Important Announcement
PubHTML5 Scheduled Server Maintenance on (GMT) Sunday, June 26th, 2:00 am - 8:00 am.
PubHTML5 site will be inoperative during the times indicated!

Home Explore Б. Нұржекеұлы. т12

Б. Нұржекеұлы. т12

Published by biblioteka_tld, 2020-06-15 00:41:54

Description: Б. Нұржекеұлы. т12

Search

Read the Text Version

Ъексутан Hyfnlceke-упы_____________________ С ултан ов Кер1мкул д еген ж т т бригадир болып кггеген, ол да кдйтыс болды. Султанев Тере, Рахман дегендер де болтан, c i3 1здеген Султанова кдйсысына туыс, кдйсысына ж уб ай , и м 6iAiiTri, — М е н щ ш ам алауы м ш а, Н ы саналы ны ц iueuieci зеректеу Kici сиякды едд, - дедд Мухитдин Эбдурайымов, - ендд сол KiciMeH бары п с е й л е сс е к кдйтедд, 6ipre icTen ж ур ген адам дар 6ip-6ipiH б1летш болар. ©з уйш е беттеген соц, Нысаналы еке-шешесшщ жайын ж ол -ж ен екей туан д д ре бастады. Э к е а Сыдык, 1965-жылы дел 9-май к уш ин ф арктан кдйтыс болыпты. 1902-жылы туыпты. К о м м у н и с т партията отызыншы жылдардан м у ш е екен, Елу ею н пп жылта д е т и \"Кдязыл ж улдызда\" ж ене баскэ колхоздарда баскдрма бастыгы болып, кейш де ертурл1 жауапты жумыстар аткдрып к е л н т . Анасы ¥ 1ы л ж а н 1914-ж ы лы туы пты . Согы стан ке й ш п жылдарда жум ысты крйып, уй шаруашылытымен тана айналысып отырган кершедд. ¥лына iA ecin келген б 1здердд ¥тылж ан ш еш ей аса 6ip ыстык, ыкдлласпен кдрсы алды. Ш агы н денелз болганмен, ак,сары ж уз1 aAi д е сы н ы н бер м еп п , соты е ж ылдарыньщ ауыр азабы кдйратгы кемтрдд мукдлта алмаганы кершш тур. Аш ыла сейлеп, усп -устш е амандык, сурап курак,ушып ж у р ге н Kici б1зддц к е л у жатдайы мызды е сп ге н со ц кенет е з гер е кдлды. К удды Ф а ти м а ш ешейддюндепдей болды. Ш уй кед ей тана кем ш р \"м ен щ мы на TypiMHeH не ерлгк д ем етесщ , балам \" деген дей 6ypice Tycin, жакдырмаган K icinie Tepic айнала бердд. А й тута турм айты н н ер сеге бола с о н а у Алматы дан е у р е болып адам 1здеп келедд дегенге ceHrici ж о к , М ы н а ы цтайсы з жатдайдан куткдра ма деп жалтакуап, баласыныц бетш е жаекдна кдрайды. — М ы на Нысаналы айтады ю й , балам, — деп, 6ip кез ор н ы н ан д а кетер1ле бастады . Б1зден TinTi т ур а кдшкысы бар. — М ен кдйдан б1лешн ол кездепш, езицз айтыцыз, — дедд баласы. — Ж арай ды , ол кезде уш жастамын, бшче/ум. К еш н де макан мундай м эселенщ болганын айткдн емесаздер. — О ньщ айтатын да Heci бар, балам, — деп ¥тылжан ш еш ей ендд м ен щ беттме кдрап жалтакд-ады. М айданга 150

керек болтан соц бердис. Берсек, 6i3 ечбеплозбен тапкдн ацымызды тана берддк. М ен ш уктер ж ан ь ш д а кцды гой. Соншалык, ете кеткен еш темеш з болматан соц оныц несш айтайык. Бас куйкдм д у e iin шымыр ете кдлды. М ы на кемгар мен1 айыптап отыртан сею лдендь Ерлж ем ес нерсеш ерл ж тей д э р ш те у д е кдглмыс крй, кудды м е н езш дд сон д ай к£1лм ы с ж асап ж ур ге н адам дай сезшддм. \" М е т ц 1здеп келгешме шынымен-ак. осы KicUep риза ем ес п е ? ” — деп ойладым. Сол ойдан вне бойым 6ip сэт суыны п кеткендей болды. К.ЫСЫЛЫП, е з -е з ш н е н тун ш ы ты п ба р а ж аткдндай куй те т усп м . >KirepAi се з д ер , кы зы кды е ц п м е л е р дэм етш келген к е ц ш м к ур т кулазы п, ж а н дуниемдд де, б у ю л ini курылысымды да дал 6ipey кдфгыш пен кдзан цыртандай сылып тастатандай куп-куыс болдым да кдлдым. М енщ у н а з д т м тым узап бара жаткдн соц, анасына Нысаналы e3i сурак, крйы п ж1бердд. — С е п з мы ц сом 6epinci3, сон ш а акднаны кдлай жидыцыз? — М е ш ю тана дейм1сщ, он ы ц K©6i е к ец к щ ецбекакдлсы. М аган жаздыра салган да. — Е ю KiciHiKi деген д е д е е ж еп теу1р акдна гой, — д еп М ухи тди н А бд ур ай ы м ов кулдд. С о л ар ад а м ен д е се з ге кдйта араластым. Аты жок, фамилиясы рана жазылран эйелдердщ юмдер екенш аныкдап 6epyiH етщддм. ©згелер ж айлы айткднда, ак, са р ы кем ш р кдй та вз гер ш кулпы ры п сала бердд. А з сурагы м ы зга акуары ла ж ау ап 6epin отырды . — Таш ов Султанга да, баскд Султанга да еш кдтысы ж ок, ол С ултан овацы з К ум р е д еген ейел, — дедд. — М е н ен ж асы Kiiui, 6ipaK, кдртац тар ты п кдлды. Ж у м ы ст ы кдтты кггейтш, сорыстан кейш де icT en журдд. Балалы-шагалы. Сем ья жагдайында 6ipa3 маселелер болды, сол да кдртайтып ж1бердд-ау деймш. Кдз1р д е осы М анкентге турады . С он ан со ц М атан ем ес, М етан рой. О ныц фамилиясы И см ай лова ем ес, Ю л д аш ева б ол са к е р е к едд, кдлз кун ш де Эбддкер1мова-тын. Бул ар ад а ба скд М етан жок, Cipe, кдте жазылган шырар. Исмайлова Таж ы деген стахан овш ы кдяз болтан, белю м, со л е к е у ш щ ф ам и ли ясы ауы сы п кетк ен болар. Н архан Т ур сы н кул ов ан ы ц алгашкдл Kyfteyi сорыстан хабарсы з K erri, кдз!р Таж иева. ¥глай 151

^вкуш ай Нфкек-упы_____________ ________ _ Э б д 1касы м ова ол кезде кы з е м куй еуге кеш н шык,ты, кдз1р ауруш ац. Ж ак,сы ж ум ы с ютегендер1 уш ш Матан, Нархан, ¥рдай — yin e yi к е ш н М осквага д а бары п кдйтгы. Ж орары еш мип комсомол звеносыньщ бастыры Нысанова д еген де, м ен щ ш е, к,ате ж азы лган. © йткеш ондай фамилиясы бар звено бастьпы ол жылдарда да, кешн де болтан емес. Хасиятгьщ фамилиясын кдте жазып крйган ба деп ойлаймьш: Исанова дегеш Нысанова болып кеткен сияк,ты. Х аси я т онда куй еуге шы кдаган, он се п з ге ж аца келген ж ас кыз. Комсомол звеносы н да баскдрраны рас. Сол. Баскд болуы мум кш емес. О блы скд депутат.та болтан, ж асты рына кдрамай, ж ум ы сты улкендерден артык, icreirriH. К еш н маркум баладан кдйтыс болды. — ¥рылжан ш еш ейдщ даусы бузылып, бетш б1здерден тасалай бере тур егеп к е тп . Б1здер д е \"ток,тай турьщ ы з\" демеддк, енддп се з д щ ол Kici у ш ш ау ы р болатыны н тусшддк. Енд1г1 ойы м ж и ы рм а м ьщ со м бер ген К улбала М у а р е п о в а н ы 1здеу болды. \"Белюм , ол Kici д е бэлендей кы зы кты еш н э р се айтпас, 6ipaK, ты м кур ы са ж уз ш керш , б у т и т урпактьщ ризалыгын быддрш кэйтайын\", — деп ойладым. AepiM д есем де, Сайрам да кездесп еген 6ip OKjiFaFa Ke3irin калам ба д еген ум гг т е мулдем жок, емес- ■ п. Ш ы м кен тке келш б а р а р ж ер1м н щ ад р есш шамалап алдым. Бурынры А р ы с ауданы Ka3ipri Беген аталыпты, \"Б1рлж\" колхозы \"Бер4жар\" совхозы ньщ балдмшеа екен. Сурасты ра ж урю , Кулбала Mycipenoea акын Крсжан M y c ip e n o B м а р к у м н ы ц т у ы с ы екен дД пн анык,тадык,- К улбаланы ц Ж ум акел /у деген iHici \"BipAiK\" сепзжылдык, мектеб1нде о к у м е ц ге р уи п а екен ш естуук . Ендд сол KiciMeH жолыгуды кездедж. Ж у с ш д еген KiciAeH Т урган бай , M y cip e n атгы е ю ул тур ан е к е н . Bi3 жолы ры п оты рран Ж ум акел д! Т ур ра н б ай д ьщ б аласы е к е н д е, 1здеп ж у р ге н К улбала М уар еп тщ капы, акын Крсжанньщ туран эпкей екен. Кулбала 1929-жылы туыпты, осы “BipAiKTe\" жетш ни класты 6iTipin, а к е а M ycipenneH 6ip re мактада icrenTi. M ycipen ж е к е гектарш ы болтан Kici екен, 6ipHeine гектарды елш еп алып, сол ж ер ге мактаны 03i кетпенмен егш, 93i баптап, 63i ж ин ап 9TKi3eTiH болтан. - К улбала amceMi3 д е эк е сш е тарткдн бейн еткрр, - 152

дейд! Жумакелдд. - K e3i кдра, ещ ак, сары, орта бойлы рана, толы к, кы з болатын. © raip, е ж е т . К дндай ж ум ы сты icT ece д е ж апы рып ж1бередд, кэйратты лы ты кудды ер ад ам да й . К,аз1р К ,ы зы л кум а у д а н ы н д а гы \"А к ,т е б е \" совхозы н да турады , алты ул, 6ip кдозы бар, K yfteyi Абдраманов Д осж ан — байланыс белтмшщ — бастыры. — Кулбала епкещ з иэ ci3re, иэ баскщ а осы М энш ук атындагы танк колоннасын жасаура крскдн жиырм а мьщ со м жайлы буры н -соцд ы 6ip с е з ай ты п па едд e3i? — Ж о, е сп ген емесш з. BipaK, ол акщ аны сол ю сш щ берген/угтнде д ау ж ок, С о л жылдары улкен е п з саты п па едд, сондай б1рдемелер1 бар. M y cip e n кдрия алпы с тер тш и п ж ы лы кузд е кдйты с болып кетк ен , кдз1р ендд б у л арада оньщ анырын бы етш д е адам жок, ез1м epTin апарайын, со л Кдозылкумдары э п к е й д ш н е ба р ы п к е л е е к кдйтедд? — OFaH уакдлт тар . А м а н -е с е н екендД гш ecTiAiK, сэлем1м1зд1 ж етк1зерс1з: \"¥лы ж е щ е к е ул к ен у л ес крекднына рахмет\", — д ер аз. Мумганддк болса, со л ю сш щ 6ip фотосуретш керсеттщзпп, тым болмаса турш е 6ip кдрайын. — О йбуй, ондай суретз жок, крй. Бурьш ба р едд. Кдп! — деп Жумакеддд кдтты кейщ . — Ж о, жок, болса, кдгаалмацыз, бар болса кереш н дегеш м гой. О н б е с ж ас ар кдлздьщ крлма-крл ж и ы рм а мьщ сом санап 6epyi ел еуаз нэрсе емес крй. Эрине, оньщ пшнде э к е а М у ар егг п ц д е у л е а ба р uibiFap, сон д а д а коп. К ул б ал а м е н ж о л ы га ал м аган сон,, м е т кец 1л с1зд ж басты. А з акщ а крсса да, кеп крсса да, осы ауданньщ тары 6ip адамын 1здеп керм екке бекщадм. Блокнотыма кдрасам: \"Ары с ауданындары Сталин атындагы колхоздьщ стахановкасы Байдэулетова жоддас 1.500 сом акщ а крегы\", — д еген ж а з у бар екен . С у р а ст ы р а кел1п, \"Бер1ж ар\" со в хо з ы партком секретары ньщ квмегтмен ол гасш щ де адресш аныкуадык, Байдэулетов Д уй сек деген Kici кез1нде сол колхоздьщ председател1 болыпты. К е й т кдйтыс болтан екен. Эйелш щ аты Биб1гуд \"Кдраспан\" совхозыш>щ \"Кдра жантак,\" бел1мшесшде Тежтхан деген баласыньщ крлында турады екен. Кештетш ол жерге де ж етпк. Биб1гул шешем1з де элр ширак, уй iuii жумыстарын yftipin екетш журген, орта бойлыдан да аласарак,, 153

Ъвкштн Нфкекв-ут______________ ________ кпикентай FaHa Kici екен . К еш н б1длдк, магазинде к узе п ш болып т а к д п м е т аткдратын болып шык,ты. Б1здщ 1здеп келген жагдайымызды еспгенде, улкен 6ip кдшчысын сезддрш алган адамдай уялды. Tiirri, тур а кдшпак, болды. Э р е ц деп аузынан 6ip-eKi ауыз сез еспдж . — Era балам К ер1м бек пен Т э я а хан д а cofuckp кетп . Ж ещ с уш ш дегенде жан кдлушы ма еде Бэрппз ол жещ сп е ц жащын адамымызды куткен дей к ут п к . Maiqra да емес, кэддмп ж ауды кдфатын крру ж асап жаткдндай жумыс гстеддк. — С о н ы ай тгы д а сулык, оты ры п кдлды. Крйран сурак,тарымыздыц бэрш е баласы Тэж1хан ж ауап берумен болды. Ен, к ур ы м аса согы стан к е й ш п жавдайра ж ауап кдтар деген оймен: — Ж ауд ы ж ецгенн ен кеш н ж а гдайларьщыз кдлай болды? — деп кддалдым. — Соры стан KeftiHri жы лдары аш болганымызды да, ток, болганы мы зды да би м ей м ш . Енд1 еш тецен щ де з э р у л т ж о к , 6api д е бар, 6 a pi д е болатын сияк,танды. Ж ауды ж ещ ук, ен/у тоя тамак, ш тей -а к , сэндеп кшм кимей-ак, бакдгггымыз д еп ук,тык, бЬлем. Ец куткешм1з, ен; улкен бакдггымыз Ж е щ с еде одан езгелердщ 6api KkuiripiM н ар сел ер тэр1зденде TinTi, соры стан кдйтпай кдлган баламыздьщ, туыстарымыздьщ кдйгысын да жещ л к етер т кетпк. С огасты ц зардабьш жоюдьщ да оцай емесш тн оз басым келе-келе барып тусшддм, шыракуарым. Сендер мьщ жарым сомды айтасындар, кднша рет мьщ жарымды бергешм1здд и м есептеш т. Бергеншозге жарай Ж ещ ске ж етпк, баскдсы не керек?! Ш ыдамым жетпедё Эдеш кдрапайымсып отыр ма деп те куджтенддм. — Ш ыныцызды айтыцызшы, таннан кетш , тунде кдйтгьщ ыздар ж умыстан, ездерпуз киындык, кере тура майдан ymiH кдрж ы ж идьщ ыздар, со н ь щ бэр ш ерл ж ic деп тусш ес1з бе, жок, па? С э л ойланы п кдлды. Айтары мды айтып алып мен e3iM д е кдтты кь1сы лд1>1М. — Е рлж д еп елден е р е к ш е ж асаган icTi айтады, балам. Bip мен емес, барлык, колхозшылар сей тп . Ерлж жасадык, д еп QTipiK айта алмаймын. 154

\"И э, б эр ш щ се й т к е ш рас, — деддм iiuiMHeH. — 0 3i, шындыгына келгенде, тылдары ейелдердщ ici ерлж пе? Ерлж болса, булардьщ 6ep i д е ер, 6e p i д е баты р . А л ендд муны ерлж демесек, онда неш ерлж дейш з? Ж о, булардьщ 6api де батыр!\" Сон ы м ен с е з 6iTri, 6i3 ендд аудан орталы ты Т еш рлан селосына кдрай шыкдъж, Кдр борап, табигат аяк,асты езгере кдлыпты. Ж о л бой ы эргам е з ойы мен yHci3 келдж. М ен Фатима, Угылжан, Бибиул уш еуш ойлаумен болдым. Ynieyi де е з icrepiH ерлж д еп есептемейдд, содан 6ip бедел табайык, д еп талпынбайды. \"Ш ынымен-ак,олардьщ id ерлж ке жатпай ма? — деп кейде ез-ез!мнен шошынам. Bip сэт: — Ж о, олар ездерш e3i баталаматанмен, оларды тарих баталай- ды\", — д еп тары ез!мдд ж убаткдн болам. Б1реудщ е р л т н е н езш е де ул ес 1здейтшдердд кор е ж ур ш сол ерлжтт ж асаган адамдардьщ ездер1 дацк, кексем ей тш ш е т а ц кдлам. Ендд 6ip ж ай ды ай та кетгам келедд, \"П равд а Ю ж н о го Казахстана\" гэзетш щ 1944-жылгы 6-декабрьдеп санында \"Ш ымкентгжтерддн кдржысына салынран тангалер ж ауды талкдндауда\" деген хабар басылыпты. Онда: “Ш ымкент кдлалык, С о в е т! председ ателш щ аты на майдандаты кдзак, халкдяньщ баты р кдязы е ам т м е н аталган т ан к эки паж ы н ан ха т келдд, - делш ген. Гвардия л е й тен ан ты Б ей сенб аев, радист Ш елюгин, экипаж мушелер! К арзухин мен Ляглов Ш ы м к ен т э й е л д е р ш е К,ы зы л А р м и я р а ж а с а г а н кдмкррлыктары уш ш алгыс айтады. \"Bi3, — д еп ж азад ы олар, — Ш ы м кен т ецбекиплер! ж иган кдрж ы сы на саты п алган сорыс маш иналары н алдык, Ш ек аз бакдгггымыз ж ене азд ерд щ сешмдерпрздд мак,таныш етем1з. К ум эн келы рм еулерщ 1зге болады , а з д е р д щ сорыс маш иналарьщ ы з HeMic баскд,ш шыларын элденеш е р ет сазайы н тарткдяза сокдсдн ж э н е у г а м е т п з д щ ж огары наградаларына ие болган ж ауы нгерлерге тапсырылды. ©з бел1м ш ем1здщ дадкдлн будан д а а сы р а беруге, Ж огары Бас Крлбасш ы жолдас Сталинш ч буйры рын мултткс1з оры ндаура у эд е 6epeMi3, а з д е р д щ тамаша тангалерпузбен фаш истж кдракдпыларды аяусыз талкдндаймыз\". 1965-жылы Ш ымкент облыстык, комсомол комитет! бул 155

Ъексттн <Hy(>olceke-mu_______________________ м э с е л е ш аны к,тай т у с у у ш ш С С С Р К,орраныс м инистрлтнщ архивына ею марте хат та жазыпты. Сол хаттарды ц ж ауабы на Караганда, взвод командир! лейтенант Бейсенбаев Хайдар Н уркенулы 1921-жылы Алтай влкес! Ч ары ш ев ауданындагы А лексеевка деревнясында туып, 1943-жылы Пушкин танк училищесш 6iT ipiirri. ¥лты кдзак, екен , uieuieci А лександра Ивановна 1944-ж ы лы А лтай eAKeci Ч ар ы ш ев ауданы н дагы Ш ипуново селосы нда турыпты . 1945-жылы 18-майда гвардия лейтенанты Х.Н .Бейсенбаев Александр Невский орденш ен наградталыпты. Т а н ю н щ ж урпзугш м ехан и п ара сер ж ан т В.А.Кирзухин (К ар зухи н емес), з е н ф р е к командир! сер ж ан т Е.А.Н аглов (Ляглов ем ес), ок,таушысы Kiuii сер ж ан т Н .М .Харченко, пулеметнп серж ант Н.А.Ш елюгин деген жауынгерлер екен . О лар бул маш инамен аз рана уакдггтыц ш пнде 1626 шакдфым жауынгерлгк жол журш, Польша, Чехословакия ж э н е Г ер м ани ян ы ц 389 кдлалары мен елд1 мекендер!н а з а т eTinTi; Берл и н ге ш абуы лга, П ра га ж э н е Д резд ен кдлаларын алуга тткелей кдтысыпты. Алайда бригаданьщ докум ент!нде танк!ге М энш ук М эм етованьщ eciMi б ер ш 'ен д ш ж айлы мэл1мет жок,болып ш ырыпты. Соран Караганда, бул таню маршал Якубовский ж азы п отырган ж и ы рм а алты ныц 6ipi болуы д а мумган, болмауы д а мумю н. BipaK, кдлай болганда да, он ьщ aftreyip О ц г у с п к Кдзак,стан облысы ецбекиплерш щ кдрж ысы на жасалганы хак, Батыр апамыз М энш ук Мэметованьщ eciMiMeH атал ган ж и ы р м а ал ты т а н к ш щ д е э р б1р ш щ ем !рбаяны , се з ж ок, осы ган ук,сас. С ол туррыдан ой ж !бер ген де, е з epAiicrepiH е с к е алуга д а уялатын баты р эйелдер жиган кдржыньщ ж ауга кдншальщты сок да б е р г е н д т н е л е ст е т у д е 1щ ы н е м е с. Ж е щ е п тездеткен тегеуршд! куш! С о й т ш , б !рн еш е баты р эйелдерд! !здеп табармы н деп бары п, баты р лар ел!нде 0Mip cy p in жургенддпмд! тары да 6 ip TyciHin кдйтгым. \"Жулдыз\", маусым, 1975-жыл. 156

ТЕМ1РТАУДЫЦ Т0ЛЕГЕН1 Облыстык, комсомол комитетш щ к е ц се а алдында олар ушр1лгел1 е ю сагатган асты. К ейб1реудщ унж ы ррасы т усе бастады: — Эй, байкдймын, ауыл-аулымызга кдйтып кеткеннен кд13ыры кдлган ж ок, сияк,ты. А лматы дан ш ы кд ай ж аты п божырадык, Тем1ртауга ж еткен ш е титык,тап тамтьны мы з да кдлмас. Ойлантоай-толрантпай, эй-ш уй дегенш е 6ip- ак,апара салса адамды. Э й тп есе не, ар н еш 6ip ойлап эбден басы м кдтты. — Ал, сен еиггеме ойлама. — Ойлама. Кдйтш ойламайсьщ, апамньщ nicipin берген токдш ы таусы л ды , eHAi к у ш м н щ н е бол аты н ы н ойламаранда, елем бе! — Е, токдпгган баскднын, дэм1 ау зьщ а т аты м ауш ы ма едд? Белке ж е п т е б1рдеме кдыларсыц. — Ж ш т , он д а саган д е р е у у й л е н у ке р е к, а п а ц nicipeTiH токдшты эйелщ е nicipTin ж ерсщ . — Ау, жолдастар, \"достым\", \"ж ш т\" деп кдшанры 6ip- 6ipiM i3re сы п ай ы сы н ам ы з да ж ур ем 1з. К ел щ д ер , танысайык, М енщ атым — Молдаш, мына буйра шаиггы Ж1г п т щ аты — Т е л еген . Екеум 1з ба р м а сак , К а з а х с та н М агниткасы ньщ ceHi ю р м ей тш ш е кез1м1з ж етт1 де, У ш тебеде депода icT en ж урген жер1м1зден тарты п отырдык. Топ-топ болып, гстейтш ici жок,тык,тан б о с тец селш турган ж1г1ттер 6 ip -6 ip iH e жакдандасып эп -сэтте шорырлана кдлды. С ол сэт ездер1мен KeuieA i-6epi эбден тан ы с болып калган талды рмаш кд13 сы р ткд шык,ты. — Ж олдастар, кдз1р йздердд обкомолдьщ хатш ы сы e3i кдбылдайды. С ей л есед г Комсомолдык, ж олдама бередд крлдарыцызга. А д ергец, кдз1р крш щ ад жнналатындарыцызды хатшы айтады, тугел осында келейздер. Вокзалга арнайы автобуспен апарамыз. Ж ур ер алдында ж едел митинг етюзем1з. Кдзакртан-Магниткасына баратын Алматы облысыныц алпыс терт жМтт алпыс торы зы нш ы жылдьщ он еюнпп июншде осылай аттанган едь Bip облыстанбыз дегендер1 157

Ъвксутан 'Нфкеке-укы_______________________ болмаса, ябгп тер 6ipiH-6ipi ал1 ж ете бш яейтш . BipaK,coFaH кдрамастан ш уж ы цтар ы н белш ж еп, сы ралары н беллп imin, ж ол бой ы д ум андаты п келедь О бком кец сесш щ алдында шыркдлган эн кдшан поезд Боралдайдан еткенше басылмады. Сонан соц жаца таныстарды жакдшдастыра т усе т ш м амыраж ай э ц п м е басталды. Алматыдан алыстакан сайы н эц п м е д е 6ipTe-6ipTe б эсец си бердд. — Ж ш т г е р , O rapFa кедддк. Kp3ip Ж ам б ы л облысыньщ жер1ндем1з! — дедд элдемм. Телеген селк ете тускендей окыс ттр к ен дг Орнынан уш ып турегеп терезеге барды. Таудыц етегш е уласкдн улкен жазык, ©3i ескен Ж ыландыныц жоталарындай мунда да кек белестер кунбатыскд карай келбей созылып ж аты р. Ж оталард ы Kepin, бейтан ы с ж ерд ен де 6ip танысын ушыраткдндай эсер алды. С у згл т кдрады. Туып- е с к е н ж е р д 1 к ,и м ай т ы н си я к ,ты , эл д е н -а к , caFbma бастагандай. Уш тебеде жургешнде, Ж ыландыга жылына 6ip-eKi р ет бары п т ур уга мумкшдпт болатын едд, ендд, cipa, демалыс алып та келш кдйтуга крлы тие крймас. \"Эй, мына турдммен терт-бес жылдан артыккд шыддмаспын\", — д еп куддктендд. К р б ал ж у д еу ге д е болатын, ойлану деуге д е болатын дудамал куйден Телеген кепке д е т и кутыла алмады. О йлап-ойл ап, ол е з ш щ бул кддамы н э к е с т щ iciHe ук,сатты . О л д а ecrin кдяркдыншы жылдардын, аягында сон ау Сахалинге жолдамамен бармады ма? Кдзакртан т у т , СССР-ддн, uieTi. С о л кцы рга ком м ун и ст эке кдязык,- дум ан 1здеп барган жок, елге, О танга каж ет болтан соц барды. О л да туБан ж ерш сагынатын, ойлайтын, эщтме етш о т басьш да ылги айтып отыратын. Бес жыл бойы, 1954-жылра д еш н э к е а Сахалинде семьясы мен турып кызмет аткдрды. Сондагы кеп окцгалар Телегеннщ де есш де. С ол жак,та Л енин комсомолына муш е болды, м е к теп те ж ур ш ж а ц а достар, т э ту сы рластар тапты. BipaK, оларм ен д е аж ы р асу та т ур а келдд, уй iuii У ш тебеге кдйта кепгп. Ж еттшш б т р г е н соц, окудан да крл узш кетп: ж а с ы о н ж етгге толды, ендД е ц б е к к е араласкднды артык, санады , мамандык, алм ацты ойлады . С о л мак,сатпен Талдыкрррандары механизаторлар даярлайтын училищеш

тэмамдады. Сонда журш медучилищеде окцтын Нагышты ЖОЛЫК.ТЫрды. 1957-ж ылы Ж ы л ан ды да т ра кто рш ы болды. HaFbim e x e y i уй л ен ген с о ц У ш те б е г е к ел ш , д еп о га ж ум ы скд турды . ЕндД, мш е, ж и ы рм а е ю ж ас ы н д а э к е о кусал бул да адам крлы ец кдж ет деген ж акда жолдамамен кетш барады. Ж убай ы Нагышты, туцгыш ы Бекендд 93ipine Уш тебеде кдлдырып, Тем1ртауга 63i салт келедь Сы р т б1реулердщ ж ай байкду ушга, жагдайды б ш п кдйту уш ш келе ж аты р д еп куд1ктену1 д е кэддк. BipaK, он ь щ к е ц ш н д е ондай Ki6ipTiK ж о к , ойлаган ы — Н агы ш п е н Б е к е н н щ гана кдмы: уй-жайды кдмдастырып, алдын-ала соларга ж агдай ж асап крймак, BipaK, он ь щ ретт т е з б ол а кетп ед ь Кел1п улпрм ей ж аты п Тем1ртаудан к ете тур уы н а тура келдд. М амандык, алып a p i тэж 1р и бе уй р е ш п кд й ту ymiH ол М агн и тогор ск м еталлургия ком би наты н а алты айлык, оку га ж1бер1дад. Тел еген он да ш ой ы н балкдггуды уй р е ш п кдйтгы. TeMipTay кдласымен, орнап жаткдн ж ац а заводпен оныц ж ендеп танысуынын, e3i, ш ьш мешнде, содан кеган гана басталды. Кдзак, металлургия заводын к ур у ж еш н д еп угамет кдулысы 1940-жылдьщ март айында жарияланыпты. С ол заводтьщ м артенш ен алгаппуы болат 1944-жылдыц 31- декабрш де алынган екен. О л заводты ж ур т келе-келе Кдзак, заводы деп этап кетпгп. Завод орнаган Сам аркдн n o e e A K e ci 19 4 5 -ж ы л ы К,азак, С С Р Ж о г а р г ы C o e e T i Президиумыньщ арнайы Указым ен Тем 1ртау кдласы болып аталады. Ал, мы на ж астарды комсомолдык, жолдамамен жинап жаткдн алып курылыс — Караганды металлургия заводын салу 1953-жылдан басталган. К,ай ж у м ы с т ы ц д а б а с т а м а с ы к щ ы н ш ы л ы к,сы з болмайды. Кдшншылыккд кдра куш пен гана кдрсы т у р у — ш ар асы зд ы к, А лд ы м ен акд1л, 6iAiM к е р е к . С о н а н сон; мш детп турде мукдлмайтын ж и ер кджет. Ж п-ер барлык, ад ам да бар, 6ipaK, н е п з ш е н ж а с т а р г а т э н . К д з а ц ст ан М агниткасыньщ н елж тен екшндд комсомол куры лы сы болып жарияланрандыгын Телеген кун сайын терец тусш е бастады . TeM ipTayFa ац ы л м ен 6iAiM re, енд1р1ст1к тэж1рибеге бай майталман металлургтар шацырылды. Елншздщ тукш р -тукш р ш ен агылып келш ж аткд н жзгерл1 159

Ъексутан flyfnjceke-ynu_____________________ ж а с т а р д а н о л а р о з д е р ш щ у л п - к е м е к т е р ш , ак,ыл- к е ц е с т е р ш аям ады . Кдлл аягы ж у м ы с к е з ш д е ж о н а з айгайлап ж атпас уипн ыммен сейлесш , белпмен туснйсуге дей ш уй р етп . ©йт, буй т деген ак,ылшылыклен емес, к,ауы рт ж у м ы с к д ж а с т а р д ы к,оян-к,олтык, ар ал асты ра ж ур ш ысылдыру басты макрат саналды. Tiirri, баскдсын былай крйганда, тун п кезекке ш ы к^нда, уйкдшы жецш, сергек ж уруге дагдыланудьщ e3i оцай ем ес-ii. 1рш-усак,ты кдшгншылыкдарга кдй ы спас уипн, кдра куш тен rep i iuiKi сеш м н щ , н е п з п т у сш ж т щ 6epiKTiri к д ж е т т т н е Телеген д е к е ш ж п ей тусшдд. К ей д е кдлж ы рап, ж ум ы стан кдлгып- ш ул гы п орал ады . BipaK, е р т е с ш д е кур аттай кдйтадан кулш ы ны п тур ад ы . © йткеш к е ш е п ж ум ы сты 6yriH одан д а кдркдынды icTeyi кд ж ет-Ti. Ел, О тан талабы солай. О ндай к д ж е тп ж ум ы сты кешеуолдетуге ешкзмнщ д е кдкдлсы жок, ©з ж ум ы с орныны ц соншалык, мацыздылытын сезшген са й ы н ап тал азам ат е се л е п ш ирыгады. Ж асы р аты н Heci бар, ж олдастарына да осы жауапкерш ш ктз тусшддрпс! келедд, 6ipaK, айтайы н д есе, оны сы кургак, акдллгейлж болы п к е те тш д ей керщ едд де, батпайды. С о н а н сон, оларга с е з б е н ем ес, icneH у л п к е р с е т у г е ты р ы сады ж ен е кдйткенде тез1рек тусшддрсем екен деп кулшынады. Нагыш пен Бекендд Keinipin экелген соц, Телеген езш бойы на ж аца куш , нык, сеш м б1ткендей сезтдд. Эй, \"ж ум ы с ауы р\" деген с е з ауызынан 6ipAe-6ip р ет шыккдн ж ок, ш ы гар. К рб алж ы п ж у р е р д еп кррыкдсдны ма екен, 6ip уакдлт бала уста п , д ук ен н ен азык,-тул!к экелш ш , Нагыш кд ж ш - ж т крлкдбыс етш туратынды шыгарды. К ей-кейде кдшалып кдп ж у р се де кдбагын шытпады. Bip KyHi у й г е ю р ер-ш р м естен : — Нагыш, кунддзп сеанскд e ri билет алып крйшы, бупн 6ip б о й ж азы п кдйтайык,! — дедд. — С е н д е эбден уйде отырудан ыгыр болтан шьшарсыц. — Б угш ба р а алмайм ыз. М ол даш шакдлрып кетп . — Молдаш? — Иэ, кэддмп досьщ Молдаш Крж атаев ше? Сол. — О ган не жок,? — У ш тебеге, уш н е «.айтатын болыпты . ByriH тусте шыгарып саларсьщдар деген. — Неге? 160

— Неге екенш менен сурайсьщ ба, барып езш ен сура. Акдьлдасайык, деп, едеш шакдярганы болар, cipe. — Акдялдасатын адам буй тш ш ы гары п салуга шакдярмайды. Бармаймыз. — К,ой, у я т б о л а р , 6 ip а у ы л д а н к е л г е н е к е у щ екпелессендер, езге ж урт крйтш тату турады. Атамдарга айтып барады гой: \"Телеген м ен Н агыш автоб у скд да шыгарып салмады\", — деп. — М ей л1. Bi3 мунда кдш ы п кетушглердд ш ы гары п са л у у ш ш келгем1з ж ок, Кдяльны ба скд л а рга ipiTKi салаты н адамды ш ы гары п салудьщ e3i уя т. \"Э , м уньщ ар ты н ан eAi булар да тайып турады\", — деп керген адамньщ 6epi б1зден жиренедд. — Ойбай-ау, Молдаштын, жагдайын баскд тусш бесе де, сен щ тусш ущ керек крй. Тай-кулындай Te6icin ескен тату д осьщ ем ес пе eAi? М аган айты сы : в к е-ш е ш е а элденеше рег хат жазыпты, ауру-сы ркду болдык, кез куанткдн кенж е баламызсьщ, кдсымызда бол, кдрайлас деггп. Кдртайдык, туган ж ерден алыскд кете алмаймыз, Кел, келм есец, кдпа болы п елем1з деп'п. Э к е-ш е ш е сш щ сез1н ж е р г е тастай ма ендд? — С е н е й тш ак,тама он ы . Э к е-ш е ш е м ой дедд, туган- туы сы м б у й дедд д еген н щ 6api, айналып келген де, акд-алу yiniH айты латы н сезд ер . Э к е-ш е ш е ге де, туга н -туы скд да е з icinHiH, д ур ы сты гы н д элелдеп тусш д д р е б ы у к е р е к . Ж алпы, мен туган ж ер дегендд тар мапянада тусш етш адамдарга к/арсымын. А дам б е л г ш 6ip уй д е туады , он ы туган у й ш дейдд. У ш тур ган ауы лды туга н аулы м дейдд. А ул ы н ьщ кдсы н да т а у болады , ©зен агады , ол ар ды д а м ен ш ж теп туга н тауы м , туга н е з еш м д еп ем1ренедд. — Ендд не дейдд? — М эселе не дегенде емес. ©зщ ойлашы, ap6ip кдзак; \"Ойбай, мен туган аулымнан алыскд шыкяаймын, осында т уд ы м , о с ы н д а о л ем \", — д е п ©31 т у г а н 6 ip ж о т а н ы ж астаны п ж аты п алса, он ж ы лдан кей ш ол т о б е ге KiM си я р едд, ж и ы рм а ж ы лдан ке ш н ол т о б е д е кдндай к д си ет кдлар е ^ ? Дал мына Молдаштьщ icren отырганы, 6epriHi былай крйганда, аргы ата-бабамыздыц бойында ешкдшан болмаган кдси ет. О н д ай кдсиет1 б а р халы к, EpTic пен 161

Ш с у т т Н ^ - у т _______________ _ _ _ _ _ Ед1лдщ ар асы н д эл булай ен жайламайды, е л т щ , ж ерш щ ipreciH буйтш ке щ те алмайды. — О йбай, мы н ан ы ц маган ак£1л айткдны H eci? М ен ем ес, ке те й ш д еп ж аткдн М олдаш к,ой, соган бары п айт. BipaK, се н д е ез1цд> ад тау упин сы лтау 1здеме. \"Ер — туган ж ерш е\" деп бурынгылар-ак, айткдн. — О й , ак£1лы д н ан айналайы ндар-ай, айтасы ддар-ау. Т еш р тау маган туган ел, туган ж ер емегенде, жаттьщ жер1 м е екен ? Ел, ж е р д еген се з д щ марынасьга да, мэнш де мен ж ад аш а т у с ш е й й кдзакды н. ©3iM туган Ж ыландыны м ен д е жак,сы керем , сагынам. © йткеш ол — менщ анам, eMipre экел ген босагам . BipaK, баласы екен м ш деп и м анасыныд етегш е ылги оралып еседь Есейген сайын эрюм е з epiciH табады . ©Mipain зад ы сол — е су, улгаю . С е т туганда, анад ессш , улгайсын деп туады. Демек, анасыныд у м т н е н ш ы кдагандар рана оры н сы з уйкушпсгенедд, уйден у з а п шы к,са у р е й л е н е т ш д ш т е р ш б у р к е у yuiiH eTipiK eMipeHeAi. ©з элаздпстер ш ад т а у у ш ш д е туган ел, туган ж ер деген кдсиетп сездердщ магьгаасын тарылта тусуге тырысады. Bi3re букгл Кдзакртан — туган ж ер, бук1л С оветтер О дагы — туган ел. М ал екеш малдыд да ecin- eHyi у ш ш к е д ж айы лы м кджет, сол сиядты адам ны д ой- epici кецегсн у ш ш д е н егурлы м к е д м а ган ага ой бойлаткдн дурыс. Солай, Нэке, ci3 де будан былай осыны угып крйыдыз. — Крйшы, Телеген, Молдаштьщ e3i емес, эке-ш еш еа гой к е н б е й оты рган. К д р т KicLaep TyciHe м е се н щ бул айткдндарыдды. — \"TyciH e м е\" дей д ь С о л ар саган TyciHAipeAi кдйта. Бурьш гы лард ы д \"туган ауы льщ а тар т\" д ей тш ecKi эдетг ба ры р ас. BipaK, кдз1р б у ю л р есп убл и ка - 6ip ауыл екеш шздд оларга 6i3 туанддрм есек, и м тус1дадредь — ©зщ нщ де эке-ш еш ед бар, алдымызга келш журер. Бармасад бармай-ак, крй Молдашкд, крйшы курсьга. — Ерег4скенде, туп-тура дэл бугш эке-ш еш еме хат жазамын, кел дейм ш оларга да. ©кем Сахалинге кеткенде, 6i3 д е ia ecin баргам ы з, ендд 6i3re iAecin ол д а Т еш р тауга келсш. — © й дей т деген . э к е д е д еген ш ар ты д кдтад гой, титл. 162

Шотмш - в й т п е се ц бола ма, мына кетш бара ж аткдн М олдаш тыц орнын кдрт та болса 6ipey ба су керек крй. У ш тебед еп ж ум ы сты эргам гсгейдд, мундагы эргам-ак, гатей алатын ж ум ысты ц езш е адам ж етпей жаткдн жок, па? С е з т щ басы кдлж ы ц сиякды едд, а я г а салм акуан ы п кетп. Н аташ Телегеннщ бетш е дагдарып кдрады. Ж ац а га кызба сездщ ешкдйсысын да айтпаган адам сегалдь Ежелп салмакхы мш езь Ke3i уйренген орныкхы кдмылы. Аспай- саспай ж уы н уга кетш барады. Буй р а ш аш ы н 6ip-era шлгап, крлымен салалап артына кдйырган. Соньщ езш де булшык, eTTepi булт-бул т ойнап кеттк Н агы ш ж ы м иып, дастаркднын ж ендеуге rapicri. 1960-жылдьщ З-ию ш нде Тем1ртауда Кдзакртандагы тун гаш домна nem i шойын кррытута rapicri. Телеген сол тарихи пеште кдтардагы ш ойын кррытушы (горновой) болып езш щ металлургтж кдгеметш бастады. KeAeci жылы eKiHmi дом на icKe крсы лганда, оган eKiHmi ш ойы н кррытуш ы болып ауы сты . Г.П .Л ебедев, В .И .С ергиенко сиякзы тэж1рибел1 металлургтерден там м алып, металл крры туды ц к,ыры м ен сы р ы н кун -тун д ем ей уй р е н е бастады. Bip кдраганда, домнадата ж ум ысты ц бэрш техника оп- оцай аткдрып ж аткд н тэр1зд1. П еш к е келш т у с ш ж аткд н шихтаныц сапа процент! де, кдй крспаныц кдншалык,екеш де — 6api де арнаулы аппаратгарда ап-айкдш керш ш тур. Соган кдрап, кдйткенде кеб1рек ж эн е Te3ipeK ш ойын кррытудыц ж олын белплей крясыц. О л уш ш , бэлгам, ш и хтага б е л г ш мелш ерде TeMip т у ш р п п ктер ш к р сар сы ц немесе кдра май мен техникалык, оттегш крлданарсыц, он ы ц толып ж аткдн эддстер1 бар. B ap i белгии, 6 a p i ж азулы . BipaK, со н ы ц еш к д й сы сы адам ар а л а сп а й са п ал ы шыкдайды. Шойын кррытушыны ец адастырмайтын эдю — ж ан туйспт. Крлымен, кез1мен, бугалтула бойымен сезш ш тануы керек. Ал олай сезш у уш ш адамда мол тэж1рибе жинацталып, ж аза баспайтын дагды кдлыптасуы in ic. Ол, эрине айлардыц, жылдардыц жемкп. Ащ ы тер мен ауыр ецбекттц нэтижеН. Ш ы н ынта, табанды талап т ек к е кетпедд, алып пеш тщ ep6ip лупш н Телеген тамыршыдай сезетш дэреж еге ж етп. 163

Ш ф я а н H j^ s h - y m ____________________ ___ Соган орай ж ум ыс сапасы да жогарылай бастады. ¥ с т а з д а р ы , ж о л д а ст а р ы о н ы ц н агы з 6iArip м а м а ш а айналгандыгына суйсш дь О ны ц байсалды кцмылынан, байы пты се зш е н е з iciHe д еген улкен с е й м ацгарылып тураты ш а айналды. Ецбексуйпш ж ас ж М т б1ртшдеп сый- кур м е тк е д е пине бастады. ©з iciHe сешмдд азаматкд ж ур т та ж орары ceHiM к е р с е т п . О л К о м м у н и с т а партияныц к,атарына кдбы лдан ды . 1965-ж ы лы Т е л е г е н e3i icTen ж ур ген eKiHmi пеш тщ уш ш пп бригадасына 6ipiinui шойын кррытуш ы болып жорарылатылды. Айлык, токрандык, жылдык, жоспарларды бригадасы асыра орындап, жас ж ш т ендд жак,сы уй ы м дасты руш ы екен ш де ж ур ткд тез арада таныты п улгердд. Бесжылдык,тыц кррытындысы бойынша Телеген Дуйсенбайулы Адам-Ю супов кеудесше Е ц б ек К.ЫЗЫЛ Т у орден ш так,ты. Ецбек зейнет1 деген осы еде Указды естненде, Т е л ег ен н щ Tyci бузы л ы п к е т п . К уан ы ш тан н е icTepiH бш м едг Турып-туры п, 6ip кез Караганды тас жолы ке ш е сш д е тур аты н еке-ш еш есш ж ш е карай жупрдд. ©Keci Дуйсенбайды , анасы Кддишаны e3i барып куанткдгсы келдд. О р д ен кудды оган ан асы н ы ц мешрл1 алакднындай ce3i\\ai. ''¥лым, ризамьш!\", — д еп мандайынан ел-ана сипап тургандай туеш дг Куаныштан канат бггкендей шдлкыды. 1971-жы лды ц 22-январында TeMipiay каласы Ецбек К.ЫЗЫЛ Т у ор д еш м ен наградталды. Т е л каласыны ц м ереш ecKeHiHe Т е л еген д е шаттанды . ©ндДршп ж ас каланыц атак,-дацк£ш асы рута аз да болса улес крскан шьнармын д еген мак,таныш ce3iM re белендд. Бул атак, бул куаньгпггар ул кен Miи д ет ж уктей тп и н д е туеш д ь Атак, абы рой еткен ецбегщ е б ер ш ем сонымен 6ipre сол атак, пен абыройды б о л аш а к уа Kip ш ал д ы р м ай са к уа п ж у р е алады д еген сешмдд д е бмддредд. Т ел еген солай укды. Солай етуге шггей с е р т т е бердд. С ол ж ы лгы м артта пайдалы келем1 ж агынан дуниеж узш де т ен д еа жок, алып уш ш пп домна nemi пайдаланы луга берщад. Т е л еген А дам -Ю супов сол пештщ уш ш п п бр и гад а сы н а 6ipiHuri ш ойы н кр р ы туш ы болып б е к т л д ь Ж ас ж ш тк е керсетглген бул улкен ж ауапкерш ш к болатын. 164

Yniimni пеш тщ ж едел ж иналы стар етю зуге арналган зал тер1нде кдрапайы м FaHa ж азы лган л о з ун г тур аты н . Онда: Ж олдастар! Були осында ж узеге асып жаткднныц 6api кун1 ертец тарих болады. Тарихты тындацыздар!\", — деп жазылган-тын. С он ы окошен сайын Телегеннщ тула бойы шымырлайды. Тарих алдында уяткд кдлмауды ойлайды. Ж ек е 03i уш ш де, бригадасы уш ш де шамыркднатын, ширьшатын. Тарихтын, ж аркдш бетш жасаура ынталанатын. YiuiHiui дом на пепнш ц А да м -Ю суп о в б аскдраты н бригадасы тогы зы нш ы бесжылдык,тыц эр к ун ш ец бек жещ ш мен этап етуд1 эдетке айналдырды. Олардыц топкезеп ез нормаларын орындамай ешкдшан жум ыс орнынан кеткен емес. Сол дэстур 6ipT e-6ipT e бую л коллективен, кдн ы н а сщлд. С о н ь щ н э ти ж е а н д е коллекти в сеткесш е тер т мьщ алты ж уз тонна ш ойын кррытудьщ орнына, м еж еш бес м ы ц тоннага дейш ж етю зш журдд. Э р кунп артык, шойын жинала-жинала айдыц, токранныц аярында жуздеген, мыцдаган тонна ж оспардан ты с ш ойын берудд кдмтамасы з е тп . YiuiHiui дом н а п е ш т щ к ом сом ол -ж астар коллектив! бесжылдыкдыц meuiymi жылында айтарлыкуай табыскд ж етп, олар жоспардан тыс он 6ip мыц тонна шойын кррытты. Коллектив озаттарына ую м ет наградалары, багалы сыйлыкд-ар беръ\\дд. Т ел еген к е уд е сш е ендд ел!м1здщ ец жогары наградасы — Ленин орденш такды. — Е ц б ек керсеткш п деген , м ен щ ш е, к е ц угы м, — дейдд ол. — М ы ц тонна ж оспардан ты с ш ойын крры ту уш ш кдншама кджыр, кдншалык,ты ю керлж пен тэж 1рибелж керек. Tepm6i шыцдалган, е ц б ек е дурыс уйымдастыра бЬлетзн гана коллекти втщ крлы н ан келедд он д ай ерлж . Bi3 6ip пеигге т е р т бригадам ы з, о сы т е р т бр и гад а н ы ц жумыс уйлесппн орнату да оцай емес, б1ршщ ж е е с е п н баскдньщ кеш спп жуъш Keryi мумюн немесе керюшше — 6ipiHin KeMicririH баскдны ц табы сы ж ау ы п Keryi д е мумю н. Ецбек керсетю пп деген — коллективтщ ецбек жемю1, сол коллективе ц ap6ip адамыныц ар-уятыныц керсеткшп. Бесж ы лды к,ты ц биы лгы ж ы лы нда yiuiH iui д ом н а коллектив! аса улкен ж ауапкериилж ж укгеп отыр: 165

Ы г .р ш т Ц Щ 4 - !0 Ш ___________________________ ж осп ардан ты с ж иы рм а 6ip мыц тонн а шойын крры тулары THic. Э р и н е , оцай м ш дет ем ес, алайда ор ы н д ал м ай ты н д а Miи д ет е м е с. А лгаш кы ток,санныц табысын крраш дей алмайды, жоспардан тыс уш мыц тонна шойын кррытып, комбинат бойынша коллектив с о ц и а л и с т а ж а р ы с т а 6ipiH m i о р ы н га ш ы цты , 6ipaK, Тел егенад бу л н эти ж е ток ^ еш л атпей д !, кдйта мазалайды. Дал осы кдркыннан танбаса, олар биыл жоспардан тыс ж иы рм а 6ip мы ц тон н а шойы н б е р е алмайды, сондыцтан о сы ба стан ap 6 ip м и н утгы т ек к е ж зберм ейтш дей eTin есептеулер! мш дет. Ж ум ы с к езш деп ap6ip кдшыл мацсатсыз болмайтындай дэреж еде кдлыптасып, соран 6api ж аттьпулары тш с. Бшмдд де, е ц бе к п де, тэртитп де — 6apiH еселеп артгы ру макрат. Т о л е ге н к,аз1р Т е м !р та уд ы ц б е л ор та сы н д а , Л ен и н проспект!нде турады. К оз алдында ескен кдлага эрдайым кызыра кдрайды. © скелец ем!рд!ц кдркдшына кдйран к,алады. Б ул алгаш келген де ж ац а куры лы п ж аткдн К араганды металлургия заводы кдз1р алып комбината^ айналды: со н ау кдфцынш ы жылдарда курылган Кдзак, заводы Kp3ip о н ы ц 6ip рана ц ехы н а айналып кдлды. О ндай цехтар комбинатга жиырма-отыздан асады. Э р цехы — KiiuiripiM завод. Алып! Накыз алып! К ейде Т ел еген алпыс т е р т ж ш т болып алгаш TeMipTayFa келген дерш е сш е алады. С од ан осы куш кдлгандары жетт- сепз-ак, Олардан буры н да келгендер бар, кейш де келгендер бар. Kp3ip д е келш жаткдндар кеп, 6ipax, кетш ж ат ц ан д ар ж о к д а тэ н . © й ткеш K,a3ip Т ем 1ртау — К азахстан М агниткасы н ы ц ж ур е п , есем, кунш уацты кдла. К дсы нда кел1, к е ш е а н д е трамвайы. Б ес кдбат, торыз кдбат эдем ! уй л ер ecKi кдла мен ж ац а кдланы ц арасы н элдекдшан крсы п ж1берген. Kp3ip мунда е й ж уз мыцнан астам халык, турады. М еталлургтер сарайы, жумысшылар б ш м алатын ж огары техникалык, ок у орны, стадионы, сэулетп кинотеатрлары бар. Музыкалы комедия театры, кер к ем ен ер п а зда р коллектив! ж ум ы сш ы ларды ц кещлдд дем алуьш толык, кдмтамасы з етед!. ©нддргс пен е н е р ортак, epic тапкдн тамаша мекен. Телегеннщ тер т баласы бар, yineyi осы нда туды, 166

тем1ртаулык,тар. - М ен щ туган ж ер1м — Ж ыланды , балаларымньщ туган жер1 — Тем1ртау. Ж ыланды мен Тем1ртаудыц арасында, мшеки, туыстык, байланыс орнады. Э кем мен шешем де, М м Бектурсын да — 6epi осында, — дейд! Телеген. - О н бес жыл осында тамыр жайдым, ецбек зейнетш керд)м. Ендпт макратым — Кдзакртан Магниткасыньщ зор дацкдша негурлым мол улес крса бер у гана. О ньщ ол макратын орындайтынына е р ж а з сенесщ . ©йткеш Телеген ешкдшан ею сейлеп керген емес. \"Жулдыз\", шыде, 1974-жыл. БЕСЖ Ы ЛДЫ КДЪЩ БАТЫ РЛАРЫ I . Кррат аульщ инж енер Ж агал-жагал болып кеткен байы ту фабрикасы ньщ сырткдг ускдш ына Ж аппар сэлты ж ы ры на кдрады. \"Элден- ак, адам кергкпз болып кетпгп гой\", — д еп кешдд. З э ум м муржадан шьщкдн кдракрпщыл тутш ез салмагын кетере алмай шудаланып келш фабриканьщ устш е кдйта ш епп жатыр. С ощ ы 6ip есеп бойынша, осы муржаньщ езш ен сепз тоннара жуык, концентрат зая кетш, тещректз былгап жатады екен. \"Ш ырарып ж аткдн тук е н й ш й з ж ок, тупшм1зден тещ рек кершбейдд. Бггпейтш 6ip ауре болды той е з й \" — С о л р е ш ш п е н к а б и н е т ш е к д р ай б у р ы л а бе р ген ш д е , ая гы н элд е н е кдрып к е т ш жырылып кдла жаздады, Эл1 де ашылып-шашылып жаткдн дуниелердщ к е п тш Kepim n-ак, тур. Ж ап п а р K p p aray F a келгелт ж ы лдан асы п барады . BipaK, 6 ip жы лдыц iuriHAe к ерген бей н е-ri 6 ip e p жы/жа таты рлы к, Тацры алагеу1мнен кеш ю алакелецкеге деш н куйбещ бггпейтш 6 ip кдракет, 6 ip ece кен сузетш жакдд, 6 ip ece к,оюлаткдгш к,а ж у п р ш ; ф а б р и к а н ь щ б 1 р д е а с ты ц р ы к д баты н а T y cin , б1рде у с т г а е шырып к ун у за к , т ы н ы м керм ейд1. К днш а ж ан таласы п ж у п р с е де, куантарлык,тай нетиже жок. Тук енбейпн, тубш де 6 ip нэтиж е uibiFap-ay деп ум п тен уге болмайтьш б е р е к е а з icKe ба сы K ipin кеткен 167

Ъвксутан Hyjnhke-yiu___________ сею л ден едь \"Аралдьщ комбинагы нан мунда меш айдап келген кдндай азап екен? в з ш н щ туъш-ескен жер!мде тьш-тыныш кдна ж уре бермей, не куй жок, не тындырып ж аткдн ж ум ы с жок, Tipi тозакда келш кдмалганымды караш ы !\" - д еп кей де осы ндайда e3iH-03i жазгырады. Ж ас ж ш тп ж еке басыныц жайсыздыцтарынан repi ж ум ы стап.1 кцындык, кцындытынан буры н куры эур еш ш к кржытады. К дратау кен-химия комбинаты ныц байьггу фабрикасы юке крсылгалы биыл, мше, аттай е й ж ьш а айналып барады. Алайда оныц заподтарга женелтш жаткдн кон ц ен траты к ещ л туш ы тпайды: кдш-кд1зЫл шыгын, кдрабайырлау кщлып айткднда, дарарлап экелген рудадан кдсык,тап кдна к он ц е н тр ат алынады. Р удан ы ц ш 1н д е п кд ж етаз бос ж ыныстарды белгш мелшерге деш н азайтып б ел ш тастау га ф абри к а техно логи ясы н ы ц да, мамандарыньщ д а a3ipre эм келмей отыр. Кбайта керюшше, OFaH iAecin пайдалы р уда ы сы рап болуда. Д ал Kp3ip байьггу фабрикасы ныц e3i жартылай теж!рибе фабрикасына айналып к е тп . Ж у м ы с пр оцесш э р саккц кубылтьш Kepin, кцйткен кунде тыцайткцпп жасауга кдж етп концентратгы руда курамынан мол белш алуга болатындыгын 1здеспруде. Bipax, !здеп таба алмай ауре. Kp3ip, Tirrri кеп адам туб1нде соны ц табылатынды сына да кумэндана бастады. Егер мамандыгы ж енш ен куаласа, кен байьггу — Ж ап п а р д ы ц тал ici. О л М оскван ы ц М .И .Калинин атындагы т у е й металлургия ж эне алтын институтын б т р г е н . Мамандыгы — пайдалы кдзбаларды байытушы технолог-кен инж енер!. О к у б т р г е н соц, Кентаудыц байы ту ф абрикасы нда, Ащ ысай мен Арал ком б и натгар ы н д а icTen жинак,таран тэж 1рибелер1 д е бар. B ep ep i жок, б о с куй б ец бЫмдД, е з боры ш ы н тер ец туеш етш ж ас кадр — осы фабриканьщ бас инженершщ орьш басары Ж аппарды ц ж аны на acipece зыдей батады. О н тер т миллион сом ны ц кдржысы жумсалып, кдншама ж ы лдар бойы улкен кцы нды кден салы ны п б1ткен фабриканьщ ецбекп еш, тузды сор еткендей больш турган кдлпынан к ец ш кулазиды. Ж аппар фабриканьщ rape 6epic коридорынан етш бара жаткднда, келденецнен exi ж т т жолыцты. Ж узтаныс 168

ад ам да р болранды к,тан, о л а р м е н к,ол 6 e p in халы к, дэстур^мен амандасты. — К,алай, и н ж ен е р ж о л д а с, б а й ы т у д ы ц ж о л ы н таптьщадр ма? — д ед буйра шашты ж ш т кекей жымиып, - Бул сенщ бес ж ы л бойы ж аттап алтан т у с п метальщ емес, кдналып журген шыгарсьщ? — Э р и н е . М ейрам дап ж ур геш \\п з ж о к , — дедд Ж ап п а р . \"Сен тусп металдьщ маманысьщ, минералдан не б1\\есщ\", — деген оспагын кдсакдна укдагансыды. — Фабрикага б1ркдлыпты ж ум ы с icrerin, кдйта сол тездепп мейрамдау керек емес пе? — М ейрам дайм ы з Foft ель — Э й , кдйдам? — дедд бу й р а ш аш ты ж т т . — Б аска к о м б и н а ттар к,усап 61з д ж 1 д е т у б ш д е б а й ы т у ф а бри к асы н сы з к л е й т ш ш ь та р . Болм ас ic x e бо с к д акдна т ы г а н д а п кдйтедд е ю м е т, бу л былык,тарыц би ы л 6iTnece, жабады гой фабрикаларынды. — Ж а б у кд1ы н болмас. Ж у м ы с к т е т е м з д е п ж абы л ы п ж атырмыз гой, б1рдеме болып кдлар. — Ж а ц а гана езш басьш турган реш ш тен кенет айыгып кетп. — Бурын- соц ды б 1зддч елде м ундай ф а б р и к а е ш ж е р д е салы нган ем ес, сондвпдган Foft 6api: су й е н е тш тэ ж 1р и бе -у л п ж ок, технологиялык, ж ол ы н т е к e3iMi3 га н а 1здеп т аб у ы м ы з керек. — Тапсандаршы ендд соны . BapiMi3 к у п п журм1з гой, — д еп бу й р а шаш ты ж т т эж уалай кулш сырткд.1 еспске карай беттедд. Ж аппар оган онш а жэб1рленбедь “Э й п п сейлеуге кдкьгсы да бар рой журттьщ . Фабриканын, куры сорайы п турканы KiMre керек, ж у м ы с н э т и ж е а к е р е к к р й ” , — д еп кдйта ширык,ты. К аб и н е тш е KipreHi д е со л едд, тел еф о н с ы щ ы р е т е кдлды. Ф абриканы ц бастыгы М ахм утов екен, ж арты caFa-ггык, ж едел к е ц е с е тю з у ге шакд>1рыпты. Ж арты сагаткэ шакдярган ж едел к ец ес 6ip ж ары м сагаткд созылган узак, эцпм еге айналып кетп . Ж ум ы с енддмей жаткднда, мундай кецестщ ж айбаракдт етп ей п н эдет1. М ахм утов м аселем ен кдлскдша таны сты рды . Комбинат директорыныц кабинепнде еткен кеш еп 169

SfeywMdH jfa Jtt-y M _________ кецестщ м э се л еа бастан-аяк,байыту фабрикасы жайында болыпты. Бас инж енер екеуш ортага алып, фабриканын ж ум ы с icreyiH к этац талап етигп. Ф абри кан ьщ бас инж енер! Илья И саакович Брагилевский д е М ахм уговты ц сезш 6ipa3 терендет!п барып тоцтады. Бас механикт!, техника к а у т а э д ш ж е т н д е п и н ж ен ерд! 6ipa3 бу р щ ш р еп алды. Бас инж ен ер сейлеп б!ткен сон Ж аппар сез сурады. — К у р ы 6ipiM i3,ai-6ipiM i3 ж азгы р а бер ген н ен ж ум ы с OHFa баспайды , — дед! ол. — Басты кш э юмде? Соны да естен шыгармау керек сияк,ты. М е н щ ш е, фабриканы н, д эл KA3ipri ж ур ген ш ен турраны кеп хал1не ец алдымен оны ж асаган адамдар кш эл ь М ац ы зд ы н э р сеге мацы з бер м еген мулдем. Бул, 6ipiHiuiAeH. Г И Г Х С кдязметкерлерш щ ю н ась — ГИ ГХ С деп отырраны — М емлекетгж кен-химия шиш заттары институты. — Солар, cipe, фабриканьщ куатын да ж ай шамамен долбарлай салган. Ж ы лы на 6ip миллион тер т ж уз мыц тонна ф осф атгы концентрат ецлдре алады дегенд! олардыц к,андай ры л ы м и н ег!зге с у й е н ш айткднды рын, TinTi, т у с ш у д щ e3i кды н . К дз1р осы н д а б!збен 6ipre солардьщ адамдары да ж ур. Егер тужырымдары дурыс болса, неге дэлелдемейд!, неге уйретпейд! 6i3re? Эуелгтде ат у е л карал, тездетш кутыла салуды кездеген болу керек. Барш энш еш н асыры с-усш с белплей салган. Олардыц усынып оты р га н р е а г е н п -epi е т е к о м б ат , ш е т т е н деф ицит. Ь^ымбаттырына карай, ец куры маса, нэтиж ес! сапалы болса екен. Ш ы ры ны м ы з бен кдрызымызды кебейте тускеннен баска туп ж ок, — Реагент деп кдж етп руданыц курамындары крепа минералдарды белш тастау уш ш реакцияра кдеаты н химиялык, затты айтады. — \"Госхимпроектш щ \" адамдары да елгшдей атуетш ктен ада ем ес. Ф абри кан ьщ курал-жабдык,тарын калай болса солай курасты ра салган. Уш ж у з миллиметрлис трубаны ц орнына апарып ж уз ел у миллиметрлж трубаны кря салгандарын к,алай yFyFa б о л ад ы э й т п е с е ? Б ы лты р к узд ег! крю латкыш тыц кцрап калганы да солардыц осындай салак.тыкгарьш ьщ салдары. 170

Шотмш - Ж аппар Онжанович, - деп Ш афкдт М ахмутов стол д ы ты кд1лд атты , — барл ы к, к ш э ш б а с к д г а ж а б а бергеннен 6i3re не пайда? О дан да кдйтсек ж ум ы с о щ а басады , coFaH ток,талсащны! — 03iM д е сон ы айткдлы келе ж аты рм ы н . Б1зден баскдныц 6 ap i тук бншейдд д еуден аулакдын. BipaK, бул фабриката дал б)здщ ез1м1здей епномнщ ж аны ашымайды. Кдз1р 6i3re кем ек керсетем1з ден К дратауда ж иы рм а шак,ты Р'ылыми и н сти тут ж ур . К ей д е солардын, осы н ш а сапырылысуыньщ e3i жумыскд кедерп келпредд, былыкды кебейтедь Кднша айткднмен олардыц 6 ep i тшп-кдшып кдна крл уш ы н бередд. Б1\\ектерш сы бан ы п б1здщ ж ум ы скд K ipicin кетпейдд. А й тс а теориялы к, акдялдарын гана айтады. Сондык,тан эр ю м н щ б е т ш е 6 ip ж алтак,тауды крйы п, фабриканы непзш ен ез кушш1збен ж ендей бастаганымыз ж е н болатын сияк,ты. 0з1мэддщ адам дардьщ б ш м ш е де, т э ж 1р и б е сш е д е ceHiM к е р с ет п е й м 1 з, с ы р т т а н к е л ге н и н сти тут адам дары на ты м жалтак,тап барам ы з. К дте а й т са да, кдлай ай т са д а сол ар д ьщ с е з ш е жырылып, е з сез1м1з/у айтуга батпаймыз. Тапса табар 6ip жолын, олар да езш ш е 1здей б е р е т . Bi3 д е е з беи м 1зш е баты л 1зденейж . © згеде бар бш м мен тэж1рибе б1зде де бар, неге крл кусырып кдрап оты рм ы з? М е н щ айтпарым со л — 63iMi3 K ipicem K . Ж аппард ьщ бул niicipi сей лем ей отыррандарды д а с е з ге тартгы. Keirripy-сузу бел1м ш щ бастыры кдгзынып кетш: \"М э се л ел ер д 1 к,олма-к,ол ш е ш п е й , солк,ылдак,ты к, ж асайсы н дар\", — деп, Tinri бастык,тарра д у р с е к р я бердд. М ай д а л ау-ун та к,тау б е л 1 м ш щ басты р ы м ен aFa флотаторшы да птарлерш айтып, фабриканьщ кдз1рп кую инженер-техник кдязметкерлершщ к е щ л ку й ш е де эсер е те бастарандырын, сондык,тан ic-гщ е н б е й ж аткднды рына оларды орынсыз кшэлай б ер у — кдте дегендд ескерттй Фабрикадары кдз1рп кдшн-кдястау жардайды ездерш щ еткш н п рана н э р с е д еп есеп тей и н ддктерщ бхлддрдд. С о л себепп мундай кезенде ец ayeAi фабрика басшыларыньщ устамдылык, сеш м керсетулер1 кдж ет екенддп сез болды. О ры н сы з урсы п, коллектив-пн; б е р е к е сш алатын адам дар м ен рылыми и н сти тутгар дан рылыми атак, д э м е т т кдна женс13 ымырага бара беретш дердщ адресш е мезгеу сын да айтылып кдлды. 171

SfojHHMНфзкекв-упы____________ ^ Ептеп кэ!збалык,б1лд1р е сейлегенмен, сол кун п кец есп ц кур е тамыры Ж аппарды ц ce3i болды. О ны ц ce3i табан астында еш нарсеш езгерте крймаранмен, 6 ipa3 адамга байыпты ой салды. Ф абриканы ч болашагы еч ayeai фабрика кдязметкерлертц жумысына байланысты деген б а т ы л т у ж ы р ы м к е п а д а м н ы ч к е к е ш н е н ш ык,ты. Ф абр и к ан ы ч куаты кусал кадрлардьщ таланты д а ендд- ендд аш ы ла бастай ты н дай болып KepiHAi. \"Айтарымды айттым, — деп ойлады Ж аппар, — сез 6ipaK. е з -е з ш е н icKe ай н ал м ай д ы . Э р ю м созд1 е зш е сенгенддктен айтады. Ж у р т т а солай угады. Сондык,тан б у т и т c e 3iMAi е сп ге н д е р е р т е ц п iciMAi д е кутедд. Ендд тек бе л ш еш ш KipicyiM кдж ет. ¥яткд кдлмауым керек\". Бугш Ж аппар жумыстан тунде кдйтты. ©ткен аптада реагент есебш де рудага крсып ж урген суйык, сабынды крлданудан б 1рж ола ш ы гары п тастап, булар оньщ орнына си н тети кал ы к, м ай лы кд>1ш кд1лды п ай д алан а ба стаган болатын. Бугш тустен кейш лабораторияра барьш соньщ нэтиж есш дэл б ш п кдйтты. Концентраттыч кептеп беллнуше кэд уш тд ей ы кдал е те бастапты. Ендд 6ip ойлап ж у р г е ш ф о с ф о р л ы кдлшкдллдыц ж а й ы е д ь Ф а б р и к а т э у л т н е торы з ж у з со м н ьщ ф о сф о р л ы кдппкдялын реагентке жумсайды . Ты м ком бат. Сон ы бугш ойлап-ойлап, акдярында а з мелш ерде рана крсы п байкдлы. CoFaH есептеп баскд реагенттерддц де улесш езгертп. К ез шамамен Караганда, флотацияда курт e3repic бола крйган жок, сияк,ты. К улгш Ke6ipmiKTep кебе й м е се азайган ж ок, ол K e 6 ip m iK T epA i aFam кдлакдна к,алкдяп ал ы п ж а т ы р . Флотациялау п р и н ци гптц непз1 осы: реагентгерддц кдязмеп аркдсы нда кд ж етп концентрат кобпсгенш с у бетш е шыгады да, к д ж е та з крспалар ы дыстын тубш е uierin кдльш жатады. Ж аппар ж упрш , 6 ipece ана флогаторшыныц кдсына барады , 6 ip e ce м ы н а ф л отаторш ы н ы ц кдсы на келедд. — Кдлай, концентрат азайып кеткен жок, па? — деп кдйта-кдйта Aer6 ipi кдлмай сурайды. — Ж ок, б1ркэлыпты. Кдйта, Ж аппар Онжанович, мешц Ke3iMe кон ц ен тр атты кош р ппктер буры нры дан кебей ш калган сеюлдд, — дедд Нина. Ец т э ж 1р и бел1 ф лотаторш ы ларды ц 6 ipi — о сы Нина. 172

Шынын айтып тур. Ж аппардьщ ж уреп куаныш тан атш а тулал кря бердд. \"Е гер ф о с ф о р кдлшкдллын бу д а н бы лай буйтш бес-алты литрден гана реагентке ж ум сап отыратын болсак,, к у н 1н е ж у з д е г е н , а л ж ы л ы н а м ы н д а та н с о м унемдейтш боламыз. Бул — 6 ip улкен жацалык, болар рд1, — дедд д эл е се п те у ге д е тагаты ж е тп е й . — Ш ы н ы м ен- ак, па, жок, мен ж ацы лып тур м ы н б а ?\" — д еп ф лотаци ян ьщ берш бастан-аяк, кдйта карал шыкды. Иэ, тэжДрибе e a rn болтан сиякды. EKiHuii см ен а ж ум ы е к д KipicKeAi д е у ш -т е р т сататкд айналды. Ж ап п а р флотадиядан эл1 ш ы та алмай ж ур . К етш кдлса, кенет 6 api езгерш кететш сиякды. - Ендд кр р ы к д ац ы з, Ж а п п а р О н ж а н о в и ч , уй п ц з ге бары п дем альщ ы з, — дедд Нина, — езгер к: бол а кдлса, уййдзге телеф он сотайык, — С ейтесщ дер ме? Ж арайды онда, дем алсам демалайын. Бул — байыту фабрикасьш а Беленнщ еганип р ет KeAyi едд. Алташ 1963-ж ы лдьщ кд>1сы н да, ф а б р и к а icKe ж а ц а крсы лтан кезде, келген . О н д а д а р ед ак то р бол м ап едд: \"Ойбай, Белен, шпм1здеп е ц жасымыз, жещ лтепм1зсщ гой, се н бары п кдйтпасац болмайды. Bip Tayip р еп ор таж ж азы п кдйт. Салы на бастатаныньщ е з ш е б е с ж ы лта ж уы к, уакдыт е тп . М ундай бай ы ту ф абри касы б у ю л О дакуа жок, кершедд. О ндай мацызды мэселеш облыстык, га зет — б1зддц газет жазбаганда, гам ж азады ?\" — д еп такдлмдап крймаган соц, амалсыз келюкен. О л кезде бойдак, Кдлай-кдлай емес, осы к у т в н ер кэсш оры ндары нда кдяздар к е п болады д еген оймен жагалы пальтосын киш, мойны на мамы к, к аш н есш салтан. Кдяскдсы, е з ш де ба р улде м ен булделерш щ бэр ш у с п н е 1лген. “ Ш олакуау\" енер кэсш алацы на ж е те бергенде- ак, ж у р е п зырк, е т е кдлтан. Зэул ш м урж адан тут ш емес, туйдек-туйдек кцыршык,теплш жаткдндай керш ген. Келш калган соц, ф абриканыц imiHe гармей кайтута амалы болмады. K ipreH соц, келген ж ум ысын б т р м е й кдйтуга тэты кдйта алмады. Ш ахтадан шыкдедн р уд ан ы ц кдндай жолдардан етш барып даяр концентраткд айналатындытын 173

Ъексцтлп Л‘ ф/секе-укы___________ 6w rici келдд. Бас инж ен ер ж ол керсетуге кдсына Kici крсып бердд. К ес ек рудаларды усакд-айтын цехтан бастап даяр концентратгы 6ip орынта жинакд-ап ж аткдн пневматикалык, насостьщ ж ум ы сы н Kepin шыккднынша, Белен e 3i де керден шыкдсдндай болтан. Ж ур еп шайлытып, содан Белен бес жыл боны бул ф абриката аяк,баскдн ем ес едд. К елсе, к е б ш е се Ак,сайдыц ашык, карьер1не, Ж ацатаскд баратын. Бул жолы эдеш келе жатыр. Ж ак,сы кш мдерш крнакуйге кдлдырып, ж у п ы н ы та н а к ш н ш ш ык,ты. Ф а б р и к а н ы ц icK e к,осылтанына би ы л б е с ж ы л болады, бДрак, ыц-дьщы эл1 бггпей келедд. С о н ы ц се бе бш ашып, шггей езш ш е кдтырып 6ip сы н ап алмакдсд бекш ген. Белен нщ 6ipiHini байкдганы — кдлш м урж адан шыгып жаткдн т уп н кэддмпдей туп н ге украл кдлыпты. \"Иэ, сэт!\" — деп, coFaH-ак, куан ы п кдлгандай болды, — Бас инж енер езш де м е екен? — деп сурады кдрсы келе жаткрн келшшектен. — Ж о к , Ж ац а ф абрика жак,та журген. Б елен н щ ф а бри к ата K iprici келмедд. \"К у т е турайы н, келер, — деп ойлады. — Бурын кермеген адамымды аты- ж е ш жок,, к,ай ж е р ш е н Дздеймш м у н ы ц \". B ip р ет ш айлы ты п кдлган ж у р е п ф абри к ан ьщ ш пн eKiHuii рет аралауга дауаламай туртан сиякды. Ж арты сагатгай купт. Tirni, ж е н су р а й ты н д а адам ш ы крады . Ж алы ты п, iuii пы са бастады. Э уелпдей емес, кун де пысынатып барады. Суркдя бу д а н б е т е р кдлза т у с е т ш тэр1здд. “Кдп, мы на Д осы м ов к,атырды-ау м еш !\" — деп кеш дь Сейтш тур таны н д а сы рткр ак, жейделД, аш ац ж ш т iubiFa келдд. \"Досымовым осы ем ес пе екен?\" — деп ойлады. — С эл ем етаз бе? Досымовты кдлай табута болатынын айтып ж1бермес пе екен аз? — Айты п жДбергенмен, таба алмайтын шытарсыз. К дн дай ж ум ы сы ц ы з б а р едд? — Г езеттен еддм. — Э , журДщз онда, eprin апарайын. Бул ж ерде кеп к у т ш к д л а р с ы з . K,a3ip ф а б р и к а н ы кд й та ж абды к,тау ж ум ы сы ж урш жатыр, а з б е н сейлесуге бос уакрггы да ж ок, nibiFap бугш . 174

Шотмш Тап-таза, жып-жинакьг тар коридордан етш , булар TeMip баспалдак, арщллы ф а бр и к ан ьщ ж отаркы кд баты на кетериуц. Ш елмек кусаран абажадай тем1рдщ кдсында терт адам элдене icren жатыр екен. Буларга ешкдйсысы бурылмады. — Ж аппар Онжанович, мына ж ш т ci3re жолыкдак, к е р ш е м - дедд Белендд e p iin келген ж ш т . — О блы сты к, гэзетген кел1ггп. — К елсш , — дедд крлы на алты кдлрлы д е у в и н т п ус та п турран кдра торы лау ж ш т. — Крл 6 epin ам андасута Kepin тур сы з гой, — д еп Б елей те кдрап сы пайы лы к, б1лддрдд. — Ж ш т г е р , се н д е р т у с к е д ей ш о сы ж агы н 6 iTipin тастацдар. Ертецп сменада бул фильтр жумыскд крсылатьш болсын. — О ры сш а соншалык, жатык, сейлегенш е кдрап, \"cipe, орысша окднан ж ш т болар-ау?\" — деп шамалады Белен. Белен сезш Ж аппарга бурды: — Бурьш 6 ip келгенде м унда бас и н ж ен ер баскд адам eAi. Ш ацнын, ш пнде TymiibiFbin кдла ж аздап кдйткдм. — Ш ацнан к уты л у ел1 д е кцы н бол ы п ж аты р-ау. — Дегенмен ж енге келш кдлыпты. М ы на ж асап жаткдндарьщыз не нерсе? — Бул - кон ц ен тр ап ы сузуд щ ж ац а эддсь Д и с к ш сузп ш орнатгык, Бурьш барабанды сузгшггер болатын. Сузетш затгьщ бет келем1 нерурлым улкен болса, ол солрурлым кеб1рек сузуге кдбДлетп болмай ма? М ун д а да сол принцип. Жылдык, пайдасы — уш ж уз сексен тер т мьщ сом. — Тапкдн Kim? Bi3me айткднда, булэд д стщ авто ры ю м ? — Мундай улкен icri жалгыз адамныц ж узеге асыруы кцы н РОЙ. — Эйткенмен, элдеюмнщ алгаш туртга болатыны да хак, крй? — Typnci болганда, бул бастаманы крлдаган, raicT i ж ерлердщ алдында дурысты гы н делелдеп берген аддмдарды д а а й т у к е р е к iubiFap. Г И Г Х С -ты ц - кен-химия ш ию заты и н ти туты ньщ — кд1зм етк ер лер 1 д е бутан 6 ip a3 улес крсты, езЫ здщ комбинатган М ахмутов, Бесчастный, тэты баскдлары бар, кеп адам араласты. — в з 1ф з ш е? — М ен де солардыц шпндемш гой. 175

Ъвксутан 9iyfn!ceke-ynu_____________ — Онжылдыкл'ы оры сш а б т р д и ц з бе? — Ж ок, кдзакцга. О рысшаны институтга уйрендж. — Алрашкы ж оба бойынша, фабрика жылына 1 миллион 400 мы ц тонн а концентрат шыгаруы т ю с деп ж ур уп п едд. — Ж о, жакцшда ол ж енш де кдйтадан комиссия болмакщы. Bi3 ф абриканы ц куаты жы лы на 600 мы ц тонна концентрат шы гаруга гана жетедд деп дэлелдеп отырмыз. С о н ы ц 0з1н осы нш алык, р еко н стр укц и я ж ур п зген н ен кей ш бары п кдна б е р е алады онда да. — К еп езгерш болды ма? — О сы нда фабриканы ц тш рм ен дейтш 6oAiri бар. С о ган гана тимеддк. О дан е згесш щ бэр ш дер л ж кдйтадан салып шыкзык, Ж эн е соны ц 6epin ез адамдарымыз — ком бинапъщ инженер-техник кц!зметкерлер1 жасады. — С ол 03repicrepAin басты -басты e ip -екеуш атап яаберм ейоз бе? — BipiH, мш е, езпцз ке р ш тур сы з. Д и с к ш с у з у эдгсше б1ржола кеш кеш м1зде, концентрат шыгынын мулде азайтатьш боламыз. С он а н соц, 6i3 \"хвост\" дейм1з, байыту п роцес! бггкеннен кей1нп apaFa тагы 6ip крсымш а ф л отаци я ор н атты к, О н ы т ексер угш флотация дейм1з, сей тш тасталатын заттыц шпнде кетш бара жаткдн концентратгы тагы 6ip р ет с у з т крлатын болдык, Сондай- ак, кон цен тратгы кепттру ж у й е сш д е Ty6ipiMeH езгертпк. Б уры н KOMip ж агаты нбы з. О ны ц e3i api тш м аз, api лас болды. K,aaip кцра май жагамы з, бук1л ж а гу ж уй есш соган ыцгайлап кдйта ж асады к, KenTiprim барабанны ц да к д ж етаз басы артык, балшектер1 коп болып шыцты, оны ал ы п т а ст а дык,. K,a3ipri кр лдан ы лы п ж у р ге н к^ ш бат р еаген ттер д щ орн ы н а api арзан, api тшмддсш 1здеп табу аркцглы кон ц ен тр аггы ц езшддк куны н к е м п у жолдарын да кдрастырып жатырмыз. — Сон д а, кеп узам ай ф абри к а д ур ы с ж ум ы с icTeft бастайды деп сен еаз бе? — 1стей бастайды емес, кдз1рдщ ез!нде дурыс icren ж аты р. Енд1 т ек технологиясы н жеттлд1ре бере\\пз, жеттдадре бере>пз. К онц ен трат жок, д еп такцгмдап келген заводтар эм 61зд1ц концентратты кдбылдап ул п р е алмай ауре болады. 176

Ж аппардыц ж уз! жайнап сала бердь Ш ашыныц ж укд FaHa toakjuh бу й р а сы б а я у ддрьлдейдь Белен ж т т г щ б е п н е суйонш кдрады. Кдлтасынан блокнотын алды. С ы н ау уш ш ем ес, енд1 м атериалды ф а б р и к ад а бол ы п жатк,ан жадалык,тарды журтш ылы к, кулагы на ж е т ю з у у ш ш ж и н ай бастады. Ж аппар Д осы мов ж урпзд!. 1972-жылдьщ мартынан 6epi осы кдшметте абыройлы аткдрып келе жаткдн ком м ун и ст ж ш т торызыншы бесж ы лды к,тьщ т е л таланты icneiri. © йткеш ол ез ецбегш щ жемгсш дел осы бес жылдык,та ж ар кы рата к е р с ет п . К ,аратаумен eKi ар асы сексен -то к,сан ш ак д о ы м екенддгше кдрамастан, комбинат басш ылары Ж ацатаскд дер кезшде улпрдь Тацертецп сагат онда жеДел кецес басталып та кетп. Ж аппар блокнотына кдрап, алдымен еткен жолры кецестщ мэселелерш кдйта еске салып етп . Оцтустж- шыгыс руднигшщ бастыгы Туйтебаев Суш м бекке сауал тастады: - ©ткенде: \"Кундпс норманы будан былай булжытпай орындап отырамыз\", — деп р у ез ауызьщ ы збен уэде бергеназ. Алайда рудникте руда тасудьщ нормасы сощ ы уш кун бойы кдтарынан орындалмапты, он е й мьщ тонна руда тасылмаган. Сон ьщ себебш тусщддрпйзшП Т у й т е б а е в е у е л д е с а сы п кэлтан м ен , а р т ы н а н 6ipa3 дэлелд1 нэрсел ер д е айтты. Т е х н и к а н ьщ ток,тап кдлу се б е п т е р ш д е TyciHAipin бак,ты. Ж е н д е у ц е х т а тет ж - белш ектердщ ж етю п еуш ен техни к ан ьщ ток,тап кдлуы жи1леп кеткен1не. - ©з тарапьщыздан кдндай шара крлданып кердщ13? Туйтебаев сол сураьщд муддрт крлды. - TeTiK ж ок, eKeHiH 6epiM i3 д е т у сш е м 1 з , — дед1 Ж аппар, — 6ipaK, сол ай е к ен д еп крл к ус ы р ы п оты р уга кдкымыз ж ок, Bip а зд щ рудникте емес, барлык, рудникте де жардай солай. Bipax, олардьщ ешкдйсында токы рау жок, мумюнд1к тапкдн. Ак,талуга се б е п 1здегеннен r e p i к^ын жардайдан кутылудьщ ж олын 1здеспрген дуры с болар тубш де. Курметта М ихаил Александрович те уэдеде турмапты, — деп, сонан соц Орталык, рудниктщ бастыры 177

Ъексттт Нф/секе-ты_____________________ Тивтинге бурылды. - Эл: кунге дейш руданыц кдлдырын арнайы opbiHFa апарм ай айдалага тегш ж ур. Б угш п кундд рана ойлап е ш р сурудд крю керек крй, жолдастар. Бодщ сол кдлдык, д еп тегш ж аткдн унтактарым ызды ц шпнде эл: де он-он бес процентген аса пайдалы руда бар. Им бЬледд, болашак,та, бэл ю м , ол ар д а 6ip э ж е т к е ж арап крлатын mbiFap. Bi3 к ерек кдьлмаранмен, келеш ек урпакдсд кдж ет болып кдлуы мумкш . Сондык,тан е н е р к э с т тщ жалпы тэрпбш е жупнгешм1з дурыс. Осыдан кеш н рудниктщ , цехты ц бастьщтары ез жардайларын кдгскдша баяндап, кейб1р сурак,тары мен м ук,таж дары н д а ай ты п шык,ты. О ларды ы ж дайатпен тындап болып, Ж ап п а р кррытынды с е з алды. K eft6ip уса к, алдекдндай т у а ю с п е у ш ш к т е р д е н туган мэселелердд сол ар ада крлм а-крл ш еш'п. А л рудниктщ , цехтьщ курдел1 м у к ,т а ж д ы к ,т а р ы ж а й л ы м е с е л е л е р д 1 к,ай к е з е ц д е шешетзнддп ж айлы нак,ты уэд е 6epin, е з мойнына алды. Басы а рты к, се з д ер ге бара бермей, кдлскд туж ырды: — Ж олдастар, биыл бесжылдык,тыц шешупп жылы е к ен д т н 6ip сет те естен шырармайык, Бугш орындалмай кдлган н о р м а н ы ц ececiH е р т е ц т о л т ы р а м ы з Foft д еп токд1ей1лсудд к р ю керек. Ж а ц а Т у й теба ев ж олдаскд THicin жаткдным да сол. Уш кун бойы кен тасудыц нормасын орындаган ж ок, ж ене не кем ек сурап, не жардайын TyciHAipin к ом б и н а тп е н ха б ар л а ск д н д а ж о к , Улкен ж ауап сы зды к, д еген н щ е з 1 осы ндай усак,-туйек ж ауапсы зды к,тардан бары п ербидй Ком бинатты ц eHAipiCTiK K ep ceT K im i б 1 зд щ со л азы н -аулак, салак,тыгымызра бола к ур т тем ен д еп KeTyi мумюн. А нау- мынау емес, б1здщ комбинат сонау Крла тубепндеп айгш \"Апатит\" комбинатымен социалиспк жарыскд тускен. О лар д ы ц т э ж 1р и б е а мол. дэстурлер1 б1здерден r e p i 6epiK . С он ды к,ган 6i3 еш к,аш ан б о сам а уы м ы з керек. \"А пати ттеплер\" б1здщ KepceTKimiM isre, iciM i3re кдрап, кдндай коллективпен жары скд тускендж терш ce3iHin, к э д 1м п д е й саск,алак,тай ты н бо л сы н . Б ай ы ту с|)абрикасындары ж олдастардан 6apiM i3 д е ул п алуымыз керек. Олар ецбек еш м дш п н артты ру женш ен торы зы нш ы бесж ы лдьщ тыц жоспары н кдз1рдщ ез1нде 178

орындап тастады. Сондай кдркдшмен, сондай лигермен icreyre умтылайык,' К ец е с бггкен ссщ, Ж а п п а р Ж а ц а та ст а гы е ю р уд н и ктщ басты-басты нуктелерш де болып, инж енер-техник кдызметкерлершщ б1разымен ж узбе-ж уз сейлесш , жагдайларын ез ауыздарынан еспдд. Бас и н ж ен ерд щ м аш и насы Ж а ц а та с к,аласынан К,аратаура кдрай б е т ал ганда, к е к ж и е к те н алрашк,ы жулдыздар да жымыцдай бастаган. Ж ылт-ж ы лт еткен ж ул д ы зд ар га Ж а п п а р д ы ц д а Ke3i TycTi. \"Ж ар ы к,ты к, К др атау ж улды зы ж ан ган ж е р гой. Б е р е к е гой !\" — дедд суйсшш. Бас инж енердщ машинасы дацгыл ж олмен зыргып келедд. “Жулдыз\", кыркуйек, 1973-жыл. 179

'Шхитан Нфэ1свЬ-ты__________ — МАКДЛАЛАР С А Н К ,Ы РЛ Ы САЦ Л АК, Кдзак, совет музы ка театрынын, дам у тарихы на коз са д с а к , о н ы ц алкаш д ун и е ге к е л у Aayipi 6 ip топ е н е р тарландарынын, енбегш еске туаредД екен. Ж ана нэрсе OMipre е з-е з ш е н келмейдД, он ы зам ан экеледД, iArepimiA, ж ац ага, ж акр ы га ж ан ы к ум ар адам дар ж асай ды . 1934- жы лы кдзак, м узы ка театры ньщ шымылдыкы ашылканда, о н ы ц с а х н а с ы н а ту ц к ы ш шык,к,ан ул тты к , е н е р кдрлыгаштарыныц арасынан кеш н аты бую л Отанымызка, жалпак, республикам ы зка кец Memhyp болкан енер кдйраткерлерД тербиелею п, ecin шыкды. Солар тобында Кдзак, С С Р -н щ халы к, артисД К дн аб ек Б ай сеш тов т е бар едД. О н ы ц eMipi м ен шыкармашылыкы кдзак,т еа тр ен ер ш щ дамуымен тьп ы з байланысты. К дн абек БайсейгговтД замандастары сыйлап Кднеке дейдд, Д ш -кд ры н дастар ы К д н аг а дейдд, кдддрлД К ул е ш апамыз Кдна деш 1. Кдй ортака да сыйлы, кдй буынка да кддДрлД., е н е р м е н егДз е с к е н о л 19 0 5 -ж ы л ы кдзДрп Талдыкррган облысы, Кдратал ауданына кдрасты \"Кдлпе\" с о в хо з ы н д а д ун и е ге келДггп. в с е м в н м ен ш еш ен сезге, батылдык, пен палуанды кдд ж асы нан куш тар бала ж и ы нтой ка е р т е араласы п, ауылында \"ЭншД бала\" атанады. ГулдДц н эрш ж инакан ар адай к ерген ж ердщ , е сп ге н сездщ, кездескен адамныц к ец ш н е эсер еткен кдсиеттерш к е к е т н е т у й е журедД. © cipece, он ы ц бала к е ц ш н а й р ы к д т ба кдггкд б е л е г е н эйгДлД ак д ш С а р а н ы керуД болады . К ун ар л ы топ ы р а к д д т у ск е н д эн к ус а л со л 6ip балалык, эсер оны енерден енерге жетелей берген. © зге де ен ер тарландары мыз сиякды, Кднагац да т е а т р г а к е л ге н ш е т а л а й -та л ай кдэгамдык, Дстерге араласкдн. А рабш а х а т тан уы ны ц аркдсы нда он алты 180

ж асы нан ревкомда, кеш н волком да хатш ы болып гстейдь Bipa3 уакдлт ау д а н д ы к , м и л и ц и я б е л д м ш щ б а с т ы г ы кдязметш аткдрады. О ны ц ен ер д ун и есш е ден крйып KipicKeH т у с ы — А лм аты кдзак, п е д те хн и к ум ы н д а окдоп журген жылдары. Ол техникум керкеменерпаздарыньщ ж ум ы сы на белсен е араласы п, 1926-ж ылы Ж ум ат Ш аниншн \"Аркдлык, баты р\" пьесасындары Аркдлык, рел1н ойнайды. 1927-жылы Алматы кдлалык, ком сом ол комитет! ж аны нан курылран Ж ум ы сш ы -ж астар театры ны ц (ТРАМ) туцрыш р еж иссер! болады. О л театр ж уртш ы л ы кда \"Е ц л ш -К еб ек \", “ К ,ар ак вз\", \"А лты н са к ц н а\", К ,анаранны ц e 3 i ж азр ан \"О з б ы р бо л ы с\" пьесаларын керсетед!. 1928-жылы Кдзак, драма театры ны ц Кдязылордадан Алматыга кеш ш келгеш белгш . Улкен театрдьщ реж иссер! Ж ум ат Ш анин Кднагацныц крйган пьесаларын, ойнаган рельдер!н унаты п, оны театрра кдлзметке шакдарады. Содан бастап ол пр оф ессиональды к,енерге б1рж ола келедд. Кднарац д рам а театр ы нд а 1933-жылра д еш н ютейдд, сол жылы ол ж аца курылралы жатцан музыка театры на шакцфылады. \"Кдзак, м у зы к а т еа тр ы iAKi с е т г е \"А й м ан -Ш о л п а н \" комедиясымен сахнасын ашкднда, Кднабек Байсеш тов А ры стан рел!н орындады. 1936-жылы М эск еуде еткен ндзацадебие-п мен енерщ щ туцрыш онкунддпнде сахнада \" К ,ы з -Ж !б е к т е п \" Т е л е г е н д ! о й н а п ш ы к,ты . С о л онкунд!ктен кеш н оран жорары награда — \"К ур м ет BeA rici\" о р д ен ! берглдд. К,азак, С С Р -н !ц халы к, а р т и с! атанды. 1937-жылы музыка театры опера ж эн е балет театры болып кдйта курылды. Кднарац \"Ер Таррын\" операсындагы халык, баты ры Тарры нны ц сахналык, тул тасы н ж асап , тары 6ip кдарынан кершдд. О л ж !бек мшездд, сы м бзггы ж т т Телегенд! де, албырт батыр Таррынды да сахналык, сом тул ра eTin, д а р а л а п к е р с е т е 6iAAi. Б у л e K i о б р а з д ы Кднагацнын, сахналык, ш е б е р л тн щ шыцы д есе болгандай. \"К,ыз Ж !б е к т щ \" м ы ц ы нш ы р ет к р й ы л уы н да д а ол керер м ен журтш ылыкдш н Т ел еген болы п тары 6ip жуздест!. 181

Ъвксутпан Лфэкекв-упы_____________________ С о н а у Ж ум ы сш ы ж а с та р ж эн е к,азак,тыц драм а теа тр ы н д а ж у р ш К еб ек , Арцалык,, И сатай сы нды батырлардьщ релш тэп-Tayip ойнаган ол кеш н опера жэне балет театрына келш Арыстанныц, Телегеннщ, Супрдщ, Таргы нны ц тары баскаларды ц есте каларлык, сом бейнелерш ж асаудан бастап, кдзак, халкынын, кемецгер ойшылы Абайдьщ опералык тулгасын муандеуге д ей т кетер1лдг Кднабек Байсею тов — енердеп ез кддамын о бастан spi актер, api драматург, api реж иссер болып бастаган адам. \"О збы р болыс\", \"Зауре\", \"Ею кыз\", \"Келшшек\", тагы баскд пьесалары, кейш п жылдарда акын Куандык, Ш ащ ы тбаевпен 6ipAecin ж азган \"Беу, кыздар-ай\", \"Ой, ж нтггер-ай\" комедиялары, \"Достык, жолы\" балетшщ, \"Айсулу\", \"Алтын таулар\" операларыньщ либретгалары — кдзак,театр енерш щ тууына, кдлыптасуына ж эн е дамуына, аз д ы -к еп т 1 е з у л е с ш к,оск,ан ш ы рарм ал ар. О н ы ц аудармашылык, кызметз де кезш де театрларымыздьщ ecin- дамуына, баскд улт драматургиясын игеруше игш кп эсер еткен. К,алай д е г е н м е н , К ,ан аб ек Б а й с е ш т о в т щ б у ю л шырармашыльпындары улкен 6ip белес — режиссерлж жум ыстары . О л — ap i кдзак, музыка театрынын, ipre тасын кдлауш ы ларды ц 6ipi, api улттык, опера енер1м1здеп алгашкы режиссерлер1м1здщ 6ipi. Кднаган, — кдзак, артистерш щ арасынан классикалык, вокал мен музыкалык, мэдениетп алгаш уйрене, игере бастаган адам. О ны ц бул уй ренуш щ тамаш а жемкггер1 ¥лы Отан согысы жылдарындагы режиссерлж жумыстары болып табылады. Ж акдга арада жазып б т р г е н \"Куиггар кещ л\" атты езш щ ем1рбаяндык, повесш де Кднагац сол согы с кезец ш е ск е алып: \"О л жылдарды б1здер — алматылыктар да эрдайым глтипатпен еске аламыз. ©нер уздпсгерш Kepin, олардан к еп и уйренддк, дос болып б п е кдйнасы п кетт1к. Ч еркасов, Пудовкин, Эйзенш тейн. М ордвинов, Ж ар овтар м ен де ж ш араласы п журд1м. ©нердД де, адамдык, кд ты н асты ц ул п л е р ш д е олардан кеп уйренддм десем , кдтелеспейтш шыгармын\", — дейдг О л согы с кезш щ кцындыктарына кдрамастан, грузин 182

композиторы 3.П алиаш вилидщ \"Д аиси\" операсы н кдзакдпа крю макраты мен Грузияга бары п кдйтады. А талм ы ш noeeciHAe: \"Э дет-рурп ы н , тур м ы с-сал ты н , тарихы н б1лмей турып баскэ халыкдыц операсы н крю, а р и н е, к,иын. С о н д ы к ,тан с ы р т т а н ок,и са л га н туаш ктемелерге суйенбей, арнайы барып, Грузиямен ж ете танысып кдйту керек болды\" деп жазады. Ецбеп еш кетпейд!, спектакл ь ж уртш ылык,тан ж ога ры 6aFa алады. Оран \"Известия\" гэзетз арнайы рецензия жазып: \"Даиси\" премьерасынан керермендер театрра, оныц талантты ж ас куш тер ш е к е ц ш толы п, мак,таныш пен кдйтады... СпектакльдД крйран К д з а к ,С С Р -н щ ха л ы к ,а р т и а Кднабек Байсештов улкен театралцдык, к е р ш е жасаран\", — деп жогары бага бередь \"Даисид!\" с е п т крйран соц оран \"К нязь И горь\" оп ер асы н ор ы сш а к р ю тапсы ры лады . ©з iciHe эр кдш ан м у к д я т д а й ы н д ы к д е н KipiceTiH К ,а н а г а ц М э с к е у , Ленинград кдлаларыныц театрында болып, олардьщ бул о п е р а н ы к,алай к р ю ы м ен ж е н е к о м п о з и т о р А .П .Б о р о ди н н щ ш ы гарм аш ы лы к, eMip ж о л ы м е н ж е т е тан ы сы п кдйтады. Б ул оп е р ан ы са хн ага шьп'арран с о ц ол гле-шала П .И .Ч айковскийдщ \"Евгений О н е ги н ш \" кдзакдга крюра KipiceAi. А лды н ала з е р т т еу о з , е гж ей -тегж егш дайы нды кры з ол еш кдш ан туткц ы л Kipicin кетпейдд. С о л эдеттмен ею дурю н е д е т бары п Улкен театрдыц бул операны кдлай крйып ж урген ш керш кдйтады, С тан и сл авски й д щ крю тэсШ м е н тан ы сад ы . Узак, дайындыкуан кейш опера сети крйылады. О л жайында 1946-жылы 28-мартга \"П равда\" газет! былай деп жазды: \"Евгений Онегиннщ \" Алматыда крйылу ф актю ш щ e3i айрыкдпа мэндд. О л кдзак, м узы ка ж е н е т е а тр е н е р ш щ аса е с к е н д т н щ айрагы... Б ул сп ектакл ь А лм аты да ул кен мэдени окцрара айналды. А л оны ц прем ьерасы н кдзак, халкдя н ан яз халыкуык, м ей р ам р етш д е кдбы лдады \". Бул, эрине, р еж и с се р Бай сеш товтщ ул ке н 6ip шырармашылык, белес! едь ©cin, ш еберл енш келе ж аткд н Кднарана 1945- ж ы лы Е цбек Кдлзыл Т у о р д еш бер!лдд, Бауы р л ас грузи н халкдш ы ц 6ip оп ер асы н ж е н е о р ы сты ц е ю классикалы к, опер асы н крйы п э бд ен ы сы лтан ол ендд Б р уси лов ски й 183

Ы с ц а и н H & n k i- y M ________________ ___________ м ен Т ел еб аев 6ipirin ж азган \"Аманкелдд\" операсы н сахнара шыгарады. О ны ц реж иссер ретш де ecin шындалу процеа ap6ip ж аца спектакльдд крйган сайын удемел] турде ecin ж атгы . О л coFbicraH кеш н халкы м ы зды ц т ел операларын к,оюра к,атты к ещ л белдп Ж у б а н о в пен Х ам идидщ \"Телеген Тоцтаров\", Брусиловскийдщ \"Дударай\" операларын туцрыш сахнага шыгарды. К днабек Байсеш тов кдзак, енерш щ М ескеуде ететш екш пп онкунд1гш де крйылатын спектакльдердщ бас р еж и с се р ! болды. О л о сы 'густа 6ipa3 операларды кдйта ецдеп крйды. Кдзак, опера енерш щ классикасы децгейше к е те р ь л ге н \" А б а й \" , \" Б 1р ж а н -С а р а \" о п е р а л а р ы к,айта редакцияланды . О нкунд1кке дайындык, алдында ол \"Алтынш аш \", \"Руслан мен Людмила\" операларьш крйып, ш еберл1гш ш ыцдап, ез теж !рибесш бурынрыдан да молайта тускен болатын. К,азак, т е а т р е н е р ш е с щ 1 р г е н е ц б е г1 а с а ж ор ар ы багаланьга, осы онкундпсге Кднагац Ленин ордешмен наградталды. Кднагац кез1нде кдзак, музы ка театрында, кегатр екте кдзак, драма театры мен филармонияда, сондай-ак, опера ж ене балет театры ньщ ж анынан ашылран ею жылдык, студияда директорлык, цызмет аткдрды. К^анагац ж е т т с к е келдд! Ж е т т с к е д е ж4ггг кдлпын са ц тап келдд. У ю м е т п е н парти я он ы ц е ц б е гш жорары багалап Х алы цтар достыры ордеш м ен наградтады. О л езш щ ж арты еш рш арнаган Кдзацтыц Абай атындагы Л ен и н ордендд М е м л ек е т п к оп е р а ж е н е ба лет театры ны ц 6yriHrici ж айы нда былай дейдп \"Бую л румыр бойы езш щ •прнектеп ж иган асыл кдзынасын адам и м болса соган ус та та салмайды гой. Bi3 т еатр д ьщ Ti3riHiH ез1м1зден к е й п т буьшра, 6yriHri ж астарра баты л ceHin тапсырдык, Мен оларра ризам ы н, ол ар уп пн мак,танамын!\" Й з д е C i3 ymiH м ацтанамы з, Кднага! \"Кдзак, эдебиеп\", 19.12.1975-жыл. 184

КДЗЫБЕК БЕКТЩ К1Т0Б1 Бексултан Нуржекеулы (жазушы, \"Ж альш \" баспасыньщ деректер1): У сп ш зд еп жылдыц 5-кдзанында \"Ж ас алашта\" менщ \"К,азак, о к ^ р м а н ы н а х а т \" д е г е н ж а р н а м а -м а к д л а м жарияланды. Онда мен \"Ж алы н\" баспасынан Кдзыбек бек Тауасарулы деген автордыц \"Туп-тукианнан ез1ме ш ейш ” атты 1776-жылы жазылган тарихи-мемуарлык, шыгармасы жарык, кергем ж аткднын айта келш, казак, ок^рманын соган алдын-ала жазылура шаквд>дым. Ю тэп ба гасы 100 (жуз) со м е к ен ш , м ы н а еддрн: б ой ы н ш а акдга аударуга болатындыгын айттым: 480124, А лм аты к,аласы А б а й дацты лы , 14 3-уй , \"Ж алын\" баспасы, Молдахметова Жанарра. Кдзыбек бек Тауасарулыньщ ютэб1 ушш. О сы а з рана уак^ггтыц ш пнде баспара 100 000 сом нан аста м ж азы лы м акдиасы туст1. О н ьщ 1ш1нде ж ек е азам атгар мен ж е к е шаруашылык,тан т у с к е н аудары м д ар д а бар. Казак, о к а р м а н ы эл1 б1рж ола кдари кр й м аган е к ен деп шынын айткднда, буран куанып кдлдык, О ньщ ус п н е кейб1р облыс, аудан басшылары сол гатэптщ басылып шыру шырынын да жабыла кетер1спек ниеттер1н быддрш жатыр. Казак, тарихындары мундай сирек, дурысы б1рден- 6ip гатэпке ойлы азаматгар бей-жай кдрамады. О ларына рахмет. М ен \"б1рден-б1р к л ал \" дегендд бекер айты п отыррам жок, Келеш екте тары мундай кдзына табылып ж атса, куба- к,уп, э'з1рге а з Т э у к е н щ ал д ы н K a p in э ц п м е л е с к е н ; Э бикдйыр мен Абылай кдтыскдн урыстарда олармен 6ipre болып, елш щ азатгы рын ха н кдсы н да ж ур 1п к,орраскдн; Ж о л б а р ы с ха н н ьщ ор дабег1, оцк,алы, hfhh э ск е р и м эселелер ж е н щ д е п ак^1лш ы сы болы п г^ызмет ж асаган кдзак,тыц е з кергенш а з крлымен ж азы п к е т к е т туцрыш крй. Казак, халкдшьщ уш данасы аз Теле би, Кдз дауысты Кдзыбек, Kiuii ж уз Эйтекен1н, бетпе-бет отырып саз1н еспген, олардьщ ез1не деген агалык, мей1р-шапаратын к ерген , у ш е уш щ 6ip-6ipiH e д еген достыбы мен бауырмалдыгына сан марте куа болтан Кдзыбек бектей ж а з у ш ы н ь щ к,азак, у ш ш та б ы л г а н ы ж э н е о н ь щ 185

Ъексутан НфкЖе-упл_____________ ________ жазганыныц сацталганы улкен сатгш к, бакдлтылык, деп багалаймын вз басым. Кдзыбек бектщ эй гш жырау бабам ы з Букдрмен niKipAecyi, он ы ц елецд ер ш е бага 6epyi; К рж аберген , Умбетей, Акд-амбердд жырауларды керш -бш п араласуы — буп н п б1здер уш ш бага ж етпес тарих. Солай деген м ен , бу л ш ь та р м ага еп теп куддкпен, кылыми талап пен кдраушылар да табылып жатыр. О к ар м а н кдуым бул ю тап жайында молырак, дерек алсын деген оймен, мен ацпмеге осы ю т э гт баспага ез к,олы м ен т а п сы р га н д е п у т а т -ж а з у ш ы Б ал габ ек Кдлдырбекулы агамызды тарттым. — Балгабек ага, 6ipa3 ж ур т бул кггептщ осы кунге кдлай ам ан -сау ж еткен ш е кдйран. Крлж азбаны ата- бабацыздыц, эке-ш еш ещ здщ кдлай сацтаганын кещ рек баяндап берицзип! Б а л г а б е к К ,ы д ы р б ек ул ы (ж а зу ш ы , К,азак,стан Р ес п уб л и касы н ы ц халы к, деп утаты ): О л ты м узак, эц п м е гой. Б. Н урж екеул ы : С он д а д а ай тсац ы з жак,сы болар едд. Б. Кдлдырбекулы: К дзы бек б ек Тауасарулы ны ц ci3 э ц п м е л е п о ты р га н KiTe6i тал а й д а н а болы п , талай к еп п р гл ген . 19 3 1-ж ы л га д е ш н \" Т у п -т у к ц а н н а н e3iM e ш е ш н \" кгаэбш ы ц э р ю м KemipreH д ан асы болтан екен. М е н он ы к е р ген емен. М е н щ анык, бглетзшм о сы ю теп тщ 1934-ж ы лы ез1м 1здщ туы сцаны м ы з Эм1рж ан Н огай бе к овтщ KeuiipMeci едд. М аган ш еш ем нщ айтуы на кдраганда, К д з ы б е к бек-пн, о сы ю тэ бш ы ц 6ip данасын, баск,а \"К ,ар ад ан ш ы к д ан ха н А б ы л ай \", \" Ж е т 1м Ж олбарыс\", “Ш апырашты тайпасы, Дулат табы\" деген ю тэ п та р ы н 19 31-ж ы л ды ц к у з ш д е К,азы бек б ек тщ ш ебелеп, Кдзакртаннан аса кернекп мемлекет кдйраткер1 О раз Ж андосов уйден жалынып, жалпайып экемнен сурап алып к е п гт. У й де кдлган кггап ж у р т к е п окд>1гандык,тан, тамтыгы кдлмай бара ж аткдн соц, 1934-жылы шешем оны жогарыда атал ган Kicire Keuiip-rri. О н ы ц у ш кеш 1рм ес1н1ц 6ipiH Ж а н д о с о в т ы ц д о сы Ь ф ф бай Б озы м беков, екш и п 6ipiH Б е сб а й Ж у й р ж т а е в (ол ез1 кеппрген), уш ш ппсш Рахы мет Тоцтарбаев алды. Б1здщ крлымызда кдлтаны Эм1ржан Н огайбеков KeuiipMeci едд. Согы стан буры н арапш а бглетш 186

адам дар к е п болгандык,тан, б1зден б у л ютэггп су р а п алып ок у ш ы л ар к е п -Ti. С е й т ш , Э м 1р ж а н KemipreH кггэп тщ абден салабасы шыкды. С е й т ш ж ур ген де 1937-ж ы л келдд. Осы жылдыц март айы болатын. Ойнап, сыртган уйге келсем, м ен ен 4-5 ж а с ы ул кен эп кем далада тур . 0 щ куп - ку. \"Уйде 6ip Kici оты р, байланган тап ан ш асы б а р \", — дей дк О л к езде 6i3 К ,астек (Ж ам бы л ) ауданы н ьщ Ж андосов атындагы колхозда, 16-ауылда туратынбыз. М е н ауылдагы м ектеп тщ ynriHmi класы н да окдш ы н. У й ге юрсем, 6e3eyi бадырайып кеткен, буйрек бет, шашы кдтындардын, ш аш ы нш а е ю ж агы н а ж ары лган, су п -сур Kici терддц алдындагы кш з д щ ус тш д е м алдасы н кур ы п отыр. Ж алгыз. Ш еш ш беген, пальтосымен, етптмен. Em 6ip кцмылсыз, кдтып кдлтандай беддрешп отыр. О л осылай крзгалмай узак, отырды. Сейтсем , шешемдд тосы п отыр екен. О л кезде колхоз тем ею еге бастаган. Ауы л ортасында тем ею KeuieTiH acipeTiH пар н и к болатын. Ш еш ем сон д а ецбек ететш . Шешемдд ертш колхоздын, ecenm ici К дсабек Ш окдш ев келдд. — C i3 к е те берпцз! — дедд бе й тан ы с Kici К д сабекке. О л yHci3 ш ы гы п женелдд. М е т ц ез1ме т е т е эп к е м Рагуддд д е уй д ен ш ы гары п ж1бердд. М е н ке тп ей крйдым. М е н щ уй д ен ш ы кдасы м ды бглген соц , ол м е ш баласы н ды б1лем, сезш бастады. — Р ахм ет Т о ц та р б аев келдд ме? — Иэ, к е ш е ам андасайы н д е п к елш еддм д е п Kipin шыкды, отырмады, — дедд шеш ем. — О л мунда н е уш ш келдд? — О с ы ауы л га кел ге н н щ б эр ьак , у л к е н Kicire Kipin ШБиады. — Б аска еш тем е демедд ме? — Н е A eyi к е р е к едд? — деп, ш еш ем ш ы ты н ы п кадды. — Баска б1рдеме айтгы ма дегеш м гой. — Ж ок, ештеме айткан жок, Э ц п м е осы мен 6 h ri. Бейтаны с адам уй дщ imi тым ж упы ны болгандык,тан болар, ба ск ага кецгл белм едк К к ш щ оцж ак, мыкдлны щыгыцкд,1. Э п к е м тапан ш асы ба р е к ен д еп едд, р а с болды. К еш к е к ар ай К д с а б е к келш , бей тан ы с адам ны ц ш еш ем нен н е сураган ы н б1лдд. 187

Ш сужт Щ /фке-ут_________________ - Рахыметп туткдшдамак, - деп, Кдсабек кещ лаз айтып 6ip курсшдд де, шыгып кетп. Рахымет Ток^арбаев агайынды ею ж т т едь Exeyi де теш р жолда жумысшы болатын. Рахымет есгаше сауаты бар xici едд, вркдш ан б1здщ уйден кггэп алып окртгын. Exi кун н ен ке ш н Р ахы м ет пен И м анж ан Ток,тарбаевтардьщ усталып кеткеш бо д щ ауылга жетш , ел урейленш журдь С е й т се , б!здщ уй ге келген адам оны у с т а у yinin TeMip ж ол бойы нда1ы \"А крещ тр\" к©шр1нде тураты н оньщ уй ш е ба рка н . О н ь щ Ж а н д о с о в к о л х о з ы н а к е т к е н ш 6iAin, арты нан к уа келген. Бейтаны с Kici Алматы айналып 6i3re келгенде, Рахымет ауылына кеткен. Ертецш е агайынды екеу1н де тущ ы ндап, уш ндеп арап эргпмен жазылган кггэптардыц 6apiH ауыл адам дарыныц кезш ш е ертеп ж !б ер ген . О л кезде кеш кенде бВДщ уй де 6ip туй еге ютэп артылатьш. НКВД ертеген кггэптардыц ншнде б1зден окуга алган ecKi кдтссалар — Ж усш -З ы л и х а, Ш аЬмаран ацг1мелер1, О р а з молда эцпмелер1 д еген кггэптар, сонымен 6 ipre Ботбай — Ш агатай Бекбаулы (ол Kici туралы баска мэлюгепм жок] деген юсппц жазган \"Алмалы-Долацкдра\", \"¥гырыш \" (шамасы, бул Кдзыбек бек туралы жазылган KiTan б о л с а к е р е к -Ti) д е г е н д а ст ан д ар ы , м ен in, экем Кэдлырбектщ exi ютэп олендер1, оньщ оз oxeci Тайбагар м ы рза туралы , тагы баск,а ю тэптары кеткен. О сы ны еспгенде: \"Рахы мегке окуга берш акдшак, болганым-ай! — деп ш ешем 6ip кун кеш ке д е й т жылады. 1Шлде айы ньщ ортасында мен Каргалыдагы пионер лагерш ен келсем , О раз Ж ан досов тутцындалып, колхозымыздьщ аты e3repim i. О сы д ан ега-уш кун н ен кей ш ш еш ем м е т кцгзыл ццрден уйыктатгы да тун ортасында жулмалап оятгы. Шешем екеум1з ш ыртгай кдрацгыда далага шыктык, Ауыл кдлыц уй ц зд а . Дуы лда OAi и т ж ок, 1932 — 33-жылдары и г те куры п кеткен. Ш еш емнщ крлынМ дорбага салган 6ipAeMeci бар. Т е м е к ш щ apaM-me6iH отауга арн ап ж асалган кш ш ентай тесеш крсып устап алган. Ауылдьщ кун шыгыс жакындага кдф кдга кдрай тар тты . А рты нан уйкдллы-ояу мен келе ж аты рмы н. Ш еш ем де ун ж ок, Ауы лдьщ осы жап.гнда мола бар едь мен урейленщ ю реп келемш. Одан етш, ел аз

кдяркдра uibiFbin к е г л ю Б ул кдфкднын, ш пм ен о сы ж е р д е й е ц б и ж у с тш д е п тригонометриялы к, м ун а р а га келдпс. Ш еш ем ш еи п ч (гранттьщ) кун ш ы ш с е те п н е н уш кддам ж ерден кдра саннан келетш етш шукдяр кдзды. Сонан сон дорбадан уш ютэп ш виарды да, 6ip ютэптщ бет1н аш ып e3i тауап е тп . Кдтэпке б е тш сы йпады да, г п л к ы ллдп т ур ы п ж ы лады . Бет-i ашылран ю тэггп маран усы н ды . М ен кергешмдд ic r e n ю т э п к е беттмдд типзддм. - Б ул — б а б а м ы з К ,аб ы ррадан (К,азы д еген д 1 атамагандарысы, Кдзыны бую л ауы л эйелдер1 Кдбырра дейтш) кддран ю тап. Бул гатэшз кем ш тастаймы з, сен кдй ж е р д е е к ен ш бглсш деп , э д е ш epTin келддм, — дедд. Д орбаны ш ункы рды ц туб ш е салгалы ж аты п, тары мацдайына басты. К ем ш тастадык, Шукдярды эбден тантал бол тан сон;, ш а п те н ал ы сы р ак, ж е р д щ б е т ю к д баты н ж усаным ен ш ауып алып, ш укдф ды ц устш е тастады. Шукдяр уст! ж усан ecin турран ж ер болды да кдлды. Бул к ез айдын, оты р ы п туаты н Kemeci едд, ш ы гы стан айдьщ ш е л кершдд. М ш е, осы дан кеш н ш еш ем дун иеде ондай ютэп болмагандай, маган да л л кдтпай крйды. 1944-жылдын, ж азы н да ауы лга ¥зы нараш М Т С -н щ агрономы Халметов деген баш курт келдь Ол — егде тарткдн, ж а с ы е луге келген Kici. О н ы м е н ж ш э ц п м е л есш журддм. С ей тсем , ол 1923-жылы О р а з агам м ен Ти м и ря зев академиясында 6ipre окдиан екен. О л кезде Ж андосовтьщ атын да атаура болмайды. О л ец п м е арасы нда: \"Академ ияда Ж ан досов, Н урм агам бетов деген кдзак,тармен 6ipre окдды м , KpTepi куп гп адам дар едд,..\" — дегендд айтты. Сейтсем , бул да 1937-жылдьщ сурещ м ен айдалып, ендд Кдзакртанра ж е р аудары лган екен . Б ул кезде колхозда б у х га л т ер и и к е м е к п н а еддм. Bip кун1 ш еш ем кем ген ю тэп in ipin кетк ен шырар, аш ы п экелш кеипртеган д еп еддм, ш еш ем \"ендд ел м е с жер1чдд бглдщ ро й \" деген дей , \" е з щ 61л\" дед!. С о ры с к е з ь К драз ж о к , М ейрамда уранды газетке жазатынбыз. Алматыта 6ip крй алып келш, баспаханадан ютап жасатып алдым. Сонан сон, 6ip т ун д е ю т э п л апггым. Ш еш ем ю т э п л аш кдны мды он ш а куптамады , 6ipaK, ундемедд д е. К емгеш м хз д у р ы с болмаган ба элде топырак, бос болып, арада еткен сеп з жыл ез мерш баскдн ба, ю тэптщ 1934-жылы Эм1ржан 189

Ш йтшн Нф/аке-ут______________________ Н огайбек баласы кеппрген н ускдсы с у eTin бузыла бастапты . Сонан соц д ер еу кеппрту керек болды. Ж урттьщ берш е сенуге болмайды. Сондык^ан не де болса д еп Х ал м етовкд крлкд салды м. О л келгам бердд. Ш еш ем м уны ун атпады . KiTeirri e3i т ур аты н ¥зы нараш кэ апаруды ол кдламады, м е н д е OFaH келнпм б е р м е с еддм. © йткею ол да ай сайы н сурак^а ж уретш адам. © йткеш к д у т а з д ж ком и т е тш щ ауданды к,басты ры Ш алаев (орыс) он ы ц кдлай ж ургенш унем1 елден сурап отыратын. О л он ш акхы кун кунддз-туш б1рдей отырып ю тэпи Keuiipin берд1. — Балкдбек (менщ атымды осылай бузып айтатын), б а б ац а с а бш м дд адам екен , бу л ю тэптан аж ы р ап кдлма, ж и ы р м а с ы н ш ы ж ы л д а н 6 e p i а р а п ш а ж а з б а га н ед1м, умытыппын. К дзак дт да кцын болды, — дедь Академик м аран к г г э т т кдлай к е м у д щ ж о л ы н у й р е т т ь KiTairri \"С оц и али стж Кдзак,станньщ\" б1рнеш е саны на кдлындап орал, куш буры н ж уы л ь т, ысгалган м еске салдык, Аузын 6ipH em e кдй тар ы п бу к те п , м ы цтап Tirin тастады к, С он а н со ц кэддмп балалардьщ iuii кдткднда артынан с у ж1беретш резинаны кдбыстыры п ж елш шырарып, местщ тебен ушындай ж ерш т е с т , сонымен м ес ш пндёп ауаны тепе ш ьтарды к, Сонан соц сол ж ерге жел1м ж ары льт сырты кдмырмен батталды. — Ендд сы р ты н кдпкд орал , апары п к е м е тш ж е р щ е кем е бер. Д ун и еш булдДретш де, сацтайтын да с у мен ауа, — д ед 1 Х ал м етов, — ендд кдм ж е м е с е ц д е болады. Сонымен, 1944-жылдьщ кузш де М утпай жырасы деген ж ер ге апары п кемш тастадьгм. Содан 1971 -жылы май айында сол ж ы раньщ ж аньш а ел азге ею уй тжгазш, ж алакусы з 6 ip ай дем алы с алып, ютэггп кдйта а ш ь т алдым. Ауылда есгаш е кеп о к ута н Ж ум атай Тубю ов деген raci болатын. CoFaH айтцы зы п б э р ш ж азы п алдым. О л K epi Kici ок^ш отырып, кей ж ерш тастап кетш , K euiipin болтан соц салы сты р ьт ок^нанда, кеп ж ерлерш щ кэлып крйганьш таптык, С онан соц гатэпп кдйта к е м т , 1990-жылы кецш ш к зам ан туран с о ц а ш ь т алдым. Егер буры н муны бегд е 6 ip e y б1лер болса, гатэп туп л Кдды рбекулы да болмас едь 1965-жылы цы ста м ен щ ш еш ем Н урила ж ецгем Фатимадан: 190

Шомтш - Ф атим а, оты з 6ipiHiui ж ы лы О р а з б1здщ уй д е н т е р т кггеп эк е тш ед1, кдйда е к е н ш б ы м е й сщ бе ? — д еп сурады . - Ж ец еш е-ау, кггэп турмак, О раздьщ езш ен де айырылып кдлран ж окд ьш ба! ? — д еп ж ау ап бердд ж ецгем. С е з осы мен 6iTri. Ш еш ем бул ж еганде кдйта ттл каткдн жок, Ф атим а да терендетпедд. Е к еуш ш де дурыс. 1966-жылы мен Д . К,онаев аркдхлы Ж ан д о со в тьщ ар хи вы н (здетпрддм. О р а з Ж а н д о со в ты туткдгата алтан адам Украинаньщ 6ip селосында турады екен, энш еш н шаруа екен. \"М ен бэрш де тапсыртанмын\" — д ет а . Баскд не дей крйсын ол байкус. Мше, ол архив куш бупнге д е й ш ж о к , е р т е п ж 1б ер ге н uibiFap д е п м аж алд айм ы н . Кдлтан ютэптар да табылып кдлар ма екен д еп ум птенем ш . О л ютептардьщ кеипрмелерш Кдлрбай Бозы мбековты ц крлы нан K epin ед1м д ей тгадер болды. А л К д о б а й Б озы м бек ов Н К В Д к д гзм етк ер л ер ш щ к,айта-к,айта шакдфып: \"Сен Ж андосовтьщ жан досы екенсщ \", — деп суракдф алып, кррлык, керсеткен ш ен 1937-жылы ел1п кеткен. Мше, \"Туп-тукданнан ез1ме ш ейш \" деген кггэп осылай сакталган. Бул штэпке мен крл типзген жокдьш, ендемеддм де. О куш ы га кдлпымен ж е т о н деддм. Б. Н у рж екеул ы : \"Егемендд К дза кстан \", \"Х а л ы к к е ц е о \" ж эне \"Кдзак,эдебие-п\" гэзеттерш де жарияланган узш дйп окднандар: \"Кггэп т ш ю ц дэл кдз1рп ттлден айы рмасы жок, олай бол уы MyMKiH б е ? \" — дегендд ай тад ы . Б ут ан н е дейоз? Б. К ,ы ды рбекул ы : Ж о га р ы д а к ггэ п тщ 6 ip H e m e кеппрш -енш айттым. Бэлшм, бул содан болар. Ондай адамдарга Букдрдыц тш н де кдндай айырма бар депм келедг Кдзыбек бектщ гатэбшде Букдр жы раудьщ жетт ж уз жол елещ бар. М ен онда да бетен с е з кермеддм. Мундай сез \"болмас ж екж ат ердщ арткд1 кдсын сурайды ” дегендерден тутан болар. Б. Н урж екеул ы : C i3 Foft К дзы бек бе к т щ ш е б е л е п боп к е л е а з , туран -туы ск,андардьщ K euieri р еп р е сс и я жылдарында ез бабасы Кдзыбек жайында сыбырлап болса да не дейт1ндер1 ео щ зд е ме? Б. К ы ды рбекулы : К дзы бек бек-пц ш е б е л е п болумен кдбат мен Бэйддбектщ (Сарыуйсш , Ш апырашты, Ошак,ты, 191

Ъвксушан Нфкекв-ты___________________ Ысты, А лбан, С у ан , Д улатгы н пусты сы , менен санаганда кур ы к, ж етш ип ата) улкен уш н д е отырран адаммын. Бэйддбектщ кдзан-ошары м е н щ уш м де. Сондык,тан бую л ел болып меш крррапггайтын. М ен ж еп м болып е с п м . Bip адам м ен щ мандайымнан ш ерткен емес, 6 ip адам маран кдбак, ш ы кддн ж ок, К дрттар ортасы н ойып, маган — титтмдей балара — терден орын беретш , ж е тт с- сексенге келген кем трл ер \"ата келедГ деп салем ететш. М е н оран кдтты кысылатынмын. О сы н ы ц 6 api маган емес, Бэйддбек бабага, К дзы бек бекке курмет болса керек. \"Улкен уй\" д егеннен баск,а е п ш м сы рты на еш теме ш ы рарм айты н . С ор ы стан к е ш н ecKi к е зд е р к е тп , кдлрандардыц к е ю р еп н арак, жайлады, 6 api ум ы т болды. Б. Н урж екеул ы : \"А ц табан ш убыры нды , Алк,акел сулама\" жылдарында Кднжыгалы Багенбай, Кдракерей Крбанбаймен кдтар Шапыранггы Наурызбайдьщ да аскдн ерл1к к е р с ет к е н ш К дзы бек б е к нак;гы e 3i керген ж эйтгер аркы лы баяндайды. BipaK, байкдйсыз ба, осы у ш батырдьщ iiuiHAe Н а у р ы зб а й аты с и р е к т е у аталады , K eft6ip жагдайларда аталмай да жатады. 1.Есенберлиннщ тарихи три л оги я сы н да д а солай . О сы н ы ц н ен д ей объекти в'1'i, субъективы сыры бар деп ойлайсыз? Б. К д1ды рбекулы : \"Кдракерей Кдбанбай, Кднжыралы Бегенбай, Шапырапггы Н аурызбай\" деген ттркестен-ак, Н а у р ы з б а й д ь щ ш е к е ш KepiH in т у р с а к е р е к -Ti. А л атамайтындар 6 ipi бим естщ , еркею ректж п ен, eiuH inici а р а м к еи р е к тж п ен атамайды. А л I. Есенберлин елген адам болрандьщган, мен ол ю сш щ атына ештеме д егм келмейдь Б. Н у р ж е к е у л ы : B i3 о ц т у с ы к ш ы гы ста туы п- ескен д д ктен , атал ар ы м ы з б е н э ж е л е р 1т з д д ц аузы н ан К др асай баты рдьщ аты н, eirreyip, естш ерж етгж . BipaK, Аррын Агынтай сияк,ты epAiri гажап, кылыры керемет баты р болтаный 6ipiHini p e r осы К дзы бек бектщ ютабшан пкыдьтм. О сы нш алы к, айрыкдна баты рды ел есш де кдлайш а сак,тамай кдлган д еп ойлайсы з? Б. Крадырбекулы: М ен де Агынтай батыр атын осы ютэптан керддм. М умкш , аракуьщ астында крлмаса, оньщ аты ел: шпнде бар болар. Арынтайды \"Аррын, Куандык, Тем еш , он ьщ iiniHAe Н урго ж а д еген атадан\" д еп ашып ай ткдн Foft. М ы салы , К драсайдан бу р ы н Ж е п с у д а кдй 192

Шомпиш батырдьщ аты аталады? Ш апырашты мен Кдрасаидыц ар асы н - 9-10-Facbip белш ж аты р, со л 900-1000 ж ы лда батыр болмады деп ш куэлж бере алады. О л арада талаи аузымен кус устатан шешен, ел бастатан кесем еткен шырар. Солар сиякды умытылган болар. Б. Н у р ж е к е ул ы : Х а з а р (К асп и й ) т е щ з ш щ к д сы н да болтан 83 кундж уры ста ж екп е-ж екке А лш ы н Ж и ем б ет батырды аскербасы лар шырармайды, ал э й гш 44 кундж Ацыракдй согысында Теле би 6ipimni ж екпе-ж екке Уйсш баты р шык,сын дегенд1 айтады . О с ы е ю ок*ж адан м ен кдзак,тьщ бауырмалдырын, сол бауы рмалды кдд сы зат Tycipin алмайык, д ег ен н езж са ясаты н к ер ем . Ci3 кдлай ойлайсыз? Б. К д|ды рбекулы : Б ул ж е р д е м ен щ о й ы м н ан ш ы р ы п оты рсы з. Заманы нда кдзак,тын, уш дан ы ш п ан ы — Т ел е де, Кдзыбек те, Э йтеке де туыскдндыкрр, б1рлжке сызат T y cn ey iH к,атты к,адараларан ро й . П е н д е ш Ш к п е н Наурызбайдьщ атын атагысы келмегендер тубш де тусш ер. Кдбанбайды, Бегенбайды, Наурызбайды кдбатгап атамау — кдзак,ты атам ау болады. О н ы кггэбшын, аярында К дзы бек бек: \"Алла тагала А ры стьщ ypnaFbraa пеш л-ппорш е лайык, румыр бере кер, салуалы ордасы, салауатгы адамы болса е к е н , е л к д м ы н ж е й т 1н е р л е р 1 б о л с а е к е н , е л 1м д е п ещ регенде етег1 ж аскд толатын, кдзэры м дегенде кдбыргасы соплетш урпагымызды кебейте кер!\" — демеп пе ед1?! Б. Н урж екеул ы : Ю тепта К дзы бек б е к т щ c y p e ii д е бар. О сы суреттщ тарихын таратыцкдф ап айтып берсеррз! Б. К^ыдырбекулы: С у р е г п ц т уп н ус к д с ы сак,талмаран. О н ы заманы нда атак,ты © теген баты р салран ек ен . О л Кдзыбек бек екеу1 Римде окджан гой. С у р ет niipin бара жаткдндык,тан, 1918-жылы кепйрш салынран. С у р е т алдымен Х лудовкд б е р ш п , онын, крлы ти м ей , ар ты н ан сол жылы гимназия б т р ген , Ж етгсудыц революцияшыл жас-гарыныц басы н курауш ы ларды ц 6ipi М ихайл С тав ро вски й Keuiipin салган. О л с у р е т ал1 д е сандык,тыц туб1нде саксаулы . С у тиген, былтанган ж ерл ер1 бар, 6ipaK, ш еш ем н1ц ай туы н а кэраранда, с у р е т б у р ь т т ы с ы н а н 6ip д е айны маран. Б. Н урж екеулы : Бул ю тапта А бы лай ха н м ен Ж о л б ар ы с 193

Ъвкултн ЩфзквЬ-ты_____________ ______ ханньщ , Албан Хангелдднщ аргы теп н е катысты 6 ipa3 тыц м эм м ет бар. О кдф м ан бутан кдлай кррайды ж эн е крлай кдбылдайды деп ойлайсыз? Б. Р^ыдырбекулы: К ,азы бек б е к т щ niKipiH ж ур т ты ц кдлай кдбылдайтыны м еш абьф ж ытпайды ж ане жалтыз К д зы бе к б е к айтпатан бол са к е р е к -Ti. C i3 о сы ютэггп, ш артк,а кд р ам ай , б у г ш к,айтарып б е р с е щ з м е н TinTi р еш ю м ес ед1м. © й т к е т C i3re кец1д кимастыкрен уэде 6 e p in кдлып, ендд е ю н ш ж ур м ш . О н ь щ у с п н е \"iiniMe сы йтан балам, сы рты м а сыймай ма\" деген казак, ce3i бардур. О н ы 2 16 ж ы л сакуатан адам е л г е т н ш е сак,тай алады гой дейм!н. А л ютэггпн, н еге ж ар и я болмай келген се б е б ш е ж ауап ты ю тэптан алады. Б. Н урж екеул ы : © зпцзбен KeAicin “ Ж ал ы н \" баспасы бул ютэггп 2002-жылдьщ кагркуйепне дейш ез меншйтне алып отыр. Д ем ек б й д щ келйпм аз оны еш ю м ол уакдггка д еш н е з б е тш ш е ж ари ялай алмайды. Б уры н-сонды казак, баспаларыныц енгкайсысынан бул тектес шартты ез басы м кездеспрмед1м . Бутан О э д щ туы старьщ ы з бен бала- ш атацыз, б1здщ окдгрмандарымыз т у с1н 1ммен карайды деп с е н е с 1з бе? Б. К£лдырбекулы: М енщ бабам Турпан — Кдзыбек бектщ кенж е улы. Б ектж атак, (кенж е бала тана бек аталады екен) баска алты баласына калмай, сотан тана калган. Турпаннан м енщ атым Тайбатар, жалтыз. Дем ек ол да бек, б1рден-б1р мурагер. Атамньщ кенжес1 менщ экем — ол да бек. М ен жалтыз улмын. Атадан улкен уйде калган м у р а м ен щ м е н ш т м , мен он ы не кггеймш, TinTi ту п н у с к а н ы ц е з 1н са ты п ж 1б е р ем ш д ес ем де, ол менщ тана шаруам. М енен кешн ютэп Дулатбек бектщ — менщ к е н ж е ул ы м ньщ (e3i тарихш ы ) м ен ш ш б о л ь т кала бермек. Б. Н ур ж е к е ул ы : Б алгабек aFa, осы н дай халкдгмыз yuiiH а с а кдлмбат KiTanTi а м а н -е се н сак,тап б у п н п к ун ге ж е тю з г ен ата-баба, эке -ш еш е м 1зге м ьщ д а 6 ip рахмет! Б егаш те н ур лары шалкдгсын! © зпрз де, aFa, к е п ж асацы з, халкащ ыздьщ алтысына беленгщз! Б. К^гдырбекулы: C i3re д е кеп рахмет! \"Жас Алаш\", 31.12.1992-жыл. 194

KA3AKJAP МЕН ЖОЦРАРЛАР АРАСЫНДАГЫ СОРЫС О р бул ак ш айкдсы на 3 50 ж ы л Кдзак, пен кдлмак, - 6ip-6ipiMeH е т е к е п согы ск дн ел. О л coFbic 17 58 -ж ы л ы Ж о ц р а р х а н д ы гы ж е р б е т ш е н б1рж ола ж ой ы лы п к е тк ен ш е ток,тамаран. К д з ы б е к б е к Тауасарулы \"Туп-тукдшаннан ез1ме ш ейш \" атты ютэбшде: \"Ойрат шабуылын хиж раньщ 899-жылы бастаган. Содан 6epi ол ар ты н ы ш таптырран жок,\", — дейдд (\"Ж а л ы н \" баспасы, Алматы, 1993-ж, 190-бет). А л бул кез — 1521- жыл, кдзак, хандыгы элдекдш ан курылран, ш ам ам ен М амаш хан билж курган туе. Бул дерекке суйенсек, кдзак, пен кдлмак, арасы н дагы турак,ты сорыс 230 ж ы лд ан астам уакдггкд созылтан. Ею ел арасындагы уры с Ж оцрар хандыгы курылран соц, я га и 1630-жылдан сон; Timi epm ireH тэр1здд. © йткега о сы тустагы кдзак, ха н ы EciM м ен туцры ш Ж о ц га р ха н ы Б атур крн тай ш ы н ы ц ар асы н д агы ж ш сорыс осыны дэлелдейдд. Б1з 350 жыддырын атап е т ш оты р ган э й г ш coFbic 1643-жылы болтан. Э р сорыстыц е з ш е кдты сты ce6errrep i болады . О н д ай зандылык, мунда да бар. Е ю жак,тыц 6ip-6ipiHe аш ынуы, эрине, непзш ен еж елп андысудан туындап жатады. 1635-жылы Ж ец г1р султан соры ста кдлмак, к,олына TyrKjJHFa Tycin кдлады. О н ь щ ы за-к е п Ж эцг1рдд, с е з ж ок, к,амш ылайды. К д зы б е к б е к т щ а й туы н а кдраранда, ЖэцпрдД ол туткдш нан 1636-жылы э й гш К драсай батыр мен Аррын Арынтай баты р 6ip тун де урлап экетш куткдрады. Сол барыста тун шпнде хан екенш байкдмай, К драсай баты р Б атур крнтайш ы ны талды ры п кетедД, ал Агынтай баты р кдгзы е к ен деп, Б атурдьщ кдты н ы н ке те р ш экетедД. М у н ь щ 6api ел бил еген крнтайш ы ра а з н ам ы с емес. К дзы бек бек: \"1021-ж ы лы (hfhh 1643-ж ы лы - Б. Н.) Алтын ханныц улы Омбы, ойратгы ц бш ктз нояндары кдзакда кдйта лап крйды. О ньщ басында экесш щ крлга Tycin кррлык, кврген1н ум ы та алмай ж ур ге н Батур крнтайш ы болды\", — дейдД. (201-бет). Буран кдраранда, 195

Ъвксутпт Нфквке-тм____________________ алдьщры 6ip coFbicra Батурдьщ в к е а Каракал да кдзакад т у п у я н болтан. К,азыбек б е к т щ Б атур крнтайш ыныц ж е ц и й ш ж а й ы н д а : \" Э й т е у 1 р , цазак, кр лы н дары Kiuii кдтынын босатып алура рана ш амасы ж етп \", - деуш е Караганда, Агынтай кетерш экеткен кдтыны осыран д е й т к,азак, ц о л ы н д а к,алып к е л ге н сияк,ты . Т а р и х ш ы И .Я .Златкин е з ш щ \"Ж оц р ар ханды рыны ц тарихы \" (М аскеу, 1983-ж.) атты кггэб!нде о сы 1643-жылры согысты ар н ай ы 50 мы ц а с к ер ж и н ап , алды м ен Б атур крнтайш ыныц бастаганын баяндайды. Бейкам жаткан казак, к и р г и з ж е р ш ш ауы п алып, 10 мы ц адамды, мал- жанды тупуяндап экеткенш айтады. Осы жардаидан хабар алган Ж э ц п р 600-ден асар-аспас крлмен жаура асыгыс а т т а н а д ы , 6ipaK, е з ш щ ж о р ы к д а ш ь п у у ш ы н ай т ы п Ж а л а ц т о с баты рра х а б а р ж 1б ер ген б о л у ке р е к. Б1здщ ойы м ы зш а, Б атур кр н тай ш ы ©з ей ел ш сол 10 мы ц адамды тупуяндап экетер туста кугкдрып алган болар, cipa. О сы н д ай -осы н д ай с е б е п т ер 1643-жылы кдзак,-кдлмак, согы сы н ы ц айрьнуна аш ы ны ста оту1не крзгау салран болар деп ойлаймыз. О рд агы сорыстыц 1643-жылы болтаны дэлелдь © й т к е т тарихш ы Златкиннщ келт1рген куж аттары на суйене оты р ы п, о л сорыстыц Р ес ей ге алгаш ха бар ы н ж етгазупп Г.И льин д е А бы лай таж ы н ы ц адам ы Бахты да Батур ордасы нан Тобы л кдласына 1644-жылдыц акцанында кел ге н ш ан ы цтайм ы з. Ж е н е со л ж оры ц тан Б атур 1643- ж ы лдыц 20-ш1лдес1нен кейш , я т и Илья к у т н е н кею н рана оралады. Буран Караганда, О р шайкдсы 6ip кунге рана созы лы п, epTeci бгге кдлган coFbic ем ес. Б1здщ ойы м ы зш а, бу л сорыстыц бас-аягы деген де 3-4 айды кдмтиды. Тарихтан ж еткен мэл1меттерге Караганда, Ж оцг1р султан мен Самаркдн билеунна Ж алацтос батырдыц арасы нда айрьнуна адамдык, opi жауынгерл1к достык, болтан. Ж алацтос батыр парсы ж аккэ шабуыл жасаганда, Ж э ц п р OFaH унем1 к о м е к к е кел1п отырган. С о л ком ектщ 6ip кд р ы м тасы н о сы ж ол ы Ж а л а ц т о с т е кдйтарган. 600- 700 кр лм ен ж у р е п ддр етп ей 50 мы ц а с к е р эз1рлеп ж аткдн ж аура аттаны п кеткен Ж ецг1р, б1рш ипден, оз батырларыныц жауынгерл1пне, екншпден, Ж алацгестщ 196

дер кезшде кемекке ж етш улгеретшд1гше сенген. Ондай ece6i болмаса, Ж эцпрде де, оныц жауынгерлер1нде де с е ш м д ш к м а к д а тт ы ц айк£»шдыры б о л м а с е д ь О н д а й айкдшдык, болмаса, 600 крл б у ю л Ж о щ а р э с к е р ш е е з д т з рана тетеп берем1з дей крймаса керек. Осыдан 350 ж ы л буры н кдзылран окдана — ордьщ K,a3ipri с а ц т а л у ы н ы ц ез1-ак, о н ы ц 6 ip к у н д е б 1 те крймаганын ез болмысымен айтып тур. О кдана — ордьщ ж алпы узы нды гы 2,5 — 3 ш акдф ы мдай. О н ы кдзган 600- 700 адам, О кдананы ц ж а у ж ак.бе'п Kici тур егеп тураты н дай децгейге дейш бшктеттлген. А л сы рт жары жайдак, 1 — 1,5 метрдей ж ер ж отаньщ ец ш етш ала TericreAin жасалган. Cipe, кдру-жарак, крюра, байланы с ж асаура ыцрайлы болуын ойластырран. М уны ц 6epi казак, крлы кун1 буры н бекш1с жасап, ж ау крлын кдйткен кунде де Ж алацтес келгенше бегеп туруды мандат еткен деп жорамалдауга нег1з бер се керек. Ж ауды курты п ж 1беруден буры н Ж алацтес ж еткенш е ездерш щ куры п кетпеуш кдтты ойластырран. 350 ж ы л буры н осы eftriAi coFbic болтан ж е р — Кд1зы лкдяны ц ж елкес1, Ж ар б ул ак д ы ц ба ты с ж ак, y c ri. О сы е й ж ердщ аты 1776-жылы жазылган Кдзы бек бектщ к1тэб1нде осы лай аталады, сол е ю ж ерд1 жерг1л1кт1 кдзак,тар кун1 бугш ге дейш солай атайды, C oflic еткен ж е р сорыс б1ткен с о ц О р аталр'ан, т у б ш д е п ю ш к ен та й булак, Орды ц булагы атанган. Ж ец 1с курм етш е асар жасаган, т у т1ккен тебен1 бабаларымыз А сар тебе деп атаган екен, кейш п ж урт Ж алаулы теб е деп атайды. \"Белюм, ендд ар ттан ж и ы рм а у ш м ы ц крлм ен А лш ы н Эл1мулы Терткдра Ж ал ац тес баты р келмегенде, кдзак,тар ж е ц ш п кдлар д а едд. Б атур крнтайш ы о сы с о г ы с та он мыцадй адамынан айрылып, KpinyFa амал жок, бе т бурды\", — деп жазады Кдзыбек бек. Бул — ж ай ж ещ с емес, улы ж ещ с. 600 крлм ен 50 мы ц ескерддц алдын бе ге у, он ы ц 10 мыцын курты п ж 1беру — улы ерл1к. С ол ерл ж к е бабаларымызды бардырып отырран улы куш не? О л — елдд, жердд, ур пацты ж ау д а н кр р рау м уддесй Х алы цты курып кетуден сацтау бабаларымыздыц ец улкен мураты, б у к la т!рш ш г1н1ц ул ы мандаты болтан. С о л уш 1н олар куш т е 6ipiKTipreH, с е з д е б1рпепрген, 6ipirin кдны н да 197

теккен, 6ipirin жандарын да киган. Сондай б1рлжтщ, ел мен ж ер уш ш жан киюдьщ керемет улпсш олар осыдан 350 ж ы л буры н О р ш айкдсында ж аркдфата керсете бйштп. Б ул ш айкдскд со н а у Ж айык,тан Ертюке, Ж еп суд ан А ркд га д е й ш п аралык,ты алып ж аткдн кдзак, елш щ ец тацдаулы баты рлары м ен 6ipre, кыртыз бен езбек батырлары да кдтысты. М ундай тен дес1 жок, ipi ж ещ с осы н д ай ул кен б1рл ж тщ ар кд сы н да FaHa болатындыры б уп н п б1здер уш ш багыт о л теп отыратын шамшырак, icn en i. © з д е р щ з бьлеаздер, кдзак,та бу р ы н 6ipAiK болмаган, ол aAi у л т боп, халы к, боп кдлыптаспаран деген алып-кдшпа се з эреддк зиялылардьщ аузынан да шырып кдлып жур. М енщ ш е, соны ц 6api еж ели тарихымызга aai ендеп, дендеп бара алмай жаткдндыгымыздан. Тарихты терец бглмей туры п, халы к, ж ай ы н да ж айдак, т уж ы ры м ай ту — е т е Kayirrri. K eu ieri Стал и н нщ , он ьщ алдында Л ен и н нщ анык,тауы бойы нш а, ул т боп кдлы птасу уш ш ттл тугастыты, ж ер тугасы ры , экономикалы к, б1рлж, психологиялык,-мш ез тутасты ры кдж ет. О сы тутастык,тар кдзак, хандьпыныц т усы н д а болмап па едд? Bapi д е болтан. Кдзак, ж артылай отырыкдпы да болтан. М ен щ ш е, M au ihyp Ж у сш К ап ей ул ы : \"Т у та с хандьпдед EciM ж е тк е н \", — д еген сездд б е к е р д е н -б ек е р айтпаган. EciM ха н н ь щ тусы н даты тглдпе, тер р и то ри ял ы к,, эконом икалы к,, психикалы к, тутастык,тардын, бол уы н кдзакдъщ ул т боп кдлы птасу KepiHici д еп т уе ш те н ж е н д еп ойлаймы н. Бул тутасты ктар Ж э ц п р м е н Т э у к е ха н н ь щ тусы н да Tinri т е р еидей тус-ri. Ж ак ,ы н д а \"Е ге м е н д1 К ,азак,стан\" г э з е т ш щ бас сараш ысына берген сухбаты нда Президент Назарбаев ай ткдн м ы н а niicipre н азар аударуларьщ ы зды е тш е р е/цм: ...Кдзак,тар еш кд ш ан т убегеш и бел ш уге бармаган гой. О ндай бел:н у ешкдшан болтан емес. Б ад щ бабаларымыз ж а у ы н а к д р сы ш ы к д а н д а д а 6 ip re бол тан . TinTi, тан кдласы з. OHTycriKTiH баты р лар ы крлын бастап, сон ау Ж а й ы к у ы ц ж агалауы н ж ау д а н KppFayFa барса, Баты сты ц маркдекдлары Тарбагатай мен Ж етш уды ч ж ерш атажауынан тазарту уш ш алыекдн. Солтуспкте жаткдн epAepiMi3 К д р ат ау м ен С ы р у ш ш к е уд е тоекдн \". 198

П резид ен т еж ел ден е л и озд е ба р 6ipAiKTi, е ж ел д ен келе жаткдн елдж тутастык,ты айтып отыр. М ундай тутастык, улт боп, халык, боп кдлыптаспаган елде бола крймаса керек. Ал ондай тутастыктыц болтаны рас болса, кдзакуыц улт екеш де рас. О л социализм тусы нда ем ес, одан алдекдйда бу р ы н ул т боп кдлы птаскдн. Bi3 бу р ы н н а н ул т боп кдлыптаса бастатандыкуан тана жалпылай 260 ж ылта созылтан, тж елей 70-тен астам жылта созылтан ултты ыдырату процесш е тетеп берш, кдзак,кдлпымызды сактап кдла алдык, Егер буры н нан ул т боп, ттлдж, территориялы к, экон ом и калы к,, п си х и к ал ы к , ту т а ст ы ты м ы з д ы кдлыптастырматан бодан ем1рден б у п н п бупнддпм1здД сак,тап uibiFa алматан болсак, 260 ж ы лга созы лтан бол ар еддк. А л со л тутасты к, 1643-ж ы лы EciM м ен Ж э ц п р д щ тусы нда болды ма, жок, па деген сурак, — тари х уш ш де, б у п н п б1здер у ш ш д е басты су р а к , О н д ай тутасты к, EciM тусында да, одан кеш н де кдзакуа болды. EciM ха н К дра Е р п с г щ бой ьш д а кдзак, ж е р ш кр р гап согыскднда, Ецсегей бойлы ер EciM атаньшты. К дра Е р п с — кдзакдын, ш ы ты с ш егар асы . EciM х а н Т о бы л д ы кр р гап согыскднда, алгаш Ш апырашты Кдрасайдын, баты р атагы ш ы т п п ы . Тобы л— кдзак,тыц с о л т у сп п . EciM х а н Х азар , я т и Каспий тещ зш щ бойында 81 кунге созылган com ic ашып, сол сорыста кулм крцыраткд уран болтан Алатау батыр опат болыпты. Каспий — кдзак, ж ерш щ ш ыгыс me6i. А л 1643-жылы ул ы ш ай кдс болтан О рбулак, — кдзак, ж е р ш щ о ц т у с тж ш ы ты сы . K e p in оты р сы зд ар , EciM крртаматан кдзак, ж ер1 кдлды м а? Д ем ек, EciM т усы н д а кдзак, тутас, 6ipAiri б екем хандык, болтан. Б ул — ултгык, 6ipAiK. Елбасы Президент осындай еж елп тутасты тгм ызды е д е т 6i3re улп етш отыр деп ойлаймын. О р ш ай кдсы кдзак,-кдлмак, соты е т ар и хы н д а ай р ы к д 1а р ел аткдрады. Б1ршпнден, е с к е р и эддс к р лд ан у ж а т ш а н ерекш е. Окдана-ор кдзу кдзак, ж ауы нгерлерш щ аскери ж е тж гт н керсетедг Екшподен, ол кезп сотые жекпе- ж ектен, алдын ала кел1суден басталтан. Ж атдайта байланысты, кдзак,тар ол тэртйгп е те орынды бузтан. Уппнпвден, атты ж аута кдрсы кдзак,тар ж ая у 6eKiHin 199


Like this book? You can publish your book online for free in a few minutes!
Create your own flipbook