайсац. К еш е туе ауа с о в д н \"алтын курек\" жел1 карга оттай тиген Topi3Ai: кеш е ертец п еш совхозга алгаш келе ж атьш к ерген дала бетш деп ж ука кар бугш ылым-жылым жок, орнында тек кебпегене келюп сэры лайсац су гана жатыр. — О сы куш кектем шыгып кетер ме екен? — деймш Кдйыпбековке карал. — К дрдыц эл1 д е ж ата т ур ган ы д у р ы с едд, — д еп ол Kici ж ауап ор н ы н а в з ой ы ндагы сы н айтгы . — © йткеш малга жайлы дегенмен, ерте кектем егткге крлайсыздау, кун курт жылынган соц, с у ж ерге жакры сщбейдд, сай- ш ук дн акд д б а р ы п саркд>1лы п кдлады . Б1рт1ндеп e p ice , ж айы лы м д а ш уй гш ш ы гар едд, e ricrac ж ерддц д е сапасы ж акры болар едд. Кдяркескен цы стауы ш елей ттеу такдяр дала екен. Ш акын-шагын д ец дер г жайдак, келген сай-салалары ал! от кершедд, гуп-туп буталар кардан ашылып, кдяр ус тш кдра кршкдял керсетедд. 115
М аш ина араштан ж асалган вагон-уйдщ e c ix алдына келш ток^ады. — Там уйлер1 кузде ертенш кеткен. Куйген юрпшгген ею белмел! уй салдырып жатырмыз, — деп Кдйыпбеков канаты 6ipa3 е р ш п калган уй куры лы сы жак,ты иепмен нускдлы. — М айга кдрсы 6iTipeMi3. Вагон-уйден жалпак, бетттлеу крцыркдй жузд1 жiгiт ШЫК.ТЫ. — Кулш ынбек деген улкен inici осы. Кулш ынбек бел1мше орталырында болатын жиналыскд баргалы жиналып жатыр екен. — Ж у р онда, 6 i3 ала кетеш к, — дед1 директор, — BipaK, се н кетсец , крнак, уй д е ж алгы з карал оты ра ма, б у KiciHi д е 6 ip r e ала кетем 1з бе? — д еп беттме кдрады. М ен куана-куана келклтм. \" И л ь и ч \" б е л 1м ш е с ш щ о р т а л ы гы н а ж о л а й отар - отарларды аралай огырып туе кезш де ж етпк. Ж иналыс клубта етп. Цехтык, партия уйымыньщ ашык, партия жиналысы басталм ай туры п со в хо з рабко-опыны ц 6 ip жылдык, ж ум ыс e ce6i тындалды. ©цкей асыра орындалган цифрлар м ен проценттердд ж ур т селсок,тыца,ап отырран сияк,танды. — Ал, юмде кдндай сурак, бар? — дегенде де онша еш ю м ж елш не крймады. Ж урттьщ сулесок, кдлпын серш лтпек боп алдыцры кдтарда отырран партком секретары орнынан турегелдк — Ж олдастар, \"рабкооптьщ жумысындагы ездер1 байкдран KeM icTiri м ен кем н плж терш айтсы н, т1лек- талаптары н блуддреш\" д еп эд еш алдарыцызра экеп есеп ж асатты р ы п оты р м ы з. С урак,тар ы цды бер щ дер , с е й л е ц д е р . У н с 1з о т ы р а б е р ге н н е н е ш т е ц е е н б ей д ь Ундемеген ж ерде кем ш ш к те еленбей кдла береди — Эй, соньщ к е ш е ттн айткднмен де ештеце езгере крймас, — д еп алдьщры жак,та отырран 6 ip крйшы куцк — Е, неге езгермейдд? А й тш ы кдне, кдндай сурагьщ бар. Е сти ж , бглеш к те; е с п м е с е к , бглмесек, KeMicriKTi крйтш е згер тем 1з? — К рй м ад ы ц рой, TinTi, - деп Kyni киген егделеу крйш ы орнынан турегелдь - С у р а дейсщ. С урайты н Heci 116
бар? Ж ана Сатгар баяндамасында сыдырта айтып шыкды, бэр ш 100 процен ттен асы р а орындапты . Б1рак,б1здщ ттлек- талабымызды орындамаган сон. оньщ ж уз процент! гамге ке р е к . Б1з базарта к ун д е б а р а бер м ей м 1з, кереп м 1зд 1 автолавкадан алармыз деп умптенениз. С ол у м т кур га р ак,тала бермейдд 6ipaK , К репд и ш и н дегендд керм ейипз. Балалардыц жаздык, KHiMi болмайды. П лю ш , ш и барк^гг, панбаркьгг дегендер/у са ты п алмак, т уп л , ке р м егеш м 1здщ езш е кеп уаквгг болды. \"©гамет оларды шытармайтын болтан шытар\" дейш десец, саудагерлер кдйдан табады? Олар тапкднды б1здщ рабкооп неге таба алмайды? Малдыц ам анды гы н той б 1зд ен су р а й сы зд а р , к е р е к заты м ы зд ы тауы п б е р д еп б 1здщ д е cypayF a кдкдгмыз б а р ш ы тар? Бул сурак, рабкоопты ц басты ты на да, совхоз басшыларына да арнап айтылды. Э йткенм ен совхоз басш ылары \"сен ганэлющ, сен ж ауап бер\" дегендей рабкооп бастытыныц бетш е кдрасты. Ал ол мацдытып жауап кдйтара алмады. Сонан соц-ак, эргам орнынан атып- атып турегел1п кекеш ндеплерш айтып кдлып жатты: — Ей, айналайындар, айтындаршы, — дедд6 ipi — осы кд н тты ц зацды б а та сы кд н ш а ез1? К,анша б е р с е ц д е, автолавканы ц дукенш1лер1 т и ы н кдйтармайды гой TinTi. — О сы пай деген нэленщ бггетш уакдлты бар ма? — деп т а га 6 ipeyi орнынан ушып турды. — Э неукуш тана орталык,тага культмагтан телевизор алдым. Батасы 236 сом, дукенпн 247 сом алды. \"М уны ц н е?\" — десем , \"пай\" дейдг — М ар ка бердд ме? — Тук те берген жок, \"Сары май жок,\", \"кесе-ш эйнек кдйда кетп ?\" \"Ж ы лы тон неге келм ейд1?\" деген сияк,ты к ек ей де ж ур ген сауалдар жацбырдай ж ауып кетп. — М енде де 6ip сауал бар, — дед1 ж ап-ж ас ж т т жан- ж аты на им ен е кдрап. — К,ойшы атаулы ны ц б1рден-егаден мектепте окцты н баласы н ем ес е кдры ндасы м ен iHici бар. Сол арды ц 6epi дэптерге зэру. А втолавка ондайды 6 i3re екелмейдг Орталык,тан ала алмаймыз, era сататгы ц iiniHAe сатылып кетедг ©ткенде езйазддц совхоз орталытындаты д у к е н ге д э п те р т у с к е н е к е н , iHiAepiM о к д д ы , сол ар та алайын деп ж уп рш бардым. Сатуш ы ж т т менен де жап- 117
Ъексутан Нфквке-ты_________________________ ж ас крй, к е з ш ш е е з тан ы стары н а 150-300-ден дэптер санап бердд, маран он бестен артык, бермедн ©йтш алалайтыны не, сон ы крлай туе iн уге болады? - М ундайды еепмед^м. А йту керек крй, бглмесек к,айтып ш ара крлданамыз оган, - дед] рабкооптьщ бастыры. — Bi3 бармыз, 6i3 болмасак, жергшкзт басшылар бар, дер еу соларга б ьууру керек крй ондайды. — ©кпелеген бала кусан дэптер бермед! деп барамыз ба оларра? О нсыз да белгш нэрсе емес пе? Ж ок, арыз тусп есе кдрамайсыздар ма? Сурак, пен евз араласып Kerri. Bipey сурап жатыр, 6ipey сейлеп ж аты р. \"Э , дукенпплерден эбден уят Kerri\", — деп парткомньщ секретеры да, директор да копш ш ктщ айткэнын ара-тура крстап отырды. Бул кемшшктердщ оларра д а буры н нан 6 eAriAi екен д ш н содан байкддым. TypAepiH en ты м шамырк,ангандык, ацгара алмадым, салгы рт кэбак,тарына кдраганда, бу л айтура болатын, 6 ipaK, KyHi ертен; т у з е й кр ю крлдан келе крймайты н жагдай сеюлдь \"кдйтсек те тузеу керек\" деген кулшынысты еш ю м н ен ащ арм ады м . А йткдн кемпплйсгерддц 6api совхоз ш аруашыльпына тжелей кдтыссыз н эрсе тэр1здь \"Ойбай- ау, а т шаппайды, бап ш абады\" деп атамыз казак, айткдн ем ес пе? Телдр мал басы ны ц амандыгын сурайды. \"Ж а р ы с , озы п шык,!\" д еп талап кряды. С е й т е тур ы п малшы ны ц муц-мук,тажына неге буй тш 6 ip буш рден рана кррайды? Ж аратуы ж етпеген атгы бэйгеге крскандай булары H eci?\" — деп ац-тац боп мен отырмын. Рабкооптьщ жылдык, есебш е \"канагатганарлык,\" деген бага берыд1. Ондай 6aFa еш крйшыньщ аузынан ш ы вд н ж ок, ж ин алы с баекдруш ы ж е н алтедд. Сы н-ескертпелер, а р э , ж ай ы н а кдлды-ау. © йткеш кдулыньщ 63i сол жалрыз и ун ктпен б т п калган сегалдендд. Цехтык, партия уйы мы ныц ашык, жиналысы \"1972 шаруаш ылы к, ж ы лы ны ц кррытынды сы ж эн е алда 'гурган жаца м1ндеттер\" деген мэселе кдрады. Совхоздын бас 3 KOHOMHCi К рм бар Н азаркулов баяндама жасады. \" Ж е т т с екш пп ж ы л ры ж ары ста ю м нщ калганы, ю м нщ озганы ендд ай ты латы н шырар\" д еген ул кен умггпен тындадым. © йтпедп Кулл1 ш аруаш ылы к, тур лер ш щ жылдык, K epceTK iiuiH T i3in туры п айты п бердн Ж ары суш ы 118
ш опандардьщ жылдык, K epceTK iurrepi салыстырылып керсеттлмедд, ж алпы , \"мал ба сы н ам ан са д тау д ан артык, аздерде кдндай мшдет болу керек\", деген сипатга сейлеп ш ык,ты. Бэрш айт та, 6ipiH айт, \"соц и али сте ж ары с\" деген сезддц e 3i аузына 6 ip рет те туспедд. О ны ешгам epci кермедд. \"Апырмай, — д еп м ен тана нитей кдынжылып отырдым, — дэл биылгы бесж ы лды кды ц nieuiyuii ж ы л ы н д а, бай так, ел1м 1з д е ж а п п а й ж а р ы с б а с т а л ы п отырганда, буйтш баяндама ж асау...\" О балы не керек, еш м н щ ез1нддк к ун ы н ар зан дату ж е ю н д е б а с эко н о м и с т 6ipa3 н эр с ел ер ай тты . С о в х о з бойы нш а е тк е н ж ы лы т е к ж у н м ен к,ой салм агы н ы ц рана езшддк кун ы арзандатылран екен . К длраныны ц 6api — кдлмбат. М ы сал ы , 6ip кр й д ьщ к ун ы 22 с о м 30 ти ы н га тусудщ орнына 23 сом 39 тиын болыпты. Сон да ер крйды багып сацтау уш ш совхоз мелшерден тыс 1 сом 9 тиынньщ шырынын ж ум сап отырран. Б ул сом а б у к ы со в х о з крйы на шакдсднда, ш ам амен 60 мыцра ж етекд бы л болы п шырады, Е сеп бы ген адамра б у л ты м а з д ун и е е м ес. Б ул ж е н е 6ip рана к р й м алы н ьщ д ан ш алы к, ц ы м б а тт ап оты р р ан ы н биууредд, т у й е н щ , ж ы лцы н ы ц, ipi кд р ан ы ц а с ты ц т ы ц 93iHAiK к ун ы н е се п т е ге н к е зде, б у л с а н 6ipa3 ш ам ара ш ыркдп кетедд. Амал не, б а с эконом ист муны аш ы п айтпады. \"Э й, б1рдеме ай ту крлдан келед1 рой\" деп баяндамага соншалык, мэн 6epin э з 1рлен беген сеюлдендд. © й тк еш к р й д ьщ е з ш д ж к ун ы н к,алт а р за н д а тур а болаты ны н кек е й ге крн аты н дай кд>ш д э л ай т а алмады. \"Ш еп акелген тракторш ыга, жанармай экеп берген TacyuibiFa кещ лш екпк ж асап артык, мелш ерге крл крйып бе р еа н д е р , крйдьщ кун ы содан цы м баттап ж у р \" , — дедд. О л с е зш щ д е ж ан ы бар, эр и н е. Э й тк е н м е н Heri3ri ce6enrri мегзей алмады. Кдй отарда крйдьщ куны кдямбаттап, дай отарда арзандап отырранын салыстыра талдамаган сод, айткдны ны д 6api айдалага к е тк ен дей KepiHAi. М алш ы ларды д c©3i д е со л баягы т ап т аур ы н болтан тец 1р ек тен табы лды . TinTi, к ей б 1р еуш д и рек то р , парткомныд секретары, ферма мецгеруийа болып жан- ж ацтан \"шык,-шык,тыц\" асты н а алып ж аты п м ш б еге в р е д шырарды. Ш опан Сулейм енов Ны санбай кдгстыц биыл кдтты бом аганы на су й еш п айткдндай с е р т бердд: 119
Ъвкутан 'НфквЬ-шы______________________ — Kpic жак,сы 0TTi гой. М ен 140-тан крзы алам, - дедд. Туй епп Батыр Алдабергенов егделеу Kici екен: — ©TipiK уаде бер е алмаймьш, - д еп салтан ж ерден KjiBc тартгы, - Н е пе л е н барьш би м е й н ш , бота болады, ам ан -есен туады , уш кун н ен со ц imi кебедд, кдялжиып ж атады да кдлады. — ©й, крскундпс кой онда, — деп кдлды 6 ipey. — Ж э , айтып 6 iTciH, — дед1 парторг. — Сонан соц, — деп Алдабергенов сезш сулесок, жалгады, — сабы н 6 epin iuiiH куамы з. Т у к болмайды, елш кдлады. Ф ерм аньщ да, совхозды ц да ветврачы керген, е ш те м е ж асай алмады. Биы л ел у с е п з iHreH кдйыды. М ш д етгем ем — елу. Орындайтын-ак, ж ы л едд, ам ал не, отыздан аспайы н деп тур, жазда туйелер шыбындап кдлды, Ke6 i iui тастап кетп . — Е, оган юм кшэль ботаньщ еле беретш ce6 e 6 i не? — д еп алдьщры кдтарда отырран Эз1мханов орнынан ушып турегелдд. — М енщ ш е, бурадан, — дед1 туйепй, — эбден кертайды. — С е з ем ес сездд айтасыц, \"Бесторацгылдыц\" т уй е а неге елмейдд? — Оныц бурасы жакры, жас. — С е з д щ кдяскдсы, се н мынаны айтшы, кднша ш генщ бар? — Ж уз ею. — Ендеше елу 6 ip бота бересщ. — Болмайды, 6 api6 ip елш кдлады. — Ж ек ем е н и п к т ш неге елмейдд? Йемене, оларга баскд бура сап ж ур сщ бе? Б ан д е болсын, т>тан туйе тугел совхозддю, жекем енипк ж ок. Вот, бересщ 51 бота! Ж аз npoTOKOAFa. ©й, ай тсацш ы берем деп. — Болса, жасырып кдлар д ей тсщ . Берем. Ф ерм аньщ ветгехнип Д осы бек Балкдшев сез сурады. OFaH партком н ьщ секр етер ы б 1рден д ур се кря бердд: — С е н еуел1 ту й е неге еледд, соны айтшы! — М е н д е би ш е й м ш , т у с ш е алмай-ак, к,ойдым. Imi Ke6 eTiHi рас. Кдзак, “кр скун д ж \" дейдд. С о л ма, сол ем ес пе, б 1лмедш. — © з щ 1з б 1л м е с е ц 1з, а у д а н м е н о б л ы с т а г ы 120
Шомаыш ветврачтардан неге сурам айсы з? Бглмеймш деп крл кусырып отыра берм еказ бе? — Президиумда отырган сары Kici Д осы бек п кез1мен аты п кдтгы аш уланды. — Н е icrey к е р е к деп ойл айсы з? Ci3 м ам ан сы з Foft, кдндай ш ара крлданранды дуры с к ер еа з? - Бураны ауыстыру керек? - С о ган кезй ц з ж е т е ме? О н д а HeFbin сол ай ус ы н ы с ж асам айсы з? М алды ц кдлрылып ж аткдны елде о з д щ жаныцызга батпай ма? - Н еге батпасын, батады гой. Б1зде о сы туй ен щ бабы табылмай жур, крй жагынан жаман ем е стз. Крлда бар м ум ю нш ш кп аяп кдлмаспыз. Ж е т т с уш ш ип жылда алган м 1ндетгемем1здд аб ы р ой м ен оры н дап шыгатыпдырымызра сеш мвпз зор. О н ы ц с е з ш президиум да оты р ган ж ацар ы с а р ы Kici тыжырынып тыцдады. Ж ацты рмай отыррандыгы бет жузшен-ак, бш н ш тур. Элдене деп айтып тастарысы келш, т е к е з ш э р е ц т е ж е п оты рган сегадад. О л KiciMeH кеш е таныскдм, осы шаруашылык, бойынша аудандык, партия ком и теттщ е к ш екен, аудандык, халык, агарту б е л т ш щ Menrepymici болып кггейдг Ордабаев Кутым. М алшы кдуымы арык, айты п ceMi3 ш ыккднды д ур ы с керет1н си якты . К е б ш щ c e 3i: \" С е й л е й т ш н е бар. С о л ай тцан уэд еде турам . 140 к,озы ал ам \" — д еген м е н тэмамдалып ж аты р. BipaK, бугш н агы п е ш кд й сы н ьщ ©3i жарыскдн шопанньщ атын атамайтындыгына кдйран кдлдым. Д о к у м е н т а ац тар сац той, с е з ж ок, ю м н щ гаммён жарысатындыры кдраздыц беы нде сайрап тур. Т ш сп к,аулы да, б ел п л ен ген ic -ш арал ар да табы л ады . Ал мынандай нарыз соц и али ста ж ары стьщ туы н ж огары кетеретш ж ерде ол жайды еш юм ауыз ашпайды. \"Демек басш ы лар ж ар ы сты нацты ic ж у з 1н де уйы м д асты р уд ан repi оньщ формальдык, жарына баса назар аударран — д еген ойра келддм. — К днш а кдулы алып, ic ш аралары н белплегенмен соган сай журтшылык, арасында cepniH тугыза алмаган. К Д С С Орталык, Крм итетш щ , С С С Р М инистрлер С оветш щ ж эне В Ц С П С -тщ \"М ал ш аруаты льты кщзметкерлершщ 19 7 2 -19 7 3 жылдардагы kj.ic к е зш д е мал ш ар уаш ы л ы гы е ш м д е р ш енддру мен д ай ы ндауды м о л ай ту ж ол ы н дары Бук1лодак,ты к, 121
Ы ф я т ЦффжЬ-^а,______________ соци али стж ж ары сы н ерю тету туралы \" кдулысын малшы кдуы мы на ж е те тусшддре алмаран. 0 у баста 6 ip айтьш, соны м ен TbiHFaH, кунделщтз басшыльиуда а\\ып, кун сайын кулакда куйып отырран ешкдйсы жок, © згеден есттм егетмд1 директордан ecripMiH деп кутим. Биыл бесжылдыкдыц шешупп жылы екенш, социалиспк ж ар ы скд ул кен мэн б е р у к е р е к т т н сыдырта болса да, сол айтты -ау акцхры. - Ж олд астар, — дед1 кцнж ы лы п, - \"Ильич\" б е л ш ш ес ш щ буры нры дацкдл к,айда? © ткен айдыц ц оры ты н ды сы бойы н ш а сцздер \"Бесторацры л\", \"Сы рдари я\" белм ш ел ерш ен кеп артта кдлып отырсыздар, •riirri, \"А р ы с\" больмшесшен д е арттасы здар. У п т айтьш уйрететтн бала емесоддер, намыс деген болмаушы ма ед1? — деп е п теп оларды кдйрай сей лед п BipaK, езге белзмшелердщ жай-куйш ол да нацтылап талдап айтпады, керсеткш ггерш салыстырмады. Кдмнщ кдншалык, озып, к 1м н щ ц а н ш а л ы к, к,алып ц о й ган д ы р ы н ж а р ы с у ш ы крйш ы ларды ц ездер ! д е аньщгап б 1лмеген куш кдлды. С о в хо з д а бар-ж оры 5 бел1м ш е бар, оньщ ym eyi алдьша ш ьн ы п кетсе, d ip e yi рана соцы нда крлса, бул бел1мш енщ KA3ip ri ж ай -к у ш н еп те п б ол са д а ел е ст ет у ге болатын сияк,ты. \"Н еге олай болды екен ? — д еп е з ш ш е ж ауап 1здеген болам. — Эйгии озат Бай дуй сенов осы бел1мшеде. О н ь щ т э ж 1р и б е а ©з басы нан аспаганы ма сонда? Элде б у л б е л !м ш е д е е з а р а т в ж 1р и б е ал м асу уйымдастырылмаран ба ?\" Кдяскдсы, бул жиналы с мен уппн 6 ipa3 нэрселердд ж у м б а к ,к ц т кетп . Кдйта ек1л Кутым О рдабаев 6 ipa3 мэселенщ басьга ашып сейледь Оньщ айтуы нш а, \"Бесторацрыл\" беш мш ес! \"Ильичке\" Караганда 5 мыц сомдык, айырмаш ылыкпен алда келе жатцан кер1нед1. Т е р е ц талд ау болм аса да, м уньщ ©3i тамшыдай нацтылык, едь Соньш ен крйшы, Байдуйсеновтьщ отарьша крй epicreH цайта келддк. K ep m i отарды ц бас шопаны Аррынбай К ум ш беков буларра н ем ер е aFa болады екен, сол Kiciid э ц п м е сер п откке д еп К улш ы н бек у й ш е шацыра келдд. - А реке, биыл ш здердщ бел1мшелерщ1з юммен жарысады? — \"Сырдариямен\". — \"Бесторацгылмен\" емес пе? 122
— Е, о н ы м ен б ы л ты р ж ар ы ск д м ы з , би ы л \"Сырдариямен\". Кулш ынбектщ бетоне кдрадым. О л да сол ж ауапты куп та ган д ай у н д е м е д ь \" М ш е кдязык,! — д е п кр й д ы м imiM HeH. М а н а д и р е к т о р д а , б е л 1 м ш е б а с т ы р ы д а “Бесторацрылмен\" жарысады деген. — Турсы нбектен де сурап керейш, ол не дер екен?\" — деп ундемей отырып кдлдым. Тун1мен узак, эцпм елестж . Ж асы улкен болгансын, К у л ш ы н б ек , К у л ы м б ет уш е у м 1з K e6 iH e А р е к е ц д 1 ты цдады к, А р е к е ц м е н Т у р с ы н б е к т е р а г а й ы н iuiiHAe ежелден ipreci ашылмай келе жаткдн адамдар керш едь BipiHi4 -6 ipi ж а й куй ш егж е й -те гж е й м бкедд. Bapi Б еген с у крймасындагы ауылда туыпты. Турсы нбектщ е к е а Байдуйсен акракдл 1960-жылра д е й т крй багып, кдз1р м ек теп те оциты н н ем ер е л е р ш е KeM nipi eK e yi бас- кез болып Беген селосында отырган кусайды. Турсынбек ор талау рана о к у 6 iTipin, 1952-жылдан 6 e p i крйш ы лы кды крлра алыпты. О н жылдыцты б т р г е н сон, iHici К улш ы н бек cepiKTecin, кдз1р К улы м бет те крйш ыльщ кд зеш н кря б а стап ты , к е н ж е iH ici А б а й М ак,таарал дары ауылш аруаш ылык, техни к ум ы нда окдяса, цары ндасы Бибатпа \"Беген\" бастауы ш мектебшде мугамм екен. Абай мен Бибатпадан e3reci семьялы, уйл^баранды, кенж е деген К улш ы н бектщ e 3i Kp3ip е ю балан ы ц aK eci. \"К ул ы м б е т крйшылык, штатта жок, ею ж е ц ге а бар, ж ай агаларына кемектесш ж ур, - деп туспадрдд А рекец — ею -уш жылга айналып барады , буран э л п р евм ати зм дейдд — сары п деген бале жабысып, емделумен жур. Турсы нбектщ бет- беделомен совхоз да, аудан д а ж ам ан кдрасы п ж аткдн ж ок, курорттарды ц талайы на бары п емделдд, би ы л ж азга совхоз тары 6 ip путевка тауып берем1з деп отыр. Кдрап жургенше, агаларыныц кдсында болып крйга крлгабыс ж асайды . Сацпанра ш ыгады. Ж азд а ш еп ш абура кем ектесед 1, кр й ж айы сады , к ар а крйдьщ бе й н етш бул да ептеп белюедь Арекец тун жарымда ез отарына кдйтып кетп. Ертецпсш Кулш ынбекке 1л ест крй ерп зуге шыкдым. - Крйдьщ токуьпъш кцына карал та быуге болады, - Аейд1 К улш ынбек, — м ы н ау сиы рды ц ж ап а сы кусап 123
ЫяуямЩц^яЬ-ущ_______________ _________ ж аткэны ток, курсак^ан туседд. Крйдыц крздайтьш уакыты таяп кдлды. Ендд будан кеш н тацер тец орнынан кдлай турегелгегане д е к ез сала ж ур м есе болмайды. Imi ауырлаган крй орнынан нпнш тургеледд. Ондайларды ерте бастан-белш бакраса, Kpifra uvecyi крын тиедд, б у ю р т е кдтгы б>рдеме тисе, зорыкра, йп тастап Keryi м ум ин . Крй iui тасгады деген се з — б 1здщ 6 ip жылгы ецбек еш к е т а д еген сез. — К улш еке, бы лты р ер ж уз саулык,тан 171-ден крзы алыпсы здар. О нд ай кер сет ю ш к е эргам ж е те бермейдд, сон ь щ купиясы н ед е e3i? - Кдндай купия бар дейсщ ? Атак, абыройымыз осы кара к,ойдьщ устш д е болтан соц, 6epiMi3 ew reyip, аянып кдлмаймыз: уактылы жайып, м езгш мен суарып дегендей, бакд<ан малымыздьщ кдс-кдбагына кдраймыз. Ж асы раты н н е бар, ж асы ул кен болтан соц , 6 i3 6 apiMi3 Т ур сы н бек п сыйлаймыз, сол жаман агамыздыц тш н алтаннан, кудайга шугар, ж ам ан болып жургешм^з ж о к Б1здщ б1леттшипз, айналып келгенде, сол гасш щ уйреткендер1 той. Kp3ip кел1п крлар, е з ш ен де сурарсы з, сонда д а болса с е з болсын д ей м ш да. М ен щ ш е, оты з ж ы л крй багып т а он кунддк т э ж !р и б е ж и м ау т а болады , KepiciHiiie он к ун к,ойдыц соцында ж урш , отыз жылга татитындай ул п уйренуге б о л ад ы . О н ы ц 6 a p i ы н та д а н . К ,ойды ц е ш м д 1 л т крндылытына байланысты. Ол уш ш ж ер жатдайын жакры бглмей болмайды. Крйды ендд айдамай-ак, кряйык, уйге кдйтайык, — деп К улш ынбек беттме кдрады. М е т ц сураулы кесшшмдд керш , оньщ м э т с ш де тусшддре кетп, — Керддщз бе мына кдбыршык, музды, крйдыц ттлерсегш кры п ждбередд. К ун кез1 ж1бн,ен ш е койды ц е з ергамен жайылганы жакры, куып жайган соц, кдтгы музта арандап кдлады. K p 3ip к е п к,ойшы ак,сатан крйын к,орага альш кдлып ж еке багып отыр. ©йткен соц малга ш еп те, жем д е артык, ш ы гы н болады . К,ой к о з д а т у к е з ш е сацтап отырган коры цды азайтып аласыц, есеп бузылады. Ец д ур ы сы — белен щ алдын алтан. М алды 6 ip аздырып алган со ц кайта аягынан тур гы зу крынга туседд, сондыктан сактыкта корлык ж ок Адам мшез1 кдязык еуелп кезде сез айтуга сактанып аш ы лм ай кой ган К улш ы н бек Kp3 ip мулде муддрмейдд, кой туралы сейлей беруге, айта беруге шаршайтын емес. Крй 124
УЛомпмш малы на сонш алы к, i3eT кдялып, м х и п а т е тк е н ш е кдрап туры п риза боласы ц. \"М ал ж айы нда ем ес, тек дун и еж узш к мэш бар тылы ми жацалык, ж еш нде тана ecTin е з е у р е й е ц п м е л е у т е б о л ат ы н nibiFap\", — д е п ойл ауш ы ем, он ы м б е к е р е к е н . Э р ю м е з с у й г е н iciH элемддк д эреж еде к е р е т ш сеюлдд. \"Ойбай-ау, койдыц езшддк куны н арзандатудьщ сы ры мунда ж атыр гой, жем-шеггп де е с г т унем деу керек ем ес пе?\" — деп кеш еп бас экономистщ аузы н а тусп еген сездд К улш ы н бектен е с п ге ш м е ш ггей куан ы п кдлдым. — Ж ан аты эцпмем1з ж алтаспай кддды-ау, — деддм о бастаты сурагыма ж ауап алгым келш. — Ие, ез1м де эцпм еш со л ж аккэ кдрай децгелетш келе ж аты р ем, — деп, К улш ы н бек ток,тай кдлып т ещ р егш тап кдз1р ке р ш тур танд ай айнала к е з салы п шык,ты. — Э р крйшы ез жайылымын бес саусакындай бш п , кай сайда, кдйсы ж отада кдндай ш еп еседд — соньщ бэрш кекеш нде сактауы т и к . Ж ер д щ ылгалдыгы эр жылда эркилы болады, ш еп те соган лайык, кектейдд. О ны да ecK epin есептеп ж ур у керек. Б1здщ Тукец крйдыц крцын ж ер кдрада жакрылап кетерш алайык, деп ж ан крймайды. Кдфкескен - к уп ы жер. М ал да ж ердщ мацдайына бггетш дэулет крй, б о д щ \"Ильич\" фермасы ньщ малы тугелдей, \"Бесторацрылдьщ \" 6ipa3 отар ы осы н да кектеп, осында кыстайды. Кдра такыр боп, мал -пстеуге тук таба алмай калган кезш керген емесш з. М алга ем ш еп иш тураты н ж ер , ж ар ы к ты к К у т ж е р д еп ecenci3 е м е б е р уге тары болмайды, кузд е козы бел ген с о ц — козы ав густы н, б а с к е з ш д е белш ед1 — кой д ы \" А к т е б е \" 6eAiMmeciHe апарып еп стж п н орнына жаямыз. Содан ноябрьдщ жиырмаларында ораламыз. Сейтш кыстаудьщ куз оты ж ел ш б е й кдлады. EceciHe ендд м ш е к е к тем д е кдрдын, асты нан балбы рап ш ь т а келедд. — М унда e3i кдндай-кдндай ш е п тер еседд. — Ж а з оты н а мунда бо з еседд, он ьщ e3i тур л ь тур л ! болады: т а р а к боз, к елш ш ек бо з дейм1з. Ран, д а малга жугымды, боз ж усан мен кдра ж усан гой - олар малга кысы-жазы б1рдей азык, Кунде ылга кеж е шпсен адамныц кеп узам ай одан ш ы гы п кететзш сиякры кр й д а э р uien'ri араластырып жегендд жакры кередд. М ы н ау баты с ж а к 125
Ш ф мн Мф4А,-уш_____________ ______ 6eTiMi3Ae р а н м ен б о з ба сы м , ал м ы на А р е к е ц н щ кррасы м ен е ю арада к уй р е у ж пен ж усан кдлыч еседд. Кдяс оты н а ж ататы н ш ептер д е кектем д е ен ш шырады, OFaH 6ipaK, ж а з кезш де крй он ш а кар ай бермейдь Kyjc оты кеб1н есе дзндд ш еп тер болады. Bepi д е ащы, керм ек келедд, сондык,тан казан уры п, 6ip-eid р ет ж ауы н шайып етпей, оларды крй суйсш ш жемейдд. М шеки, мынаны д э н е са р ы дейдд, - д еп , К улш ы н бек е ч к ей ш аягы ныц асты ндары кау ы н н ь щ сабагы (пелеп) кусал таралы п енген сер и л и шепт1 крлымен аударыстырды, — д е т мынау, — д еп ай ы р кдлпак,танган е п з дэндд алакдныма салды. — К уз д е шседд де, бу л дан ж е р г е т у с ш кдлады, каз1р мш е K epin о ты р сы з, 6epT in iciH in к етк ен , пелег1м ен араласты ры п крй муны кдндай куш ы рланы п жейдд. Кдяс бойы кар астында жаткдндык,тан, с у шайып кермекттп аза й ды , ендд б у л K pftFa ж е м ж е ге н м е н б1рдей. М ы н а Арекецнщ кррасыньщ былайгы жагында кара торгай от деген кеп болады , тем1ржолдык, бойы нда акрары, ак,торрайот пен балы кдез калыц. С он ы ч берш е крйды ж уйем ен жаямыз. 1ш к ен -ж егет бойына ж угып деш сау, бо й ы се р г е к болтан соч , крй к уй е к к е м еш рлен ш туседд. \"А ры к, крй ты ры скдк,, аш адам урыск,ак,\" дегенд1 аталарымыз бекер айтпаган. \"Эй, б1рдеме болар, крйшы!\" — д еп к,олды с1лтеп е р ш ш ж у р е бе р се ч , ж у з ж е т т с тупл, ж узге ж етю зш те крзы алмайсьщ . К уйекке тускен сок, да б у а з крйды кутуддч 6ipa3 бейнетз болады. Кдял аяры, кррага ю рпзш -ш ы гарганныч ез1нде абайлау кажет. Босагадан сь п ы л ы сы п е тс е, со н ы ч 03i зиян: 6ym p i ж акуаура катгы ти се д е uni кдясылса да, ecin келе ж аткан крзыньщ содан закы м rneryi мумю н. С ы рты са у турран со ч мен бермейм1з де, сол титтей кателжт1ч зардабын крй крздаганда барып 6ip-aK, тартамы з. Ж е н е кдырсыкаанда, елпн дей елеуш з нерселерддч бе р ш е кайдагы 6ip ел ж у аз крйлар ушырарыш. — К еш елд-бер1 к уд ы ктан к р й суар м ад ы ч ы зд ар той, шелдемей ме? — Кудыктан с у тартута ерш ш ж ур дейм1сщ, оны ч меш бар. С аулы к, кр й д ы ч нарыз ш елд ей тш кезенд ендд келе ж аты р. К рзы сы улкей ген сай ы н iuri кы зып, салкдян тьлейдд. К ар epireAi кудьпрган суарм ай журмдз. ©йткеш крйдыч e3i куд ы кд а умты лмайды, кдкдъщ су ы н кднарат драп ж ур. 126
Ж е р таза, кдн ш а деген м ен , кдк,тыц с у ы т у щ ы келедд; жеген ш ебш щ 6epi кермек, кудыкдъщ суы да ащ ы сол себеггп мундай кезде крйдыц ез кецж -куш не караган дурыс. Ащы мен тущыны тэбетш е карай тацдайды. — К еш е б1реулер \"крй кдк,тыц су ы н im ce, im тастайды \" д еп ж аты р едд. — Л ас с у imce, арине, тастайды. Тазалы к,уш ш айткдны да. Э н е , Т у р с е к е ц д е ж е т п , eHAiri се з д 1 с о л KiciAeH сурай сы з, — дедд К улш ы н бек е с ж адды н а келш ток,таган машинаны керсетш. К еп ж ерде ага шопанды д ур ы с атакд-амай, крйды эке- m em eci бакра да, кдлзына иэ баласы на \"ага ш опан\" деп айдар тагы п, \"ж ас крй ш ы \", \"ж ак,сы кр й ш ы \" этап ж у р г е н д ж т е н , Т у р с ы н б е к т е н д е к у д ж т е н г е м . BipaK, аддымнан ш ьпып амандаскдн сэтте-ак, ширак, кдшыды мен к е з ш д е п ушкдянды керддм д е, к д т ел еск еш м д 1 б1дадм. К улш ы нбек пен К улы м бет кара ендд болганга, Тур сы нбект! де сол шамадан ш ыгар деп болж ап ем, оны да тап баспаппын, — ак, сэры , ден есш д е артык, ет1 ж ок, шы мы р ж ш т екен. Ш аш крймай, басьга устарамен крфдырыпты. — Крнакдъщ кдсында е з щ боларсыц, м ен крй жакдщ барайын, — дедд К улш ы н бек, — А н а у-м ы н ау ж ум ы скд ж ум сасац , кдсы нда К улы м б ет бар гой. — С е н осы н да бол, кр й га К ул ы м б ет барсы н , — дедд Турсы нбек. — Ж е р элемнщ 6epi батпак, болып ж аты р, элп ауруы кдйталап кала ма деп крркдш ж ум самай журмш . — А тк д MiHin аб ай л а п ж у р е т у р а р . У й д е кдм алы п отырганша, кдйта таза ауага шыкрын. — Иэ, кдлай бары п келддндер? У й ге Kipin эцпмендд айтсацшы! Т у р с ы н б е к б1рден аш ы лы п се й л е д ь “ IIIayiAAip\" совхозыныц ею бам м ш есш аралапты. Айтуына Караганда, аралаудьщ Ke6i крнакдкайлыкрен э т к ен сеюлдд. — Комиссияны ю м бастап бары п едд? А уд ан н ан д а адам болды ма? — деддм с е з арасында. — Аупарткомнан да, ауаткомнан д а еш ю м болтан жок, ©з1м1зддк, М у са е в А й тб е к д еген б а с зоотехн и пм 1з бастап барды. Олардыц ж ер жагдайы да, мал жагдайы да 6i3re украмайды екен , - дедд сон ан соц, — Б о д щ крй ж а ю 127
Ъвксуюпан ЩфкеЬ-ты____________________ т э л й р и бем и оларга, оларды ю 6i3re крл болмайды. Bipan; \"К,ораны кдлай таза устауды сендерден уйрену керек екен\", — деп крйшысынан директорына д е й т 6api де мойындап Kerri, жиналыстарында да ай п ы . Bip кызыгы, \" б 1зде ж ы л бой ы 6ip д е б а с ш ы гы н бер м еген отарлар бар\" дегенге. иланьщкьграмады... \"Ж асырасыцдар, елген малдыц орнына ж еке меннпктен крсып крясындар\", - деп куддктендь Сон а н сон, Айтбек: \"О тход берм ейпн адамньщ 6ipi м1не отыр. ©з аузынан есгщ дер\", — деп м е т сей летть Айтты м. \"EpiH 6ey керек, — дед1м. — М алдыц крцын б1ркэлыпты сактаудан арты к ешкдндай куп иясы ж ок, - деддм. - Ш ы ны нда д а сол гой. Ci3 к,ой сы рьш б!ле бермейтш шыгарсыз, — дед1 маган бурыльш, — мен тек крй емес, кдй тулткп бакса да ерш беуден артык еш купия ж о к деп ойлаймын. Мысалы, коктем кезшде Кой к ек куалайды. Дэмдпп о д е й м т деп кейде тойынбай кдлады, к р р ага келген д е ж а т а крй м ай ты ны мы кетедд. Ж азд а ы сты ктан да тойып ж айыла алмай калатыны болады. С он дай да 6ip у а к т ун д е ж аю га т ур а келедд, 6ipaK он ы еган щ 6ipi к т е й бермейдд: ершедд. Кдяста кейб1реулер кун с у ы к дегендд сы лтау кып крйын корадан шыгармай кун узак кдмап устайды. Ал соган ерш бей-ак тацертец 10 — 15 м и н ут сы рткд nibiFapca, тур егел генн ен ке ш н шнн босатьш , малдыц бой ы cep rin, 6ipa3 жегцлдейдд; корада тура берсе, эркдйсы эр кезде орнынан турады да, асты сы зд ан ы п тоцга айналады, сод ан бары п кор а д а булшедд. О н м инутпк бейнетген кдшкдн койшы сейтш 6ip жылдык е ц б е п н еш ж тбередь К,ой багуд ы ц тэж 1рибес1 осы ндай е ц к е й усак -т уй е к те н турады , - дедд Т у р сы н бек се з ш щ басы н сол арадан 6ip кдйырып. К улш ы н бек е к еу ш щ айткдны 6ip ж ерден шыкды, кудды акд>1лдасьш алгандай. \"Ершбеуден езге еш купиямыз жок\", — дейдд eKeyi. - Т у н д е А р е к е ц м ен К ,улш ы нбек \"С ы р дари я\" бел1м ш еам ен ж ары самы з деген сиякды болды. Совхоз бойьппн а ж ар ы с ж у й е а кдлай ез1, Т у ке? - С овхоз \"Шэуъдадрмен\" жарысады. Аудан Созакден. А л бщ дщ \"И льич\" б е л 1м ш е а \"Бесторацгы лм ен\", мен 03iM он дагы Т у р сы н о в Тичеубердд д еген ш опанм ен — ол да бы лты р 17 1-ден козы алды, ез1м1зде К ен ж егул ов Кулман деген койшымен жарысам. 128
Шомпмш — Кенжеруловпен кдлай жарысасыз, оньщ керсетюнй с1здиине мацайламайды д а гой, — деддм. — 137-ден рана. — Уйренед1 де, сол уш ш жарыстык, крй. — Уйрен, таж1рибе алмас деп уйымдастырып ж урген 6ipey бар ма, жок, е з д т н е н уй рене ме? — М е н щ бглгетмдд ол д а б1ледд, т е к с о л с а п келм ей ж урген шырар. М ен ундемей кдлдым. Ж ары сты уйы мдасты рудьщ 6ip ш и к ш п о сы арадан д а кылан, 6ep in кдлгандай кер1нд>. \"Ж арысасьщ . Турсы нбекке жет, тецел. Одан кемШсщ? Айналайын-ау, жепспейтш нэрсец болса айт, экеп берелнз. Давай, намысты берме!\" — деген сипаттагы бам м ш е басш ы лары ны ц, м ал м ам ан дары н ы ц к,ургак, кр л д ау саздерш щ жагцырыты кулагыма келгендей болды. — Туке, отарьщыздагы эр крйдьщ ез1н дт куны былтыр кдншадан болыпты? Мамандар айтпады ма? — Айтпады гой еш юм. Совхоз бойынш а, эйтеу1р щямбаттап кеткен керш едь Ж ем мен ш епке, жанармай мен курал-жабдьпрсд — бэрш е алдым деп артык, крл кря бермендер, есеп тев дер , тексер 1цдер д еп ж а т ы р гой Kp3ip. \" О н ы е с п г е н п р з г е д е u iy K ip \", — д ед 1м iuiiMHeH. Соц и али сп к ж ар ы сты н, е ц басты ш арты — е т м н щ езшддк кунын арзандату. С овхоз шопандарга ондай талапты кряды, 6ipax, соны есептеуге, кдлайша арзандатуга болатындыгын эбден иландырып тусш д1рмейдр накдылы эрекет жасамайды. О ган кез1м кеш еп жиналыстан-ак, ж еткен сеилдь Ж ете талдап ж ети зе айтпай, бас экономист сол мэселенщ басын думб)лез гана шалын кеткен. — Туке, тунде крйды неге кррага кдмамай ж ураздер? — Биыл KjdC бой ы кдмагамы з ж ок, д е с е к т е болады. Крй эсте устш ен емес, астынан тоцады. \"Ж атар орын — ж ар ты курсак,\" д еген бар. Ж абы к , кр р а туп л , м ы н а ш е п крршалган албар кррага да крйды аз гарпзем з, Ж ерде тон, ж ок, ж1б1ген ж е р тун н щ ез1нде тоцазы м ай шыгады, сондык,тан крйды ц к е ц ж аткдн ы жак,сы. Б уа з кр й д ьщ inn кдвады, тар кррага кдмасац, ж уга уйпаланып, iuii кдгсылып рещ кршып кетедь Оньщ устш е тун ортасында шыгып Кулшынбек крйды 6ip крзгап крйып ж ур. Орнынан турган мал т т р к е н ш iuriH ж ещ лдетедь Бойы на зэр ш узак, сак,таса, буаз малга ол да зиян. Ж алпы , малды да уй ретш , -1049 129
Ш ст т __________________________ шынык,тыра берген дурыс. Ж ылы кррага уйренген сайын жаурауык, болады. — Ж обац ы з кдлай, Турсы нов Т1леуберд1ден озасыз ба биыл? — К дра кр й осы кридь1лырынан аж ы рамаса, жаман болмаспыз. Бнылры ж ы л бесж ы лды кдъщ шеш унн жылы бо п т у р Fofl, аян ы п кдлм аспы з. Д ендер1 са у боп, ж ум саганга ж ам ан iHiAepiM ж у п р ш тур са, айткдн уэдеден асып туспесек, кем туспейм1з. Bip кд1зьпы, Т ур сы нбек e3i ж ары скдн Кулманнан дд, Т1леуберд1ден де кдлып кетем -ау деп кдм. жемейдд. Ж ецетш ш е, ж ецбеген кунде де мшдетгемесш асырып орындайтындырына эбден сеш мдь О ньщ басты ce6e6i, менщ ш е, Т у р сь ш бе к м ш детгемеш е з мумюнддгшен темен алган т ер о д ь Былтыр 100 саулык,тан 171-ден крзы алса, биы л 155-тен рана крзы алура м ш деттенш отыр. Т1леуберд1нщ де биылгы межес1 — сол. А л Кулмандиа сдан да темен. Осындай жагдайлар жарысты, мшдетгеме алуды формалдаД н э р се етш ж1беред1. Б ул уш шопанньщ арасында мы на куйде ш ын мэнш деп ширьпрсдн ж ар ы с болмайды. Турсы нбек пен Tuvey6epai жарыспай-ак, мшдетгемелерш орындайды, К улм ан олардан ж арыспай-ак, кдлып кряды, ол кдз1рден-ак,беп-белгш . Бар кунгп, барлык,мумкшш1лйсп саркд пайдалану уш1н ж ары с м е ж е а еткен жылдьщ керсеткшпнен, менщше, кеп темендемеу1 керек еде \"Б ул бесж ы лды к,та б1зден шырын сурам а!\" — депт1 Foft Т у р сы н бек. © зше, iiUAepi м ен келш дерш е сен ш айткдн сез1 екен. С ол сездщ удесш ен шыратынына мен де сенш аттандым. С С С Р -дщ 50 жылдык, мерекес1 салтанатында ж асаган баяндамасында К П С С Орталык, Комитетзнщ Бас сек р етар и Л.И .Бреж нев жолдас: \"Егер станокта немесе eriH танабы нда, мал ф ерм асы нда, рылым и-зерттеу институтында нем есе кдгзмет керсету саласында ецбек ететзндер бул icKe ез ж уреп н щ жалынын, жанын салмаса, ец жак,сы деген жоспардьщ e3i де орындалмайды\", - деген едь Ж ур еп н щ жалынын, ж аньш сальш icren журген ж йгггерд! кергенде, бесжылдык,тыц асы ра орындалран кезш де, халкрм ы здьщ жайран, кщд<дн ж узш д е куш бурын кез алдыма елестеткендей болдым. Совхозды ц кец сесш де директор, парткомньщ секр етар ь! уш еум !з б а с кр сы п кдлдык. 130
Ш отмш — Нуреке, мшдеттеме кдбылдауга арналган жалпы ж иналы стьщ протоколы н к ер уге бола ма? — дед1м парткомньщ секретарына. — Ю мдердщ сейлегенш, не айткднын бглгешм ар ты к, бол м ас едь К еп уак*ят Н урекец баскд с е з ге айналып оты р ы п кдлды. Б1раздан соц элп етшишмд! кдйталап айттым. — О л протоколда е ш ю м н щ ce 3 i ж о к , — дедд сон д а ол Kici, — вц к ей ц и ф рлар FaHa. М 1ндеттем е эуелд ф ер м а- ф ерм аньщ ж иналы сы нда кдбы лданады да, 6i3 соны жинак,таймыз, сейтш оны партия жиналы сьш да бекйгешз. К ер е м десец , к е р . Т е к ц и ф рлар м ен крйран крлы м ы з FaHa тур. — Аудандык, газет: \"М ш деттеме совхоз коллектившщ жалпы жиналысьшда талкдлланып, кдбы лдаш ан\", — деп ж азы пты. С о н а н с о ц сураган ы м Foft. — О л ж и н алы сц а б а с м ам ан д ар ды ц , eH Aipic о заттар ы н ы ц барлыры д а к,атысады. О н ы ц у с т ш е , алдынала фермаларда талкдгланады e3i д е сол, айналып келгенде, жалпы жиналыскд барабар болады. О н ш а кднараттанбадым. Ж о с п а р б е ю т у к е з ш д е п кд>гзу талас, екшндд сездер элп ж ауаптан кез алдыма елестемедь — Былтыр Fofl Тур сы нов пен Бай дуйсенов eKeyi де 171-ден крзы алыпты. Baftrire екеуш е д е \"М осквич\" сатып бертс1здер. Дегенмен, кдйсысыныц отарындагы крйдыц 03iHAiK к ун ы ар зан т у с п ? — Эй, ейтш отар бойынша койдык, езщадк кунын ш ь т а р у ки ы н рой, — д еп К дй ы п б е к о в п е н Э з1м х ан ов бастарын шайкдсты. — Д ег ен м е н со л д у р ы с бол ар едд, — де/ум. — Э р фермада ею бухгалтер бар. Бериген шеп, белш ген жем, жанармай, науа дегендер — 6api есептеул1 ем ес пе? Tim'i, кцындау дегенмен, жарыстыц кррьпъшдысын шьтарура ■ raiMAi болар е д 1-ау. — С о л езш дпс к у н м э се л ес ш ай ты п ж ат ы р м ы з рой K£3ip, 6ipre-6ipTe ж асай ты н шырармыз. — М унда, — дед1м \"TeM ip\" м ен \"U layiA A ip\" совхоздарынын, мшдеттемелер1 басылган г а з е т керсетш , — э р ж у з аналык,тан ci3A ep 80 б у з а у , 85 к ул ы н ал ам ы з д еп аз д ер , \"Ш эу1лд1рл1ктер\" 75-б узау, 80 кулы нн ан алмак; с1здер е т к е ip i к д р ан ы ц са л м а гы н 270, к р й д ы ю н 45, 131
Ъексуптн fiyjnkeke-ym____________ _________ ж ы лкы ны кш 310 килограммра жетк1з1п етк1зем1з д еп с1з д е р , ал о л ар ip i к а р а н ы к ш 275, кр й д ы к ш 42, ж ы лкы ш кш 350-ге жетклзбек. Ж ар ы скд н сон; негып т ец меже белплемегеназдер? — Е, олардьщ не деп белплеп жаткрньш кдйдан б!лейж, — дедд босага ж актагы м ен эл1 тан ы са крймаран кдра Kici. — Э рю м ез мумклндшне кдрайт та, - деп крсып крйды. Д иректор мен парторг еш тусшпс айтпады. М ен де кдйталап сурамадым. Сонымен \"TeMip\" совхозындагы социалистах жарыстыц ж ай -куш м ен 6ipa3 таны скандай болдым, Ж ары с уйы мдасты ры лган, уйы мдасты рылмаран деу — уят. Э й тк е н м е н ж ар ы с ж ариялы лы гы , нвтижел1л1г1, жарысушылардьщ тэж1рибе алмасуы, керсеткшггердщ салы стырмалы лы ры д еген ге эл1 д е бол са а т у с п кдрап, ж ары стьщ сы рткы сулдерш е рана кеп кец1л белуш ш к байк,алады. Б ул т ек т е с уст1ртт!ктер м ен араттыктар республикам ы здьщ енеркэс1п орындарында да, езге колхоз-совхоздарда да, мекемелерде де кездесу1 мумкш- а у д еген ойга келддм. С С С Р -д щ 50 жылдык, м ер екес1нде ж асаган баяндам асы нда К П С С Орталык, К ом и тетш щ Бас секретеры Л .И .Бреж нев жолдас: \"Б1зде мынадай жагдай д а болады : — д еген ед1, — кейб1реулер м1ндеттеме кдбылдаган кезде к е п дауры гады , б1рак, оны орындауды ц К о р ы ты н д ы с ы н uibiFapFaH к е з д е , a c ip e c e , б у л корытындылар онш а жак,сы болмаран уак^пта олардьщ у ш ш ы кд ай кдлады. С ей т1п б1зде ж ецгенд ер аты мэл1м болып, ал жещлгендер жок, сиякгы болып шыга келедГ. О сы шындык,тан эл1 коры ты нды шырармаушылык, бар. Мысалы, мен Кызылкум ауданы мен Созак, ауданыныц былтырры ж ы лы кдй сы озранын дэл1рек б1лем бе деген д эм ем ен о б л ы сты к партия ком итетш е д е Kipin шыктым. Ондагылар да тап басып айта алмады. Есесш е жыл крртындысында мандайы жарк^рап шыккдн Макгаарал ауданын кдйта-кдйта ауызга ала бердг \"Дурысырак,жауап берер\", — деп ондагылар облыстык ауылшаруашылык баскарм асы на барып к ерсетю ш терш салыстырып байкдуым а болатындьпын айтып кецес бердь М енщ одан уккдным: кдйсысыньщ керсеткиш жакры болса, сол жецу! 132
керек. Ж ылдык, табы старын салы стыры п керсем , К ы зы лкум ауданы 800 м ьщ сом н а н аса кд р ы з боп, С озак, ауданы 500 мьщ нан астам табы с тауы п ты . А ньщ тай крйдым: Созак, озган сиякды. Бул, эрине, м енщ ойымш а. Арнаулы комиссиянын, ineniiM i ем ес. Ж ен е куры лы с салу, халыкдыц мэдени-турмыс жардайын жак,сарту сиякды мацы зды icTepAin н эти ж ел ер ш е се п те м е ге н д е , са л ы сты р м а ган да. Сонан соц 6 ip жэйт. Ж ы л басы нда социалисток жарыскр аудан мен аудан, совхоз бен совхоз, ферма мен ферма, шопан мен шопан болып ею-еооден туседд. Ж ы л аягы нда ж ары с крры ты нды сы ей тш екеуара салыстырылмайды, облыс келем1ндеп аудандар жалпы 6ip-aK, салыстырылады, сей тш ж ары скрн е ю ауданньщ ешкрйсысы да озбай, кейде олардьщ алдына баскр 6ip н ем есе б1рнеш е аудан Tycin кетедд. М ы сал ы , Кд>1зы лкум мен Созак, ауданыныц жагдайы солай. О сы ретпен эр аудан ш пндеп шаруашылык,тардьщ да, беломшелердщ де, шопандардыц да ж ары с кррытындысы жаппай салы стыру жолымен шырарылады. Соны ц нэтиж есш де озгандар ез!м ен ж ары спагандардан да озы п кетедд, крлрандар ез!м ен ж ары спаган дардан да крлып кетедд. Б ул эддстт еддлетаздок деуден аулакдыз, алайда кей жардайда соц и али ста ж ары сты ц ф ормальды тур де — к ур сырткдл сулдерш сак,тап кдн а — уй ы м д асты р ы л уы н а о сы эддстщ д е се б е п болып ж ургенд1г1 байкдлады . © йткеш ж ары с кррытындысы жалпы топ бойы нш а шырарылатын болрандыкдан, о баста ею-екоден ж ары суды ц e3i шартты, формальды нэрсе болы п керш едЕ М уны ц e3i ж ары суш ы ларды ц ы нтасын белгШ м елш ерде бесецдетедд, \"кеп тщ 6ipi болармын\" деген ж убаны ш ты oftFa ж етектейдд: Д у р ы с ы — б э й ге ге е к е у б о п т у с к е н ж уй роктщ к е м б е ге д е е к е у бол ы п к е л ге ш е д ь Накдъо опарткр нег1зделген ж ары стан символдык, кррытынды шыгарып жургеном1з — мацызды icTip м энш тем ендетш ж 1б ер етш тар1здд. Егер с о ц и а л и с т а ж ар ы ск р т у с к е н е ю адамныц жардайына терец уцолсек, олар езара ж ары скр ту су аркылы ездер1 тектес кдязметте к т ей т ш бук1л Одак, келемш дег1 адамдардыц бар1мен де ж ары скр туседд. 133
Ъексутан НфЫсв-упы___________________ _ _ _ Солай бола турса да, ж ары с кррытындысында жарыскдн екеудщ рана ецбек Kepcenciiirrepi салыстырылуы керек емес пе? М уны ц 6ip мынандай жаты тары бар. К ебш есе жарыскд ж уйрж пен ж уйрж , орта мен орта, 6ip созбен айткэнда, шама-шарык,тары шамалас кеде-пндер туседд, сондыктан кдлып к етк ен кейб1реудщ KepceTKiurrepi eidHnii 6ip озып к е тк ен н щ к е р с ет ю ш т е р ш е н к е ш iArepi ж атуы мумюн. М ундай жардайда \"озды\", \"кэдди\" дегендер орынсыз, салыстырмалы турде рана айтылтан ш артты се з болып шырады. С оц иалисте ж ары с — кджырлы ецбек кдна емес, улкен рылыми ж ум ыс. О ны уйы мдасты ру кдншалык, гскерлж пен бшмддлжтт кдж ет етсе, аяк^ау да улкен парасат, зор ы ж дайатты к,ажет е тед ь Б1зге 6eA rici3 болганмен, ж а р ы ста гы ф ормальды к.к,а ж о л б е р м е й тш турл1 теж1рибелердщ ж ер-ж ерде крлданылып журу1 де мумюн. Д еген м е н 6ip ой 6ip ойды бай ы тпаса, кедейленддрмейдд, сонды к,тан е з шюр1м1здд д е ай та кетю м1з келедд. Ыздщше, кембеде крыша ж уй рж салыстырылса, бэйгеге де сонша ж уйрж тщ 6ipre тускеш дурыс. Сондыдтан республика, елке, облыстардыц, сонан соц енеркэсш орындарыныц, е й г Ы eHAipic озаттар ы н ы ц рана ек еу а р а ж ары сы п, кдлгандарыныц шыраратын еш м тектерш е кдрай топкд 6eAiHin ж ар ы ск д н ы ж е н сияк,ты. С о н д а 6ip аудандагы малды шаруашылыкгар б1рыцгай егшмен айналысатындар ба скр 6 ip т оп болы п е з а р а ж ар ы скр н бол ар едд. М эселен, Ш ымкент крррасын заводы нда барлык, цехтар техникалык, жакд>шдык,тары м ен е р ек ш ел ж тер ш е кррай е зар а уш т о п к а 6eAiHin ж ар ы сад ы . Э р топ та бес-алты цехтан. Т е к мунда да цехтар екеуара ж ары сданмен, жарыс кррытындысы бук1л 6ip топтагы цехтар бойынша жаппай шырарылып жур. Ж ары сты буйтш топ бойы нш а жург1зген кезде, бодщ ш е, керсеткш ггердщ , салыстырмалылыгы арта тусуге ■ raic, е й т к е м мунда т е к е ю ж акхы ц рана емес, буюл топтыц ж ет1стж тер1 м ен KeMicriKTepi ортак, сарапкр туседд, сейтш са л ы с т ы р у MyMKiHAiriHi4 ш ецбер1 epeyip кецейедд. Ец бастысы — ж ары сты ц формальдылык, жады жойылады, ж ары ск,а к,анш ауы т у сс е , со н ш ан ы ц 6 ep i 6ipre 134
салыстырылады. Алайда мьшаны ескерм еске болмайды. А уд а н im iH Aeri ш аруаш ылы к,тардын, экон ом и калы к, MyMKiHAiKTepi, адам ж ан е техни к алы к, K yurrepi э р кц лы келедд, о сы ж агы н ан кдраганда, топ бой ы н ш а ж а р ы с кд т у с у т ш м с п з д е у KepiH yi д е м у м к ш . BipaK, м у н д а й ттм азддкп болдырмау жарыс шартына да байланысты. Ж ещ с жалпы коп табыс тапкднга емес, ез м ум ю н дтн е шаккдндагы аткдрган кпнщ м елш ерш е кдрай 6epiayi керек. Кррытып айткэнда, эйтеу1р ж урттьщ 6api ж ары скд кдтысуы керек деп, екеу-екеуден белектеп кротаннан ropi б е л г ш 6ip обл ы с imiHAeri ш аруаш ы лы к, е р екш ел ж тер 1 ук р а с ауданд ард ы , а у д а н im iH Aeri ш ар уаш ы л ы к,тар ды , бел1м ш елердь ондагы б1ры цгай мам анды к,тардагы адамдарды ж еке-ж еке топ бойы нш а ж ары сты рган анагурлым дурыс сеюлденедь Б ул — Ф з д щ ой ы м ы зш а. Бэлк1м, баск,аш а ойлаушылардьщ да табылуы мумкш. Кдйткен кунде де социалиспк жарыстьщ беделш, ттм дд л тн артгыра беруге тш стз. Ж ар ы с жариялыльпы деген кеп ж ерде мшдетгемелердд газетке жариялаумен, жарыс шартын улкен жиналыста кдбылдаумен гана шектелш ж ур. А л шындыгында бул — тек жарыстьщ басталгандыгын гана ж ариялау. Ш ын жариялылык, кунделжт! ютщ ж уйесш де ж атса керек. © неркас4пте, ш аруаш ы лы к,та о за т т а р д ь щ eciMiH е з коллектив! де, сы р т т а ж акр ы б1\\едд, ол ар тур ал ы айты лы п та жатады, жазылып та жатады. Ал артта кдлгандарды е к ш щ 6ipi 6iAe бер м ей дь О за тт ар у ш ш К у р м е т Так,тасы, К ур м е т KiTa6i, д эр ш теуд щ е з ге д е толы п ж аткд н Typaepi бар. А ртга кдлгандарды эйплеп керсететш так,та д а ж ок, Krian та ж ок, \"K ipni\", \"Н айзагай\" сеюлдд сатиралык, гэзетгер олардын, бэ р ш б1рдей кдмти д а алмайды, он ы ц ус тш е , он ы ц сы н ы сонш алы к, о-пмдд д е бол а бермейдд. М эселе артга кдлгандарды маскдралауда емес, т ш н тауып ж1герленд1руде, нам ы стандыруда, К ур м ет Так,тасына ж азы латы н озаттардьщ Ti3iMi э д етте ж е р гш к тт ком и тет пен э й м ш ш к орындардын; б1рлескен memiMi бой ы н ш а жасалады, артга кдлушыларды эйгтлейтш так,тага нем есе бурышкд юмдердщ жазылу керектш жайында да неге сондаи memiM кдбы лдам аскд?! Ардак,тау м ен сы н ауд ы ц 135
ар а кдты насы н д ур ы с сачртау да, се з ж ок, с о ц и а л и с т ж ар ы сты ц пэр м енд ш гш артты раты н эддс. С о ц и а л и с т ж ары сты уйымдасты руда материалдык, ынты ланды ру эддс1 ерекш е мацызды. Алайда, материалдык, ы нталанды рута баса назар аудары п, моральдык, кетерм елеуге ж е те мэн бе р м е уш ш к т е байкдлып кдлады, осы дан бары п соц иалистж ж ары сты ц адамдарды коммунист1к саналыльиуф баулу принцип! ез мэшнде орындалмайды Соньщ нэгижесш де сананыц сгимулынан repi сыйлык, уппн ж ары су сипаты басым болып кетедс Мысалы, Ш ымкент крррасын заводы — тек республика рана ем ес, Одак, бойынш а да соц иалиспк жарыстыц б1рнеше дуркш жулдегер1 болтан завод. Мунда социалистж ж ары стыц кррытындысы цех, смена, бригада арасында ай сайын, т о кран сайы н мукцят шырарылып, акдиалай, затгай белпленген сыйльпргар жулдегерлерге дер кезшде берш п турады. BipaK, озатгарды моральдык, кетерм елеуге мунда да ж ете мэн берммей келе жаткдндыгы байкдлады. ©ткен 1972-жылдыц TepiiHuii то краны кррытындысында завод бойы нш а К ур м ет Такуасы на 36 озат ш ы гуга тш с болса, ол кдулы маргкд д ей ш чек кдгаз ж узш д е гана кдлып кедад. Акдпалай сыйлыкды олар, эрине, муншалык, кенпкирмейдд. Ц ехтардагы К ур м ет Так,тасыныц жардайы да сол сипатгы. Tinri, сол акдпалай, затгай сыйлык, альш жаткрндардыц анл- ж еш н ж уртш ылы ккэ кецш ен тарату уппн буйрык,тыц KeuripMeciH ш п крятьш я болмаса мазм унын ж азы п крятын гак,та н е м е с е ар н аул ы б у р ы ш т а уйы мдасты рылмаган. Ж ар ы суш ы жакд-ар соц и ал и сп к мш детгеме крбылдаганда, халыкдст м эд ени -тур м ы сты к, кдлзмет к е р с ет у ге, ж ум ы с орньтн, елдд мекендердд кегалдандыруга, мэдени-кеш пш к жумыстарды жандандыруга м еж е белплеп жатады. Ал жары с кррытындысында тек шаруашылык, KepceTKumepi рана салыстырылып, ол жары мулде дерлж ескерустз кдлады. Б1здщше, экономикалык, ж ары с пен мэдени жарыстыц ара ж ш н ашып, екеуш ею белек ж урпзген жен болар едд. О лай болмаган кун де экономикалык, жагынан озы п туркан ш аруаш ылык,ты мэдени ж ум ы стары ны ц ж еи м аздетн е бола тем ендепп тастау да ж эн болмайтын сиякуы. Ж ары стьщ пэрмендш пн кетеруде ж аца бастамалардыц да улкен рел аткрратыны рас. Алайда кетерген бастаманы 136
кеп узамай умытып кетуш ьик те жок, емес. Мысалы, К ызы лкум ауданы ндаты \"Ак,тебе\" сов хозы н ьщ озат шопаны Сериебай Кдлниязов бесжылдык, жоспарды терт жылда орындау ж еш нде аудан малшылары арасында бастама кетерген. BipaK, сол бастам ан ы басшылыкдсд алып ж урген крйшыны да, оны улп е т т ж урген мамандарды да ез басымыз кездеспрмедж. Ж алпы, ж аца бастамалар аржерде-ак, туындап жатады. О ны тш сп орындар макуддап та отырады. Дегенмен, кдулымен купталган бастамалардьщ эр кез кдулымен кррытындыланьт турраны да дуры с па дейм1з. 0 p 6 ip енеркэсш орныньщ , шаруашылык,тьщ, бригада, фермалардьщ социалист^ ж арыскд кдтысу ж еш ндеп ш еж1реа болса деген де ой келедь С оц и али сте ж ары сты ерн:тетудщ мумюнддктер1 мен aAicTepi ж ай л ы толгай б е р уге бол ар е д ь А лайда, ж ап п ай ж ары с жылы болып отырран уст1м1здеп ж ы л улкен тэж1рибе жинак,тайтындырында ш ек ж ок, Ж а р ы с а ж урш , ж ары сты жеттлддру жайлы эрю м нщ д е ойлана ж у р е тг а даусы з. Ж а р ы с ты уйы мдасты рудары эл1 д е б о л са оры н алып келе ж аткд н олкдллыкуар м ен кем ш и и ктерд1 е р т е бастан ескерш , дер кезш де тузеу, се з жок, бесжылдык,тьщ жендеш ж ак ь 1ндата тусед ь К П С С Орталык, К ом и тетш щ Бас секр етер ы Л .И .Брежнев жолдастын, С С С Р 50 жылдыры м ер екесш е арналган салтанатта ж асаган баяндамасындагы бip сез м е н щ о й ы м а к д й т а -к а й т а e p iK c i3 о р а л а б е р е д ь 11©з icTepiM eH О т а н ы м ы з д ы дацкдед б е л е п ж у р г е н е ц б е к озатгары жок, коллектива, ауданды, округты, облысты нем есе елкеш , республиканы таба алмайсыз,.. — дей келш, — С о в е т адам дары оларды мак,тан -гутады, оларды дацкка белейдг соларра тецеледГ, - деген болатын. Сол озатгар кдтарын кебейтуде, езгелердд оран тец есп р уд е торызыншы бесжылдык,тыц тапсы рмаларын мерз1мшен бурын ж эне асыра орындау жолындагы соц и али ста жарыстьщ ип ыкдал ете-пндтнде куман жок, Ж ары с думпуш щ кун сайын куш еш п келе жаткдндыры бутан ceHiMiMi3Ai д е куш ей тедь \"ЖулАЫЗ\", мамыр, 1973-жыл. 137
Ъвксутан Нфэ1свкв-ты____________________ ТЫЛДАРЫ TAHKIJIEP ©Mip тола енегел1 н эрселер. Ес б1лгел1 естш келем1з, х а т тан ы галы окдяп келем1з. С о н ы дун и елер, кдйта табылган тацтажайы птар сонда да саркдллар емес. Сондай 6ip жацалык,ты ж урткд ж етю зсек, тапсак, деп талпынып жургендер1м1з кднша. Командировкага шыкдднда, сондай 6ip улкен жацалык,тьщ устш ен тусем бе деген умгг м е т де жетектедд. Ж олга шыгуыма себеп болтан жарты абзац кдна сез- ■ пн. С о в е т О даты н ы ц маршалы, е ю р ет С о в е т О даты ныц Батыры И.Якубовский \"Нева\" журналыньщ еткен жылгы онынш ы саны нда \"Европаньщ азаттыты уш ш \" макдласында осы дан отыз ж ы л бурынты 6ip жайды ж азы пты . “Б1здщ к,урамаларымызга келген эскери маш иналардыц к е п и п л т ецбекпплердщ ж екелей кдрж ысы на жасалыпты. М ысалы, О ц тусп к Кдзацстан (Ш ы м к ен т цаласы ) о б л ы с ы н ы ц эй елдер1 б1здщ 6- гвардиялык, танк корпусыньщ жауынгерлерш е 26 танк ж 1берптп. Олардын, барлы ты ньщ бор ты н а кдзак, халкдяныц дацк,ты к,ызы С о в е т О да ты н ы ц Б аты ры М эн ш ук М эм ето ва н ы ц eciM i ж азы лы п ты \", — дейд1 маршал. Редакция кдязметкерлерш е л е ц етю зген о сы с е з едд. Сон ы ц акдлры, м ш е, м ен щ о сы сапар га атган уы м а кел1п сайды. \"К ,айдан б а с т а с а м е к ен д р ' м унд ай д а цай сы м ы з ойламаймыз, Ш ымкентке келш тускенш е ондай ой шытырманына мен де кдмалдым. А ры ойлап, 6epi ойлап, алды м ен облы сты к, п арти я к о м и тетш е Kipin шыкдфнды ж ен керддм. У п т ж эн е насихат бел1мшщ нускдуш ысы М укдм етж ан Рустемов жолдас мэн-жайды мукцят тындап алды да, дер еу маган кем ектесуге Kipicri. Партиялык,жэне м емлекетпк архивтерге, облыстык, ютэпханага телефон сотып, ондагы кдязметкерлерддц пш рлерш тыцдады. С ез ы цгайларынан-ак, т у е iн е к,ойдым: м ен щ 1здеп келген мэселем мундатыларта буры ннан да белгш болып шыкды. Ш ынымды айтсам, е ю т и г п рении сеюлдд элдене кецшмдд к,арып е т п . © йткеш : \"© цкей ерлердд 1здеп барамын. Б елю м , б а ек д л ар га бимэл1м 6 ip кдязык, т ар и хк д тап болармын. Ец курыса, ею -уш еуш щ аты-женш аныкдасам 138
_________________________________ Шомпмш екен!\" - деген оймен бурк,етю зт бурын б елпйз н э р с е т аш ы п кдйтпакдд келген адаммын Foft. Соны м ен, облыстын, м ем лекеттж ар хи вш е кедадм. Архив директоры Л ю бовь Федоровна Голуш ко маган кджет-ау деген документгердд даярлап та крйыпты. О цаш а оры н ды кка оты рган соц , ал уан сезДмдер/рц к^юпагымен к р бал ж и , ж у р е к й н е докум ен ттердД а д т а р у т а KipicriM. Кенет: \"М энш ук М эметова атындагы танк колоннасын курайык,!\" — д еген ур ан Ke3iMe ж ы лы уш ы р ай к е т п . 1ле- шала ол уранды тастаган адамдардьщ д а ад р ей н окдгдым. \"Сайрам ауданы \"К^гзыл ж улды з\" ауы л шаруашылык, ар там колхозш ы эй елд ер ш щ ха ты \", — делДнпгп. Т е к с те н сон; 6 ip т о п к о л х о з ш ы ж а л п ы ж и н а л ы с а т ы н а н к,ол крйыпты. \"Таптым! Ж иы рм а алты танктщ туп атасын тап ты м !\" — деп куан ды м . К ,арасам , оды п оты р га н документтм \"П равда Ю ж н о го К азахста н а\" ге з ет ш щ 1944- ж ы лгы 22-ию льдеп саны н ан кеп п р м е екен . ЕндД е ю ттлде шыгатын облыстык, гезеттщ екеуш щ де сол жылгы тшлмелерш алдырдым. К е н е гэзе гге р к е п сы р ды сак,тапты. ©з 1здегеш мнен е з ге д е д ер е к т ер е р ж й з к е з токката бердД. Б1рден б е л п м болтан нерсе сол — облыс ецбею ш лерш щ ж ещ с уипн ж ан аямагандьпы га зет материалдары нан ай кдш сезыедД екен. Олардьщ ез кдражатгарынан Отан крррау кррына акд!а жинагандьщтары жайында кез1нде гэзетгер апта кургатпай дерлж ж азьш турыпты . ЕндД мен: \"Ерлж, е рекш е ic д еп 1здеп ж у р г е т м эн ш еш н гана сол к е здщ к е п си патты ю ш щ 6ipi емес пе екен?!\" — деп урейлене бастадым. С у р тарткдн га зет б е т гер ш е унДлген са й ы н со л 6ip ур е ш м сомдала бердД. 1944-жылдьщ 26-марты к ун п \"О ц ту сй к Кдзакртан\" гезетш щ бетш де Л енпр ауданындагы \"Новый строй\" колхозыньщ колхозшылары мен колхозшы эйелдершщ Ж о га р ты Б а с К ,олбасш ы С т а л и н ге ж а з га н х а ты жарияланыпты. Хатга олардьщ ез кдржыларынан танк пен самолет ж асауга ж уз мы ц сом белгендДп айтылады. Ал келей аптадагы, я т и 2-апрель кун п санында Ары с колхозшылары мен тем1ржолшыларыньщ ж ерлестер1 Совет Одарыныц Батыры Бейсен О цта ев атындагы айбынды танк кррына мьщдаган сом кдржы жинагандыгы 139
Ъекситан НфМ е-шы_____________ ________ _ хабарланган. 4-апрельде Ш ым кент ет комбинаты ж ум ы сш ы л ар ы , кд1з м е тш 1лер 1 ж э н е и н ж ен е р -т е хн и к к,ы зм етк ерл ер ш щ Б ас ко м а н д о в ан и е к,орына ез царж ы лары нан 25 мыц сом , 8-апрельде Ары с станциясыньщ жумысшысы Иван Петрович Кузнецовтьщ 20 м ьщ сом, 11 -апрельде К дратас ауданы колхозшылары м ен колхозш ы эйелдерш щ 705 мы ц 700 сом, 15-апрельде Кызылкум ауданы ецбекш Ьлерш щ С овет Одагыныц Батыры Кдуымбаев атындары танк колоннасьш жасаура 200 мы ц сом бергенд1г1 ж ай ы н да хабарлар, хаттар басылтан. А й наласы 6ip айды ц ш пнде рана берглген осы материалдар кеп н эрсеге кезд1 де, кец1дад д е жетшзгендей. М е т ц туй геш м : \"TinTi, ¥лы О тан соры сы на тж елей кдтыспаган б1зде адам кдлмапты рой” , — деп ойладым. \"Bapi де майдан уш ш ! Bapi де ж ещ с уш ш !\" — деген эйгш ур ан н ьщ мэн-макьшасын бурынгыдан бетер айкцгн тусш ш, ж ан дуниеммен сезш гендей болдым. А лд ы м д а \" О ц т у с ж К,азак,станны ц\" со л ж ы лры 31- марттары сан ы ж аты р. А р ы с ауданьш ы ц \"Ж алгы з араш\" колхозынан жазылган \"Колхозш ылардыц патриоттык, ж 1г е р ш щ e c y i \" д е г е н ха б ар р а кез1м туст1. О нд а: \"... Колхозшылар кектем п е п ске ездерш щ куш-куралдарын е се п к е ала отырып, нак,ты ж обам ен KipicTi, — д е л и к т . — С е й т ш , 254 гектар дэндд e r ic ii 9 ж ум ы с кун ш де аяк,тады. М у н д а 8 ж а с а р К а н а е в А з ам ат , 14 ж а с а р Э л 1кул ов С е ю л б е к сияк,ты ж аста р ж е р айдаудагы нормаларын 225 пр оцен тген орындап, керн ект1 е ц б е к с1ц1рд1...\". Еим1з бойынш а мундай документгерд1ц мыц, миллион екендкш де се з ж ок, BeciKreri балага дейш сорысгы деген — осы. О сы облысгы ц алпыскд келген халык,акцшы Орынбай Та й м ан ов coFbic жылдарында: \"dp6ip урган кетпенщ Ж ещ ске жардем еткенщ\", — д еп ж ы рлапты . Е ц к ей ген K apire дей1н жаура атганрандыгымызра бул да айгак, Ж э, муныц да мысалы мыц, миллион. ©3iMi3 тупл, он ы ж ауы м ы з д а жак,сы б1ледг А га сер ж ан т М еметова Мэнигук Жиенраликцгзына С ов ет О дагыны ц Батыры атарын б ер у туралы С С С Р 140
Ж орарры С ов е т! П рези д ум ьш ьщ У к аз ы 1944-ж ы лдьщ 1- марты нда ж арияланган. А л са й рам дьщ тарды ц б а ты р кдгз eciMiHAeri т ан к кол он насы н к ур я та б а ст а м а к е тер у1 - июль айында. Сол кдсиетп хатган аз рана узшд1 келпрейж . \"... М эн ш ук М эм етованьщ ерл М 6i3Ai ж ан к д я р е ц б е к к е ж терленддруде. Кдз1р, К^гзыл А рм и ян ьщ тар и хи ж ещ стер1 кун д ерш д е , \"К,ызыл ж ул д ы з\" к о л хо зы н ьщ эй елдер1 еселеген ж1гермен ецбек етуде. Колхозш ы эйелдер мак,тадан ж о га р ы е ш м а л у у ш ш к у р е с у д е . Bi3 мак,та е п с ш щ TepTiHmi бап тауы н толык,аяк,тап, кдз1р б е сш н п сш ж урпзш жатырмыз, ал жогары ешмни Фатима Омарова, ГулбаЬрам Ерметова баскдрран айелдер звенолары алтыншы баптауды ж ур п зш ж атыр... Bi3, \"К^юыл ж улды з\" к ол хозы ньщ эй ел д ер ь кдзак, халкдш ьщ дацк,ты к д п ы — К е ц е ст е р О дагы н ы ц Баты ры (Совет Одагыныц Батыры дегенд1 ол кезде солай атаган — Б. Н.) М э н ш ук М эм етова атьш да т а н к кол он насы н к у р у уш ш кдражат жинауды рп арды к, Эйелдер кдз1рдщ ез1нде 160 м ьщ со м акщ а ж ин ады . К олхозш ы А н а р о в а 8 мьщ сом, звено бастыры Султанова 4 мьщ сом, жорары еш мпп комсомол звеносыньщ бастыры Нысанова жолдас 2 мьщ сом кдражат крсты. Облысымыздьщ барлык,эйелдерш б1здщ бастамамызды к,олдаура ж э н е М э н ш у к М э м е т о в а аты н д а т а н к кол он насы н к урура к,араж ат ж и н ауд ы к уш ей т уге шакырамыз! Ж алпы жиналыстын, тапсы руы бойынш а хаткд крл крйрандар: Ж огары еш мпп звено бастык,тары Х аси ят Исанова, Фатима Омарова, ¥глай Эбдждсымова, Нархан Турсынкулова, М атан Исмаилова, Элия Анарметова, колхоз председател1 Садык, Анаров, партия уйымыньщ секретары Фаритдин Замаридинов, ауыл кецес председателе Эбд1раппаров, КД(б)П аудандык, комитетш щ эйелдер арасындары ж ум ыс женшдег1 бел1мшщ бастыры Хурниса Ю лдашева\". _Будан к ей ш п ж ум ы сы м ньщ нак,тылана тускенд1г1 аитпасам да туш нжть Бэр1мен болмаса да, бул ю сы ердщ б 1 р а з ы м е н ж у з д е с 1 п к д й т у ы м п а р ы з е д п BipaK, ол адамдарды 1здемей туры п бастам аньщ кдлай крлдау тапкдндырын, немен аякталранын б ш п алуым да керек 141
Ъексутан 'Нфкекв-уил_____________________ крй. Сонымен, гэзетпц кене квз кдрттай бетгершен тага да сы р тартуга отырдым. Хат жарияланганнан кеш н жарты ай еткен соц \"Оцтустж Кдзакртан\" газет \"М эншук Мэметова атындага танк колоннасыныц курылысына 3 миллион сомнан аса кдржы т у е т\", — деп хабарлапты. Бастама кетеруиплердщ е з ауданы ндагалар — сайрамдыцгар 300 мьщ сом кдражат берйгп. Ж алпы, \"О ц туспк Кдзакртан\" жене \"Правда Ю жного Казахстана\" гэзетгерш щ бетш де апта сайын 6ip немесе б1рнеш е хабар лар жарияланып, баты р кдяздыц аты ндага танк колоннасын ж асауга кдржы жинаудыц барысымен о бл ы с ж у р г т ы л ь н ы н yHeMi тан ы сты р ы п туры пты . Б ас та м ан ы букгл о б л ы с ец бекц п л ер 1 кдлзу куаттаган . О ндай улкен гстен еш аудан ш ет кдлмапты. Кейб1р ж е к ел е й аудандар м ен шаруашылык,тар, кейб1р ж екелей ю с1лер дщ к,оскдн y A e c ie p i т ш п к,омак,ты-ак, М эселен, б1рнеше кун шпнде рана Ш ымкент ауданынан 1,5 миллион сом нан артык, кдраж ат туседд. Т е к 6ip рана крррасын заводы н ьщ e3i 50 мы ц со м бередд. Бостанды цауданы с е п з ж у з м ы ц 200 сом , Т у р ю стан, К ел ес аудандары ж арты миллионга жуык, кдржы крсады. Ал Келес ауданыныц \"К,оцыр т е б е ” колхозы ны ц б е р геш — 70 мыц, \"Кдлзыл т а с ” к о л х о з ы н ш 60 мы ц сом . С о л К ел ес ауданындары \"Коммуна\" колхозыныц ecenniici Сыздыкрва Уркця 5 мыц сом , \"B ipiH iiii М ай \" к ол хозы н ы ц к олхозш ы сы Крж амкулова М арияш 4,3 м ы ц сом, Ф рун зе ауданындары Куйбыш ев аты ндага колхоздыц комсомол уйымыныц секретеры Теребаева Зейнеп те 5 мыц сом, ал Арыс ауданы ндары \"Б1рлж \" колхозы ны ц он бес ж асар колхозш ысы M ycipenoea Кулбала сайрамдыцтардыц ха ты н талкдллаура арналран ж и н алы ста е ц бе к майданында стахановш а ж ум ыс аткдруга уэде берш, танк колоннасы кр р ы н а 20 м ы ц сом нак,ты акдна тел ей д ь М ундай патриотгакдсд кр сы м ш а TyciHiK 6ep in ж а т у тш тен артык, сеюлдд. \" О н б е с ж ас ар кцгз\", “Ж и ы р м а мы ц сом \" деген сездер ездернак, кеп нэрсеш укдырады. М ен тек: \"Ох, о сы KiciHi к е р е алар м а е к ем ?\" — д еп кдна ойландым. \"П р а в д а Ю ж н о го К а з а х с т а н а \" г э з е т ш щ 20- сентябрьдеп, \"О ц тусп к Кдзакртанныц\" 27-сентябрьдеп 142
саны нда танк колоннасы на кдрж ы ж инаудьщ аяк,талрандырын брлдоретш Ж о гар гы Б ас К рлбасш ы ра жолдаран х а т ж э н е OFaH келген ж а у а п ж ар и яланган . С о л документгердд тары 6ip р ет ж ариялау орынсы з болмас деп ойлаймын. \"Кдомбатгы Сталин жолдас! Т у ы с к д н К,ы зыл А р м и я м ы з д ы ц ж е щ м п а з д ы к , шабуылымен жтгерленш, ел1шзге кджырлылыкден ж ум ы с аткдр уш ы О ц ту с т ж К,азак,стан о б л ы сы н ы ц ец б ек п и эйелдер1 адамзатгьщ кдс душ паны — н еш с жауыздарды б1ржолата ж е н е толык, ж е ц е т ш кундд ж акд ш д ату у ш ш е з к,арж ы л ары н ан 5.000.000 со м ж и н а п , он ы Б а с командование кррына тапсырды. Сталин жолдас, О зд ен осы кдржыра танк колоршасын ж асатуды , он ы кдзак, халкд ш ы ц кдЪарман кдгаы, К ецесттк ( С о в е п ж — Б. Н.) Ш ырыс эй елдерш ен алгаш р ет К ец е ст е р Одарыныц Батыры атагын алган Мэнигук Маметованын, eciMiMeH атауды етшем1з. КП(б)П О цтустж К азахстан облыстык, комитеттшц ейелдер бел1м1шц мецгеруш кз Р.Хасенова. Ецбектшлер депутаттарыныц облыстык, аткдру комитет! председателшщ орынбасары Ф .Закирова\". Б ул хатк,а Ж орарры Б ас К рл басш ы бы лай ж ау ап кдйтарыпты: \"М энш ук М эметова атындары танк колоннасы н ж асаур а 5.000.000 со м ж инаран О ц т у с п к К,азак,стан облысыныц ецбекпи эйелдерш е менщ туыскдндык, сэлем1мдД ж а н е К рп ы л А рм и ян ы ц алгы сы н тапсы р ы ц ы з. И. Сталин.\" Иэ, С овет Одарыныц Маршалы И. Якубовский жазган жиырма алты таню ге кдржыныц кдлай жиналрандыры осы м ен б е л г ш болды. Ендд со л кд р ж ы б ер ген , бастам а кетерген колхозш ы эйелдермен ж уздескенш е асык,тым. Ж аман айтпай жакры жок, адамдар тек согыста рана емес, бейбгг кун дерде д е кдза болы п ж атады ; и м д е р Tipi, ю м дер елд4. кД13дар куй е у ге ти ш фамилиялары н а з ге р тп , ендд б!реулер баскд ж аккэ к в о т дегендей ттрш ш кке тан талай езгерш тер бар рой — сондай-сондай кедерг1лерге кезж п есем е к ен д еп ттледдм. 143
Ъексутан Н ф к вк в-у ш ___________________ А рхи втщ аны цтама болймшен буры нгы \"Кызыл ж у л д ы з \" к о л х о з ы K,a3ipri \" М а н к е н т \" к о л х о з ы н ы ц курам ы на ю ретш дцтн бьлддм. Сайрам ауданыныц орталыгы — Белые воды селосына келген соц , б 1р ден аудандык, партия комитетш е KipAiM. У п т-н аси хат бел1мш щ м е ц ге р уи п а уп т-н аси х ат белДмщщ басты ты ж ум ы с ж агдайымды е сп ге н с о н ж ы миып кулдд: — ©3iMi3 ж ац а оты зта келддк, бу л юсглердд бымейдд екем . BipaK, бу да н бы лай бтлетш болам ы з. О сында аудандык, аткдру кемитетш де Арзаметов Нияз деген акракдл кы зм ет (стейдд, 6ip б1лсе сол Kici б1лер, барып к е р с е к кдйтедд? Барлык, ж айды 6ip ю с!д ен б1ле к р ю да кцы н гой. О ты з ж ы л бур ы ш ы н ы е ск е Tycipy д е оцай емес-ау! Нияз акракдл м е н i3Aen ж у р ге н ад ам дард ы н 6ipa3biH бтлетш болып шыкзы. — А наровтыц аты Садык, емес, Сыдык, — дед) ол Kici. — \"Кызыл жулдызда\" кеп ж ыл баскдрма болды, он-он бес ж ы л бу р ы н кдйты с болып к е тп . Ж ак р ы бглетшмш. Белкам, А н а р о ва д еген со л г а о н щ эйелД шы гар, ей тк е ш \"Кызы л жулдызда” ондай фамилиясы бар баскд адам жок, — Сыдык, болса, онда РайОНО-да инспектор болып гстейтш Сы ды крв Н ысаналы деген ж нтг бар. Уш сол М а н к е н т т е т ур ад ы , б а л асы ш ы гар ? — дедд О ц та р б ек Ж олдасбеков. — Д э п e3i, — дедд Н и я з акракдл. С о н а н с о ц баскд б1\\е п н д е р ш Ti3in ай та бастады: — Эбддтапаровтыц аты Э б д 1 ж а п п а р , K,a3ip М а н к е н т т е ф е р м а м е ц ге р у п п с р Ф а р и т д и н З ам ариди н ов т е сон д а т у р ады, м угам м болтан, пенсионер шыгар. Ал жацаты эйелдер арасындаты жумыс ж е ш н д е п б е ы м н щ басты ты Х у р н и са Ю л д аш ева Kp3ip Ш ымкентте, кдйда ютейтш ш дел бглмеймш. Bipa3 6eArici3 дуниелердщ б е п ашылтандай болды. Калган мэселелердд уп т-насихат б ел 1м тщ бастыты тез арада-ак, уйымдастырды. — Kp3ip езтщ з 4здеп ж у р ге н А н а р о в Сыдыкдъщ улы кдсы цы зта ередд. Ж ац а ты ай ты п оты ртан Нысаналы деген ж н тг, С он ы м е н , ic x e сет, кдркпцз, — дедд. Я нвар ьды ц б а с Ke3i болтанмен, мунда ж е р кдра, кун ж ы лы . Ж у р т ж е щ л ки ш ген , ж уздер1 жаркдян. 'Чздегешмдд 144
Шотиш т а п т ы м , к,аз1р енд1 а д а м д а р д ь щ н е 6 ip кдызык,ты хикаяларына кдрк, болармын, — деген ум и лен м енщ де к е щ л куш м к е те р щ ю . — Уткдыр сей лей тш , кд р тай са да к в ц ш сергек, мэселенщ бастан-аяк, бэрш б1летш 6ipeyi к ез1гер-ак,\", — д еп куаныш тым ын. - Бала окдяткдн адам б у ю л М а н к ен тте к,андай ф амилиялардьщ бар е к еш н бгледд, сондык,тан осы н дагы Л енин атындагы онжылдык, м ектеп ^ ч директоры А б д у р а й ы м о в М у х и т д и н г е к,олк,а са л ай ы к ,, — дед1 Нысаналы. О л Kici куан а-куана келкгп. Ш ы н ы н да д а кеп кемепн типздд. Т ек фамилияларын гана ем ес, к ебш щ уш н д е б и е т ш болып шык,ты. Манкентте басым кепш ш п езбек агайындар турады екен. Бш к дуал, бш к кдкда — барлык, уйлерддц де салыну yArici езбек ш е. — Хашимов Мэдэли деген ю сш щ эйелгшч аты Фатима едд, — дедд М ухи тди н Э бд ур ай ы м ов. — Бэлшм, ci3 1здеп ж урген Ф атим а О м арова сол Kici болар, ум ытпасам э к е сш щ аты О м ар сияк,ты едд. Улкен 6ip OKriFaHbiH, K yeci болармы з деп, кд сы м а ерген ж ол дастар д а сол шс1лерддч 6ipiMeH тез 1р е к ж ол ы гуга ынтык, О ты з жыл бурынгыны кдйта еске алуга, умытыла бастаран окдграныц к уегер лер 1м ен к е з б е -к о з ацпмелескенге олар да кумар. \"Табамыз, б э р т е н де жолык,тырамыз\", — деп ж1герленедд. ©з ж е к е м еш ш к маш и насы м ен б1здердд тасы п ж у р ге н мугалдм Е р геш ов Ж олдасбект!ц кулш ынысы тш тен езгеш е. \"Ондай адамдарды ci3 Алматы дан 4здеп келгенде, осы н д а тур аты н б1здер кем ектесе алмасак, мулдем уят. Кдйда апар д есеф з, апарамы н\", — дедд. О л айткдны н icreAi, ершбедд. Булы ц к еш ел ер д щ 6ipHeuieyiH eH е т ш к е н е кдкдара келш токуады к, К дкдага гарген сон, бак, ш етш ж агалай т уск е н ж алгы заякден еп теп б а сы п eciK алды на келддк. Бул ж у р к ^ зд д ц тегш еместптн тусш ген болар, ак,шапггы, ж ур1с! ширак, арык,тау ей ел сы р ткд шьпдгы. К ем ш р деу ге Ke3iM кд1мады, ж ур !с-тур ы сы н да кдртгык,тан r e p i ж аскд тэн ширакдык, басым. Уйге Kipin, келу макраты мы зды туанддрддк. \"CoFbic жылдарында\", - дегендд ест1ген зам атта е л п ккпш ц ж узш е н суык, 6ip урейддц eAeci ур кш к д т к д н д а й кер1ндд. 145
Ысужш НфмЬ-ут____________ _____ Басын шошына clutin, б е то ю крркыныш куге кэрады. BipTe-6ipre бойы н жиы п, 6ipre-6ipTe ец1 Kipin, м ен сез1мдд аяцтаран кезде, куанран иэ кдозыкдан еш тем еа жок, бейкунэ рана бей-ж ай кейш ке Tycin ундемей отырып кдлды . \"Е, е ш ж ам ан ш ы лы к, ж ок, е к е н ш е ст о д м Foft, кдлраныныц маган Keperi н е\", — деген Kici сияк^ы. \"Кудай- ау, мы на KiciHiH, ж ацагы ширак,тыгы кдйда к е т п ? \" — деп тацкдлдым. О л Kici ун д ем еген с о ц ьщ райсызданып, 6i3 6ip-6ipiM i3re к д р аст ы к , \" Ж о к , б у л KiciHi се й л е т п е се к бол м ай ды \", — дегенд1 уры стык, та, ал кеп сурак,ты бораттык, — Айы, кун1 е а м д е жок, танк уш ш , самолет уппн, талай р ет ак д 1а кр сты к , М э н ш ук аты ндагы тан кке д е берддк. C e 3 i де, е щ д е е сш е н тан ы п кдп, ендд-ендд кдйта eciH ж и ы п келе ж аткд н KiciHiici Tapi3Ai. О л KiciHiH, езгерю ш K epin б4здер д е с а с ы п к,алкан ceKiAAiMi3. Б уры н сурайты нды кейш сурап, кейш сурайтынды алдымен сурап абыржып жатырмыз. — Иэ, О м ар о ва — м ен щ к>13 кун п фамилиям. Ею-уш жауаптан кейш барып Фатима шешей езшщ KBAiMri к д л п ы н а т у с к е н д е й б о л д ы . B ip TypAi би язы уянды кден се й л е м 6ipaK,6i3re керекттлердщ бэрш букпей айтьш 6epin отырды. 1922-ж ылы туы пты . Т ур м ы скд сог ы с басталардан ею- у ш ж ы л бу р ы н ш ырыпты, K yfieyi М эдэли э ск е р ге 1940- жылдьщ май айында, тыныштык, кезде кетйш . Содан coFbic б1ткен соц , 1945-ж ы лдьщ декабр1н де оралыпты . K^3ip eK eyi жетз балалы болып, ул-к£13 e cip in оты р екен. — К^анша акдга б е р г е н щ з есп ц зд е ме? — Ж ок, е ам д е ж ок, Барымды берген болармын. — С о л coFbic тех н и к асы н ж асаура деп 6epeT iH акдналарыцызды кдлай ж инауш ы еддщздер? — К асс ат а салмаймы з, сак,тамаймыз ол кезде. Тапкдн е ц б е к к у ш ш з гой т ек . М ак уад а ic-геген ж у р т кдз1р д е кеп ал ад ы е м е с п е. Bi3 ар ты к, акдпа, ар т ы л ган акдна деп бермейтш б1з, бар тапкднымызды беретшб1з. Ke6ipeK тауып, Ke6ipeK беруге тырысатынбыз. — Д еген м ен адам ны ц ж ум ы с icTey мумгандоп де шектеула ем ес пе? — IIIPKTpyAi е к е ш ш е к т е у м гой, 6ipax, со л ш ектеудщ 146
е з ш д е к ун са й ы н apipeK ы сы р а 6 e p yu ii еддк. А да м н ы ц e 3i сондай екен, бугш елш-талып ец ш епм деп жеткен ж е р ш е eid -ym кун уй р енген сон, кдшалмай-ак, ж е т е бередд, сон ан сон, т а г а бары п к е л е с1 ш е гш е ж ы гал ад ы , OFaH да ж атгы гап алган сон, тары iArepi жылжиды, таусылмаиды. С ол ай кггеуддч к д ж е тп п н , к е р е к екенддгш Kici к е ч ш м е н тусш ген с о ц сейтедд. - С о л кездер де ж ум ы с icT ey т э р т т т е р 1 ч 'з кдлай едд? - Тэртш пе? Тэрттп дей тш ге тез-ак, уйренддк. \"Bi3 уйык,тап жаткднда, азаматтар сорысы п ж аты р-ау!\" — дегенд1 ойласак, жастыкд<д б а с крйгы м ы з келм ейтш . С агатпен туры п, сагатпен ж а т у д еген ж ок, едд ю й онда, шамамен т а н га бес-алтыларда шырамыз ж ум ы скд, TyHri он-он б1рлерде кдйтамыз. К ел е са п кдтеая к е т у д е ж ок, танертен ж ум ы с басы на алып кететш нанымызды ш аретш б1з, юр1м1здд ж уаты н бы з. Балалары б а р эй елдердщ б е й н еп будан д а зор. Кдяскдсы, ею -уш сарат ш ала ш еш ш ш кдрсаятынбы з, ал агеу1м н ен к,айта ту р ег е л ет ш б 1 з , там агы м ы зды im eT iH 6i3, ж ум ы ск,а K epeK Ti ж абдык,тарымызды эз1рлейтш б1з. С о ры ст ы ч алгашкдл жылдарында: \"О сы жагдай шын ба, етзрж пе\", — дегендей дудамалдыкдтен 6 ip a 3 бо с ан болганы мы з д а рас. Ел б асы на улкен сын туранын анык, тусш ген сон, адам айтпастай езгерддк. Bip сагат м ы зган алсак, т а уй кд ш ы з кднык, 6 ip кдсык,айран iuiin алсак,т а кдрны мы з ток, кдтгы ширыкдык, С ен д ер тупл, кдз1р 03iMi3 д е coFaH кдйран кдламыз. \"Иэ, ш еш ей , н а г а з куддретт! р уха н и куш адамра халы к, кдмын ойлаганда, аз басынды сол жолга курбан еткенде рана крнады\", — депм1з келдд. BipaK, с о л пню ойы м ы зды сы рткд ш ы гарсак, ул кен эдепазддк ж асай ты н д ай кер1нддк. У ндемегеш м1з д е аб ы р ой болтан сиякды . ©3i тацкдлы п отырран адаммен крсыла танкдлганымыз, cipa, ол ю сш щ айткдн ш ындыган ж ец!л уганранымыздай болып шырар ма едд, ю м б1лсш. - Ш арш амайты н еддк, eMipi ауы р м айты н еддк, — дедд Ф атим а ш еш ей басы н шайкдп. — Ж ечем 1з деп сенддк, жецйдк кр й акдяры. \" С е н щ акдда 6 ep in cin д еп мак,таганына ем ес, ж ауды ж ещ скеш ме куанам. Ж урналга жазрандарьщ да, танкке бер ген акдпам да маран бед ел ем ес, со л т а н к тщ ж ауды 147
Ш сутан Нф квк-ут ж е ц уге ул е с коскдны , со л ж ы лдарда1ы м ен щ ж анкдяр екбектер1мнщ ¥лы Ж ещ сп жакындаткдны бедел\", - д еген д ей ж уз ш е н 6 ip ш ал ку сезймшщ ш ы райы н керддм. Ер э й ел е к ен ш е сон д а сенддм. BipaK, ол ерлш жасадым деп мойы ндамады , \"о-о, М анш ук аты ндагы танк колоннасы н куруга мен бэлен мыц сом берд1м\" деп дэлелдемедд, м енщ мэн-жайымды сурап такдкгамады, тек е з ш е н 6 ip re ic re r e H зй елд ер д щ бэ р ш е т а н жай-куйдд рана айтты , оты з ж ы л бу ры н гы н ы ау ы р сы н а е ск е алды, оны да согы с дегеннщ суркиялыгын б1здерге тусшддру уппн ай тгы , ондай пале ендд кдйталанбасы н д еп айтты. \"Эйелдер айта бымейтш жагдайларды еркектер айтар ма ек ен ?\" — деп дэмелендгк. Сол оймен Фаритдин З ам ари ди н овтж ш е келддк. Э ск е р г е 1938 ж ы лы кетш , соры стан 1942 ж ы лы кдйтыпты бу л Kici. М олдавияда о к а я к о к крлы мен белш ен жараланыпты да 6ip жылдай госпитальда ж аты пты . 1944 ж ы лы ap i К руп ская атындагы м е ктеп тщ ди ректор ы , a p i \"Кдлзыл ж улды з\" колхозы ньщ парторгы болып е й кдязметп кдтар аткдрыпты. — Е-е, Х а си я т И сан ова ж ум ы сты ж акр ы icT ey n ii едд, м аркум, — дедд кур сппп. — Б е й н е т к е р л т н д е бага жок, едд. Кд>грык, т ер т ш п п ж ы лд ар ы эл1 кдлз болатын, кейш куйеуге тиген сок кдйтыс болды, баладан кетп. Анарова д еген ¥гы лж ан гой, мы на касьщ ы зда ж урген Нысаналыньщ m erneci. Сепз мьщ сом бергеш еамде, езш д е е ю м ьщ берддм. — Бугал колхоздан кднша жиналганы е ащ зд е ме? Сак,талган докум ент жок, па? — Колхоздан кднша жиналганы еам д е жок, журт, эйтеуар, акдпа ем ес, ж ай ы н д а б е р уге a3ip едд гой, кап жиналган болар. Кеш н керек болар деп докум ента ым ойлады д е й а з , д эл кдз1р м айданга ж е т с е е к ен д еп -пледдк к,ой. Акдпа ж иды к, д еп и э 6i3, акдпа б е р д ж д еп из колхозш ылар занды докум ент ж асаган жок, шыгармыз. Ti3iM бе , ве д ом ость пе, кез ш д е со л си якды кдгаз болтан д а ш ы тар, он ы 6ipaK, ю м ы кти яттады д е й а з . К дй та газет бетш де кдлтанына шуюр. — Ж иналы стьщ кдлай еткеш , юмдердщ сейлегеш, не айткдны дегендей еиггеке есцдзде ж о к па? — Ж о к еш теке е ам д е ж о к Cipe, алташкы ой тастаган
аудандык, Ж енотделдщ бастьпы Х урниса Ю лдаш ева болар деп жорамалдаймын. Ж иналыс деген ол кезде жум ыс басында-ак, ж урпз1ле беретш . Ж э н е мундай меселеге келгенде б1здщ адамдар к е п сей лей тш б е едд? \"Б ереш з!\" — дейдд, 6iTri. Кдгазга, д окум ен тке уакдыт кдйда, с е з б е н icn e ceHeTiH6i3. С о н д а й к е з едд гой . Ш ы н д ы гы н а келген д е, айырыкдпа 6ip ic тындырдык, улкен бастама кетерддк деп е сеп тегеш ш з д е ж ок, ол кезде ондай-ондайды и м ютемедд? — Эбдджапар вбддгаппаровтьщ ce3i де осы тектес болды. — С о р ы ск а кдярык, ym iH m i ж ы лы б ары п , к д р ы к , тертш пп ж ы лдыц январы нда ауы лга кдйтып келд1м. Жараландым. Келе сол ауыл советпц председател1 болып icTeAiM. К дн ш а акдга ж и н аган ы м ы з м е н щ д е ес1м де ж ок, KiMHiH к е п 6ep reH i, га м н щ а з б е р г е ш , о л д а еш м д е кдлмапты. Кдйсысы аянып кдлды д ей а з. Ж ур тты упттеп, тэптшггеп тусшддрш те ж атпайтынбыз, аузыцнан \"майдан уп пн ” д еген се з шык,са-ак, 6 ep i ж ум ы л а к е те т ш . Х алы к, ей тп есе, ж е ц е тш б е еддк! — Султанова деген звено бастыры терт мьщ, Нысанова е ю м ьщ со м б е р и т . О л га а л е р д щ аты и м едд, е сп р з ге туарцрзпп, Замаридинов умытып кдлыпты. — Анык, айту маган да кдшн. Таш ов Султан деген карт болып едд. Бэлюм, сон ь щ кдгзы ма, келий ме, и м бгледд. Ал Н ы сан ов а д еген адам м улде еш м де жок,, ондай фамилиялы ешюмдд е сп ген емесган. — Калган адамдардан юмдердд бьлеаз? — Э ли я А нарм етован ы бглем. З ве н о б а ст ь п ы болды. Бала-шагасы бар. K yftey i согы ста н оралмады , ел1 ж е о р . Кдз1р пенсияда. Калган адамдарды атап-тустеп бул Kici д е айта алмады. Сонан соц жш тгер \"Манкент\" колхозывыц бас бухгалтер! Балипов Хайтметпен жолыкдырды. — М ен 1922-жылы турам, — дедд ол Kici, — сондьщ тан улкен ю с к е р д щ 6ipa3biH бгле бер м ей м ш . А л ГулбаЬрам Ерметованы жак,сы 6iAeTiHMiH, сорыс бггк ен ж ы лд ар д а каитыс болды. Kyfteyi Эбддрайымов М ы рза маган жиен, Ka3ip пенсияда. Та ш ов С ул тан н ьщ e3i де, 6ipiHiui алган ейела д е кай ты с болтан. С у л т а н о в Тем 1рк ул д ег ен Kici болды. О н ь щ e3i де, 6ipiHiui ж э н е е ю ш ш алган afteAi д е елш к е тп . Bapi д е \"Кдлзыл ж улды здьщ \" колхозш ы лары . 149
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356
- 357
- 358
- 359
- 360
- 361
- 362
- 363
- 364
- 365
- 366
- 367
- 368
- 369
- 370
- 371
- 372
- 373
- 374
- 375
- 376
- 377
- 378
- 379
- 380
- 381
- 382
- 383
- 384
- 385
- 386
- 387
- 388
- 389
- 390
- 391
- 392
- 393
- 394
- 395
- 396
- 397
- 398
- 399
- 400
- 401
- 402