Б. Нұржекеұлы. т12

Ъексутт Нфквке-улы____________ ________ кэрсы шыкдан. Ж арты крл ту сырттан шабуылдап, ж ер ьщгайын е те тшмдд пайдалантан. Тертщ цоден, аз крлмен е зж ен сексен есеге жуык, кеп ж ауга карсы шыгу - аса отанш ылдык,тьщ , ел м ен ж ерге деген т е ц д е а жок, с у ш с п е н ш ш к т щ с и р е к KepiHici. Б е сш п п д е н , кдзак,та coFbic е т к е н ж е р д е кеп, олардын, барлы гы н ьщ да аты б е л г ш . BipaK, мы н ан дай е з ж е н ке ш н б е л и с ь окдан асы 350 ж ы л бо й ы сак,талып калган б а ск а ж е р 03ipre казак, даласы нда 6eArici3. Будан баск,а да ерекш елж терш тарихшыларымыз таты айта жатар. О р ш айк,асы н е с к е а д у аркдялы 6i3 6yriH ата- бабал ары м ы зга жер1м1з б е н ел!м1зд1 ж ан кдя крргаганы yniiH алты с а й т а оты ры п, ол арды ел м ен жердд калай кр р гауд а ез1м1зге м е ц п у л п ететш дтм 1здд мак,танышпен мойы ндауга т т с т з . Ерлж пен б1рлжтщ ж е щ а — 6i3re бупн де ец каж етп улп. \"Жас Алаш\", 03.07.1993-жыл. ОРБУЛАК, - УЛЫ ЖЕНДСТЩ МЕКЕШ Орбулак, шайкасы жайындагы алгаппуя дер екп тарихи айналымга xycipreH адам — Ресей тарихшысы И.Фишер д еген галым. BipaK, ол со л д ер ею п к,айдан алганы н мэл1мдемейд1. О дан кеш н со л Ф иш ердщ айтканына су й ен ш б у л cofuc ж айы нда А .Л евш ин, И.Бичурин, В .В ел ья м и н о в-З ерн о в , М .К р а с о в с к и й , т.б . оры с т ар и хш ы лары ж азга н болаты н. Бул coFbic ж айы н да алгаш мэллмет б ер ген адам ды анык,таган — о р ы с ралымы ИЯ.Златкин. О л езш щ \"История Д ж унгарского ханства\" деген зертгеу ю тэбш де бул жайында алгаш мэл1мет 6epyini Батур крнтайшынын, туратына 1643-жылы кетш, содан 1644-жылдьщ акданы нда Тобыл каласына оралган Гришка Ильин екенш айтып, оньщ эскербасы Куракинге жазган мэл1мдемесшде Салкам Ж эцпрдщ эй гш ж ещ а жайында байандалатынын дэлелдейдь Г.И льиннщ мэл1мдемесшде былай делшген: \"B i3 re, е з щ н щ к,улдарьщ а, Г ри ш к а мен К у ч е м б е р д ж е й к е К рн т ай ш ы н ы н у л ы сы н а HOFaft ж е н е 200

кдлргыз т уткы н дары нан е сп ге н д е р ш , кдлай ол, К рн тай ш ы , 2 ж ерден Алатау к^гргаздары мен томакдыктардан 10 мьщ (адам) алганы н ай ты п бердд. С о д а н к е ш н о н ы ц ха бар ы Ж эц п р султанга жетедд. Ж э ц п р Крнтайш ы ра кдрсы аск ер м е н шырады, ал Ж э ц п р д щ acKepi 600 адам болады. Ж эц п р тастардыц арасынан окдана кдзып, ол окданага отты кдрум ен 300 адам ы н оты ргы зады , а л е з 1 300 адам м ен та у -т а с ты ц а р а сы н а ж асы р ы н а д ы . К ,онтайш ы ж ау ы н гер л ер 1м ен окдтанага ж ак,ы н к е л ге н д е, окданадагылар Крнтайшыныц кеп адамьш кдграды. Егамш ж агы н ан оран, Крнтайш ы ра, Ж э ц п р д щ ез1 ш абуы лдап, со л era ур ы ст а К рн тай ш ы ны ц 10 м ьщ ад ам ы н кдграды. Дал сол кезде сол урыскд Ж эцг1р султанга кемекке Ж ал ац тес келедд, ал оны м ен 6 ip re 20 м ы ц ж ау ы н гер болады. Крнтайшы ол жауынгерлердд керген соц, кей1н ш егш едц ал Ж ацпрддц крлга туск е н адам дары н ол, К рнтайш ы , ез1мен 6ip re алып кетедд.\" Бул куж ат 1959-жылы М вскеудщ \"Н аука\" баспасынан шыккдн \"Орыс-мацрол кдтынастары. 1607— 1636\" деген ж ыйнак,тан аударылды. Батур крнтайш ыныц е с т т м аскдра ж ец1ске уш ыраранын кдлмак, eAiiiici Бахты й д а куэленддргенш жазады аталмыш ю тэбщ де тарихш ы И.Златкин. Тарихымызда мундай ж ещ стщ орын алганын кез1нде М .Ты ныш баев, С .С ейф улл ин, С .А сф ен ди аров, тары ба ск д л а р д а ж а з г а н . А л о л сорыстыц е с г а Ж а р к е н т кдласынан 6ip к ун ш ш к жерде, Ж арбулакдъщ успн де, Кдлзылкда деген арада болганын атасы М атайды ц ж азы п кеткен шеж1рес1 бойынш а аньщгап берген Кдзы бек бек Тауасарулы. 1992-жылы ж азуш ы арамыз Кдлмукдн И сабаев Тобыл э ск е р басы К ур аки н н щ о р ы с eAm ici И льин м ен кдлмак, eAiuici Бахты й ж етгазген д ер ек тер н ей зш д е ж асаган мэл1мдемесш Тобыл архивш ен е з кез1мен Kepin, окдш, ол ж айы нда \"Халык, кецес1\" гэзеттне ж азд ы (28.07.92). Кдзакдыц ескертгаштердд KppFay кррам ьты ц (торагасы М укдметкдсым Ш экенов) ж эне М ан а т К рзыбаев, Ш ерхан М уртаза, 0 6 im К екы ба й бастаган 6ip топ кдзак, зыйалыларыныц Кдзакртан Президент^ Н .Э.Н азарбаевкд жазган е тш ш хаты ньщ нэти ж еан де 1993-жылы 1-цплдеде 201

Ш с р т т • Н ф Ь Ь -у м ___________________________ КД3 Улттык, А кадем иасы ны ц Ш .Уэлиханов атындагы Тарих ж эне этнология институты, М .Эуезов атындагы Эдебиет ж э н е е н е р и н ст и ту ты , КД3 Б ш м MiH icTipA iri 6 ip ir in , Е алы м дар у ш н д е \"К.азак, халк,ы ны ц ж оц рар баскдш ш ы лары на кдрсы улт-азаттык, согы сы \" деген т акд ф ы п та рылыми-теориалык, к э н ф ер ен си е етюздД, ал 2 — 4-ш1лде аралыгында Ж ар кен т ещ р ш деп Белжайлау жер1нде (Орбулак, мацында) улкен той болды, оган 518 уй гшлдд. Т о й ды ц Белж ай лаудагы салтан аты н со л кездег1 КД3 П рем иер -MiHicTipi С .Т ер ещ ен ко ашып, байандаманы КД3 м ем лекеттж кецесш кп Э.К ек1лбаев жасады. Орбулак, ж отасы н да уш ж ары м Facbip буры н кдзылган ордыц айкдш б ш н ш жаткдн 1зшщ устш е дэу гранит тастан мынандай жазуы бар ескертк1ш крйылды: \"Б ул ж ерд е 1643 ж ылы Салкдм Ж э ц п р бастаган кдзак^ъщ 600 ж ауы нгер1 ор кд зу т э с ш м е н кдлмакзыц 50 м ьщ крлы н ток,татып, он ьщ 10 мы цы н ж ой ы п ж1берген, Сол кезде буларра Самаркдннан Алшын Ж алацтес БаЬ адур 20 м ьщ крлм ен ке м е кке келш улгередД. ¥лы ж ещ ске Ш апырашты Кдрасай, А рган Агынтай, Терткдра Ж иембет, Кднды Сарбукд, Найман Кексерек, кдоррыз К етен мен Т абай , Д ул ат Ж акрырул, Аргы н К рм пай, С у а н Елтэидд баты р, тары баскд х а с батырлар улес крсты. Баты р бабалардьщ аруары на б а с ием1з! Кдзак,тыц еск е р т ю ш т е р KppFay кррамы\". Е с к е р т к ш т КД3 К ррраныс MiHicripi С.К,Н урм арамбетов с е з с е й л е п аш ты . Е ю ш акдф ы м н ан астамдай ор Дзшщ уз ы н а бой ы н а 10 — 15 метзрдей аральщ та -пзиип турран ж ауы н гер лер р акета аты п сэл ут бердД. К,азак,стан Р ес п уб л и к а с ы н ь щ Халык, кдЬарм аны Сагадат Нурмагамбетов: \"...Орбулак, ш ай кдсы кдзак, халкдш ы ц эск е р и ен ер ш щ ж ак,сы дамы ганды ры н паш ет1п бердД. Салкдм Ж э ц п р тэрДздД крлбасш ы лар жецДс у ш ш т е к ж акры уй р еплген эскер рана емес, сонымен 6ipre ж ер жардайына сай дурыс тандап алынран тактиканы крлдану да кджет екенш жакры тусшдД. Сондык,тан Салкдм Ж э ц п р крлбасш ы реп нде алдын ала ж оцгарды ц 50 м ы ц эскер1 кдй барыттан 202

келетшш дурыс аньщгап, кррганыс ж елкзн сети тандай 6i\\ai. А л Орбулак,тыц ж е р жагдайы оны ж у р п з у уш ш ете ьщгайлы болатын. Уш ж арым гасырдан кейш де кднды шайкдс орнында кдзылган ордьщ айкдш ед е р ш щ кдлу ф а к и а кдзак, ж ауы н герлерш щ ш айкдскд тубегейл1 дайындалрандырына айгак,\". \"Орбулак. epipi\", 1993-жыл. ЖЕМЕ-ЖЕМГЕ КЕЛГЕНДЕ Н урсулт ан Н азарбаев у н еш кдж егт i бийспкт ен т абылады \"К,ар 6 ip ж а у с а , т е р е к eK i ж а у а д ы \" д е г е н б а р . Экономика 6ip кысаса, саясат кдзак,ты е ю кдгсап тур. Ал кысы лган халык, кдйтедд? Э ри н е, налиды, аш уланады , аш ынады. О сы н дай кезде акдглшы к е б е й етш одеть Ак£1лш ы дан ар ан д атуш ы н ы кд й тш аж ы р ат уд ы Ke6iMi3 бьле бермейм1з. © йткеш, акд ш иы да, арандатуш ы да: “Халыктын, кдмы уш ш , болаш агы у ш ш осы л ай icTeyiMi3 керек\", — деп уагыздайды. Болашакдр барьш келген еш юм болмайтындык,тан, \"болашак, уш ш \" д ег ен се з д щ ар бауы , acipece, кунгп. О ны ц устш е бупш м нен ертеф м артык, болса екен демейтш адам баласы жок, О сы ндай кезенде ел П резидентш щ ею л е ти гш eKi мыцыншы жылга дешн узарту ж енш де буюлкдзакртандык, референдум етю зуге бел байлап отырмыз. А кдога салып керейис, кдйткешм1з ж ен? \"С а я сат \" ce3i м ен \"шындык,\" ce3i, м ен щ ш е, син он и м ем ес. C e6e6i, шындык,тыц e3i — саясатты ц ец н е п зп куралдарыньщ 6ipi. Саясатты ц н еп зп багасы — к т щ н этиж есь Н азарбаевта н эти ж е кдндай, ендД со ган ой ы сай ы к, О л Одак, тарамай турып-ак, Кдзак,станга ба сш ы болды. BipiMi3 сенддк, 6ipiMi3 кудж тендж . Буры игы О дак, курам ы н дагы 6ipa3 ел езш щ тэуел азд ж Д екларациясы н элдекдшан ж ариялап тастаган кезде 6i3 OAi сы б ы с быддрмей ты н ы ш жаттык, Куцюлдей бастадык, \"Ж еке ел болганымызды кдламай ма, кдлай?\" — деетж . Шыдамымызды y3in барып, акьфы Декларация жарияланды. 203

Ъексутпан Н фквке-упы__________ Э р ел е з тэуелазддпн жариялап жаткрнда, б1здщ басшы: \"KiM ю м н ен т е у е л а з болмак,?\", - деп, немкурайдылау пи ры л байкдтгы. О ган тары буы н а ж аздап ызаландык, Bi3 eAi са я с ат деген бэл ен щ ттлш бдлмейтщ еддк. Kp3ip де б ш тр боп кеткен1м1з шамалы, эйткенмен бурынрыдан repi устамдылау бола бастадык, Олай болуды Президентке 6i3 е м е с, б 1зге П рези д ен т уй р етш келедд. Акдярында 6i3 д е тэуелазддпм1здд жарияладык, Bipan; \"Ж алтак ,тап u a f h е ц соц ы н д а ж ур е м 1з” , — деп жыбырладык, намыстандык, Алайда тэуелазддгш бурын жарияларандар озьш , 6i3 соцы нда кдлып к)эйрамыз жок, Ты м алга кетк ен д ер сиякды кр н те п ск е урынран'ж окрыз. Э р ic-гщ оцтайлы сатан к у г у д е са я с ат е к ен ш е кез1м1з ендд-ендд ж еткендей. \"И л тур алы зац\" кдбылданатын 1989-жылы ей гш кргркуйек сессиясында Назарбаевтын, кдлай сейлегенш, казак, ттлш мемлекетттк тал д еп ж ариялау кдж еттш н кдлай делелдегенш OAi халык, ум ы та крйган жок, uibiFap. Ж ем е- ж ем ге келгенде, ол встал ун е ш к дж етп бшктактен табылады. BipaK,OFaH деш н кейде шыдамымызды тауысады. М ешцше, е й тп е ск е онын, лаж ы д а ж ок, © йткеш ол 6ip кдзацтыц рана е м ес, К,азак,станда тураты н барлыгымы здьщ да П резидентам1з. О л, э р и н е , к,азак,тыц кдмы н еш кдш ан ум ытура т т с ем ес. BipaK, кдзак,тьщ кдмы утшн басканы е к п е л е т ш ал м ауга т ш с . О л iiiiKi-cbipTKpi ж ал ад ан да ж аскднуга м эж бур. Ce6e6i, саяси ж ала ете ш ебер буркемеленедд, накды ж агдайга есептеледд. Онын; ici мен сезш кдзакдсд кдрсыласар да, мансапкд дэмелтлер де андиды. К ерипл ер д е к оз жазбайды , е з ш М зд егтл ер де к е з 1лмейдд. Н азарбаев - 1991-ж ы лдан 6epi халык, сайлаган П резидент. С одан 6epi, кудайга ш ую р, ел iuii бейб1т, крнтеric жок, Алайда турйегерге, чешендерге, казактарга, аз1рбайжандарр'а кдтысты сан рет е р т тутана жаздап тыншыды. С о н ь щ бэр1нде д е П резидент сабы р сакдап, елге е з саясаты н тындата бьлдд. С о л тыныштыкды сакдаудан оры с та, казак, та, баска улт ек1ддер1 де утылган жок, EAiMi3 езгел ер кдтарлы BipiwceH ¥лттар ¥йы мы на муше болды. ©з Э нураны н, Елтацбасын, Туы н белпледр К онституц иясы н б е к т т . Конституцияга казак, m i — мемлекеттак тал д еп жазылды. Ш егарамыз, азаматгьиымыз 204

А т а зач л а аны к,талды. С о н ы ц 6 a p i о ц ш е и н л у ш е Президентпц жекелей кдлай улес крскднын, кдлай сейлеп, кдлай дэлелдегенш Ke6iMi3 керддк, еспддк. Ж е м е -ж е м ге келгенде, Н а за рб аев эд1лддктен аттап, кдм наткд барган жок, К рс т1лдшк, крс азаматтык, тещ р еп н деп дау-дамайда да П резидент, ж е м е -ж е м ге к елген де, еш халы к,ты ц MYMeciHe кдйш ы э р ек етк е барган ем ес. О л эркдш ан п р е зи д е н тп к антьгаа адал е к е н ш дэлелдеп келедд. Б1зде оппозицияны ц э л а з екенддгш 6 api м ойы ндайды . 0Aci3Airi уш ш де олар элдеюмдд, занды айыптагылары келедп М енщ ш е, оныц басты ce6e6i — П резидент басшылыгында оппозицияга ж ем тастайтындай кдтелж жок, О ппозицияны ц 6i3Aeri басты едки — ж екел еген факплерге жалган тусш ж беру, жала жабу. Эрине, бул эддс — е т е кдупгп, ел iuiiH e i p i ™ салатьш эддс. М эселен, О лж ас Сулейм еновН ц айтуы нш а, К онсти туц и ям ы з К дзацстандаFbi кдзак, е м е с 58 пр оцен т халык;гыц кукдян бузып, 42 процен-пш ц гана м уддесш крргайты н кершедд. Кдзак, т ш н щ м уш ю л ха л ш TinTi се з етпейдд. © зш е тшмдд ж агдайды ж ал пы халы кдд куш теп тацпя сы келедд. Ш ынды гында кдзак, т ш ш ц ic ж уз1нд еп д эреж ео орыс тш ш ц жагдайынан элдекайда тем ен екеш м ен санаспайды , Бэлюм, эд еш бьлмегенсидд. © йткеш он д ай шындыкдсд ж у г ш се , он д а елдд д ур л ж т1р е алмай кдлады гой. Шындыкдсд ж уп н с ек , е тк е н ж ы лы республ и кам ы здагы м ектепк е д еш н п м екем елерде 262,511 бала кдзак, т1л1нде, 478,490 бала ор ы с т ш н д е т ар б и е алыпты . Кдзак, т ш мен оры с тш н щ ic ж узш деп тецддп, кдзак, т ш н щ ор ы с т ш н ырыстырып отырганы осы ма? Ж алпы б ш м беретш м ектептерде 806 мы цнан астам гана бала кдзак, т ш н д е окдяса, о р ы с т ш н д е 1 м и лли он 34 м ы ц га ж уы к, ба л а окцшты. О сы н ы нак,ты бглген адам: \" О р ы с т ш Кдзакртанда кд>1сы м га у ш ы р а п ж а т ы р !1', — д е п б а й б ал ам са л у д ы ц кдншалык, уят екенш ацгарады, эрине. К,азак,станныц ж о га ры ок,у ор ы н д ар ы нд а 189,416 студен т ор ы с т ш н д е окдяса, кдзак, т ш н д е 72,243 ст уд е н т окдгган екен. О сы ндай факплердд ескерм естен , шындыкды 205

Шсгтан <Нфкекв-ут____________ __________ б у р м ал а п се й л е й т ш о п п о зи ц и я кдй тш халы к, кдмын ойлайды? Ш ынайы оппозиция ерте ме, кеш пе e3i ашкере болады. Ел б а сш ы сы н м у к д т у у ш ш К дзакртан м ен Ресейдд ш а г ы с т ы р а с е й л е у - K,a3ipri о п п о зи ц и я атан р ы сы келеттндердщ е ц Kpyiirri кдруы. О лар, TinTi, Кдзакртан Ресейге ешкдшан бодан болган емес деп коз жума сейлейтпцц шырарды. Тарихкд жала жабута баррандардан б э р ш д е к утуге болады. ©Kimumci — ондайларды у н а з куптауш ы ларды ц барлыры. О ндайлардыц ecipe келе ертец не дейттнш и м би\\ген? Т э у е л а з д ж ж олы на т уск е н со ц экономикалык,та, саяси д а кдганш ы лы к, бол аты н ы н 6apiM i3 биьдж. О ны ел ба сш ы сы да, 6apiMi3 д е 6ip-6ipiMi3AeH жасыррамыз жок, С о л киыншылык,тарды бастан кеппп те жатырмыз. П резиденттщ кпнде кдте ж ок, 6epi данышпандык, д э р е ж е д е д е у д е н аулак ,пы н. К,азак, а у ы л д ар ы н ы ц кулдыраган халш керген де, epiKci3: \"Апырмай, осындай куй ге ж етк1збей, ж ендеп ж 1берм егеш -ай!\", — деп кы нж ы ласы ц. BipaK, с о н а у жы лдары осы Н азарбаевтыц бастам асы м ен артга кдлган 72 кдзак^! ауданныц хал- ж агдай ы н ж ак р ар т у бардарламасы кдбыдданранын тары еске аласыц. А уы л шаруашылырыньщ , ауы л адамдарыныц кдтты крналганы рас. \" 0 з щ енддр, е з щ сат\", д еген принциптщ мемлекет тарапынан кемек кврсетпеш нш е жузеге асп ай ты н ы н а к е з ж е т п . Кргамдык, е ш м ©HAipy е тк е н жы лы 30 процентген астам тем ендеп кетитп. Ж екешеленддру гсшщ де н эти ж еа тез арада керш е крймайды екен. Салыкуан тускен туам нщ 96 процентш ©Ai д е м е м л екетп к м екем елер кур ай ты н к ерш ед г Демек, ж е к е ш е л е н д 1 р у ©Ai ж е ш с ш б е р м е й ж а т ы р . Б ал к ш , салы к,тан з а ц с ы з ж о л м ен к д ш у д а ©pic алган болар. О сы н ы ц 6©pi ж агдайды кцы ндатпай кдйтед!? Д ем ок р ати я дегендд ж ам ылып, 6ipeyA ep иайданы ©з ы ц гай ы н а к,арай тар тса, eHAi 6ipeyA ep мулде зацра багынуды кря бастады. Зац орындарыныц ез1нде адамды кррраудьщ орнына кррлау бел алды. О сы жардайдьщ барш тар азы л ай келш , П р е з и д ен т к£1лм ы скд кд р сы к у р е с п 206

куш ейту кджет деп шеппт. Халык, бул курестен улкен yMiT к ут ш отыр. K^3ip Парламент уакдггша ж ок, Е сесш е П резидентгщ куканы мол. К еш е тана ж еке баскд табы нудыц кесапатын бастан кеш кен елдщ 6ipiMi3. Сондьщ тан 6 ip адамра ш е к а з билле берудщ басы ем ес пе бул дегендей эрю м -эрю м де урей де жок, емес. Алайда дел кдз1рпдей отпел! кезенде, кдй ж ерден кдте басар екен деп, алыс-жакдш керпплер андып отырган туста жинакдл болмаудьщ вз! кцглмыскд бара-бар. Б ур ы н кдрумен к,оргау к д ж е т бо л са, к,аз1р О та н д ы б е й б гг ж о л м ен крррауымыз керек. Бейб1т кррраудыц басты эдда — б 1рлж, 6ipaybiздылык, басшыны крлдау. Басшыны крлдау мен сыйлау еш елде, e m 6 ip кезде демократияга кдйшы нэрсе боп табылмаран. Етектен т а р ту м ен акд>1л к р су — eK eyi е ю баскд нэрсе. Назарбаев баскд елдщ муддесш Кдзакртаннан ж огары кряты н П рези ден т еместтгш е кез1м1з ж е т п . П резидент саясаты елдщ тэуелш здш ш нырайтута, экономикасын дамьггура барытгадран. Б о д щ д е тэуел аз, э к о н о м и к а с ы д а м ы р а н е л д е OMip c y p r iM i3 к е л е д ь Сондыцтан 6i3 Президенттт крлдаймыз. ©з саясаты н аярына д ей ш ж е т ю з у уш ш , о н ь щ е ю м ьщ ы н ш ы жылрэ д еш н е ю л е п т гш узартьш , куп таура THicni3. С ей ткеш м 1з П резидентке жары н у емес, ел уш ш , елдщ 6ipAiri уш ш эркдйсымыздын, ортак, iCKe кр скд н ул е ам 1з. П р ези д ен тке Кдзак,стан халкы сенедд! “Халык; кецесГ, /3.04.1995-жыл. КДЗАК.СТАН М ЕМ Л ЕК ЕТП П Н Щ КДЙТА 0РЛЕУ1 П резидент Н .Э.Н азарбаевт ы ц ‘ Р а сы р дар т огы скднда ” ат гы K iro o i турады Кдзакртанныц туцтыш Президент! Н .Э.Назарбаевтыц KiTa6i м эсел ел ер д щ к е ц аукдлмын - К С Р О -н ы ц гарап кету себептерш ен бастап дуние ж узш д еп б!ркдтар мемлекет басшыларыныц портреттерш жасаура деш н кдмтиды. К п вп тщ 'Т асы рлар торысында\" д еген атына 207

Ъексушан Нфкеке-улы___________ с э й к е с о р т а к . и д е я г а 6ipiK TipiAreH б ар л ы к , т а р а у л а р ы н ы ц аса тер ец езар а iunu байланы сы бар екен ш кдлай дегенде де атап ету керек. Ю тэпта тоталитарлык, идея кргам ынан идеологиялык, ж а н е са яс и ш ю р л ер д щ эр ал уанды гы на 6ipTe-6ipTe кеш уд щ i3i сай рап ж аты р. А ш ык, т ю р ай ту жакдайында Батые пен Ш ыгыс еркениетз кдзыналарыныц кецеепк кезецнен кеш нп к е щ е тт н е ж аппай жумыла кеш у басталды . Н .Э .Н а з а р б а е в п оп ули зм н щ ел1м1зде кдптап кеткен куатты толкдш ы барлык, дертке б1рдей ем болады- м ы с д ег ен элдеб1р н э р с еш 1здеуге алып бары п сок,тырды деп м ей ш н ш е эд1л атап керсетедд. 90-жылдардьщ бас кезш деп теори ялы к, к,уры лы м дар б1здщ м е м л е к е т те р 1м 1з д щ е зш ди с е р е к ш е л ж т е р ш еск е р м ей , етпел! кезецнщ бую л курдел1 мэселелер1 мен кдрама- кдйшылык,тарын т уе ш ш алмай тур ы п усыны лды . О л аз болса, баягы сол адамдардыц ездер1 уакдпты ц ертурл1 арал ы гы н да кезкд р а стар м е н накды icKe кдй тургы дан к е л у д щ 6 ip-6ipiH e м улдем к,арама-к,айш ы ту р л е р ш насихатгайтын д а болып алды. К С Р О халы к,тары ны ц 80-жылдардыц аяк, кезш деп антитоталитарлык, ж ане антикоммунист^ сынныц epic алуы мен кдлыптаекдн букдралык, ж аппай сана-сез1мше елдщ орталык,тануын саяси ж агы нан ыды рату идеясы куигп ыкдал e iri. К еп жагдайда республикалардыц са я с и TayeAci3Airi ж ац а ж у й е н щ эл еум етп к -са я си , экономикалык, ж ан е ж е к е бостандык,тарыны ц кеш енш кд л ы п тасты р у м е н т е ц е с п р и у у . K eA eci к е з ец д е кррамдык, сана саяси ж уйенщ парламентах ж ане президентах р еспубл и ка сияк,ты демократиялык, куры лы сы ны ц ею т у р п а т ы н ы ц к д й сы сы н т ац д ау ы н б ш ч е й eAayip кдгналды. Б у л т у р гы д а н ал ы п ц а р а га н д а К,азак,стандагы парламентаризмнщ кдлыптасуы ж енш деп сю ж еттер е р е к ш е кдлзыкды кершедд. Р еспубли кам ы зды ц Ж огар гы К е ц е с ш щ э в о л ю ц и я сы н к е р сету д д ц Q3i кдязык, О н ы ц Достастыкдыц езге мемлекеттершдепмен салыстырганда ортак, белп лер1 болды. П резидент Н .Э .Н азарбаев парламентаризм дамуыны ц Т М Д елдер1ндеп эртурл1 KepiH icTepiHe ортак, б а т а т т ы атап керсетедд. Ондай керш 1стердщ 6ipi еюмет, б и л тн щ аткдрушы 208

жане зац шыгаруш ы тармак,тары арасындагы тек еп р е с курес едь Н.Э.Н азарбаев осы ган байланысты алгашкы кезецде ТМ Д елдерш щ п ар л ам ен т™ кдязметшдег! проблемалардьщ кеп ш ш п ол кдязметгщ сипатын Tepic т у а н у ш ш к т е н туранын ж азады . Д еп утатта ры нак,ты ею м ет билш нщ органдарында ж е р г ш к п мудделерд1 крррап, 6ip нерсеш жы ры п кдлута барын салган Ж огарры К ец естщ Aaerypi парл ам енттерде д е сак,талып кдлды. П рези ден т Н .Э .Н аза рб аевтьщ ж азганы н дай : \"Депутатгардьщ кеп ш ш п ж аца жардайдагы парламент к,ызметш щ аты м ен ж ацарганы н, етпел ! к езец мен мемлекетгш кп кдлыптастыру жардайында оньщ ете epeAi сипат алранын ацрарып улгере алмай ж аты р. О л — елеум етпк ж эн е ултгык, мудделердд уй л есп р е отырып, жалпыхалык,ты к, м ем л екетгж м удд еге ай н алды ру, сей тш , куллр халыкдъщ е р к ш б 1лд1ру\"- Мунын, екании ce6e6i популизм н щ ж алпы толкдш ы н ьщ ж алында парлам енттердщ курам ы на нак,ты са ясатта н алшак, н ем есе депутатгы к, ж у м ы с т э ж 1р и бесш ен ха б ар ы жок, адам дардьщ Kipin к е ту ш е ба йлан ы сты болды. Кбайта куру жагдайларында ею м ет 6im ri органдарына кдрсы жалпы келецаз кецш куйдщ кдлыптасуы депутатгарды ездерш е эю мш ш к-ем1рш ш к ж уйеш оньщ еюлдер! эр к е зец д е MeAiMAereH п р о б л ем ал а рд ы m eu iin б о л ган ш а сы н ай б е р у мш детш аткдрура алы п бары п сок,ты. А л, бу л факторлар ез кезег1нде Ж орарры К ецестерде, Халык, д еп утатта ры н ы ц съездер1нд е бол тан e p i б у ю л eAiMi3re теледидар аркы лы к е р с е т ш п оты рран niKip тал а стар ы нег1з1нде е ю м е т 6H A iri т ар м ак ,тар ы н е з а р а кдк,т ы р ы с сипатындагы эрекетгерге душ ар етп . М ундай жагдайда ец басты мш дегпц — экономикада ж ург1зш п жаткдн езгерютердщ зацдык,непзш кдлаудыц орындалмай кдлуы эбден таботи нэрсе едь С ол 6ip жылдардьщ окджаларын П резидент езш щ гатэбшде тары да былай деп еск е салды: \"Белу, ул е сп р у кы зметш ез1не алып, р еф орм а ба ры сы ж ау а п к е р ш ш гш аткдрушы билж ке итере салу ортак, урдю ке айналды. С ей тш , П ар лам ен т жалакд>шы к е те р у, оры н дал м ай ты н элеуметгж бардарламалар туралы п оп ули ста шепнмдер кдбылдады, ал олардьщ ж о к ,-ж тк н бю дж ет жардайында 209

Ш ут ш ______________ _ _ орындалмауыныц ж ауап керп п лтн аткдрушы билж кетер уге m icTi болды. А ткдруш ы билж орындары баспасездщ , депутаттардын. кргамныц катал сынына уш ырады. Ал, парламенттер бундай жагдайда белю жолы ндага билжтщ кдркдшымен, реф орма табигатымен аты м ен си ы сп ай ты н кдйшылык,тарга уш ы р ай бастады. Акырында, ж ацару баяулады, куш еткен экономикалык, куры лы мдар 03repicci3 кдлды. Окджалардыц д ам у бары сы аткдрушы билж пен парламенттщ арасында объективи кэрама-кдйшылык,ты е р б т ч \" . Соны мен катар ею м ет б и л тн щ толык, и е а ретшдеп К ец е ст е р д щ ж у й е сш е н е ю м е т 6wviri тармак;гарыньщ ез мшдеттерш калыпты жагдайда айк^шдап алуга кешу! керек едь Алайда. Кецестердщ, кдлзметшдеп кы руар кемш ш ктерге кдрамай, Президент Кдзакртан мемлекетгшгшщ непзш калаган зан дарды ц кдбы лдантанына THicri эд1л багасы н бередь Крнституцияныц кабылдануы п ар л ам ен т жене оньщ еюлетгшктерш, ею мет б и л тн щ езге тармацтарымен е зар а кэры м -к,аты настары н кдлы птасты руды ц ж аца н еп зд е р ш кдлап бердд. Б ул к 1теп к е д ег ен ы нта-ы кдллас К ,азак,станны ц мемлекетплш ж еш ндеп кезкррастьщ эволюциялык, даму проблемасына да байланысты. П рези д ен т Н .Э .Н азарб аев б у л пр оц естщ Кдзак,станньщ егемен мемлекеттер федерациясыныц курамындага аман орнынан бастап т э у е л а з демократиялык,мемлекет курган кезге д еш нп мазм унын толык, ашып бередд. Бул эволюция буры нгы К СРО -ньщ б у к и к е щ сттн д е болып еткен процестерге ты г а з байланысты болды. Тамыз Teiqcepici бул мэселеш егемен мемлекет туралы тусш ж п мейшнше т ер ец д ету, толы к,ты ру ж е ш н д е п практикалык, кдлзмет р еп нде кун тэрп б ш е туп к ш к п крйды. С о д а н 6 ep i н еб ары бес-ак, ж ы д е тс е де 6i3 ез республикамыздьщ алдында сол кезде кдндай орасан зор e p i ете курдел1 м^ндеттер турганы н умьгга бастадык, Н .Э.Н азарбаев былай деп жазады: \"О л — м е м л ек етН л ж Н к,алы птасты ру, 6ip экономикалык, ж уйеден еюнгш экономикалык, жуйеге кеш у, дем ократиялану процесш дамьггу, элеум еток жене ултаралы к, орнык,тылык,ты са к у а у ж е н е ньн айту, сырткдл 210

Шомпиш саяси бэдытгар ж ем сш тарту, ыкдалдастык, процестер мен ТМ Д кещ спгш турак,тандыруга улес крсу\". Кейб1р саяси кайраткерлер, букаралы к акдарат курал дары К,азак,стан м е м л е к е т п л т н щ зацды лы гы ж е тн д еп меселеге куш бупнге деш н куман келтаруш крятын емес. Президент Н .Э.Назарбаев бул проблема бойы нш а толып ж аткдн дэлелдер кеш ен ш келтсредд. Бул жерде ол тэуелаз мемлекет ретшде кдйта ерлеуге умтылуды сакгап кдлудьщ этникалы к факторлары н 6ipiHini кезекте кдрастырады. Turn сталинизмнщ, тоталитаризмнщ крын- кы стау жылдарыныц ез1нде де, жаппай куты н-сургш кезенднде де, соньщ шднде этникалык, белплер1 бойынш а кугын-сургшге ушыраткднда да, адамдардьщ ултты к сез1мш алс1рету, этникалык, езшен-ез1 беш мделу кдбглетш ж ою ешкшнщ де крлынан келген жок, \"Адам кдйда ж ур се де, тутан бойдан, ана элдшн ести сала, езш кдзакрын, орыспын, украинмш, грузинмш, езбек ш н д еп сезшедд... А дам н ьщ бул улы сез1мш кдндай улкен калибрл1 идеологиялык, снарядпен аткы ласац да 6api6ip к ур та алмайсьщ . Буны ж о к д а nibiFapy еш ю м нщ крлынан келе крймас. Иа, бэр1мщ ащ д е ез1м1здд 6ip улкен державанын, азаматымыз д еп ойлаганы мы з рас. Bipan, эркдйсы м ы з а р килы ойладык, Ж у р т т ы ц 6api д е \"ул к е н \" aFa, \"Kim i\" iH ire б е л у д щ , респ убл и кал ар д ы н , элеум епж -эконом икалык дамуындагы айырмасыньщ, республикалык органдарра деген сешмазддктщ, К О К П ОК- н щ айм актагы \"кы рары кезГ' боп табы латы н eKiHmi хатшылардыц ар жатында н е жаткднын жакры тусшдд\". Кбайта к у р у к езещ н д е басталтан д ем окр ати ял ан ды р у толкыны ул тты к сана-сез1мнщ а с е TycyiHe с е з а з ул асуд ан TinTi д е т ы с к е т е алмады . \"М .Г о р б а ч е в тоталитарлы к, р еж и м н щ к ур сауы н к ур т aAcipeTin ж 1б ер уй а к мун, екен, этникалык мудделер бурын-сонды болмакан кдркынмен acTi. К а п т е г е н ад ам да р д ы ц б а сы н к у р а й т ы н у л т т ы к Козгалыстар пайда болды. Халыктар езшддк санасы н калпына келы рудк “кец ес халкы \" деп аталатын кауым дастыктьщ баска м уш елерш ен калай езгешеленетзнддктерш быудд кдуырт куш ейтп. Тамтыгы Калмауга айналган м ем лекетт1лж терш кайтадан кдлыптастыруды Орталыктыц б и л т мен бедел1 ел ар ей 211

Шсушан И фМ х-ут ________________ _______ тускен сайын куш п рек крлга алып, оран жацаша мазмун дарытгы\". BipaK, улттык, м ем л екетгш к идеясыньщ будан влдекайда т е р е ц там ы рлары бар. О сы д а н б е с Facbip буры н кдзак, м ем лекетплЫ нак,гы емар\" ш ы ндьпы на айналган болатын. О л турк1 м ем декетгш п ш ц еж елден келе ж аткдн i3ri д э ст ур л е р щ ж ал гасты р ган едь Таптык, м уддеш улттык, муддеден ж ога ры к,ою ур ан ы м ен екзмет басы на келген болы невиктердщ ездер1 де этникалык, сездмнщ epmin есуьмен кдцтыгысып калган кезде \"улттык, — мемлекетпк ая д а со ц и ал и зм о р н а т у га KipicKeH -дь Э у бастагы К ецестердщ дун и еж узш к республикасын орнату идеясы улттык, идеямен соцтырысып, элпндей амалга жугш уге м эж бур еткен-дд. С о н а у азамат сорысы жылдарында-ак, кецес республикасы улпсш деп улттык, мемлекетгш к куру K,OAFa ал ы н у ы т е г ш н е н - т е г ш е м е с -Ti. О н д а й пирыл халыцтар тарапынан цызу крлдау тауып, комм унисте реж им нщ ныраюына айтарлыцтай дэреж еде ыкцал erri. Tirrri К С Р О -н ы ц федерациялык, куры лы мы ны ц 6ipTe-6ipre ж ай , эн ш еш н шарттылыкдед айналып, нагы з унитарлык, курылым сипатына ауы суы да улпык,-мемлекет идеясын б1ржола ш айып кете алмаган-ды. Н е мынандай, не анандай ж олм ен улттык, — м ем л екетпк курылымды элс1рету ам алдары белгш 6ip кдрсылыцтар шаквдрып отырды\". ¥лтты к, сана-сез1м н щ д у р о л к ш ге н куатты acyiHe орай К ец ес О дагыныц жойы луы шегараларды аныцтап алудыц буры нры кдз-кдлпы нда сак,талуына сокды рм ай тур а алмады. Н .Э .Н аза р б ае вты ц аддл ж азы п керсеткен ш дей , \"Ж ер шарыныц баекд белжтер1ндепдей емес, КСРО-ныц ы ды р ауы , тар и хи Heri3i жок, аты м ен ж ац а м емлекетгердщ пайда болуы на емес, тарихи тамыры терецде жаткдн, кеш н куш пен жойыла жаздаган мемлекеттш ктердщ кдйтадан кдлны на келирьлуш е уласты . Bi3 т е к К СР О -н ы ц ы ды рауы ныц рана емес, мем лекеттш ктердщ жацадан ж андандыры луы ж эн е зацдандырылуыныц жан-жак,ты курдел1 п р о ц е ст ер ш е ул асты д еп ай ткдн болар едж \". 90- жы лдардыц окрталарын саясаткерлж эдебиетте тап осы ндай туж ы ры ммен айтып туФнддру туцгыш рет кездесш отыр. О ны ц уетш е, бул кдгида 6aFa бер ш п отырран ю тэпта мейлш ш е терец непзделгенш де айтуымыз тик. 212

Ш ош иш Ата Зацымыздьщ кдбыддануы, экономикага басшылык, жасаудьщ ж уйесш кэлыптастыру, элеум етпк ж ене ултгык, са я сатты ц H eri3ri ба гы ттар ы н б е л п л е п б ер у, турак,ты лы к,ты ц сак,тал ы п о т ы р у ы К ,азак,стан мемлекетгшгш калыптастырудьщ сын сагатынан сурш бей е т п к д еп кррытынды ж асауы м ы зга мумюндйс бередд. Бул гатептщ к еаб и маман тарихшылар, саясаткерлер, зацгерлер упнн де, сондай-ак, кдтардагы окдлрмандар ymiH де ыстык, ынта-ыкдялас туды ра алатьш тарты мды кдсиет1 бар екенш де айту керек. Одан эрюм-ак, езш е крж етп кдязыкды беттердд т а б а алатыны с е з а з . \"Егемен Кдзацстан\", 01.05.1996-жыл. 0Й ЕЛ ТУРАЛЫ ЖАЗУ - БЭР1 ТУРАЛЫ ЖАЗУ Эйелдд, эй елге д еген сез1мдд ж а з у 6ip ке з д е к аж е т е i3 нерседей кэралганы рас, оньщ кдте екенш бэрЬпз д е нитей бглддк. © йткеш б у ю л тар и х е й е л а з е ш р жок, елдекдш ан эйплеп крйган-ды. Кррамда саяси едебиетгщ болуы, керкем едебиетгщ д е саясаткд кдтысты ж азы луы занды к,убылые. А л ендд эйел такдфы бы на керкем едебиетгщ кдлзмет ж асауы — на1ы з зандылык, Эйелдд ж ай FaHa ж ы н ы сы б е л е к адам ре-пнде кдрау, ерине, дерггерлердщ, би ологгарды ц М1ндеть Керкем едебиет уш ш ол — мецп такдфып epi еркдшан ец окдялымды такдфып. Алайда: \"Э й ел туралы ж азады \", — дегендд е р ю м е р турл! угаты н тер1здд. Э й е л баласы н кдлай багаласа, ол туралы эдеби етп де солай багалайтын адамдардыц болуы менщше, занды. М ен ез басым ейел жайында жазуды ете жак,сы керем epi ете жогары багалаймын. Егер едебиет адам баласын сез1мталдыкдэ, шынайы суш сп ен ш ш кке уйретедд десек се з 1мталдык, пен су й к п е н ш ш к тз е й ел аз-ак, ж а з у мум кш бе ? М ум кш болсын-ак, деш к, 6ipaK, ондай ед е б и е т каж е т пе? Э дебиетгщ тары 6ip улкен мшдет1 адам ж аны ньщ сулулыгын, рухани тазальнын керсет десек, оньщ берш ейел катыстьфмай кдлай айтуга болады? ©йтш айткдньщ м м ге е се р етедд, юмдд иландьфады ? 213

Ъексттан Нфо/свЬ-щм____________________ Э д е м ш к , жарасымды лы к, нэзпспк, инабатгылык,сеюлдд еч асыл ерекш елж тер к ебш е квп эйелге кдтысты айтылады. Эйелдд мадак,тау, эй елге табы ну, адамзатгьщ асы л к д си е т те р ш э й ел бой ы н ан 1здеу кдзак, у ш ш кдй заманда да к ем сш кдглык, саналмаган сияк,ты. Адам уш ш бэрш ен кдш баты — еш р, ж ан болса, сол жанды Баян у ш ш кдгган К,озы кдзак, у ш ш м эцп ул п боп келе жаткдн жок, па? \"Ж ан ы м !\" — деген кур м етп сездд кдй жптг суйгенш е арнап алгаш айтпапты ? Эйелдд елш -еш ш суй е алмаган, эйел уш ш кдйгырып, эй ел ymiH куан а алмаган, эйелдщ куш агы н зарыгып сагынбаган еркек езш щ табиги мш детш толык, аткдра алм ай е тк е н д и зер ти р е р к е к тэр1здд. Э й ел жайында ода жазсам, бабаларым мен агаларымды epiKci3 кдйталаймын. Кдзак,тан е зге кдлса да, с е з кдлган ба, сонды к,тан м е р ек е ге т а р т у е т т арн ай ы эц п м е усьш ган ы м е з геш е л еу к е р ш е р д еп туйддм. М ерекелерйрзбен, кдзак, эйелдерй \"Кдзак, вдебнеп\", N9, 04.03.1997-жыл 60 Ж А С “Ж ул ды з \" м енрим хянасы М е н щ 60-кд келген тойым ды А мантайы мньщ 50-ге келген тойы деп те есептеуге болады. ©йткеш ол кдсымда тур м аса, бу л той т ой ланар м а едд, той ланб ас па едд, оны 6ip куд ай б1ледд. Сонды к,тан б у п н п м ен щ той ы м ны ц бастам асы Амантайдьщ 50-ге келген тойы. Келипм М адина — мен бьчетш о сы заман э й ел д ер ш щ е н эдем кз, ен, суйюмдда, е ц ceHiMAici. © зш ен бу р ы н А м ан тай дьщ -плеуш -плейтш алтыным. ©ткен жылдын, кдцтарында Султанбек ауырды. \"Бекс, е ге р мына ди агн оз д ур ы с болса, ендд менщ ею-ак,ай eMipiM крлды\", — дедд. О л сездд к е т е р у к е к аспан ды к е т е р т тур ум ен т е к едд. Ж ук,арды м . С у л та н б е к сон д ай халде жатк,анда, ж ан таласы п уй ауы сты р ьш жаткдндарды , м е т шакдярмай, 214

ездер1 шурквдэасып кеш ш жаткдндарды кецпиме алып к эп ы кулазыдым. \"Апырмай, мыналардьщ жакры ырым мен жаман ырымды ажыратута да шамалары келмегеш м е?” — деп куййадм. Султанбектен айрыла кдлсам, KyHiMHiH кдндай болаты ны н к е з ал ды м а е л е стетш , ел- ж ур тган 6e3in кетю м кедаД. Ойлап-ойлап, басташры кунэ Султан бектщ езш ен ке тк ен ш ы гар д еп куаДктецаДм д е, ел ге н ш е 44 ж ы л болтан Е ш м ухам бет атам ны ц ба сы н а темДр т о р орн аты п, кур ан аударттым, хабар-ошарсыз согыста жоталып кеткенш е 59 жыл болтан Н урж екенщ жылын бердж. С ол арада БежДннен ж айсы з хабар естщ м : К уаны ш ж у р е гш е н ж ы гы л ы п ты . У л к ен к,ызмет, у л к ен ад ам гер ш ш п н ен бу р ы н элД екеум 1з д е са р ы ау ы з ке з д е аудандык, комсомол комитетш де жургешмДзде, Ш эрбэн тэтемнщ е й жеттмге елж1рей кдрап, кдра ш айы м ен кдра нанын айналып-уйрДаш оты ры п бер ген ш ойладым, \"Bip- б1рще суй еу боп ж урсендерпп!\" — деген аналык, ттлепн ойладым. Анамыз ортак, адамдай екем1з, \"С ултанбек екеуш щ кдтарынан еспгендер1 менщ де 6ip кунэмнен бе екен?\" — деп шггей мужиуцм. Амантай ипмнщ басына ic тусп. Т ой дегендД ендД т у а м д е тана к е р е т ш ш ы гарм ы н д ед 1м. Бейб1т уйленетш болды. — Беке, сДздщ т у п щ з кетпейдД, атасы 60 ж ы лды ты н тойламапты д еген бДздщ су й еп м 1зге тад ба, ж асац ы з ! — д еп 6ip iHiM нык,тап айтты (Турсы нгазы ). \"Ж аса й ы н , 6ipaK, балам ньщ у й л е н у то й ы м ен к р сы п жасайын\", — деп, болашак, кудаларыма кулакрдтыс етш ем: \"Кдз1р гамдД гам сы найды, е ю той ды кр сы п ж асаута кдрсы ем естз\", — дедь Белет таратгы м . К ец е с М устаханулы : \"Т о й да тДлепмДздД гамге кдратып айтамыз? Саган ба, келш ге ме? Келш щ мен к,оса т у р е г е п т у р а с ь щ б а ? ” - д е д г М е н кумДлжДаДм. TyciHAi. Сейпп, 2 тойды 2 баскд жасауды уйтарып, маусымныц 16-сы н белпледДм. Амантайым ам ан-есен кдсыма кедаД. ЕндД А уха д и ев агам ауыры п кдлды. 17 пер зен тген Tipi ж у р ге н Н у р ж е к е н щ жалгыз anKeci кдйтыс болды. Той м езгш тэты кешнге ысырылды. 215

'fxkyam i НфМ !-ры_____________________ А й заш ты ц атасы Т ур тан н екем инсульт алды. Той тэты к е ш н г е кдлды ры лды . С у л т а н б е к т щ к,ызы Гулж анды турмыскд узатгык, Кдд ай га uiyKip, кдз1р С ултан бек ортамызда, Куаныш кдсымызда, Амантай арамызда, Кецес атамыз бен Кербез ж ецгеш з аман-есен терйпзде отыр. Султанбек, Куаныш: ем1рден тататын дэм-туздарыц 100-ге д ей ш таусылмасын, ата-бабамыздын, ен, кдсиетп ыдысы — 6ip-6ip торсыкуы сендерге тарту етеюн! Арнау А гай ы н -туы с алкдлап, Алакднына салмаса; Н акаты ж уртьщ риза боп, К,арап Meftipi кднбаса, Алпыскд келш не керек, Алтындай к£1п кы з берген Крйын журтьщ ныц кецш Ж урген-турраньща толмаса!? Алпысты тойлап не керек, Ер ждгптщ уш журты Б1рдей аркд-жаркр болмаса!? 1. А кж азы к,тан келш отырран туы стар ы — е з ж урты; 2. А р и и apFbiH H aFauibicbi К е н ж е г а з ы н ы , 6 e p r i нагаш ысы елппбек Тургангазы Ж аппаркулов, бел нагаш ы сы Т у р ахм ет Н урб еков-п; 3. Ш ы м к е н т - Т у л ю б а с т а н к е л г е н к,айы н ж у р т т ы ор ы н дар ы нан тургы зы п, кр л coFbin крш ем ет кд1лады. Кекж ал арыстандай курюреп, Крмдашран квдранша томатасын сш алеп, Ел1 у ш ш ар ы н алды на тосы п, Ж ур ты уш ш ж аны н ортага сальш, Шенддмен д е meKicin, Азулы мен д е Ticrecin, Текттлермен тендей icrecin, Елдщ кекеш ндеп ш тауы п айтатьга, Крсыньщ д е а кэбатынад-ак, кдйтатын 216

TepiH Ae Ш ер х ан к е к е ц оты рм аса, Алпыс ж асты ардак,тап та не к е р е к ?! Ж ергепн де \"к^з-э\", \"кыз-э\" деп кызык, щгалаган, Ж у р е бастатанында \"6i3-e\", “6i3-e\" д еп кд1зды ез1н е ьщрайлаган, O kji бастатанда оцды kjj3 б е н ендд кдгздарга хатгы кдрдай бораткдн, Бозбала ж 1пт боз ала танда Култэй ж ецгем е крл арткдн, 40-ында да, 50-шде де, 60-ында да атьга Култэй деп крйып, З аты н сан ал уан Kj>i3Fa елецмен сы р айткдн, Э й ел десе, ец эдем1 ce3i мен ец асыл сез1мш арнаган, Алдымда ацк^глдап ж у р м е се Тумагам, Кдра сезбен кдгз-келшшектз кдрата алмай кдра тер боп мен артында кдрацдамасам, Акдгн деп ардак,тамаган, Ага деп жалпак,тамаган, 1ш боп i3eT кдглмаган, Бауыр боп буйрек бурмаган Бей-жай, бойкуйез 60 маган не керек? Тым жакдщдап кетсем, А н а iHiAepiMAi экп елетш алам б а д еп к^шак,тап; Оларды емектеп кетсем, Бексултан дарды ц к е ц ш н е к е п кдла м а д еп сипак,тап; Жакршдатк,ысы кеп ауыл мен ауылдьщ арасын, Алыстаткргсы келм ей iiri м ен ш ш щ кдрасын, Т е ц таразы , эд1л кдзы боп ж у р е тш Шалкнып тер1мде Ш ериаздан агам отырмаса, Ага таба алмаган Алпысты Тойлап та, Teri, н е керек? ЦК-да отырганда, М айда ce3i мандайыцнан сипагандай, 217

Ъ каятт Нф/ак!-уш____________________ Баспада отыраганда, Крйран крлы тагдырынды кдйта кдрагандай, Зейнетке шыкданда, Кггэбщ нан бу р ы н ез1цад бауы ры н а баларандай У лкен м ен Kinrire д е шшшей1л, Алые пен жакдшра да 6ip пешл, Эб1лмэж ш дей эд1л ага таппасам, Алпыс жыл бул дуниеде сандалып не керек?! Крнак, кдьлсан,, Таудай боп Tepiiyy толтыратын, Кдлжьщдаса кдлсац, Э зш м ен айызынды кдндыратын, Кудалырынан аралыры артык, Аралырынан кудальпы кдшбат, Кудандай курмепз, шщ дей i3erri Таубалдыдай куда таппасам, Алпыекд дейш кдтын альш, бала суш п не керек?! \"Терем \" деп тебесш е кетерген, Келш баратын ж ерге де, Тер ем уш ш деп e3i жугзре женелген, Рурыптьщ кдзы ры 6i3re ж еткен кенеден, TeAiM алран ак, к и м е ш е к п енеден, Агайыннын, арасьш шпн жары п ж1берш iuieiiMeH ж ал гауга e3ip тураты н , Арамыз таптырран бала ушш, Кдз1р ж ат са , кдз1р тур аты н Турандай асыл ж ецгец айналып-ушршп журмесе, Бул дуниеде 6 ip к у н eMip cy p in н е к е р е к ? ! Бас-аярьща кдрамай, Бар-жорьщды санамай, Eri3iHe ем1нген баладай Ыржиып Теленщ оц жагында турмаса, Ж ымиып Дулатьщ сол жатында журмесе, М эш инесш эйелш ен артык, кутетш, Эйелш айына 6ip рет, М эш инесш кунш е ж уз рет сыйпайтын. 218

УЛ ом пъм Ж азда тау-таудьщ сагасында, Кейде ©сектщ жагасында Алматы мен Ж аркентгщ арасында Акжолыц ш атдллап журш-турмаса, Адал достан артык,кунды еш тец еа де жок, ecci3 дуниеш Алпыс жыл куып не керек?! Ж и га н м альш ан н е ез1, Не езге опа таппай, Терт тулш дуниенщ терт жагына тарап тенпреп кеткен Ен; т уп ю ж е тш и п атасы — К дры нбай; \"Шык, эй!\" - деп, Алдар К есеш де уш нен айдап шыккысы келген Алтыншы атасы Шыгайбай; \"Барып кдйт, алып кдйт!\" — деп ж алты з кд1зы Баян н ан д а ток,сан м ьщ ы н 1дымбат санаган BeciHmi са р а ц атасы Кдрабай; Болыс болтанда да 6ip адамга 6ip туш р дэн бермеген, 16-жылы ю л боздакуы эскерге •пз1мдеп байлап берген, Кэддмп Сэбит М укднов жазатын TepTiHmi атасы Итбай болыс, З к е с т е н болысгыкзы эншешн кдраз жуз1нде алып кдрк, болтан YuiiHuii атасы Елш бай сарац, \"Сарацнан сарац туады Адам айтса нантысыз\" деген гой, А, кудай 6i3re берген адал сарацдыгыцды б1здентуганадалбалаларымызгадабер!\" — депттлеген Еюшш атасы Сержбайдан, Ж ер барьш хабар бермесш, Ец дегендеп ец 6ipiHuii э к е а Сепзбайдан ©л/мм д есец , ау зы ц а 6ip кдсык, с у там ы збай ты н Кэддрбекке кудай курдас кцш жаратпаса; \"©ле кдлсам д а ж инайтын мы ц тец гец гой, Соныц есебш ен ею ж уз тецге бере туршы!\" — десец, 219

Ы с у ш м M t fM i- y m ___________________________ \"Ойбай, езш нщ де аш ж ургеш ме е ю кун болды\", — деп enipen ж1беретш, 7 атасынан 6epi сарандык, узымей келе жаткдн Куанышбайдай кдсиетп сарацга К уд ай aFa кдглып ж аратпаса, Е ю саран, ш щ нщ кдсында, Ж ом ар т сы н ы п ю>13-келшшекке к^ры ндамасац, Бул дуниеде 60-кд келгенше будан артык, кдгаык, керем д еп дэмеленудщ e3i не керек?! Таудай денесш ен томпандап, О рм анн ан адасы п ауы лга Kipin ке тк ен аюдай Алдьща тусш крмпацдап, \"Ойбай-ай, Ж у п а р керш крймас па екен ?!\" — деп, зэре-куты кдлмай жалтандап, Ж умсаган жагъща жупрш, Ш ак^фБан ж агы ц а cypiHin, Ж етш кеп, ж етш баратын Турсынгазыдай дэу ш щ болмаса, А лпы скд кедддм деп пиренш, К ур бекер муртынды шиыртаньщ KiM re ке р е к ? ! Ж ан ы акдш, е щ алтын, Bip келш ш ек к ец ш жакдш Айзаш тьщ к езш ала 6epin: \"CeH ci3 кдлай eMip cy p in келгенмш ? Ж у р ш едщ сен кдйда? Адалдык,тьщ бе тш ж ы рты п тагды рьщ а енгенмш , М ен батьфмьга сен барда. Сацлак,танып ер ге кулаш сермеддм, М ен тулгамын сен барда. Сенен артык, устаз алдын кермедш, М ен тулама сен барда. У мен балды кезек ж уты п келемш, М ен мещ тлж сен барда. 220

Сараркддай кендтцлд кеземш, М ен шеказддк сен барда. Аскдр ш ьщ га тебесш ен кдраган, М ен бш кпш сен барда. М ухиттьщ да тер ец д т тук емес, М ен туцгиык, сен барда. С ен щ кезщ еркелете кддалса, М енен сулу ж ан бар ма? Алдымызда - булдыр гайып кур елее, Батады тек сол жанра. С ен с1з кдлай ендд eMip сурер м ш , Ж ан ауыртпас ж ол кдйда? EciMiHAi ттл у ш ы н а байланган Атамадым. 0Aci3 рана эйел екем \"Н е пайда?!\" — деп, мойньща асылмаса, О л ейелдщ 6ipece бетш е кдрап, Bipece етш е кдрап, Ж азарьщ ды жазбасац, Айтарьщды айтпасац, Алпыс жыл еркек атанып, Оты з ж ы л ж азуш ы деген атты былрап не керек? Тацертен, кетсем, туске дейш жок, боп, Тусте кетсем, куш бойы жок, боп, СЗздердщ ойларьщызша, 6ip сулудьщ бергенгн кднып шип, Берм еген ш сор ы п iuiin, К,ол-аярымда э л ж ок, Бет-аузымда эр жок, Айтатын eiipiriM де таусылып, Келденец тартатын куэлер1м де таусылып, Кдйда барып, кдйдан келгешмдд де аш ып айта алмай, Ю рм еуге б арар ж е р ж ок, Kipin келуге ба та алмай, ©з уйщ е емес, эшафоткд мойнынды Тоскдлы келе жаткдндай босаганы эрец аттаганында, Субхан алланы сан р ет кдйталаранында, \"Е, адаспай, aw reyip, уйдД т а ш ъ щ ба? 221

Шхушш Нф М г-ум________________ _ _ _ Варган ж е р щ аш яибердд ме, ток, ж1бердд ме? Ш ай iuie саласьщ ба? Ж ок, ет жыльпып берешн бе?\" — деп, алдьщнан Айзаштай кдтыньщ жымиып шыкдаса, бул дуниеге 60 ж ы л емес, 60 сек ен т аялдап не керек? \"К ец ш м кдлып достан да, душ паннан да, Алдамаган м м кдлды Tipi ж ан д а?\" — деп, ойсырап, тущлш, мужШп, еш ым кимейтш, ешмм 1з д е м е й т т ecK i KHiM к у с ап д и ва н н ь щ куы сы н д а мыж- тыж ы ц шыгып жаткднда, \"П апа, мамамды к у т е а з б е , ж ок, кугпей-ак, ш ай im e 6epeci3 бе?\" — деп, Эселдей келш щ келш дастаркднга тпакьгрып турмаса, А лпы с ж ы л керддм деген ж ум агац Алпыс ж ы л тарткдн тозакда тец емес пе? Осынын, бэрш маган кудайдыц бергеш ушш, С о н ы б ш п куттык,тауга к ул и журтын, к е л г е т уш ш , TL/veyu б и д щ туяк,тары, Е ш м уха н б ет пен Н у р ж е к е н щ шырак,тары Бейбп- пен Еруланньщ Бес эпкесш бес жакда узатып Крскдйып алдарыцызда турран, Т у р сы н н ь щ т е т е iHici, Султанбек пен Гулнардьщ туган атасы, Айзаш тыц крткдн кдра шальшьщ Тойын тойдай толкытып, К уан ы ш ы н ш екс1з шалк*>пып, К ец ш н бш кке жетюзш, Тебесш кекке т и п з т отырган Ci3Aep уш ш 6ip алып кряйыкдш ! 222

_________________ ____________ Шамшин КДЗАК,ТЬЩ БАЛАСЫ ОРЫСШ А ОК.ЫМАСА АДАМ БОЛМАЙ МА? Э ла е бул к еш еп к е ц е с за т н ы н да гы уранньщ кдйт а ба с K&repyi м е? Гулжанат Ш ОНАБАЙ Соцгы кезде кдрапайым азаматтарды былай крйганда, ултты мы зды ц кейб1р зиялы eKiAAepi ул-кдязын оры с мектебш е беру дертш е уш ы рай бастапты . \"Казак, мектебш щ окдггу д ер е ж еа нашар, талапкд сай емес\" деген желеумен баласын баскд мектепке ауыстырып ж ене онысын намы с керм ей айты п ж урген таланттары м ы з д а бар. © кш ш гп-ак, А н а т гм ш з д щ кдддр1 кдшып, ултгык, намысымыздыц аякдд таптала бастаганы ма, элде шынымен кдзак,тыц баласы оры сш а окдш аса адам болмай ма? Э лде бул к еш еп кец ес заманы ур ан ы н ы ц кбайта б а с K eTepyi ме? О сы сауалымызга 6i3 темендепдей ж ауаптар алдык, Бексултан Н ¥ Р Ж ЕК Е¥Л Ы , ж азуш ы: — Р есей ге бодан болм ай т ур ган 300 ж ы л б у р ы н 6i3 жабайы халык, болдык, па, \"кдзак, орысш а окдямаса адам болмайды\" деген не сез? Елдщ бетке устар тулгаларына айналган 70-ж ы лдардагы ж аста рд ьщ 93i ауы л дан шыкддан а з а м а т та р е м е с п е ед1?! К,аны ш С э т б а е в , А х м е т Ж уб а н о в т а р кдзакдю о кд ш аса кдйдан шык,ты? А л баласы мен нем ересш орыс м ектебш е 6epin жаткдн зиялылар болса, осы сурак;гы солардыц езш е крйса кдйтер екен? М ен щ ш е, дел K£3ip о р ы сш а ауы здан ган балалардан д убера-ш убера, apFbi тегш бы м ей тш ур ты н -ж ы лтьщ пайда тапкдшггар гана шыгады. ©3iMi3 кез ш д е m encep i м ол тек ауданда турсак, та, баламызды ерш бей кдзак, мектебш е тасы ганбы з. Б1лем, 6ip замандастарым бар, ауы лда о н жыл, кдлада бес ж ы л кдзакди окы са д а ул-кдеы н орысш ага берйгп. Бул дегеш щ з — езшдд айтпаганда, ананьщ супн , ата-бабаныц уркдш сыйламау деген сез. С осы н \"кдзак, мектеб!нде б ш м н аш ар бергледд\" дегендд и м ш ы гары п жур, соны айтыцыздаршы?! \"Ж ас Алаш\", 13.11.2001-жыл. 223

b iir итан Нфкеке-улы____________________ МЕРЕЙТОЙ К.УЛНЫШТАРЫЦЫЗЕА ОРТАКДЫЗ Гэзеттердщ арасында \"Шалкардьщ\" орны айрыкди. Араб жене Кирилл кррпшен шыгып туратын оны мен ерекше курметтейтшмш. ШетелдДк бауырларымыздьщ OMipiH, турмысын, пшрлерш 6i3re жетгазш туратын ол \"Шалкдрдьщ\" жабылып к,алуы жаныма бататын-ды. К,абанбай батырдыц е р л т н , ак, атандарга бола Дэулетбаймен араздасып кдлып, Сарыбел жакда кешш кететаш алгаш мен осы гэзеттен OK^iFaH ед1м. Кдйсыб1реулерше оны Кдбанбайдыц атьгаа дак, туарегш кд1лык, демей, шындык, аркаыы батыр бабамыздьщ мерт мшезш керсеткен! маган унаган-ды. Шындык^ъщ езшен артык, эдемш к жок, сол барытын ары жалгастыратын \"Шалкдр 2\"-ге тек табыс, ел мен елдд елдеспруде сэтплж ■плеймш! \"Шалкдр-2\", 2001-жыл. КДЗЫБЕК БЕК Крзыбек бек Тауасарулы — он сепзшпп гасырда eMip сурген адам. Ол 1692-жылы туып, 1776-жылы 84 жасында кдйтыс болады. 0Keci бай Kici болгандыкуан, Кдзыбек жастайынан Букдрада бш м алып, кейш Муюзд[ ©теген батыр атаман G3iHin бала куннен 6ipre ескен досымен 6ipre Ыстамбул, Тегеран, Рим крлаларын аралайды. Еуропаны Kepin, Ресей аркдглы елге оралады. Оку, бшмнщ аркасьшда ол 6ipiieine кхгэп жазады, 6ipaK, олар сакуалмаган, жогалып кеткен. Б1здщ заманымызга \"Туп-тук^аниан ез1ме шёйш\" деген шеж1ре —естелж KiTa6i мен \"Yftcin огылан\" атгы дастаны, \"Сарырсек болганда\" деген ем1рбаяндык, толгауы жэне 6ip топ елещ гана жеткен. Казыбек бек - 1723-жылы крзак;гы кдлмакуар шауып, \"Ак;габан шубырынды, Алкакел сулама\" атанган Отан согысына бастан-аяк,кртыскри батыр. Ол казак, халкдтын, кемецгер акршы Букар жыраудыц касында болып, оныц 6ipa3 елещн хатка 'iycipreH. Крзак,тьщ ейгш жыраулары Кржаберген мен Ак,тамбердш1 керген. Казак, хандары 224

Сэмеке, Эбшфйыр, Жолбарыс, Эбглмэмбет, Абылаймен замандас болрандык,тан, олар ж айында 6ipa3 niKip кдлдырган. Кдлмакдсд кдрсы Отан соры сы ны ц Heri3ri уйымдастырушылары Теле, Кдзыбек, Эйтеке билермен тюрлес, сыйлас болса, \"Ак,табан нгубырынды\" кез1ндеп кдзак,тын, улы батырлары epi крлбасы Багенбай, Кдбанбай, Наурызбайлармен бастас, акдглдас болтан. К,азыбек бек Беген бай , К,абанбай, Н ауры зб ай батырлардын, кдлай крлбасы болганын, кэлмак,тармен кдлай сорыскднын, к,андай эддспен жаудан айласын асыррандык,тарын — 6a p iH кезбен K e p re H i бойынша баяндайды. Кдзак,тарихы ушш онын, 6 a p i алтын кдзынага тец. Бурын аты рана белгш, 6ipaK , нак,ты кдндай ерлж керсеткеш мел1м болмай келген 6 ip a 3 батыр мен ханнын, да ем1рдеректерш Кдзыбек бек нак,ты жазады. Аты ацызга айналган Кдрасай, Агынтай, Крйгеддд, Сацырык, Олжабай, Белек батырлардын; ерлжтерш суйсше баяндайды. Кдзак, тарихындагы аса елеул1 окцралардыц кдтарына жататын 1643-ж ылры Орбулак, ж е щ с т , 1726-ж ы лры Ордабасы жиыны мен \"Кдлмак, кдтрылган\" майданын, 1729-жылры Ацыракдй шайкдсын, Белек пен Ацрырак,тьщ, Кдбанбай мен Аркдуылдьщ, Наурызбай мен Кдскелецнщ, Шамалранныц жекпе-жектерш, Бегенбайдьщ ер сорыскд кдлай алдын ала мукдят эз1рленет1нт — 6epiH тетгш теп ецпмелейдг К,азыбек бек Тауасарулы сонымен к,атар к,азак, халкдшыц ата тепн баяндайтын улкен шеж1ре де жазган. Ол Матай атасы ж азьт, сак,тап келе жаткдн Ата шеж1реге мурагер болып, соны одан ары жалгастыра жазады. 2000-жылы Фараби атындагы Кдзак,мемлекетпк ултгык, университет! \"Кдзыбек бек Тауасарулы — тарихи тулга, ралым жене акдщ\" деген татдярыпта ры л ы м и конференция епизш, оныц тарихи ецбектерше зор 6aFa бердд. Кдзыбек бек Тауасарулыныц \"Туп-тукцаннан ез1ме шейш\" атгы KiTe6i, 2002-жылы елецдер жинагы жарык, кердд. Алматы облысы Жамбыл ауданында ол жерленген жер Кдзыбек бек кдястауы аталады, сол ауданда Кдзыбек бек бекет1 бар. \"¥Э-га\" 225

Ъексутан НфкеЬ-ты___________ _____________ БАСШЫЛАР СЫЙЛАС БОЛСА, БАСКДЛАР KJ1MAC БОЛАР Н аурыз айы ны ц 1-щде Алатау бит ндеп Шымбулак, шаткдлына ТМД-Fa муш е елдерд/ц Првзиденттерi б/рш ен соц 6ipi жайдарлы ж узбен келзп ж апы. Айнала аппак крр. Квцмдер) д е олардьщ аппак, керцщ ... Р всм и к,атк,ылдык,тан аулак, 6api д е е»н'н-еркш дидарласты. Бул жаца заман урдзанде ТМД аясындаш мемлекет басшыларыныц бейресм и нем есе \"галстуказ кеэдесуГ'ед1. Олар эр мемлекеттщ атынан свйлейп'ндара басш ы лар. О лар м ундай баскосуларда элдекандай кужаттарта крл крймаса да, мемлекет муддеа'ндеп нэз/к м эселелерд/ к ец дастаркдн усп нд е нем есе емш -ерю н жайтаскдн кдлыпта ой бвлзсе отырып ш еш уге ш лей куш берет !н э р i тусш/'стш ке алы п келет ш адами 6ip кдсиеттердщ к м л н табатыны свза'з. 2002-ж ылы К,азакстан П резидент ш щ кдтысуымен ел/м /зде осындай бейресм и уш кездесу вткен екен. Олар ж азушы Бексултан Н¥РЖ ЕКЕ¥ЛЫ НЫ Ц толганысына взек болыпты. \"Жылкдл — юсшескенше, адам —сейлескенше\" деген екен атам к,азак,. Жакдандасудыц, туспшсудщ тетш сейлесуде екенш ежелден-ак, б1лген елшз гой. Алайда сейлесудщ де сан Typi бар. Тй дест, сезге кеп кдлу да сейлесуге жатады. “Тау мен тасты жел бузады, адамзатгы сез бузады\" деп жатамыз. Демек сейлесе 6L\\yде сикдгрлы енер. Сейлей алган еркек суйгенш тындатады, сейлей aAFan басшы елш тыцдатады. Адамньщ да, елдщ де тагдырын кеп жардайда сейлесу шешедь 2002-жыл буран KQ3iMi3Ai б1ржола жетюздь Геродоттьщ айтуынша, ертедег1 ел басшылары мемлекетаралык, меселелердд дастаркдн басында дем-туз тата отырып шешкен екен. Кдзак, —дэм-тузды айрыкдна багалайтын халык, Осы ежелп ел дэстурш Елбасымыз элемге эйпледд: езшщ отбасындагы дастаркднынан керпп ел басшыларына дам-туз да таткызды. Арнайы ас irneTiH орындарда ш етелдш сыйлы 226

крнацтарра дам тапуазу бурын да бар халыкдралык,дэстур ед1, ал ел Президента ез ушне езге елдщ басшыларын шакдгрып, к,онак, ету кдзак, елшде рана орын алган айрыкдна OK,HFa болды. Элем елдер! ушш бул умыт болганды жацрырткдн жацалык, болганмен, кдзак, ушш ата дэстур-дт Кецседег1 креслода отырран Цзян Цзэминь де, Назарбаевтыц отбасында отырран КДР Терарасы да, эрине, 6ip адам. BipaK, Цзян Цзэминнщ кецседегт ресми ецпмеа мен Назарбаевтьщ отбасындагы еркш эщтмеанде айырма жок, Тераганыц кец1л кушнде еш esrepic жок, деп кдлай айтарсыц. Немесе устел басындагы Путиннщ кещл куш мен Шымбулацта шацры теуш журген Путиннщ кец1л кушнде айырма жок, деп KiM Kecin айта алар. Басшылардыц адами жакцшдасуыныц жацаша турш элем журпныльпы Кдзакртаннан кердд. Н аурыз айында ТМД-Fa 6ipiK K eH ел басш ылары К,азак,станда бас к,осып, эдеттег1дей дэстурл1 жиын етюзген соц, кэд1м1т арнайы кездескен бауырлардай Шымбулацты аралады. Ешимге жамандык, ттлемейтш елдщ дэм-тузын татты, тау-тасын аралады, эз1л эцпмесш тындады: эрюмнщ жагдайы ез ел1нде жургендей халге жакдшдады. ©з елш суйетш ер басшы б1зддц елге де ерекше рлгипат керсете бастады. К,онакжайлык, кдзацтар ушш саясаттыц амалы емес, улттык, мшез екенд1гше кебшщ кез1 жетп. ПНлдетц шыжыган кезш де Орталык, Азия мемлекеп-epi мен Ресейдщ лидерлер1 тары да Ацтауды аралады. Тары да ресми кдтынастан repi емш-еркш сейлесут емш-ерюн журш-туруы айрыкща кезге тус-ri. Агайынра келген агайындарды кергендей болдык, Сонымен крлымыз неге жетп? Ешюмнен ештеце дауламайтын, еппамге ешцашан жамандык, ойламайтын, тусшкгпк пен сыйластьщтан артык,ештецеш багаламайтын ел екен тц д ! таныта туспк. Эке-ш еш ем1здщ цасы м ы зда ж у р ген ш ен , к,атын- баламыздыц аман болганынан артык, бакцгг щдемей-пн ел екетм1здд эйпледж. Асгам сез бен устем мшездщ езш езгеге жасаран кцянат деп уратынымызды таны-лык, Bapi 227

Чэвксутан Hyjnlceke-mu________________ ________ кдтын-баланын, кдмы уппн, Отан уппн. Оныц и п л т н ел кередд. \"CbifiFa —сый, сырара —бал\" дегендд де казак, айтады. Жакдянда рана Назарбаев Ресей мен Кдьггайра крнак,болып кдйтты. Ею алып керипм1здщ басшылары аралас-куралас болуды ары жалрастырды. Ниетке — ниет, ытипаткд — ьлтипат деген осы болса керек. Ал муньщ иплшн юм кередд? Элем кередд. Оньщ шпнде алдымен орыстар, кдггайлар, кдзацтар кередд. Элемнщ 6ip бурышындагы татулык, пен тусшюпктщ шарапаты барлык, элем халы цтары н кдм ты са, элем н щ 6ip бурышындагы тартыс пен кднтегютщ кесапаты тиедд. Сондыцтан кдзак,тыц Елбасы — кдзак,тыц рана емес, барлык, элемнщ тыныш тыры yuiiH де тыным таппай ж у р ген адам. CoFaH орай , К,азак,стан раламньщ уйлеамдшгш сак,таура улес крсатын ipreAi ел екенддгш бэрш!з де мацтан етуге тш стз. Дэмдес, туздас елдердщ ец басты жеткптп — татулык. Эр жылды татулыцта, тыныштыцта кдрсы алып отырранра не жетон! Басшылары сыйласкдн халык, сез жок, взара да сыйласады. “Е гем ен Казахстан\", 29.12.2002-жыл. КДД1РЛ1 65 Кецес Мустаханулы Аухадиевке Баскр заман мен баскд уакдяткр сэуегейлж жасамай- ак, кряйын, дэл Kp3ipri XXI-расырдыц бас кез1нде ем!р cypin жаткдн ага урпак, Кецес Мустаханулы Аухадиевп 6ip юодей-ак, бдледд. \"К ейш п урпак, 6i3ine eMip сурсш”, - деп мен ез OMipiMAi езгеге улп ете алмаймын, б1рак,олардыц 6i3 кдлай eM ip сурген1м1зд1 быгеш артык, емес... Тэрбиенщ де, б ш м н щ де ец ражабы — шындыцты б!лу, шындык, жолындагы куресп мецгеру\", - дейдд езшщ \"Эшр жолы - тар сокддак,\" азты естелйс ютэб1нде Кецес Мустаханулы Аухадиев.

Мамаши 1938-ж. 27-желток.санда Бартогайдыц астындагы Малыбай деген ауылда \"К^1зыл жулдыз\" колхозында 26 жастагы Мустахан мен Зинатайдьщ отбасында дуниеге келит. Э к еа Мустахан 1939-жылы, ярни Кецес 6ip жаскд эм толмай жатып, ал ез1 27-ге ендд шыкдднда эскери мшдетш етеуге кетедд. Содан фин согысына, одан ¥лы Отан сорысына кдтысады. С оцры хаты 1941-жылдыц 14- маусымында жазылыпты. Сол 29 жасынан кейш ол xicim керген адам жок, Шешес1 Зинатай Малыбайда к,ой фермасыньщ. сиыр фермасынын, Menrepymici болып icreirri. 1945-ж. Кецес Мустаханулы Малыбайдагы кдзакдна-уйрырша мектепттц 1-класына барады. Ал 4-класты К ексу ауданындагы Майтебеде орысша бтредд. Содан кешн ©HAipic деген ауылда 7-класты 6m p in , 10-класты Сарезек стансасында аяк,тайды. Шешес1 Зинатай Майтебеде тем1ржолда жол шолушы болып icTeflAi. 16 юле кджетп жупн аркдсына салып ап кугане 8 шакд>1рым жердд жаяу шолып кдйтады екен. Бес жыл бойы 1952-ден 1957-жылга дешн. Кецес М устаханулы 1960-жылы Ш убар ауыл шаруашылык,техникумьш 6iTipin, техник-механик болып шырады. Какецьпц будан арры ешр тарихы кепш1л1г1м1зге белгш. Ce6e6i оныц будан кейшп eMipi — непзшен кррамдык, ешр. Сол жылы Жаркентгеп \"Ушарал\" колхозьша механик болып орналасады. 1962-жылы кекекте Панфилов аудандык, комсомол комитетшщ 1-хатшысы боп сайланады. Оран себеп болтан агамыз - жазушы, кдйраткер Сейдэл1м Тэнекеев арамызда отыр. 1968- жылы Алматы обкомыныц 1-хатшысы; 1969- жылы К,азак,стан К омсом олы Орталык, Комитетшщ идеологиялык. хатшысы; 1971-жылы дел 27-желток.сан кун1 Алматыныц Совет аудандык, партия комитетйпц 1-хатшысы; 1975-жылы Алматы к,алалык, атк,ару комитетш щ терарасы, ярни мэр1;

Ъексутан 'НфкеЬ-ты______________ _______ 1978- жылы кекекте Алматы облыстык, партия комитетшщ 1-хатшысы; Сол ж ылдыц 18-желток.санында К,азак,стан Компартиясы Орталык, Комитетшщ Бюро мушеа; 1979- жылы СССРО Жогарпл Сове11нщ депутаты. 1985-жылдын, к узш е д еш н кетерглген мансап, ж огары лаган кдлзмет осындай. \"MeHi крррап кдлура Крнаевтын, да мумкшддп кдлмаганын жагдайга кдрап шамаладым. М ен ynriH 03iHAi курбан кдллдемесем, о Kicire не ек пе айтайын? ©Mipre. тагдырыма да айтар екпем не? TpaKTip бригадасы ны ц бригадирлш ш ен республика тардырын ш еш етш 6ip топ басшынын, кдтарына дешн кетерШ п, Орталык, К ом итета н, Бю ро м у ш е а болдым... Сол жолда 6ip адамнан жак,сылык, керсем, оны Крнаевтан керддм. Кейде ппсщдей, кейде баласындай кердд. Сонын, бэрш умьпъш, болтанды болмагандай санап, о K icire кдлай ренжимш?\" — деп жазыпты ол езшщ аталмыш естелж ютэбшде. Бул, менщше, еркектщ epKeri FaHa айта алатын соз. Б1реулер iperoxin, элдеюмдер кдрсылык, жасап райбатгап жаткднда, тастушн бекшддм де, кетер1мде улпсш керш, узак, жыл таж1рибесш адраныма рахметзмдд айттым\", — деу нагыз кдзакдл хас батырлык, емес пе? Батыр да 6ipey-MipeyAi ашумен аттан аударып тастар едд, KaxeHAiKi рухани батырлык,! Рухани бюктщ. Онын, осылайша рухани шындалуына эуел1 Крнаевтыц e3i; сонан сон; эр кез агальпы мен устаздышн аямаран, кдзакдын, маркрскд улдарыньщ 6ipi Асанбай Аскаров; одан кейш казак, елш баскдруда Крнаевтан кешн eKiHini басшы болган, к,андай мансапта да асып-таспайтын асыл MiHe3iMeH улп болтан, бупнде арамызда ардагер ага боп отырран Бэйкен Эппмов айрыкдга улес крскднын 6i3 бугш ризашылыкден этап етуге тшсшз. Кэкец кудалау, кдлсымдау сияк,ты сын дэу1рдд де кепш. К,асак,ана Главрисстройдын, кдтардары шженер1 д эр еж е сш е деш н тем ендеттг Былайша айтк,анда, Хантэщршщ басынан Tycipin, ханнын, крйын куртгаушы етш крйды. Намыстан куйсш, caFbi сынсын дедд. Ражап: куймедд, сэры сынбады. Неге? OFaH жауагггы Менддбаев, Камалиденов аттандырран алуан комиссияныц 230

аныкд-амалары бередь К экец облысты баскдрган жылдары партия Fa кдбылданрандардыц KeniiiiAiri кдзак,тар екен; ауданныц, ауылдьщ басшыларынын, Ke6i кдзакуар болып KeTimi; Алматыдагы ж орарпя о к у о р ы н дары н баскдры п oTupFaH ректорлар м ен д еректердщ кеб! тары кдзак, екен; ол аздай студенттердщ де белен просенп кдзак, болып ШЫРЫПТЫ. Я т и Аухадиев кдзак, халкд1 ушш кд1змет жасапты. Мундай щялмысыныц e3i халкдша кдкзмет керсету болып шыгатын адамньщ сэры, айтыцыздаршы, сынушы ма ед1?! Эйгш желтокранды уйымдастырушылардьщ 6ipi деп те, Крнаев пен Аскдровтыц uiexipTi деп те сан алуан сурацтар мен жауапкд тартудьщ турлерш кдптаткднмен, ары да, жаны да таза Кэкец; алденеш кггей алмаса, кез1нде кггей алмаган uibiFap, 6ipaK, 6ip кдгзметкерге не кдтардагы кдра uiapyaFa, 6ipAe-6ip адамга кдянат жасап кермеген Кэкец сагын да сындармай, барын да тайдырмай аман- есен 65-ке келш тап ортамызда отыр. Осындай aFa ушш, осындай Ьплерщ ушш, осындай кдзак,тыц Азаматы уппн алып крйыцыздар! КДЗЫБЕК БЕК ТАУАСАРУЛЫ \"Мен дуниеде ез журтымнан аскдн ел бар деп танымаймын\". — Мен е з 1м шыкддн журтты ерекше нарык,таймын. Б1здщ ж уртты ц нарк£1 — оны ц турак,тылыры, ycraFaH жершен сынатындыры. —Мен ©теген батыр екеум13 жарты дуниеш араладык, оныц уст1не ©тен тамарынан еткеннщ 6epiH тамак, кылатын крртык, кдггай елше дейш барды. Мен дуниеде ез журтымнан аскдн ел бар деп танымаймын. Муны айгкдн —эйгш эз Теленщ, Кдз дауысты Кдзыбек би мен Kiini ж уз Э й теке бидщ замандасы; кдзак, атаулыныц куларына кдршадайынан аты таныс Букдр жы рауды ц, К рж аберген, У мбетей, Ак,тамберд1 жыраулардыц кезш керген; кдзак, хандары эз Тэукеден тартып, Эбмкдйыр, Абылай, Ж олбарыс, Болат, 231

Эбьлмэмбет, Сэмекелердщ ic-эрекеттерше куэ болтан; Абылайдыц бас крлбасшылары Богембай, Кдбанбай, Наурызбайлармен 6ipre кдзак,тьщ жоцгарларта кдрсы журпзген улт азатгык, KypeciH e белсене араласкдн, сол жолда кдны мен TepiH кдтар теккен, ХУЦ-расырдыц соцында туып, ХУШ-расырдын, 2-жартысында кдйтыс болтан Кдзыбек Тауасарулы. ©з ултын дуниедеп ец кдлмбатым деп тусшген бул Кдзыбек кдй Кдзыбек? Бул Кдзыбек — эйгш шешен Кдз дауысты Кдзыбек бидщ адасы, шапырашты тайпасыныц Асыл руынан шыкдсдн Тауасар деген ю анщ баласы. Тауасар —ез кез1нде эйгш би болтан адам. \"Балам Кдз дауысты Кдзыбек бидей халыкдф кэд1рл1 болсын\", - деп, улынын, атьш Кдзыбек крйтан екен. Тауасар би 1729-жылы Ак;габан шубырынды кезшде Кррдай тубшдеп сотыста кдйтыс болады. К,азыбек Тауасарулы 1692-жылы K ,a3ipri Алматы облысыныц KypTi ауданында дуниеге келген. Ол алты жасында Бук,арадагы Халимол мед1ресесшде шэюрт болып, онда терт жыл ок,идьг. Аулына келш e3i балалар окдггады. Он жасында Кдзыбек езшен 6ip жас улкен ©тегенмен 6ip re Букдра, Самаркднткд оку ушш тэты барады. Бул ©теген — кэд1мп Ж экец — Ж амбыл Ж абаев - жырлайтын мушздд ©геген батыр. Оньщ eKeci ©тегул ете бай болтан. Bipi атак,ты бидщ, 6ipi эйгш байдьщ баласы Кдзыбек пен ©теген бшммен сусындау ушш 6ipa3 мал шашып, Азия мен Еуропаны сепз жыл аралайды. Олар эуел1 Бук,ара, Самарк,антта болып, кеш н Ауганды аралайды, одан керуенге Ьлесш Иранга барады. Содан кешн Fapan елш аралаута бел буьш, Багдаткд келедг Мохал деген юсшщ ушнде ею жыл турады, сондаты гатэпханага барып, ез бетгершше бшм алады. Кдзыбек Эл-Фараби бабамыздыц ютэптарымен осы Батдатта окдлп танысады. Кдзыбек пен ©теген Шам кдласында кдйтыс болтан ©бу Насыр бабаларыньщ басына барып зиарат етедд. Шамнан олар жаяулап туржтщ Анкир кдласына жетедд. \"Кейб1р жагдайда болмаса, кулак,уйренген соц, турж тшн TyciHy кдтын болмады\", — дейдд Кдзыбек. 232

Анкир ю тэпханасында ею ай окдяган соц олар Истамбулга жол шегедь Осында кеп уш жыл бойы мэртебе/и мектепте окдды. Одан кешн булар жургшпплермен iAecin Pomf3, япт Италияга жол тартады. Мунда кеп олар эуез ©Hepi мен сурет салу енерш ею жыл уйренедд. Содан елге кдйтарда булар Еуропаны аралай кетудд жен кередд. Жолай Мадрид елш, ярни Испанияны басып етедд, Берлинде ею ай аялдайды. Содан Ересей жерше кел1п Двц езеншщ бойындагы 6ip бай орыскд жалданып, сонда кдястап шыгады. Жазрытырым тары жолга ш ы ры п ел шеи Еддлге жетедд. Еддлге келген соц-ак, елге келедд, аман-есен ауылдарына оралады. Сыдырта айткднда, осыныц езшен-ак, Кдзыбек бек вмдрбаяныньщ окдгау, ерекше екенддп б1рден байкдлады. Ол кергендд ол кездеп кдй кдзак, квре крйды д ей аз. Сондыцтан ойра ец алгаш оралатын тужырым — Кдзыбектщ ез заманындагы сирек окдямысты болгандыры. Ол жазган соз бен ол айткдн nirap кдзак, елл ушш, оныц тарихы ушш оте-моте кунды екенддп осыдан. Мьша суреттеп Кдзыбек Тауасарулын алгаш ©теген батыр салган екен, содан тупнускд есюрш, кдгазы ыдырап бара жаткдн соц, тупнускддан С.Михаил деген Kici кдйта кеппрш 1922-жылы салыпты. Сейтш, ол юсшщ бейнеа де б1зддц заманга аман-есен жетш отыр. Кдзыбек — ез ем1ршде б1рнеше ютэп жазган адам. BipaK, оныц 6ipAe-6ipi кезшде де, кешн де ютэп болып басылып шыкдаран. ©з айтуынша, ол \"Ж епм Жолбарыс\", \"Кдрадан шыкдсдн хан Абылай\", \"Шапырашты тайпасы, Дулат табы\" деген ютэптар жазган, б1рак, оныц 6epi де эр турл1 себептермен сацталмаган, дурысы: эз1рше 6i3re 6eArici3. Ол 84 жасында, ягаи ©aim аузында жатып 1776-жылы езшщ ец соцры шырармасы \"Туп-тукцаннан ез1ме шешн\" атгы тарихи-мемуарлык, ютэбш жазып бггедд. Сол ютэп арада 217 жыл ©ткенде \"Жалын\" баспасынан биылжарык, корш отыр. Бул —ку/ш кдзак,ушш улкен куаныш. Бурын моголдык, мырза Хайдар Дулатидыц, Эб1лразы ханныц, 233

Ш сутан НфЫсе-ты________________ Ьф1дыргали Крсынулынын, тарихи жазбалары аркдхлы тарихын тугендеп келген казак, ендД казак, хандьиында eMip к еш т , казак, елшщ ыстык,-суырын ез басынан еткерген адамньщ к уэлт аркылы ез тарихын бупндей алатын болып отыр. Кдзыбек бектщ бул KiTe6i —тарихты тугендейтш аса багалы кпвп. Бул KiTen б1здщ кунге калай жетп? Оны и м жетказд)? Бул ютэптщ кириллицамен жазылган крлжазбасын баспага тапсырран — депутат-жазушы Балгабек Кд1дырбекулы. Крлжазбаны кеддмше жазылтан Халметов кеппрмеамен салыстыррандар —филология рылымыньщ кандидаты Сэрсенб1Дау1тов пен баспа сарашысы Кэмилэ Кудабаева. Б.Нуржекеулы: — Балгабек aFa, кггэп крлжазбасыньщ 6yriHri кунге калай жеткенш айтьш бергщзпп! Б.Кд1дырбекулы: — Бул К1тэп Ke3iHAe 6ip H e u ie дана болып крлдан кеппрглген. 1934-жылы бул кггептщ 6 ip данасын Эшржан Ногайбеков деген Kici кенпрдь 1937- жылы шыдеде Ораз Жандосов тущындалды. Осыдан кейш шешем меш 6 ip куш тун ортасында оятты. Шыртгай каращыда далага шык,тык, Ауыл уйкыда. Шешемнщ крлында борбага салган б1рдеме бар. Крлында тары T ececi бар. Кдфкага карай журдг Тебеге шыкдлк, Сондагы 6 ip KirenTi алып тэуеп етп. Мен де ютэпке бе-пмд) типздДм. \"Бул — бабамыз Кдбыррадан калган кггэп\", - дедь Кггэггп сонда кемдпс. 1944-жылдыц жазында ¥зынараш МТС-шщ агрономы болып Халметов деген башкурт келдь Шешемнщ уноз куптауымен кемген ютэшт кдйта ашып, элп Халметовке K em ip iriM . ©йткеш бурынгы кеипрме су ™in бузыла бастапты. Ж аца кеппрмеш Мутпай жырасы деген жерге апарып кемдш. Оны 1971-жылы гана ашьш алдым. Сейтш, оны Жуматай Тубюов деген Kicire тары кеппртпм. Содан оны кдйта кемш тастап, 1990-жылы рана б1ржола жарык, дуниеге шыгардым. 234

Мен бул кнопке крл типзген жокдын, ецдемеддм де. Окушыга ез кдлпында жетсш дедам. Кдзыбек оку 1здеп, ел аралап 18 жасында елге оралады. Экеооны 12 жасар Суцкдр деген кдазга уйлендареда. 1710- барыс жылы оньщ тущышы Кдскдры дуниеге келеда. Ол — кэдамгт Букдр жырау жырга крскдн эйгш \"Кдскдрыулы Молдабайдыц\" экес1 Кдскдры. \"Ак,табан шубырынды, Алкдкел суламаньщ\" алгашкда жылында жощарларга кдрсы ©3i кдру асынса, соцын ала кдзак, жер1н азат ету барысында Кдзыбек улкен улы Кдскдры, немерес1 Молдабай ymeyi кдтар журш ел намысы уипн алысады. Ж ан е ymeyi де ел1 мак,тан етерлжтей ерлжтер керсетеда. Алтай окуын, терген б т м ш ела ушш жумсамак, болып Кдзыбек 1ленщ оц жатындагы Малайсары жотасынан аспан элеMiн зертгейтш расытхана салдыра бастайды. BipaK, оньщ ол ецбеп еш кетеда. Ол 23 жасында, ягаи 1715-жылдан бастап кдзак,-кдлмак,согысына кдтысады. Ал 1717-жылры Аягезде болтан урыскд кдтысып, сонда алкаш ол кезде aAi Ерасыл атанып журген Кдракерей Кдбанбай батырды кереда. К елео жылы Кдзыбек Тэуке баласы Кдбылдьщ уйтаруымен Седан Рабданньщ кдршысына кдзак, eAmici боп барады. Содан 1723-жылдьщ кдасында тана елге кдйтарылады. 1723-жылы кектемде жоцгарлар кдзак, елше туткдыл шабуыл жасап, ай гш “Ак,табан шубырынды, Алкдкел сулама\" атанган кдаррьюта ушыратады. \"Енда мен найза устаган кап кдзакдъщ 6ipiMiH, кэдамп кеудесшде кдпкдны, дорбасында талкдны, Ke3i керегеде, аяры узецг4де кдзакдын\", — дейда Кдзыбектщ e3i. Ka3i ашык, 6ipA eH-6ip бшмда адам сол болрандык,тан, жаудыц крл астында кдлран кдзак,тардьщ басын 6ipiKTipin, аскер жиып, Кдзыбек бек Ж етзсу кдзак,тарына крлбасшылык, жасайды. Ол сол кезде Лабас аталган 1ле Алатауынын, a p 6 ip сайы мен крйнауына кдзак, эскер1н ак,ылмен орналасты ры п, ж ер д щ ьщ гайын c o f h c жардайында ете шеберлжпен пайдаланады. Елд| аман сак,тау Кдзыбектщ ец непзп макраты болады. Оныц уйымдастырушылык, кдб1лет1 жау басып алган 235

Ъвксутан 'Нфзкекв-уш_________________________ жердеп халык,тыц муддесш ойлаудан анык, ангарылады. Ол езшщ тарихи-мемуарлык, \"Туп-тукданнан 03iMe шешн\" атты жазбасында былай дейдг \"Жылда 6ip крра крй цыстайтын жерге енд! eKi-уш крра кдюгатылды. Жарты мадды елдд темен кумFa Tycipin ж1бердж. Эрине, бутан кдлмак,тар жететш едь Сондык,тан кунгп кумдагы елдд KppFayFa ж1бердж...\" \"... Бурынты елдд мекендердд аралагандар буюл казак, даласы кдцырап бос кэлгандай эсер алардай етпк...\". \"Жол аузыныц бэр1нде карауыл турды\". Осы узшдыердщ езшен-ак, акдымен, бинммен ел крргауды ц ж ен ш 1здеген адамны ц э р ек ет 1 анык, ацгарылады. Акдфында Кдзыбек крл баскарушы болады. Эскер курып, терт KiciHi мьщбасы е т т тагайындайды. Сейтш, \"Ак,табан шубырындыньщ\" келеа жылы, ярни 1724- жылы-ак, ол Жетгсуды басып калган кдлмак,тарра карсы уйымдаскан эскери coFbic ашады. Алгашкдт урыста e3i калмак, эскершщ крлбасы Кашу дегенмен жекпе-жекке шьпъш, туцгыш рет жещске жетедь Осыдан кешн-ак,халык, ецсеа кетершп, улт азатгык,Kypeci кун сайын ерши бередь Таты сол 1724-жылы Казыбек крлы Шелкрпа деген жерде калмак,тарды кдфып салады. Онан сон, Шокдарда болтан урыста ол e3i айрыкдга ерлж корсет1п, Кдзыбек батьф атанады. Сол урыстарды еске ала отырып, ол кешн: \"Дегенмен алты жарым мьщ калмак,тьщ ею мындайыньщ cyfteri Шелкрпада, Шокдарда калды\", — деп жазды. 1726-жылгы Сарысу бойындагы Айран тегтлген, кешн \"калмак, кдфылган\" аталган эйгш урыска казак,тан 44 мыц эскер катысады. Кдзыбек бек: \"¥лы кунге караган крлда 17 мьщ адам болды... М енщ улкен улым Кдскары сол жылы 16-га толган, ол да 6ip мьщньщ и е а ед1. Бул жер1 мьщ адамга жалпы басшылык,ты мен жасадым\", — деп жазады. Жет1су к,азак,тарынан куралган 7 мыц крл Кдзыбек батырдьщ басшылыгьшда болады. 1729-жылы кдзак, жер1ндеп калмак, крлы эл1 де 35 мындай болыпты. Сол жылы улы жуздщ 13 мын, крлын 236

баскдру Кдзыбек батырга жуктелед1. Ол e3i баскдрган крлмен сол жылы кектемде Беген езенш щ бойында кдлмак,тардыжещп, содан жауды Шу бойына д е т и куады. Кдзыбек эйгш Ацыракдй атам ан Далкдрадары сорыскд улы ж уз к,олын бастап к,атысады. Ол сорыск,а бас к,олбасшылык,ты Бегембай жасайды. Оньщ крластында 12 мыц, Кдзыбектщ крластында 17 мьщ сарбаз болады. Ал кдлмак,тьщ ecK epi 25 мьщ екен, я т и кдзак, крлы кдлмак,тардан 4 мыцдай артык, болады. Бул co fu ctu h акдглшылары Уйсш Теле м ен К,аз дауысты Кдзыбек би жене Жолбарыс хан болады. С орыс кдлмак,батыры мен кдзак,батыры Белекгщ жекпе-жег!мен басталады. Белек батыр би жецедд. Кдзак, крлы ерен жещске жетедь Ол кундд еске алган Кдзыбек бек: \"Менщ кдзарым шын е з ic iH e бер1лгенде, елген-т1р1лген1не кдрамайды екен юй, ел1спей берюпейдд екен юй\", —деген кррытынды жасадым. \"Мундай жауынгерлермен дуниенщ жузшалмайне?\" —дегендей болдым? \"Бул сорысымызга Бегембай екеум1з ез1м1з де риза болдык,\", —деп жазады. \"Bipiryain, итгифак, аркдсында 6i3 кдлмакдыц легшщ он мьшдайын осы Далатауда квдэдык,\", —дейдд Кдзыбек. Ацыракдй урысы, тарихтан белгии, кдлмак,тардыц б1ржола куйреушщ басы болатын. Осындай ейгш окррада Бегембай батырдан кешнп 2-орында урыскд басшылык, жасауы Кдзыбектщ тарихи орнын да айкршдаса керек. Бул - оньщ, сез жок, халкрг алдындагы 6aFbi жанган кез1. Осыдан кешн Кдзыбек езшщ орнына жас Наурызбай батырды нарт сайлатады, ез1 оран акдллшы боп кдлады. \"Тумен басы етш Наурызбайды сайлаганмен, сешм маран артылтан-ды\", — деп жазады Кдзыбектщ ез1. Жет1су жерш кдлмак,баскдшшыларынан азат еткендеп Кдзыбектщ, Наурызбайдыц азаматтык, улесш eui6ip алтынмен де, акдиамен де багалау еш мумкш емес. Оран бага жетпейдд. Ел аузындапл, халык,алдындагы перзентпк борышты к,алай етеудщ м эц п улг1с1ндей eM ipi есирмейтшш eMipi естен шырармайтын, мэцп кдстерлеп ететш нагыз ултгык, кдсиет — сол. Кдзыбектщ ацыл-кецесше суйенген Наурызбай крлы 237

Ъвксттн Н ф Ы х-щ м ¥зынагаш, Кдракыстак, Акрецпр, Кдскелец, ¥ш, hfhh Алматы, Кекдец, я т и Боралдай, Шелек, Жалагаш, Орта Мерю, Ушкрцыр, Кеген, Уш Кдраш, Матай, Алтынемы, Шанханай, Текел1 елдд мекендердщ кдлмак,тардан урыса ж ури тазартгы. Кейш Боралдай аталып кеткен Кекдец сорысында кэлмацтыц уш жарым мьщы кырылады. Сол сорыстан кейш Наурызбай Шапырашты Наурызбай атанып, Кдзыбек бек, я т и Тархан атары берь\\едд де, e3i хан ордасына кызметке шакдфылады. Жолбарыс ханньщ ордабеп болады. BipaK, ол ел1м азат еттлмей жаткднда, мен ордада тыныш отьфа алмаймын деп, кдйтадан сорыскд атганады. Одан кешн Кдзыбек бек Абылай басшылырьгаа Жетгсу жерш кдлмакуардан б1рнеше босату жорыгына белсене кдтысады. Ол coFbic тактикасын жете мецгерген, аз еламмен жауды кеп к^фуды жан-жак,ты ойластьфатын, ез кезецшщ бшкт1 ескербасы едь Ол журпзген \"Куйрык, жеу\", \"Ай крраланды\", \"Улкер жэрш\" сорыс эд)стер1 кдзак,тыц улт азаттык, сорысында аса улкен рел аткдрады. 1756-жылы Т арбагатай мацында журш жатк,ан соры стьщ 6ipiHAe Кдзыбек бек 43 жершен жаралы боп ел1м аузынан кдлады. Улы найзаньщ ушы тиген саны кдйта кдбынып, ак,ыры соньщ салдарынан 1776-жылы, жараланганынан 20 жылдан сон, кдйтыс болады. ©л1м аузында жаткдн ол езшщ eM ipi, ата-бабасы, жалпы кдзак, халкы ym iH жанын аямаган 6 ipa3 атак,ты адам туралы жазылран “Туп-тукцаннан ез1ме шешн\" атты тарихи- мемуарлык, ютабш 6iTipin улгередь Ол кггэп жазушы Балгабек К^гдырбекулынын, тапсыруымен \"Жалын\" баспасынан 1993-жылдьщ наурызьшда жарык, кердь Ол KiTanTin м еш мен бага ж етп ес кундылырын eAi тарихшылар айта жатар деген ойдамыз. Кдзыбек бек Тауасарулыньщ “Кдрадан шыкддн хан Абылай\", \"Жетзм Жолбарыс\", \"Шапырашты тайпасы, Дулат табы\" деген кггэптары болтан екен, 6ipaK, олар эз1рше крлга туспей отыр. Cipe, сакуалмаган болу керек. Кдзыбек бектщ б е й т Kp3ipri Алматы облысы Kypri ауданында 1992-жылы туганына 3000 жыл толуына орай, 238

6yriHri урпак,тары оньщ басына ескерткпп орнатьш, батыр api жазушы бабасын еске алды. \"Туп-тукданнан ез1ме шейш\" атгы кггебш Кдзыбек бек кдндай ттлекпен тэмамдаса, мен осы фильмдд сол гасшщ ез сез1мен аяк,тайын: \"Алла татала Арыстьщ ypnaFbraa петл-пш рш е лайык, румыр бере кар; салуалы ордасы, салауатты адамы болса екен; ел кдмын жейтш epAepi болса екен, ел1м деп ещ регенде eTeri жаск,а толатын; к,азарым дегенде, кэбыриасы сеплетш урпагымызды кебейте кер! Кдзак, — тым сенпш, тым ацк.ылдак, акдеюрек, осысынан кеп кррлык, кермегей! Эмин!\" КД>1МБАТТЫ БАУЫРЛАР! Эбглхан атаныц 100 ж ы л д ы р ы н элемд1к ЮНЕСКО дарежес1нде тойлап жаткднымыз Эбь\\хан атаны элем б1лед1 деген сез емес. Кдстеев тугтл, кдзак, Кдзак,стан дегендд эл1 естш, эл1 б1лмей жаткдндар баршылык, Кдстеевтщ мерейтойын ЮНЕСКО дэрежес1нде тойлау элем ушш емес, кдзак, ушш кджет. © H ep i бар, ол eH ep i элемддк стандарткэ сай ел екенддпм1здд ец эуел1 е з 1м1здщ б1лу1м1з кджет. Кдзак,ты жабайы ел деп Ейлген Совет Одатына энерл! ел екегам1здд 6 ip таныткдн Кдстеев ендд соны элем алдында да таныта бастаганы деп 6iAyiMi3 к,ажет бул тойды. Оныц шыгармалары елдшм1здщ, 0нер1м1з бен мэдениелм1зддц элем алдындары паспорты болып отырганын куанышпен, мак,танышпен 6iAyiMi3 кджет, Кдстеевтщ кдшан туып, кдй кезде кдйтыс болганын бэр1щз де бглеаздер. Оньщ кднша сурет салып, кдншама сый-сыяпат кергеган — оны да б1леаздер. Эб1лхан аганьщ eMipi —ХХ-расырдьщ басындагы кдзак, мэдениетгащ кдйнар кезш, даму, еркендеу табигатын барынша амщщдап керсететш ем1р. Кдзак,тьщ сак, кун, уйсш, кдцлы деген урпакщры б1здщ деу1р1м1зге дейш-ак, жазу да жазган, сурет те салган, зергерл1к те жасаган. Оран Алтайдан Жерорта тещзше 239

Ъексуятан Н‘ фкеке-ут _________________________ Дейш шашылып жаткрн обалардан табылган жэддгерлер, тасжазулар мен бтктер, дуние-мулжтер куэ. Туп тамыры осыншалык, ежелден келе жаткрн елдщ Туцгыш кэаби cy peT m ici болып тарихта к,алу — Эб1лхан аганыц мацдайына жазылган крсиетп бак, Bi3 куансак, осыган куанайык; макуансак, осыган макуанайык,! Туцгыш деген сезде eui6ip кереметпен тецдеспре алмайтын кнель эулие утым бар. Адамнан туып, адамнан жаратылса да, ap 6ip туцгыштыц бойына жасампаз KyAipeiri куятын — заманы мен халкы- Сол ce6enTi туцгыш деген аткр не болтан eiu6ip кдйраткер ешкдшан эк еа мен шешесшщ гана перзент! саналган емес, олар — халкулныц, елшщ, мемлекетшщ перзенть Сондыкуан Эб1лхан аганыц e3i де, шыгармасы да буюл кдзакуш. К,азак, тайпаларыньщ сонау XI-гасырдагы сездшн Туцгыш жасаган гулама галым Махмуг Кршгаримен, XVI- гасырда eMipсурген крзакуыц туцгьпп тарихшысы Мухамет К,айдар Дулатимен, XIX-гасырдагы туцгыш этнограф зертгеупп Шокднмен, казак, елецшщ курылысына туцгыш ж аца турлер енпзген Абаймен, Kp3ipri к,азак, тш нщ грамматикасын туцгыш жасаган Ахмет Байтурсынулымен, туцгыш археолог-тарихшы Олкей Маргуланмен, туцгыш опера эншга крзак, булбулы Кулэш Байсештовамен, тагы баска толып жаткрн казак, Туцгыштарыныц кдтарында Эб1лхан аганыц да Туцгьпп болып тууы —тарихи сэттшк. ¥стаздан шэкзрт озуы — табиги зандылык, Сондыкуан ©бьлхан агадан артык, салатын, эдем! салатын казак, cypenuiAepi бола бередд, туа бередд. Б1рак,крзакуыц туцгьпп кэаби cypenuici болып ©быхан ага мэцп крлады. Бугпш тойымыздыц ец терец, ец кец магынасы да осында: бул той — 6ip енердщ кдйнар кезш ашкрн, туцгьпп сурлеуш салган, мэцп жалгасатын улы дэстурддц тусауын кескен, казак, халкдя мэцп курметгеуге тгас улы перзентшщ тойы. Туцгыш дегендд одан api тагы таратып айтсак, 0б1лхан ага — туцгыш портретпп. Иэ таста, иэ кргазда 6ipAe-6ip бейнеа сакуалмаган, б1рак, ел-журты ардак,туткрн Б1ржан сал Амангелдд, Балуан Шолак, Кенесарьшыц бейнелерш 6i3, кудайга шутар, Кастеев салган суретгер аркдллы тэп- Tayip 6iAeMi3. 240

K£3ipri кезде мурны анадай, K03i мынандай, шашы тап сондай едя деп кез келген адамньщ бейнесш компьютер арруялы жасап алатын болдык. Компьютер жок, кезде компьютерден артык, кызмет жасаган Эб1дхан аганын, аркдсында талай айтулы бабамыздын, ак,дидарыньщ мэцп сак,талып кдлганы — улкен и гш кп ic. Ж ердщ сулульнын кдзак, - айрыкща б1летш жэне айрыкща багалайтын халык, Кдтыгездпсп керген адамньщ iuiiHe кдн куйылады, сулульпущ танданган адамньщ iuiiHe нур куйылады. Ж ердщ сулулырын, табираттыц тацражайып тартымдылырын бейнелеп салатындарды пейзажшы дейм1з. Эбглхан ага opi туцрыш, ap i ражап пейзажшы да болатын. Ол Kici ешкдшан кияли ражапкд бой урмаган, кцялынан сулулыктудырып, ж ок сулулыкда суктанбаган, сондыктан табиратты киял-ражайып eTin салмаган. KeMicriri немесе жетютат емес, эрюмнщ, бэлюм, езгешелш шырар, кей пейзажга кдрап турып оныц кдй ещрдд бейнелегенш бес жыл ойласац да таба алмайсыц, ал Эбь\\хан ага салган кдй таудьщ Алатау, кдй таудьщ Алтай екенш б1рден ажыратасьщ. Ол юсшщ сондагы макраты — фотографиялык дэлдж емес, туран жерге, оныц тау- тасына, сол тау-тастыц орны мен мекенш е деген перзентпк адалдык, ©з анасыныц орнына баскд ананы, ез екесщщ орнына баска экеш салып эдемглегендд кдлай epci керсе, Шежшнщ орнына Кегендь Кегеннщ орнына Белжайлауды бейнелеп немесе, oirreyip, кдзактабиратына уксатып сала салуды ол Kici соншалык epci санаган. Бэлюм, кылмыс деп те туешген болар. Сондыктан ол юсшщ пейзаждарынан ел мен жердщ дол тарихын да танисыц. Мэселен, оныц \"Талас ацрары\" атгы полотносынан кецес AayipiHAeri колхоз OMipiHде, дол сол тустагы Талас езеншщ дел солай мол сулы болгандырын да б1лес13. Сондай-ак Медеу муз айдынын б1рнеше рет салган. Э р суретшен М едеудщ ор жылры тарихын айны тпай танисыц. Кдпшагай су электр стансасын салганы да сондай. Дол осы той eTin жаткдн, езшщ балалык шары топырагы мен тасында еткен Шеж1нд1 де солай салган. Bip жарынан, айнымайды, Екшрш жагынан, осы жерге деген перзенттж MeftipiMi op6ip бояудыц рецшен ацрарылып турады: эр 241

Ш ест о й H tftA t- fM _______________________________ шобшен мешр тогш п туррандай eTin салады. Ацсау, сагыну, табыну ce3iMAepi - оньщ бояуынан тугелдей табылады. К,асац фотографиялык, дэлддктт бермейдр жердщ ад ем ш п мен сез1мнщ нэзжттпн фотография корсете алмайтындай дэлджпен суреттейдь Оны 6i3 шеберлж деп багалаймыз. Кдстеевтщ мурасы сан жагынан ете коп, сапа жагынан Tirrri тацражайып. Алматыда жыл басында езшщ атындагы муражайьшда 400-ге тарта шырармасы крйылды. Bi3 нагыз Кдстеевт! сонда керддк. Ютептарда, альбомдарда кдйта- кдйта басыла беретш 20 шак,ты шытармасын шиырлап, 6i3 Tinri Кдстеевтт шамадан тыс шарындатьш, таптаурьшра айналдыра бастаран екем1з. Муражайдагы корме Кдстеев шырармашылыръшьщ мухит тектес мол, ушан-тефз шеказ екенд1пне коз жетюздь BipiHeH 6ipi откен эдемшктт, 6ipiH eH 6 ip i асып T ycin ж аткдн тамаш а суреттерд1 кергенде, шын мэншдег1 гажап дегеннщ не екенш сонда туешгендей тандандык, 20 шак,ты суретш Kepin мацтап, мацтан етш журген агамыз одан 20 есе гажап, 20 есе мацтанарлык, екен. Bi3 Кдстеевтт кебшесе жуас, жундеуге ьщрайлы адам сан аты н д а б1лем1з. Ш ынында солай ма? Солай сияк,танатыны рас, 6ipaK, жуастан жуан шьжатыны да рас. Konipin сойлей бермейтшджтен, perri ж ер мен ретаз жерде де 6ip сойлеп кдлуды уят санарандьпынан; созде де, icre де суранак, болмагандырынан, б1реулердщ жуас санайтыны, тйгп кейб1реудщ ынжык,деп жамандауы абден мумкш. Алайда элштт таяк, деп, нанды \"хлеб\" деп бьлмей турып Мэскеуде ею жыл езддтнен сурет ©HepiH уйренш, сондагы буюл керкеменер муражайларын ©з беттмен аралап, солардан оз бепмен уйренген адамныц жуас, ынжык, болуы мумкш бе? Эрине, мумкш емес. Ондай кд>1лык,тек табанды, кдйсар адамныц рана крлынан келедд. Арнайы оку орнында айлап-жылдап уйренетш сурет салу, бояудыц кджепз TypiH жасау OAicrepi мен амалдарын ез ецбеп мен ынтасыныц аркдсында рана шебер мецгерген адамды жлгерл1 деп мадацтасак, кдна жарасады. Иэ, ол Kici ете кшппейы болатын. Кец, K eiuipiM M ецбексуйгпп, мешр1мдд болыпты. Атак, кумар, мацтаншак, 242

______________________________________________ Ш ам т ш жагымпаздарды жакры керетш де, жакры тыцдайтын да адам болматан. Осы 6i3 турран Шежшнщ топырагы мен me6i, тасы мен суы кдндай табига, кдндай эдем1 болса, Эбыхан aFa да сондай табига, сондай эдем1 мшездд болтан. Алматыдан Жаркентке, Жаркентген Шежшге атарбамен де, мешинемен де, тас жолмен де, асфальт жолмен де келу ол Kici ушш мэртебе-бедел болмаган. Ол Kici ушш ец улкен мэртебе туран жердд керу, caFbray, ацсау, туран жерге жету рана болтан. Оны осыншалык,шырармашылык, бшкке кетерген де, табыстан табыскд жетюзген де сол тугаи жердд сую, туран халкдша кдазмет ету ce3iMi мен борышы. Кдстеевтщ Сакд>1ш апамызбен б а к р т ы ем1р сургенш, балалы-шарады болганын 6apiMi3 б1лем1з. BipaK, ол юсшщ Кулэш Байсештовага рашык, болганын, рашык, болганда да еркектщ эйелге деген кумар сез1м1мен емес, замандас аганыц замандас айрыкдга кдрындаскд айрыкдга сез1ммен кдраранын 6ipiMi3 бьлсек, 6ipiMi3 б!ле бермейлпз. Эбддлда Тэж1баев агамыз бул жардайды былай толгайды: — Рашык, едрм Кулэшкд кдршадайдан, Кдршадай кдш жаныма салса да ойран. Квзт оныц 1здед/м шыццан куннен, Ж узш оныц 1здед1'м толкан айдан. Кулэштщ енерш е, ecipece к,азак,тыц атын буюл Советгер Одарына жаркырата жайганына Эбглхан aFa кдтгы риза болтан. Кулэштщ жетюти-ш ез жетютатндей Kepin куанран. Мыцыншы \"Кдлз Ж1бек\" крйылганда, Кулэш — Ж1бектт жок,тап талайлар кезше жас алган, сахнада ойнап журген актердщ Ke6i сахнада ойнап журш- ак,жыларан. Эбьлхан аганыц да сонда жэб1р керген балаша excin, ецюлдеп жыларанын кергендер сан турл1 ойлап, алуан TypAi ой туйген. Менщше, ол Кулэнгп сарынып та, ерте елгешне экшш те жылаган болар. Бэлюм, кеше оныц уст1нен ары з ж азы п, е м 1рден тущ л уш е себепнп болгандардыц 6yriH тук болмарандай сайран салып жургенше журегт ауырып кушнген де болар. Соныц бэрш 6iAe тура, к ере тура т у кт1 де езгер т е алм айтын шарасыздырына ыза да болтан шыгар, юм быедд. Кдлай 243

Ъексутпан Н ф океке-уш ___________________ ___________ болганда да не ойларанын араньщ e3i бьдедк Ал 6i3 одан араньщ жаны езгешч куанышы мен кутншпн езшжшдей керетш незж болганын бьдем1з. Ж аны таза адамныч крлынан тек таза талантгы шырармалар рана туатынына 6i3 бугш 6apiMi3 куэм1з. Кдзакртан Суретш1\\ер Одарыньщ терарасы бола журш, ею дурюн Казак, ССР Жогарры Кецеонщ, б1рнеше рет Алматы кдлалык, кецеш ш ч депутаты, К,азак,станныч тучрыш Халык, cypeTuiici бола турып Эбрлхан aFa иэ танысына, не бейтанысына титтей де болса менмендпс танытып, кеюрек кдкдан адам емес. Ондай мшез Kp3ip дефирит болып кеткен соч, э д е т буран кеч1л аудара айтып турмын. Шын талант юппрейген сайын ататыньщ арта беретшш бугшп урпак, ескере журсш деп айтып турмын. Эбъдхан aFa Хлудовтьщ немесе элдеюмшч уйрету1мен, элдеюмшч айтуымен рана сурепш болтан адам емес, ол — тума талант, ят и тураннан cypenui болып туран адам. Оньщ устазы —казаку крйдьщ Mym3i, кдзакд>1уйддч KHi3i, туган жерлдн тау-тасы, туран едадч ортасы, 6ip сезбен айткэнда, казак, халк^шьщ OMipi. Сондык,тан оньщ казак, халкдшьщ тучп>1ш Халык, cypenuici атануы — табири зачдылык, Эб1лхан ага адам сыйлау институтыньщ гажап улп- OHereci. Ол — адам баласыньщ бэрш сыйлай б1лу арюллы езш де адам баласына сыйлата бьлген адам. Kp3ip де K93i Tipi казак, OHepimn каймакдары Хэюмжан Наурызбаев, YKi Эжиев, Айша Ралымбаева, Гулфайруз Исмайылова, Сабыр Мвмбеев сынды iHi-карындастарыныч естелж эцп м есш ен 6i3 тек аганыч мешрбандыгын, бауырмалдырын рана ecTHMi3. Не мансапка, не атакда iurrapAbiK, жасап, ол Kici не езшен улкенге, не e3iMeH катарласкд, не езш ен Kimire ешюмге 6ipae-6ip рет кдозганыш каьлык, керсетпеген, ешюмге ешкашан райбат сез айтпаган. BipaK, ол Kici де ашуланган, ызаланган, кррланран, e 3iH темендетюа келеттндер/чч Ю.1лык,тарын керген, сездерш есттген, солардьщ бэрше: \"Е, жарайды!\" — деп кана жауап берген. Эддеюмдерддч оны жуас, момын деп жургега сондык,тан. Алайда ол оньщ жуастыры емес, 244

ЯЛожмш кецддп, KemipiMAiAiri едд, сол кецйдпнен 0 б1лхан aFa кем де болтан жок, кецпр1мдшгшен крр да болтан жок, Сол \"Е, жарайдыны\" айта алмарандык,тан, талайлардьщ агайынмен араз боп, жакындармен ж ау боп еткенш бэрпцз де б1леаздер. Сол \"Е, жарайдысыньщ\" аркдсында Эбыхан aFa агайындарын тату цып, жакцшды ауызб1рлпсп гып еткешн ендд б!здер улп-енеге TyryFa THicni3. Алауыз атанган кдзацгы б1рауызды кдзак, етуге умтылган Aecrypi — Эбыхан араныц ец уларатсы дэстурь ©Mip жолы кдрапайым, туп-TyciHiKTi Кдстеевте, 6ip Караганда, купия да, 6i3 бымейтшдей сыр да кдлмаран сияк,танады. Алайда К,астеевтщ к е д е й л тн , ауылдан шыкрдн ацкрульпын, сауатсыздыгын саудага салган сол кездщ саясаты оныц ем1рбаянына да ез салцынын кдтты типзген екен. Жак^шда рана Кдлмухан Исабаев деген жазушы агамыз архивтен “Социалистический Алматы\" деген 1938-жылдьщ газетш алып келш бердд. Окщдым да, ез кезше ез1м сенбеддм. К.Сулейменов деген автор арамен кездесш, сейлесш, макдла жазыпты. Оньщ айтуынша, Эбглхан aFa арайындардыц зорлык,-зомбылырынан 3 —4 ай амалсыз Кдятай жершде болып, сонда жалшылык, жасап, туган жерге зорра оралган екен. Бул окутаны буг1нге дешн 6ipAe-6ipiMi3 быген де емесшз, еспген де емесшз. Буран цараганда, 6 i3 Эб1лхан араныц ©M ipiH де, cypeTmL/viriH де ел1 терец зерттей алмай жур екем!з. Естерщзде болар, осыдан он жыл бурын осы арада аганыц 90 жылдырын атап еткем1з. Ацындар айтысын етюзш, Шежшнщ суын T epic агызып ж1бере жаздарамыз. Алты уймен eKi a p aF a тасж о л т есеп , жец1л м эш и н еш жецк1лткем!з, муражайын жасап мэз болгамыз. Ол жолдыц той еткен соц-ак, тоз-тозы шыцкдн. Тары да жол тесеп, тары да той-томалак, жасап, тары да муражай ашып жатырмыз. Бул жолы ацындар айтыспаса да, акдшдар айта журе-пндей 6ipa3 езгерт бар бул арада: араныц apFbi бабасы Елппбек агамы зра, K e m e ri “Ацтабан шубырындыда\" кдлмацтыц Муцыр батырын топырак, крптырран Багай батырра ескертюш орнатгык, Эбглхан 245

Ъвкстпап <НфЬкв-ты______________________ aFa атындагы саябак, жасадык,. \"Эбглхан ара\" атты естелш тер кп-збш, аганыц суреттерш жинак,таган альбомын шыгардык, Булар - кдыруар акдиа жумсап, бекерге шашкдн шырын емес, болашак, урпак,ты, тойра кдтысып отырран мына б1здерд1 тэрбиелейтш турырлар; елд! суйген, ем ушш жанын да, кднын да, eHepi мен eMipiH де сарп еткен адамдарга деген елшщ, халкдлньщ, мемлекетшщ жэне 6yriHri урпакдъщ рахмета, алрысы. Сол алгысты бугш 6i3 Эбьлхан araFa шын ризашылыкдшн, шын ж урепм1зден, той еткен соц да таусылмайтын таза сез1ммен айтайык, агайын! Шелон, 30.07.2004-жыл. БАКУЛ БОЛ, БАУЫРЫМ! Азды-кетз 6ipre кдлзмет жасаскдн адамдар кешн не дурдараз журедд, не 6ipyre-6ipTe суысып кетедд. Bi3 6ip- 6ipiMi3re деген бауырмаддыгымыз бен сыйласгыгымызды KipmiKci3 сак,тап-ак, KeAin ек, амал не, сум ажал сол кртынасымызды ойда жок,та узш Kerri. Жаркдллдасып, жаркд>фасып тату-тетп тамаша деурен кешш ек, соньщ уйткд»1сы езщ болушы едщ, Кдлеке. Тагдырга екпе журе ме, крш, бакул бол, бауырым! Жаткдн жерщ жайлы болсын! \"К,азак, едебиеп\", 24.09.2004-жыл. АДАЛДЫК, YIHIH АНТ БЕР1П ЖАТЫРМЫЗ Ж ак,ында 6ip топ м емлекет к,ызметкерлер! мемлекетке, президентке адалдык, ушш ант бердд. Сол адалдык, деген сез меш осыны жазута итермеледд. Саясат деген жазушы айналысатын нэрсе еместей, солайы солай-ау, егер ол елщнщ ем1ршен тыс етш жаткдн тыск,ары б1рдеме болса. Елщнщ, мемлекетщнщ, отандастарыцныц ар-ожданын басып-жаншып жаткдн 246

________________________________ЯЛотыш саясаткд кдйтш селт етпей кдрап отырарсьщ? Детщ шыдай ма оран? Шыдаса, нец жазушы? Мен биылры сайлауды басынан аярына деш н бакыладым: Райымбек, Панфилов ауданында болып, ел- журтпен ершбей-жалыкдай ауыл тастамай жуздестсм. Елд1 6ip аптадай Кддыр М ырза Эли агаммен 6ipre араладым. Ж урепм ауырды, ce6e6i елден де куигп, дэл кдз1р онымен санаспайтын ерен куш шырыпты, оныц аты — билж. 1916-жылдьщ ел ауран уркшпншз мен кдлррын-сургшш ак, патшадан, соньщ эд1летс1зд т н ен , кдзак,ты буратана санаган безбуйректтгшен керддк; 1932-жылдьщ ж асанды ашаршылырын да шовинистердщ басшылырына барынтан саясаттан, соньщ болашак, ушш езше жер босату жоспарынан керддк; 1937-жылдьщ улт кдймарын рана емес, отбасында орныкды сез айта алатыньша дейш сыпыра \"халык,жауы\" еткенш де езш акдялдылау санаран халыкдъщ нашарлау халыкды саясатпен улап туншыкдыруы деп тугшдж. Тыц жене тьщайран жерге сыртган ел крныстандыруды орыстандыру саясатынан керддк; Кдяскдсы, бэрш баскддан керддк. Онымыз шындыкд<д да жанасатын едд. Bipax, “жауын 6ip жауса, терек exi жауран\" ез акдямакдырымыз да кеп едд. 260 жыл отар болтан елден ондай-ондайдьщ шыруын тусшуге де болар K^3ip 6i3, Кудайга шуюр, мушел жаскд келген тэуелаз елм1з. Тэуелаз мемлекеттщ ец Heri3ri Tiperi — тэуелаз адамдары. Саясат та, экономика да, зац да, билж те, эскер де - 6 e p i солар уш ш кдязмет жасаура, солардьщ тэуелазддгш KppFayFa тшс. Мен керген биьш ы сайлау, еюн1шке орай, осы се тм 1мдд етаржке шьтарды: халык, дегенщ билж басындарылар ушш санасура жатпайтын, айткдныцды icTece, аркдсынан кдратын, ютемесе, кезше кек шыбын уймелететш мусэтр рана екен. Оньщ бшмдд, медениетп, арлы, адал, батыл, ез eAi мен ез сезш крррай алатын батыр болтаны ауылдык, аудандык, облыстык, кейб1р республикалык,дэрежедег1 басшыларра да бес тиын 247

Ъвксутан Нф/свке-уяи_______________ __________ екен. Бас шулги беретш ынжык, ары мен уятын e3i де таптаран, езгеге де таптаткдн жагымпаз, еюжуздд, тешите тезпш, бугшп айткднынан ертец тайып шыра келетш немесе бетке кулш турып, артыцнан кул шашатын, езшщ 6ip кундж пайдасы ушш кепшШктщ муддесш кдшалмай сата салатын \"саяси саудагер сабаздар\" рана билжпен трл табы са алатын сык,пытты. © сти-ести ел!м!зде сатк.ындык.к.а б еш м адамдар басты саяси кушке айналаты н сияк,ты. М емлекетке, мемлекеттщ Конституциясы мен Зацына багынушылык, оны кдстерлеп орындаушылык, сияк,ты Ец кдсиетп азаматтык, кукдлкдъщ сол билжтеплер тарапынан ашык, халык,тан крркдай, менсшбей аякдф тапталып жаткднын кергенде, сан рет унс1з ексш жыладым. Бугш елеем, мен елш-ак, кетермш, ел!мнщ ертещ ушш, сол ертендд жасайтын, “Адалдык,!\" деген асыл кдеиеттщ аякдщ тапталранын кез1мен керш отырран Адамдар ушш, солардан тэрбие керетш урпак, ушш жыладым. Адалдыкрыз да ражап жещеке жетуге болатынын жанталасып дэлелдеп жатк,ан билштен шошындым. Хальпдган крркдайтындык,тары шошытты. \"Кдлр!\" деген буйрык, бер!лсе, eAi де ойланбай ез халкдш кдфа берет!ндер осындайлар-ау деп кдшалдым. ©епк деп жургешм!з эншейш ексж боп шыкды. Кдскдйып халкдш крррайтын К^арасай батырлар, EciM хандар, Бегенбай, К,абанбай, Наурызбайлар мундай намыс тапталган топырак,тан ендд тумауы мумкш екенш ойлап жыладым. М эжш с спикер! Жармахан Туяк,байдыц: \"Ел!м!здщ билш езшщ кезекп сырткы куш-куатын керсетем деп, ете улкен курбандык^арра барраны (сызган — мен) кун еткен сайын айкдяндалып келедд. Азаматтарымыздыц yMiTiH оятудыц орнына - оларды кулазытгы, б1рйспрудщ орнына — оларды ажыратты, арасына ж ж туардд, 6ip- 6ipiHe кезтурпи eTri\", —деген! — мэдени сыпайылыкден сипай айткдны рана. Оньщ астары — адам шошырлык, шындык,. Конституциямызда жазылтан адам кукдны, сайлау туралы зацда жазылтан еддлддк, араласпаушылык, дегендерщ 19-кдфкуйек сайлау кун! рана емес, сайлауга дешнп упт-насихат кез!нде де, сайлаудан кейшп дауыс 248

санау жэне оныц мерзшш caxjray кез1нде де жаппай бузылды. Оны Ж армахан Туях,бай: \"Бэлк1м, мундай нусхдуды ойлап тапх,андар мен оны булжытпай орындарандар ездершщ хдялмыстых, ерехетшщ (астын сызран — б!з) аяла неге апарып согатыны женшде эл1 дурыстап ойланбаган да болуы мумхш\", — деп жукдлатыпты. Алайда улкен хдтлмыс жасалуы жасалды. Оныц б1разын мен ез кез1ммен керддм, ез куларыммен есттдш. \"AFa, exiMre дауыс бермесецдер, х^зм еттерщ нен хетесщдер!\" — деп крркртып жатыр. ”©зщ рана емес, дауыс беруге тары он адамды хенддреандер, солардыц Ti3iMiH тапсыр\", — деп жатыр AepexTipiMi3. Ол эюмнщ кдндай адам екенш б1лмейм1з. Кездесуге келген де жох,\", — деп х,ынжылран Рай ы м бек ауданы н дагы MyFaAiM царындасымныц сезш хеши талай im -кдрындасым растады. \"Сен ез охругщнщ 70 —80 пайызын exiMre дауыс берпзбесец, сайлаудан хеши бул к^зметщ де хдлу- кдлмауыц жешнде жендеп сейлесем1з\", — деп, ауыл экйупне аудан exiMiuiAiri к^ызметкершщ кржацдауын мен FaHa емес, бухтл ауыл-аймак, бмдд. Ауыл эк1мдерт аудан эгамшшп 6i3 сайлаушылармен кездесу етш жаткдн сэтге хеши сарат 8-де де аудан орталырына шахдфып алып хетт жатты. \"Сен сайлаудан ез хандидатуранды ал, эйтпесе!\" — деп, хейб1реуд1 хррхытып та, хейб1реудщ бизнесш тунп сарат 2-ге д е т и бригада больш техсерш те жатты. Соныц 6 e p i: \"Б1здщ Зац бил1х не десе, соран хене беретш ил1 кдйыс па?\" —деген занды куадкке итермелейдь Сен1м б1рде шайхдлады, б1рде тущ л уге и тередп Бурынрылар айтхдн \"Ит-пршшх\" деген —осы. Тапталган, дэрменазджке ушыраран ар да ар ма, T em pi?! Ж ер алем1ндеп бурын-соцды ец хдсиетп мамандых, устаз едь Сонан хеши дерп-ер едь Алдымен бтшх соларды кррлап, соларды хррх^гггы. Мемлехеттен алып отырган жалацысы, жеп отырган наны саудаланды. Bipax, олардыц ары, адалдыты, uiexipTxe уйрететш жан тазалыры мен ар 249