Б. Нұржекеұлы. т12

Ш д р м н Н ф /и Ь -у ж ______________________________ тазальпы, олар окд>ггып жаткдн урпак,тьщ Елге, Отанра деген адалдьпы мен суйкпеншшп кдйдан куралатыны ешимшц кдперше юрмедд. Ен, жаманы: \"Отан партиясы —президентгщ партиясы, 6i3Ai президентгщ e 3i крлдап отыр\", - деуинлер ездершщ крркдяту эдкин де президенттщ рук,сатымен жасап отыргандай етш туанддрдд. Сонымен елдщ президентке деген ceHiMiH шайкдлтып отыррандарын anFapyFa да олардьщ бшмдер1 жетпедд. Менщ 6ip крркдфным: егер осы мен аралаган аудандагы жардай баска аудандарда да дэл осылай кдйталанса, онда жуык, арада б1зде адалдык, ушш, шындык, ушш алысатын арлы азаматгар тэрбиелене крймайды. EceciHe ынжык, крркдк, еюсездд, жагымпаз адамдарра кдрык, боламыз. Ce6e6i билж соны кдлайды екен. ©йткеш оларра казакдъщ мыкды болтаны емес, майшелпек болтаны кажет. Мундай 6miKKe халык, та, оньщ болашагы мен тэуелазддп, m i мен жер1 де емес, тек ез кулкдяны кымбат. Ал кулкдлнды жат жерде де, бодан елде де тойдыра беруге болады. Бурын билеуип мемлекетке кул, бодан мемлекет кажет едд; Kp3ip ез ел1м1здеп билж басындарыларга кул, ез еллнде ез1н бодан сезшетш байрустар кажет сияк,ты. Bi3 онсыз да асылдарымыздан айрылып, жасык,тарымызбен жан батып журген халык, едж крй. Адал зацныц бар екенш б1ле тура белден басу, крркд>ггу билж басындарылардыц зацн ан к,орык,пайтынын к ер сетед 1, hfhh зац тек кдрапайым халык,ты алдау ушш жазылтан алдамшы кужаттай эсер каддырады. Ен, крркдыныштысы - осы: зацымыз 6ip баска, iciMi3 6ip баска- \"Буйтш мугамм, Aepirep кыздарымызды крркдггып кррлайтыны бар, одан да депутаттарды Ti3iMMeH неге сайлай салмаймыз? Елдд мунша ауре кдллып алдаганша, сол дурыс едд гой\", - дедд нарынкрлдык, 6ip карт. \"Елдд жетз жылга жуык, баскарганда ауылга 6ip келмеп едд, ендд эюм депутат болам деп уялмай калай келедд?\" — дедд Ынталы ауылынын, 6ip эйелп Облыс, аудан ею м ш ш гш щ адамдары, аудан мен облыстык, мекемелердщ кд>1зметкерлер1 ею ай бойы тек 250

сайлаумен айналысты, кейб1реулер1 ауыл-ауылда апталап жатып алды. Келсш-ау, барсын-ау, OFaH кдрсы да болмас ек. \"Мынау азамат — адал азамат, ел ушш мынандай- мынандай кдязмет аткдрран. Президент жариялаган ауыл жылдерынде ауданга мунша кдражат тустц оньщ муншасы аздщ ауылга белшш, OFaH анау мен мынауды жасады, сол ушш мундай азаматкд дауыс бермегенде, шмге дауыс 6epeci3?\" - деп жатса, соны айткдн адамнан айналып кетпейсщ бе? \"К1мнщ аркдсында кун керш отырганынды б1лесщ бе? Жалакэшы юм берш отырганьш б1\\есщ бе?\" — деген ецкей 6ip еюрек сездерден баскдны айта алмайтын айгайкештер екен гой e3i ел баскдрып жургеннщ кебь Эдддшкп елге екелетш, уйрететш ец алдымен ел баскдрран эюмдер болуга тшс еде менщ кергендер1м керюшше. \"Ага, кдйтем1з енде, кунде шакдфып алып кдлстап жатыр, 6i3 де ел-журтты к^гстаган боп жатырмыз”, — деген iHnvepiMe де онша iiuiM жыли крймады, 6ipaK, онысьша де шугар. \"Крйтем13, бэр1м1зде бала-шага бар\", — деп жер шукькандарды де кердм. \"Халык,тьщ ар-уятын мазак, етш кррлагандар жакета арада езшщ тарихи жазасын алады (сызган — 6i3) деп ум1т етемш\", — деггп Жармахан Туяк,бай. BepiMi3 де yMiT етем1з. Ж асалган кулмыс жазасын алмаса, ол да yHci3 купталган кдлмыскэ жатады. 0 з кез1нде жазасын алмаган к^рлмыс кеган 6api6ip тарих алдында багасын алады. Жанга, apFa жара тусуш туей. Енд1 соны ем деу к,ажет. Емд1 ем к,онатын кезде, аскдшдырмай емдеген дурыс. Сондык,тан Ж армахан бауырымыздыц ашына айткрн адал niKipiH елш суйген патриоттыц ce3 i деп тусшш, бук1лхалык,тык, крлдау керсету1м1з керек. Жак,сы мен адалды крлдау да мемлекетпк, халыкдык, к*лзмет. \"Жас Алаш\", 21.10.2004-жыл. 251

Ъексутан ЛфЫ а-ты_____________________ Кдзацстан Республикасыныц Президент!’ Н.Э. Н а за р ба еву КУРМ ЕТП НУРСУЛТАН ЭБ1ШУЛЫ! Ж ац а жылыцыз кутты болсын! Ел1м1зге, езщ!зге абыройлы, табысты жыл болсын! \"Мэдени мура\" бардарламасына орай: \"Тарихи ескертюштерд! жацрырту жумысы ерекше ыждаЬаттылык,ты талап етедк Бул — курылыс емес, ры л ы м и жумыс... ол жумыстардыц б1ткеннен кешнп тардыры кдндай болмак,? Отырар сияцты ашык, аспан астында ашык,-шашык, тастап кетем1з бе?\" —дегеназ. Сол сез — бвр1мйздщ кекешм1здег1 сез. Есжтеп кррганнан табылран Алтын адам мен оныц успндеп тоналтан Kp6ip — кейб1р ралымдар мен жазушылардьщ жорамалдауынша, ертедеп Уйсш мемлекетшщ Кунбш Елсау мен оныц жиырма ею жаста елген так, Myparepi Нулыныц б е й т . Оны оз крлымен кдзран, тапкдн археолог Бекмуханбет Нурмуханбетов те жокдсд шырармайды. Ал егер ол солай болса, онда, кдрапайым кдзакдя кцсын бойынша, Уйсш мемлекетшщ сол кездеп астанасы Кдлзылкррран немесе Шыру да сол мацайдан алыста болмаура тшс. Ол кдланыц топырак, баскдн орнын сол Бекмуханбет Нурмуханбетов акракдл биыл кузде 6ip топ жазушы-журналшыларра e3i алып барып керсетп. EciK кдласыныц батыс жак, бетшдеп 2 —2,5 шакырым жердеп Рахат ауылыныц дал желкесш де екен. Бул орын Археологиялык, институттыц есебшде бар, бурыннан тарихи орын ретшде белгш. Хан сарай, ханым сарай жэне кузет орындарын керш, кецшмзз сендд. Ж эне бул орьш Шыру кдласыныц кене мекеш болуы мумюн екенддпн есю кдггай деректер1 де, ез руламамыз Элкей Маррулан аганыц нускдма ce3i де дэлелдей туседд. \"Орта Азияда ертеде мекен еткен халык,тар туралы мэл1меттер жинагы\" атты ецбепнде орыс синологы Н.Я.Бичурин: \"Городок Чигу, бывший столицею в Усуни, 252

лежал от Тэмирту-нора (Ыстыкдел - Б.Н.) на северо- восток, от Кучи на северо-запад по южную сторону реки Или\", — деп жазтан (Мэскеу-Ленинград, 1950. З-ютэп. 51-бет). Э.Маррулан: \"Уйсшдердщ... саяси, мэдени астанасы Чие (шие — К^лзыл кдла), кдлтайша Чигу — 1ле езенш щ (щтуспк (кунгей) беттнде, Алатаудыц крйнауына юре турран, LUbiFbic Турюстанда туратын Акру кдласынан 400 километрдей тер1скей батыста, ШСтыкделдщ uibifm c тер1скей1нде туркан. Тарихтьщ айтуынша, Чиеде уйс1н басшылары туратын мунаралы сарайлар, крнакуйлер болтан”, —дейдд (\"Ежелп жыр, ацыздар\", 1985. 30-бет). Ал Кдзыбек бек Тауасарулы: \"22 жасында.дуниеден жас кеткен... Нулыны к,атты ардак,тап Уш К,арашк,а крйды... Ел астанасы Yui Кдраш астындагы LUbiFy кдласы ед1\", —дейд1 (\"Туп-тукданнан ез1ме шешн\". 1993, 45-бет). Муньщ 6api археолог Бекмуханбет агамыз керсеткен кала орнына крлмен крйгандай дэл келедд. К,урметп Нурсултан Эб1шулы! \"М эдени мура\" багдарламасыныц аясында осы коне каланы аршуга арнайы кдржы белддрш, ез кдмкррлыгыцызбен осы icri жедел жузеге астыртуга жагдай жасасацыз екен! 1. Алтын Адам табылган оба сияк,ты обалар бурын EciK мацында 600—700 болса, кдз1р 60 —70-i кэлыпты. Соньщ 6ipeyiH Алтын Адамды ез крлымен кдзган Бекмуханбет aFa Tipi турганда сол Алтын Адам табылган K,opFaHFa ук,сатып ашык, муражай жасатсацыз. Туристер, сез жок, елден де, шетген де агылар едь 2. LLIbiFy к,аласын да арш ы п, аспан асты ндагы муражайга айналдырсак, елМздщ кене тарихына езМ здщ урпак, та, крнак,тар да ытипатпен кдрай бастар едд. 3. Алматы кдласыньщ, Алматы ешрйоц тарихи-мэдени eMiprne 6aFa жетпес насихат болар едд. Ci3re саулык, абырой ттлеймш! Тглепм глтипатсыз кдлмаса екен! Сэлеммен, шын ниетпен ттлектес Бексултан Нуржекеулы Алматы, 27.12.2004 253

Ъвксутан Мфкеке-ут________________________ \"Жалын\" баспасыныц Бас редакторы Б. Нуржекеулына КУРМЕТГ! БЕКСУЛТАН НУРЖЕКЕУЛЫ! Кдзакртан Республикасы Президентшщ 2005 жылгы 6 цацтардагы N Н-2 тапсырмасына сэйкес, К,азак,стан Республикасыныц Мэдениет, акдарат жене спорт министрлш СЗздщ Алматы облысындагы EciK кдласыньщ мацындагы атацты \"EciK обаларын\" ашык, муражайга айнаддыру жане кене Шыгу кдлашыгында археологиялык, кдзба жумыстарын журпзу женшдеп хатыцызбен мукцят танысьш, темендегпп хабарлайды. Кене EciK кдлашыры аумагында орналаскдн тарихи- мэдени мураларды сакцвужэне Критаеркендетумакратында, К,азакртан Республикасы Уюметшщ 2003 жылры 11 тамыздагы \"Техникалык,-экономикалык, непздемелердД э з 1рлеу мен олардыц сараптамаларын ж урп зуд1 кдржыландыру ушш республикалык, инвестициялык, жобалардьщTi36eci” атгы крулысы бектлш, аталран крулыда EciK ауданында EciK археологиялык, к,орык,-муражайын уйымдастыру кдрастырылран. Осыран байланысты, 2004 жылы к,орык,-муражайын уйымдастырура арналган техникалык,-экономикалык, непздеме эз1рленш, аталмыш кужат сараптамадан етп. EciKархеологиялык,кррык,-муражайын уйымдастыру 2006 жылга кррастырылып отыр. Ал, кене Шыру кдлашырында археологиялык, крзба жумыстарын журпзу мэселесше келетш болсак, Кдзакртан Республикасыныц Б ш м жене рылым министрлш Археология институтыньщ директоры К.М.Байпаковтыц ппёршше, Шыру крлашырыныц орны осы уакрггкд дешн эм ры л ы м и дэлелденген жок. Осы барытга Институт тарапынан ры л ы м и 1з д е тс тер атцарылып жаткрнын хабарлаймыз. Вице-министр 25.01.2005Ж Е. Аманшаев Молдашев Б.Б. г: 33-34-08 254

_____________________________ Шомпиш РЕФОРМАШЫЛДЫК, ЕЛД1 АЛЫСКД АПАРМ АИДЫ немесе бупнп Казахстан Эмиль З оля мен М опассан тусындагы Ф ранцияны к вз алдыма экеледi. Баспаныц ic/н реттейпн пакты зад керек Эдебиет1м1зде эйел такдоыбын KeciAe де керкем сомдай б1лген Бексултан Нуржекеулы эцпмесш бугшп эдебиеттшздщ хал-жайынан бастады. \"Мен шыгармама аркду етер, лайыцты кейшкер1мд11здеумен келемш\" деп кдшжыла бастады эцпмесш жазушы. — Бугшде кдзак, эдебиетт токдярау заманын басынан Keinipin отырганы жасырын емес. Ce6e6i, OFaH кещл белудщ шанарлаганы, едебиет айдынында асау толк^ндай алас урар, елец етю зер шырармалардыц азайы п к е т к е н д т де, aFa жазушылардыц жаца тыц шыгармалар бермей жаткдндыры да рас. KiM не жазып жатыр, бейхабармыз. Бурындары баспасезге шыру деген кггэпке шырудан да курмет саналатын. Ал iga3ipri кезде жак,сы туындылар eMipre келш жаткдн болар, 6ipaK, оган юм мойын бурып жатыр, деп агынан жарылган жазушы “Ж акры ютэптщ шыкданынан кун iArepi хабарланып, авторын да, мазмунын да шырарманы оцымай жатып-ак, бглш алатын кдйран кездер кдйта оралар, десемде ондай кун тукан кезецге дейш ултымыздыц талай кунды дуниелершен айырылып кдламыз-ау деп кдупггенемш\", — дейдь \"Жальш\" баспасын баскдрып отырран жазушы агамыз баспа тещ репндеп кептеген тушткиуц мэселелерге ток,талды. K^3ipri кезде ютэп шыраруда кедерплер кеп болмаганымен, сез жок, сенцы жылдарда сапаныц сын кэтермейтшш еганщ 6ipi мойындап отыр. Тштен, баспа курылымдары e3repin, OFaH кдтысты зацд ар мен ер е ж ел е р б асцаш а куйге ту ск ен . EcKi ж уй е жойылганымен де, баспа iciH ретгейтш ж аца зацнан эл1 хабар да жок, Ютэп сапасын баспа ез беделше кдрай жауапкерш Ы гш е алмаса, оныц идеясы, кетерген меселес1, халыккэ зияны мен пайдасы тургысында тендер 255

Ъвксутан Нф1секв-шы________________ етю зы м е й д !. Ж а з у ш ы н ы ц KiTa6i TayapFa айналды. Ал бу р ы н гы ж у й е д е KiTen ж ар ы кдд ш ы гу у ш ш кднш ама саты д ан eTin келгенддгш элд е ш ю м ум ы та крйган жок, С он ы м ен кдтар, авторл ар к,ынжылатын 6ip жагдай, бурынры ереж е бойынша крлына кггэбшыц он данасы TeriH т и е т г а . K,a3ip б а р д ы fh м е м л е к е т т ж т а п сы р ы с бойы нш а жург1з1ледй А л автор уш ш артык,-ауыс ю т э т т да, оран телен етш кдламакданы да баспа ез кдж етш е к,арай к е т е р с е к е р е к -Ti. Б ул э р и н е , з ац га к,айшы. Ж азуш ы лар оз кезецш де саясаттьщ, Ую меттщ кджетш жазды. Ерюнддкке крлымыз 6ip жетпед1 деп зар кдкддн олар ерю ндж туган сэтге оны дуры стап и егере де алмай, api е р к ш ж аз у га еш кдндай мумюнддктер ж асалм ай кдлды. К^гскдсын айткднда, ж азуш ылардыц басы м KenmiAiri кдра бастыц кдмын куйттеп к е т . Ж ас жазушылардыц басы на да осыран ук,сас кун туды. Бугшде ж азуш ыныц алдынан \"жазса, e 3i уш ш жазады\" д е г е н TipKec жги у ш ы р а сы п ж ур . С о н д а ж азуш ы ержкенш ен ж аза ма? Булж ай ецбек емес, кдсиегп ецбек ем ес пе? Егер туы нды ны ц багасы берглмесе, онда эдеби етгщ кдлай api юредд? Тодд саяси тарты скд айналдырып алдык, О сындай туйткодд мэселелердд алга тарткдн Бексултан Н урж екеулы ж арнаманьщ алазддп де ж арыкдд шыцкдн туы нды ларды ц танымалдылырын бэсецдетш отырган ж ай тты ц цатары н а жаткдлзады. Буры ндары кггэп тарататын арнайы мекемелер облыс, аудандарга арнайы ж етгазш отырган. А л бул м аселе a 3ipre ак,сап жатыр. Окдггын ад ам ны ц крлы на кггэп тимейдд. Д укен cepe/vepi крзак, тодд кггаптарга ж утац. Айналып келгенде осындай ж а й т т ы ц барл ы гы эд еб и ет к е д е м эд ени етке д е KecipiH типзш отыр. Содан барып ж астар бузыльш барады деп аттандаймыз. — K,a3 ip ri к е з д е м е н м а д е н и ет п ш енеун псп, мутал1мдд, эшмдд болм аса баскд кдызметтеплердд керм ей отырмын. О лай болса, ж аста р м а ден и етп цайдан алады? М угал дм дер с а у а т с ы з ж азаты н зам а нга тап болдык,. Б а с п а с е з б е т ш д е т1л б ш м ш щ д ок т о р ы н ы ц макдласы нда 256

таудай-таудай кдтелер ж уредь М аман кдтелесп ме, элде газет пе? Какен Акднов, Телеген Орьшбасаров, Аралбаевтардан дарю алган Бексултан Н урж екеулы кез1нде 6ip yrip уппн диктант ж азаты нбыз, — дейдь — Б ул ттлте кур м етгщ 6eArici. А л Kp3ip т 1лд1 са яси к у р е с к е ай н алды ры п алдык, \"Балапан басына, турым тай тусы н а\" eMip кеш кен заман... Ж ан ы ц ашиды-ак, шырылдайсьщ 6ipaK, сен щ айкдйыцды, ж азганы нды кулакдд 1лер ж а н болса, к э н е. K e 6 ici ж алакд1 уп пн оты р . Э д е б и е т п , халык,тыц м э д ен и етш к е т е р е ш н деп журген еш юм жок, Кдрап отырып, тыныс белплерден кеткен ерескел кдтелерд1 керш , кдзак, ттлшщ кррланып жаткдндыгын кересщ . Ш ылау, бей н еу сез, кдяскдрган сез, тел, тел еу ce3i кдйсы, басьщ айналады. О ны кддагалап жаткдн пенде жок, 0 сти отырып, латы ш а кеш ем!з дейшз. Жылдар бойы жинаган кдзак,тш нщ грамматикасын мулде босацсы ты п жгбердж . М ун ы м ен т г е кдстандык,д еп бтлер еддм. А дам б ш м а з болтан сай ы н , ж ацаш ы л д ы кд д уг а р се к болады. М едениетп бойына сйдрмеген адам, 6ip ж аца уран кетерсе, атойлап аты п тур ады . Б^здщ 6ip к р те л тм 1з — реформашылдыгымыз. Бурьшгы зацга терецнен бойламай жатып, eKiHmiciHe ш ап 6epeMi3. Е, м ы нау м едениетп, жацашылдык,ты крлдайты н адам е к ен д еген ур ан га уш рсекш з. Э дебиет п' вр ге суйреуге д ем берет ш сы н ж огады п барады Бексултан Нуржекеулы баспасез беттнде жарияланып ж у р г е н т у ы н д ы л а р im iHAe ж ак,сы е ц п м е д е , ж ак,сы елец дер дщ ж арияланы п ж аткднды ты н, 6ipaK, п роза жазтан жастарта мынау дурыс, бурые деп айтар сыншы жок,тык,тан олар е з баты ты н б ы м е й т ш д т н айтады . — Бурындары б1здер гатеп ш ыкданда сы нш ыны ц не айтатынын Kyrin ж уретш б1з. О л д естур куры ды. Кдз1р ш окдар бар. BipiH-6ipi балагаттап, кррлап жатады. М уны мен сын ем ес, теб ел ес дер ед!м. Э деби еттщ езш щ медение™ бол уы к е р е к е м е с пе. М е н щ кд тар ы м 6 ip- ■1049 257

Ш сутан Шфкеке-тм____________________ 6 ipiMi3A in кггэ б 1мы зды окдяп, со л аркдялы д остасты к, К дз1р зам ан у н д е с т т н д е м е н щ кдзаты м осы н дай деп ж азайы н десем , лайьщ ты кешпкердд таба алмаймын. К е ш н п ур п а ккд у л п е те р аза м ат ж ок, Бауырмалдык,тан re p i, ж е к к е р ш ш т ш к б а сы м б а д ей м ш . BipiHeH-6ipi озпл сы келедь 0M ip к у р е с п Kepi матынасында кдбылдап алкан б а дерсщ ... 0 p 6 ip кдзак, неге 6ip-6ipiHe бауыр б о л м ай д ы ?.. К,арап о т ы р са к , 6 ip к е з д е пай д а болтан ш аты н д у ц п р ш е к т ер д щ кдз1р кртары си р е п к е тп . Неге? А л п а уы тга р ж уты п крйды. Б э се к е ге т е т е п б е р е алмалы K^3ipri елдеп ахуалта кдрасам, Эмиль Золя мен Ги де М о п а сса н н ь щ тусы н даты Ф р ан ц и я к е з алдыма келедд. B ip-6 ipiHe куш к е р с етш , кркэн-локдялап ж урген дер. Сез1м ге д е сы зат т у сп , м ахаббат та сатылатын заман болды . Сез1м , адалдык,ты кд ст е р л еу мэцгШ к е м е с пе едд. Эмиль Золяныц, Ги де М опассан, Лев Толстой заманын окдяп, к е ш е п базарлы к, экон ом и ка сойкдны н керген урп акдты з. С о н ы ок,и т у р а , к о р е т у р а к,айталап, KemipMeciH урпакдсд у л п етудем 1з. М эдениета тер тк ул д у н и е ге у л п бол ар т у р к ш щ урпаты едш , к,айда сол м э д е н и е т 1м 1з?.. Ж азуш ы жанайкдйы осылайша ербуц. Соцты кезде ж ш кетер ш п ж урген зиялылардыц уназдцт тургысындаты м э се л е т алдына тарткднымызда жазуш ы атамыз \"Зиялы кдуымды у н а з ж аты р дей алмаймын. О лар айтып та, ж азьш та жатыр. Ж азуш ылар роман, повесть жазуды ы сы ры п к,ойып м акдла ж а зу га K em T i\", — дей д ь - Айткдньщ а кулак, асар ж ан кдйсы? Екеуара котерген м эсел е ол улттык, крзталы с па? Акдгарат, мэдениет м е к е м е ш м ы н а д а й п р о б л е м а KOTepiAinTi д е п н а з а р аудартаны кдйсы? \"С ен тимесец, мен тименщ\" заманы гуды. А уы лта бары цы з, кеш е тана М укдталидыц мерейтойы еткен ж асыл куракды кдрумен кузетш тур. О сы т а н кдрап, е, д э ул ет п л е р д щ заманы тутан екен гой, д еп кдлнж ы ласы ц . А да м гер п п л ш , ар -уя т, халы к,ты ц м ук,таж ы д еген еш им дд толтанды рм айды . Э р ю м н щ к е ксегеш ж е к е бастьщ кдмы тана. Халыкдыц жатдайына кдрайласпатандарды татынан алып тастайты н, депутаттардан ж ауап талап етуге 258

Шотмш мумкшдйс беретш зацымыз болмаса, онда айтып ж урген дем ократиям ыз ол нагыз дем ократияньщ к е п п р м е а рана. Туйтгалд! ж айтгьщ туй н еуш арыткдн ж азуш ы арамыз \"Э де би е т м улде токдырап к е т п д еу д ен аулак ры н \", — дейдд. Ж ац а туындыларды окдш турады, 03i де ж азы п ж ур . ©з кдтарларыныц шырармаларымен кдтар Сэбитп, Беш мбетп окдды. С эз уйрену ушш. \"Оларды окдш суйсшш, ауылмен, к е н е кдзакден сы рласкдндай к уй к еш ем \", — д ей д г BipaK, э д еб и еп м 1зде, мадениет!м1зде кррдаланран п робл ем алар ж уы к, ж ы лдарда ш еш 1л ед 1 д еп ойламайды. \"Ж ал ы н \" баспасы т а я у уакдггтарда ж ас, элД ж и н агы шыкдаран акдш -ж азуш ы ларды ц ж инарын mMFapyFa белсендш к танытып отыр екен. Ынта таныткдн ж астар да жок, емес. Баст ауыш сыныпт ы аяктамаи, балага шет тшн уйрет уге болм айды Осы эцпмем1з барысында Бексултан Нуржекеулы м е к теп те р д е п ах уал га ток,талып, муралдмдердщ ж ай ы н aKiM AiKTep б и л е п о т ы р д е г е н т а ц д а н ы с ы н б и д о р д ь \"¥стаздардьщ жагдайы киын екен. Баланы окдггудан repi эюмдпстерге есеп беруден уак^гггары артылмайтын болса керек. Сонда бшмд1 ю м берелд? М ектептерде реф орм адан р еф орм а, он е ю ж ы л га 6ipaK, к е н т к . Будан 6i3 б ш м сапасын жогарылатамыз дегенге сене алмаймыз. Окудьщ дэм1 болмаса, балалар тез жалыгады. Керпцз, соц ы солай болады да. Бш м саламыз кдншама реф орманы бастан кешт1. О н д а кдлы птаскдн д э ст у р жок,. Р еф о р м ан ы ц KecipiHeH б ш м сапасы н т ем ен д етш алдык, С а п ат а э се р ететш мумюнджтщ 6ipi де кдлмаган. ©юмде де, ж азуш ыда да, ж урналш ы да, саудагерде д е сапа жок, С еб еп белгш . А л ттл у й р е н у ге келген д е, е ю н п й сы н ы п тан ары лш ы н уйр етем 1з деп даурык,ты. Д . У ш и нски й : \"Б аста уы ш сыныпты б т р м е й балага ш ет тш н уйретуге болмайды, ейткега, он ь щ сана-сез!м ш е, т э р б и е сш е э се р етелд\" д ег еш бар ем ес пе. О сы н ы и м кул акд э ш п ж аты р. Б1рынрай 259

Ы су т ж Н ф М г-у т тест ж уй есш енпздд. Так,-тук,суракден бала е з ойын еркш ж е тю з е алмайды. Bip нуктемен эдеб и етп кдлай жетюзем1з, д ам ы там ы з? Есеп-кц сап пэндер1 болса тусш цсгь А л 6 ip санм ен, тар и хты бгле аламыз ба? М ун ы да мен елж теу д ер еддм. К драп оты ры п, барлык, салада крркдггу, уркггу сияк,ты эдеттердщ жайлап бара жаткдндырын байкддым. Б1рде америкалык, б1рде агылшын, б1рде немкггщ кеипнен кдлып кэлмайык,деп реф орм алата берсек, мэдение-пм1зден айырылып кдламыз ба деп крркдмын\", — дейдь Х ал кд ш ы зд ьщ ток,тыкда ж е тп е й отыррандырын, т у у WK epceT K iiuiM i3 р з б ^ т а н —^ а л ы п к ,о й ган д ы р ы н а ал ан д ауш ы лы Fbiн б н щ р ге н ж аз у ш ы '^Ep i ле. эй ел! де к ы зй б Т Т ст еп ш ауы п ж у р. Баданы к м eMip re экеледД? М ы на улан-райыр ж ерге ертен и м не болады? Тууды м улде тем ен д етш жШёрдДк. С о н а у расырлардан \"мьщ елш, м ьщ TipiAreH\" кдзак,ты о сы к ун ге ж е п а з ге н ан алар ем ес п е eAi? А л К а з а к р т а н д ы с а к т а п калатын~~да~1Ьа- Ел болашары жольшда эйел ана болып, ерлер курбан болуы к е р е к д еп бы ем ш . Kp3ip кызды, эйелдД сыйлайтын ж т т г е р азайып кетп \", — деп кцналады. — Кдюдыц багасын ер ж т т асы р м а уш ы м а е д г СезДмДмДз ж ан уа р мен малдьщ д е ц ге ш н е ж е т ш кдлды. \"K^i3Fa крфЫК, уИден тыйы м\" са л га н ха л ы к д ы з . к?»шеде TeHiH са ты п туррандардьщ э р е к е т ш занданды рам ы з дейдд. Э р ж аца н эрсен щ байыбына бармай, атойлап турран елдщ е р т е щ кдндай болмак,? М ш е, осьш лай ш ш -ус а к гы мэселелер ойсырап ж аткан мэдениетгщ де, эдебиептц де, экономиканыц да дамуына кедерг1 болып отыр. Ж аца р еф орм ата э у е с п к ол мэдениетгщ аздьпы. Латынра кдрсы болатыны м да сол. Кириллицадан негек,аш ам ы з ? К и ри л д щ 03i т у р ж е м е с пе? Т окран ж ы лга ж уы к, уакдгг бойы тШмДз кдлыптасты. Егер оны эзгертюмДз келсе, K euieri сы н а ж аз у ы н а барай ы к, О н д а эр кдзак, тастагы ж а з у л а р д ы урш ы кдпа H ipreH б о л а р е д ь М ахм уд К дш кдридыц уш томдыры жарык, кердд. Сонда кездесетш сездер1м1з Ресейде ж ур. Кафтан — кдптан, уп к , штан — im тэн. Геродотты кдрацыз, онда api опат, аркдн т.б сездерге куэ боласыз. Егер мэдениетопз мыкды болмаса,

гр ектер ге кдлай ы кдал е те р еддк. М э д е н и е т д э ст ур м е н кдлыптасатын дуние. О ны кайта-кайта езгеп ту аны— к ур т умен т е ^_ Ж д^дл;.1кк,1 дестурдд б узбай , б а я у е тк е н абзЗл~дер едЫ. Мэдениет1м1зддц шолакцыгьгаан опы рып к е ш е п к ун ге т у е in алдык, та, ендд MiHg^ e p r e щьп-а-алмай отырмыз. Муньщ 6api базарлын нагыз боткасы. К ш нщ He icTen АрлпН ч. Алдсапы ран заман. \"Дала м ен к^ала\", N23, 10.06.2005-жыл. Ж АЛГЫ З YJIFA Ж АЗЫ ЛГАН С О В Д Ы ХАТ \"Кднш а батыр болса да, Ж а> та салма жалрызды\", — дейдд кдзак, Б ул — к д е и етп пэлсапа. ¥рпак, узглмесш, eMip ж ал гассы н д еген ул ы ниет. Ел тардырына кдтысты ец к^ын жагдайдьщ езш де жауды ж ец ем 1з бе, элде ж ау д а н ж е ц 1лем1з б е д еп турран сы н сэтге де урпакды сакдаудьщ мызгымас макрат болганьша б у л с е з дэлел. С оры с — eTKiHuii, дд__урпак, — м э ц п ж алгасаты н болаш ак, Эке~мён ш еш ён щ FaHa ем ес, елдщ, мёмле1Гетт1ц-боА ап1арь1. О с ы н ы т у е ш г е н к а з а к ж ал гы з у л д а н ж а н ы н аямаЕан. ж алгы з улр^5ер1нарнаран1 Жалрь13 улды н жолырля ядгаи жялгмч ул у ш ш ж а удьщ Т ф л ы н д а елген. Ж а л ш з аркдура ш н ш турран болашакды кдйтсе де жалгастыру уш ш жанталаекдн. С е й т к ен кдзак, K euieri coFbicra кднш ама ж алгы зы н ан айырылды, \"жалрызым аман болса екен\" деп кдншама эке сол жолда курбан болды. Сол жалвызым деп ж ан / f кигандардыц 6ipi — М усдахан А ухадиев. _- ' Жаудд^прж«(^Агени1е 60 ж ы л е т п , ж ау д ы ж е ц ге т м 1з ге 60 ж ы л болды, 6ipaK, умытылмаран е и н ш , ж азы лм аган ж ан ж ар асы урпак, бой ы н да эл1 ж ур . С орыс атты зулматгьщ сумдыны да осында. М енщ крлымда маркум М устаханныц латын кдршмен ж азган соцры хаттары . Ел-журтынГ~отоасын, агайын- туы сы н сарынтангсоларды к ё р у ге асыкдсдн, э ск е р и мшдетд аяк,талатын эр кун сайы н ah урран азам аттьщ ак, кецгл сы ры . С а н а ул ы к ун н е н с о ц б а ст ал а ты н зул м атты эл1 261

Ш ф ж н Щ f a t h -у щ ___________________________ с е з б е г е н , 6 ipaK, б ел гкп з 6 ip к уп и ял ар д ан се ск е н ге н , сезж тенген ж ас ж йтгтщ к у т т кец Ы жан журепцдд тырнайды. А лап ат алдындагы б е й к д м д ы т , eMipre деген ум ггкерл т, уш куннен кейш басталатьш ойран-топаланды сезе алмаган жай-куш , е з тагдырын e 3i билей алмаган дэрм еназдцт — 6api езегшдд ертейдь EKi ж ар ы м ж а с а р ж ал гы з ул д ы ц тагды ры н, ж е т 1м кдларын ол кун1 М устахан, cipa, сезбедд-ау. \"А м анды к, сэ л ем М уст аханнан. Эт е аяулы , ж аннан артык, Kepyiui, ат ыцнан айналайы н, алтыным Айтжанка ж ен е ж аны м К е ц е с к е , - д е п ба уы р ы м ен ж алгы з баласы на хат ж олдапт ы. — Крлай, эк е, деш -кд р н ы ц сак, ку лш -ойнап ж ур сщ дер м е ? К ецесж а нньщ д еш -кдр н ы сак, ойнап ж ур м е? Ж ецеш ем нщ хам ж акры м а? А л макан келет ш болсацы здар, ам ан-есен,денсаулы крьщ аркдсы нда п 'р ш ш к етшж урмш , халам ж ам ан ем ес, ж акры. Эйтеуар, д е н сак, болы п, ам ан болсак, Kepicin кдларм ы з д е г е н ум гг зо р \", — д еггп 1941-ж ы лдьщ 14-м аусым ы нда. А л 19-м аусы м куш , я кн и сот ые баст алардан уш к у н бу р ы н ж азкан хат ында бы лай деггп : \"А йт ж ан э к е , о сы н д а й 6ip ж а к д а ж у р гет м ззд i ком а ндирдщ ез 1 бш лейдр, т елке ж окаркы п о л к и баекдркан к о м а н д и р л е р б 1л м е с е , 61'з д щ к ,а сы м ы зда ж у р г е н ком а н д и р л ер 6i3 к д н д а й болса к, олар д а сон да й, 61'зге украс. Айт арым осы , ам ан болса к, Kepicin кдларм ы зд еге н YmM m зо р . К дй ы р х о ш б о п т урындар, амандьщтарьща м ен нлект ес. Баркан ж ер д е ж ен е хат ж азарм ы н сатан. Мустахан АУХАДИЕВ. 19/V1-4I\". Кулан кеш н М устаханнан хат келмеген. Ал бул хат Белоруссиядан жазылган. Кдйда барганы, кдй майданда согыскдны, кдй куш , кдй ж ерде дем1 бггкеш — 6api б е л п а з . С о г ы с зор лы кд ен уз ге н тагды рдьщ 6 ipi гана бул. О сы хаттьщ , М устаханн ьщ тагды ры н бглген соц К^закртан м ем лекетпк сыйлыгыньщ лауреаты, кдзакдъщ акД)Ш кдлзы М ар ф у га А й тх о ж а бы лай толганыпты:

Ш ошиш ЖАЛРЫЗЫМ (М уст ахан - Зинат аиды ц рухы н а) I \"...Ж алты зы м е к сш е сш , шалык,тасын, Тардырдьщ ессш кузар, жары п тасын! ©3iMiuL\\ болм ай е з ш ойлайтурын, Елше адал болсын, халыкдд шыц!..\" — Дед! аке, кдн майданнан хатын жолдап, ¥лыньщ болашакын батыл крлдап. Ж ур се де Отан уппн о п ы кешш, Бадага э к е д е н к1м ж акд ш болмак,?! Т убш е сакуап х а п ы сандырыныц, А н а сы кепгп ау ы р д а мэндд румыр. Ж ан Ана к ез жумганда, Ж алры зына С о л 6 ip х а т м ура болып кдлды 6yriH... ©кесш ацсап е с п ул арманменен, Э кеге деген сагыныш жалганды ерен! М айданнан оралар деп, Ж ур т кдтарлы, О л аткдн 6 ipre оянды тандарменен... К еу деге уялатып т ун ы к, сез1м, Бозбала, кдгз кдгаырар, Ж 1п т кезы. 0 кенщ арманына лайык, болып, © ссем деп, iurrefl кдйрап ж у р 1ш т езш . Тундырып кеюрекке мэцгшгш, Балара арман болып, КдлдД 6 ip ун... Кдк,тырмай кднатгыра ecipAi Ана, К езш щ кдрасындай, Ж алры з улын!.. 263

Ш с и т т H tfa M x -p m ____________________ _ Ж алгызын басып кейде кеудесше, Хабарсыз кеткен жарын Алды есш е... Аязра кдрылса да, Откд кушп, Аркдсын тосты куннщ сэулесше! О ралы п ж аткдн кезде тустас эргам, в з ш д е сан а у н а к д ш п кдоскд тацн ы ц — Зинатай? Т1лек -плеп 6 ip тэщ рден, Хабарын кутш етп, М устаханньщ ,,, II ...¥льш а сездДрмедд зарьнуф ны н, ©кспс пен iurreft тынып, тарьщкднын. Куйды ол К екеш н е жалгызынын, — Адалдык, осы е т р д е бар укрднын. К еудесш е ол у н а з басы п мунды, Тьлед1 ж алгы зы на Аш ык, кундь.. Куантгы ул ержетш, Ж ан анасын, Кел1н Fbin алы п келш, FambiK, щлзды,.. Ж арасы п кетп олар жарасудай, Енеге еркелейтш баласындай! А палап, алдын к е сп е й eMip кепгп, К ергенйз келшдердей А л ас ур м ай !.. Тегш п ж ы лу нуры жуз1ндеп, Келш ш \"келш\" демей, \"Кдгзым\" дедь 264

_________________________ Ш ожмш Суйген ж ар келер деген ж алгыз умгг, Дарига-ай! К ез жумганш а узмм едь.. III © cipin ул-кд>1здары н баласыньщ , Алыпты мецгшкке, А н а тыным... Кдоран д а кдлкдлганын кердд кезбен, Астына алган улын кднатыньщ! Ж ан ы н а ж1гер 6epin кдйрат-тез1м, Толкдды Кецес, ©ткен ойлап кезш... У ш ы ры п кд.13 — KjriHFa, улды — уяга, О ртак, кдып куаныш кд, той латты елш. Ж уретш таса болмай ел кезшен, К ецестщ керш ашылды, Кербез1мен! Атанды ел агасы, сеш м арткдн, Kim iAep акдгл с у р а р ендд езш ен ! Ж аныньщ жардан тауып жарастьнын, Отыр гой шашын нурмен тарап бугш! Кдлздьщ да куралайын сен ecipin, Кдзак,тыц баулыдындар, С а н а тгы улын!.. ©м1рддц терецадпн т у сш ш кец, К ел есщ eMip кеш ш К ю ш кпен! Елесш бастан кеш кен тагдырьщньщ, О ты рм ы н ак. кдгазга Tycipin мен... Туыстык, болмаса да жерлестш м, © кет ацсап ескен тербегп унщ! 265

Ш ст ш Н^Ми-шы________________ Ж ещ стщ алпыс жылын тойлап жатыр, Т а у е л а з казак, e/vi, Ж ер -кек бугш! Ешюмге болмаса да жакындыгым, Ел1м н щ б э р ш е ортак, акы ндьны м! А рм ан да ке тк ен сол 6 ip боздак,тардьщ, EpAiri ж ан толкд пы п ж аты р бугш !.. IV А сса ц да сен алпыстын, кезецш ен, ©шпейдД ун \"Экелеген\" езепцнен! Э й т п е с е Te6ipeHin ж ы р ж азам ба, Арманым болмаса ортак, ез ел1ммен?! О рны н ж ан Э к ен щ ж окуап тэты, О янды кеюреггн шок,тап тацы, Ш ер таркрп, А рм ан дары ак,тарылды, Б ул таг-дыр заддылырын токуатпады . К урм ет кдга ата-анага асьш 6 epin, О рнапъ щ ескерткш пзц тасын берж! Курратып ж аты р бупн Кун кезше, Келген журт, К ею р екке ж асы н кемш... Аткдн тац, кере де алмай арай к ути , 0 м 1рден кеш к е ш анык, талай румыр... Б угш п Т а уе л а з ел бакдггына, Кд1зганып, Кд 1зырып т а кдрайды мьщ!.. Ж ещ стщ жырмен толгап алпыс жылын, Замана акдшдардыц Ш алкдпты унш! 266

ЯЛмпъш KiM бглсш келер к ун н щ н е сы йлары н, Тебеден барады ауып Талтус бугш... Кулак^а \"Кулыным\" деп кдлды 6 ip ун, Ж улдызы ата-ананыц жанды бугш! Ж у р эл1 ум ы та алмай со л 6 ip урпак, К еш е п су м согы сть щ ж а щ ы р ы 1ы н ... К ере алмай к етп арманда Кдйран Эке, К^1з ьп ы н ар тга кдлган ж ал гы з улдьщ ! Алматы, 22.05.2005. Оты, ошагы свнбеген жалгыз улдыц цызыгын же кермесе де, шеше керм оганда шук/ри/Оик. \"Жас Алаш\", N72, 18.06.2005-жыл. ШЫМБУЛАК, ЕМЕС, ШЬЩБУЛАК, БОЛУЫ ТИ1С — Тарих — б1здщ н еп зп идеологиямыз. Тарихты дурыс TyciHy деген1м1з — идеологияны дуры с тусш у . Б1здщ ултгык, кундылытымыздын, 6ipi — ж ер-су, ел, мекеннщ , осы каламыздагы кешелердщ, езендердщ атгары. Eci бар халык, uviMi бар халык, мэдениетз бар халык, бол а т ур а сол ата м урасы н крргауга б 1зд щ халык, кд р сы шыгады. М эселен, тел мак,танышымыз деп ж ур ген Ш ымбулак, атауы бар. С у болтан ж ердщ бэрш де шым болады. Бул — Ш ымбулак, емес, Ш ьщбулак, Бийспгш кдрадыз, 120 метр бш ктж тен aFbm ж аткд н булак, ондай булак, си р е к болады. Ягаи, ш ы цнан aк^<дн булаты бар ж е р д еген се з . Ендд м ен щ ойымша, осындай атауларга кдланьщ басылымы \"Алматы Акднамы\" гэзет1 и е б о л уы THic. Э р м а к д л ас ы н д а Шыцбулак,ты Ш ьщбулак, деп ж азы п оты руы керек. С онан кешн кдламыздьщ ортасында Есентай езен1 бар. О ны орыстар бурынырак,та Е сеновка деп атайты н. Кей1н Е сен ов к а В е сн о в к а бол ы п е з г е р ш K e iri. К,аз1р м унд а Есентай п а р и д еген 6ip атау, Е сен тай е з е ш д еген eidHuii 267

S f a » m гИ ф * А .- ^ .___________________________ атау, Хамит Ергалиулы жаталауы деген упшшп атау тур. М уны кдлай ш еш у керек? Хамаца, Хамит Ергалиулына баскэ 6 ip кеш е атауын берш, муны тек Есентай езеш д егегтп з ж ен шыгар. Ягаи Есентайдын, насихаты керек. Есентай езеш к^ып ететш кеш елердщ бэрш е Есентай езеш деп жазып крйган дурыс. Бул да 6ip жарнама емес пе? “Алматы ак/памы\", 27.05. КДРА ШАЦЫРАК,ТА KIM КДЛАДЫ? — К,азак, к ,ар аш ац ы р агы н к,атты к ,ур м е ттей дь Кдрашацырак, деп туп атасыньщ шацырагын жене e 3i туга н уйдд айтады. М е н О рбулак, ш айкдсы еткен ещ рде, Акдказык, деген ауылда тутам. Ушм — Кггэпбек кеш еан деп ею ауызды токдлтам. С ол уйде атам Ешмухамбет, апам Батпан, татем Ток,тар, еп к е м Т у р сы н ж э н е м ен тур д ы к, О кулар ы н а байланысты 6ip жыл атамньщ йпсш щ баласы Иманбек ж эн е imM С у л т ан б е к т е 6ipre турды. О л уйдщ осындай бауыр-туыстарта кдтысты езшддк тарихы да бар. Сол уйден атам мен апам о дуниеге аттанды, эпкем Турсын екеу м 1з онжылдык,ты сол уй д е тур ы п б т р д д к , м ен эйа/им Айзапггы сол уйге туарддм. Kp3ip ол уйде 6 ip агайын турады, eciK алдына ж аца уй сальш алды, ал м ен тур тан е с ю уйдд 93ipine бу за крйтан ж ок, б у з а ма, сак,тай ма, он ы сы н бымеддм. А л м ен уш ш ол уй — элемдеп ец ыстык, уя. Балам Бейбггп талай рет а п а р ь т керсетпм , алдында суретке туспк. Кд-лс кез1нде е ю ауы зды уйдд б1рдей ж ы лы татьш шама болматандык,тан, 6apiMi3 т уш и уй г е теуйр пеш жагып, сон да ж ататы нбы з. А л кдра табак, сеюлдд радио от жаты лмайты н ауы згы уй д е кдлатын. Д омбы рамен эдем1 эн айтылса, куй тартылса, атамньщ кдра шпгш жамылып альш, радионьщ тубш д е тапж ы лмай тыцдап отыруш ы еддм. Атам М анарбектщ эн айткднын айрыкдпа унататын. О л э н шыркдса, айкдйлап: \"О, бэле, айг! К ур крймаймын!\" — деп кршеметтейтш. Апам: \"Иэ, 6 ip ат мш пзерсщ \", — деп

Шомлыш кулетш. С ол атамньщ acepi болуы керек, 6ip куш М анарбек Ерж ановкд ха т жаздым, ол гас1д ен ж ауап келд1, о сы кун ге дейш \"м\" apniH сол М ан а рбекке eAiicren ж азам ы н. С о л у й д е ж у р г е т м д е ауы лды ц 6ip э д е ш кдозына гашык, болдым, оны кейш \"Bip е й н ш , 6 ip умгг\" романымда коркемдеп жаздым да. Бала кезге деген сатыныш кдзак, азаматыньщ бэршде бар. С ол сагыныш, сол кездеп эсер OMip б о й г а е н е р ш е азык, болады, ce6e6i бала к е зд е п эр ce3iM алтынFa 6eprici3 асыл, адал, арманш ыл, ш ы найы. \"Жас Алаш\", N19, 07.03.2006-жыл. К Д СЫ М АРАМ АКЫ ДДЫ БАТЫ Р ЕД1 М ен Кдсым Кдйсенов агамызбен ерекш е сыйласушы еддм. \"П а р а са т\" ж ур н ал ы н д а кдызмет е т ш ж у р ге ш м д е К асы м аган ьщ с у р е т ш у л к е н кдялып басы п , асты н а \"Казак,тьщ е ц атак,ты пар ти зан ы \" д еп ж азды к, О л Kici мен1 Бексолтан д ей т ш едь B ip KyHi со л э д ет ш ш е \"Э й , Бексолтан, се н маган е ш й м бер м еген атак, б е р ш с щ Foft. M eni \"ец атацты партизан\" депсщ . Сон ы ц артьщ тау болтан-ау? Бул сезге м енщ Э ди Ш эрш ов агам ренж ш кдлуы мумк1н рой\" дедь \"Агаж ан-ау, 6 i3 Э ди аганы партизан е м е ссщ д еп ж аткд н ж ок ц ы з Fofi. Bipax, а з д щ е ц атакзы партизан екенпцз рас емес пе?\" деп жатырмын. Э з т щ кецпешлдиигше салып \"Ой, айналайын, рахмет\" деп ж аты р ол Kici д е. М ен ол ю с ш щ кец ш Ш гш е таццалды м , С о д а н б а с т а п к,оян-к,олтык, ар ал асы п , сыйласып кетпк. К ет н н е н жариялылык,тыц жылымьпы сезы е бастаганда мен \"Ашык, айту — ардыц ici\" деген такдорыппен макала жаздым. М акдлам агама ун аса керек. О сы мы на О дацта ж олыцты к, Екеум 1з рана о т ы р еддк. \">KoFapbiFa ж ур. М е н саган 6 ip эц п м е ай тай ьш \" д еп екш ии кдбатка кетерыдпс. Купия э ц п м е а бар екен деп ойлагам. Сейтсем, Кдсекем бар даусымен айгайлап жазушылардыц арасындагы сапчындык, ж айы ндагы э ц п м е ш бастап кетсш . Киын-кдястау заманда 6 ip-6 ipiHe o p кдэган ж азуш ы ларды ц аттары аталып ж аты р. Кдсымыздан e pi-6 epi адамдар етедд. О ган кдрайтын К дсы м ара ж ок. А л м ен цысылып, уялып

Ш я у т а н Н ф к ек е-у я ы ___________________________ барамын. Б ул Kici баты р адам ед| гой. 0 3 i айтатын, \"Эй, мен крналып елетш шыгармын. ©йткею талай адамныц кднын мойныма жуктед1м гой\" деп. \"Кдн тексеьрз, ол ж ау е м е с п е?\" дейм1з Шз. С е й т се к , \"ол д а адам гой\" дейтш кулш . С о н д а й кдш ас cairepiM i3 к е п болды. Б1з баты р д еген д 1 ацтал д еп ойлаймы з гой. А л К дсы м агам акдьлды б а ты р е д ь Б ауы р м ал б а ты р бол аты н . М е н \"казак,тын, iuiiHAe и м жак,сы адам ?\" деген де кез! -пр керд щ ар асы н ан о сы KiciHi ай таты н елдм. Б у Kici д е дун и еден озды. Иманды болсын. \"Алматы акщамы\", 04.01.2007-жыл. 050000 Алматы кдласы Жамбыл кешеа, 47-уй, 6-патер 3. К. Камалнденовке Зеке! Бул хат ж азы п отыртан буры н т з б е н 6ipre Комсом олдыц Орталык, Кемитепнде кггеген Бексултан Н урж екеулы деген жазуш ы. Есшдзде болар, 1986-жылы ci3 м еш \"© зендер е р н ектеген елке\" атгы кггаб1ме кдтысты \"тар и хт ьщ тер е ц ш е ущ л е д Г , “алаш ордаш ы лардьщ eMipiH н а си х а т та й д ы \" д еп сы н ад ы ц ы з, сон ы м ен к,оймай, кдлзыметтен де шьп?арттьщыз. М ен соган байланысты кезш де Партияньщ Орталык, К эм и тетш д е ю т ей п н Би би ко в д ей тш азам аттьщ алдына бартанымда, ол маган: \"C i3 кдзакдга жазасыз, мен аздщ ж а з г а н ы ц ы з д ы окд* а л м а й м ы н , н е ж а з г а н ы ц ы з д ы бйшеймш де. К ерсетш журген езпрздщ жазушыларьщыз. Кггэбвдз,йдч к д те се з д е р ш кдлзыл кдры ндаш пен асты н сы зып туры п Кэм елиденовке екеп берш ж урген — солар. Керддм, алдында ж аты р\", — дедь M eH i Б и б и к о вк е к1р п зген К ,.Сул танов едь соны аркдланы п сы р тарты п, кдй ж азу ш ы акелгеш н су р а п е,адм, айтпады . BipaK, ci3re ж ш келетш , и р е т ш ж азуш ы л ар деп Э.Н урпеш сов-п, Ф.Оцгарсы нованы , Э .К ею лбаевты айтгы. \" О с ы ymeyiH iH 6 ip i\" д еген д ей ьщ гай танытты. ©тер ic е т п рой, ендд езш дз айты цы зш ы , KiTe6iMAi ci3re жамандап алып барган осы уш еуш щ кдйсысы? Элде ym eyi де ме? 270

Ш отт О л ю т э п т е керсеттлтен к е ш п к е р л е р K9 3 ip ш е т ш е н ултымыздьщ макуанышы аталып ж ур. Сондыкуан менщ жазыкрыз ж апа шеккешмдд кеш те болса а з тусш ген бол ар сы з д еп ойлаймы н элде a/ii д е м еш ха л ьщ гьщ кдс ж ауы деп ту сг а е а з бе? Элде ол кезде м еш сынап, орнымнан алу аркылы м енщ орныма е з жакдш ьщ ыздыц 6ipiH, балгам, э л п у ш е у ш щ 6ipiH \"Ж а л ь ш \" ба сп асы н а б а с р ед ак тор крйтьщ ы з келдд ме? К еш т е бол са шындык,ты е з аузьщ ы здан б ш з м келген ш айып санамассыз. Кезшде ci3 бен 6 i3 жаман сыйласкдн жок, едж , 6 ip ep ж ы л 6 ip re icreAiK, талай р е т а з д щ кдзакдга макдлацыз бен байандамацызды дайындаута кдтыскдн елдм. Bip кун п тан ы скд мын, к ун сэл ем д ег ен кдзак, ем есгаз бе, осы жагдайдьщ ш миды ган айтып берсещ з, а з ге улкен р и за болар еддм. С влем м ен Б ексултан . 07. 11. 07. Менщ мекенш: Алматы цаласы, \"Квктем-3\" шагын ауданы, 17-уй, 15-патер. М ЕКТЕПКЕ АТАМНЫН, Ш АПАНЫ Н КИ Ш БАРРАНМЫ Н Балалык, ш атым Ж ар к ен т вц1р1ндег1 Акрказык, ау ы л ы н д а e r r i . Тарш ылык,, жокдпылык,. B ip кдызыры, кдздрпдей емес, онда кдгс кдтгы болатын. К вктем ерте шыратын. Алташкы науры з айларында-ак,жер жы рты лы п жатуш ы едь Наурыздьщ 24-ш де 6ip апта квктемдш демалыскд шыкддн соц, тырма саламыз. К ейш ойласам, жумыс куппнщ ж еткш каз/уп екен-ау. О л к е з м улдем б а ск д е д ь BipAe-6ip ад а м барм ы н , бай м ы н д еп к е у д е со к д а й ты н . 1л у д е 6ipey - ко л хо з бастык,тары м ен крйм а иелер! болмаса, 6epi кдрабайы р т ф ш ш к кдмымен ж ур е тш . BipaK, бауы рм ал болатын. Bip- б|рш е к е м е к те ссе, coFaH рахатган аты н . Б1р ш д е жоры н 6ipiHeH табатьш . Ега-уш крнак,келсе, уй-уйдд аралап, ыдыс- аяк, т уген д еп кетуы п ек. А уы л ад ам дары сы нран 271

Ъвксушан ’Нф/секе-улы__________ _ ш ы ны л ар ы н А куайлак, у с т а га таси ты н . К,олы ке р е м е т ш е б е р е д ь Э дем гл еп кур саул ага н д а, б у п -б у т ш сияк,ты болып uibiFa келетш . Ал жацалап кш м кию деген ете си р е к -а к , кдлста у с т 1м 1зге улкенд ерд д кш iAe салам ы з. Bipmuri класта кдфык, градус аяз болып, мектепке атамньщ ш апаны н киш барганы м эл1 е а м д е . Сел пш п турган шыгар. М а м ы р ш ы га са л ы сы м е н ж ал ацаяк, ж у п р е м 1з . K,OAFa туск ен крлпылдаган дуниеден кутылранра куанатын болуымыз керек. А у ы з с у к,ы ста ж ок,. А уы л д ы ц м ацы ндагы \"Эипрарык,тын,\" кдткдн м узы н ойьш аламыз,. 1шетЬпм1з де, тамакдд крсатынымыз да — сол су. Апам куртты TocraFaHFa e3in бер уп п едд. CiM ipin iiuin аламыз. О ньщ ж ар ты сы — туз. С о сы н \"кэнкшм1здД\" асыны п алып, \"Эппрары кда\" барамыз. \"К энки\" дегенш ол кезде табылмайды. Балалармен 6 eAicin, 6 ip аягымызды кетерш алып, ж ал гы з \"к э н к и м е н \" сы р ган ау ш ы еддк армансы з. Т у м с ь т ы к,айк^1 \" к э н к и \" \" Л а ст о ч к а \" бол аты н . К еш н т ум с ы гы у ш ю р \"Д уточ ь\" д еген шык,ты. Б1здщ балалык, шагымыз да соны мен 6 ipre бггкендей. \"Ана тш\", N10 (951), 12.03.2009-жыл. АЙТАРЫ БАР TYJIFA ЕД1 Бул кдза м ен ymiH тебем нен ж ай тускендей болды. Е спгенде сенер1мдд де, сенбеамдд де бшче/ум. ©йткеш, eMip б а р ж е р д е ел!м б а р е к е н ш б 1л сек те, 6 ip ж урген, 6 ipre ескен, сыйласкдн достардан аякдсты айырылып кдламыз-ау деп адам ойламайды да екен, кутпейдд де екен. жамандык,ты кутпеу адамньщ 6 ip ерекш е элазддп болса к ер ек . Арты к, ай тсы н , кем ай тсы н А к,сел еу кдзак, эдеб и етзн де де, мэдени етзи де д е, тар и хы н д а д а е з 1ндж о р н ы бар, аты б а р адам едд. А й та ры да, уй ретер1 д е - 6 ap i б а р TyAFa e/\\i. Bi3 yuiiH де, ел ymiH д е орн ы толмас кдза болды. Ж аткдн жер1 жайлы, топырагы торкд болсын! Б ак ул бол, А крел еу! К,ош! 18.09.2009-жыл. эАебиеп\",\"К^заи, 272

Шомпиш OKIHIIUTI! Ж ак д ш д а \"Кдзак, эд еб и етш д е\" (12.02.10) \" О т б а сы ма, жануя ма?\" дегенхабарлама басылды. Сулеймен Демирел аты ндагы у н и в е р с и т е тт щ кдзак, TiAi м е н е д е б и е т 1 м а м а н д ы гы б о й ы н ш а 6 iAiM ал ы п ж атк ,а н 2 - к у р с студентгерш щ 72%-ы \"ж ануя\" сез1н куптаса, 28%-ы рана \"отбасы \" сез1н крлдан ранды дур ы с деп ж ацтапты . Бул хабар мен1 кртты тацкдлдырды. Ш ынын айтсам, сумдык, ш ош ы тты . Ж а ст ар д ь щ \"ж ан уя \" с е з ш жакдын т ар ту ы н а ю м к1нэл1? Билж пе, зам ан ба, ус та з д а р м а элде баскд ма? ©ткен расырдьщ соцры жы лдарында Терм инком терагасы М ырзатай Ж олдасбеков агамыз болды. Сонда 6ip оты р ы ста \"сем ья \" с е з 1н будан бы лай \"о т б ас ы \" д еп алайы к, д е г е н т о ц т а м га кел ге н б 1з. О л ток,там K93ipri \"Егемен Кдзак,станда\" ж ари яланган да. А лай д а б1рауы зды болуды е з 1н е ул кен м 1н санайты н, е з б 1л г е т н е з ге п ш р д щ б у тр ш е кддай крюды мшдет санайтын кей гэзет-журнал басш ы лары мен кдязметкерлер! \"отбасы \" сезш е \"ж ануяны\" ж ары сты ра ж аза бастады да, \"отбасы \", \"отарасы\", \"откд шакдяру\", \"отау\", \"отанасы \" сеюлдд еж ел п ата сезд ер 1м 1здд е с п м е й тэрб иел ен ген ж а с та р э л п сездд u\\ai д е э к е тп . ©3i д е \"отбасы \" дегенд1 ем 1рбойы \"се м ь я ” деп сейлеп, кэзак,тш нщ тарихына терец бойламай ескен устаздар оран д ем еу болды. С ей тш , ем1рдег1 алауы здыгымы здьщ Kecipi тийм1зге д е тидд. Б ул — 6ip сез. А л кднш ама сез1м1здщ -ripi е л ж к е айнальш кеткен1н к эз1р кдй ралым таразы лап ж аты р д е й с щ ? ! К ецес заманьшда \"семья\" деген сездд барлык, сезддкте кэзакдпа да \"семья\" деп аудардык, О ган крсы мш а \"уй iuri\", “бала-шара\" дегендд кр сы п крйдык, (Р усско-казахски й словарь, 1954. 730-бет). Tiirri, он ьщ \"тутщ \", \"ш ацырак,\" деген баламалары да бар екенш ескермеддк. К дзак,тш нде жуанды к, н ем есе ж щ ш ж ел ж бе л п болмауга ти1с е к ен 1н ecKepin, \"сем и е\" деп т е ж аза алмадык, © йткеш он ы кдж ет етпед1к. C e 6 e 6 i \"К,азак, т1л1 о р ф о гр ф и я сы н ь щ н е п з п ереж елер1нде\" (1983, 25-тамыз) бы лай д еп ш егелеп жазылган: \"Оры с тш нен енген атау сездердщ тулгасы 273

Шаяялн НфЫж-рш__________________ сацталып, орыс орф ограф иясы бойынша езгерплмей ж азы лады \" (5-бет, 18-бап). Ец eKiHimTici сол: \"ор ы с орф ограф и ясы бойынш а езгерилм ей жазылатын\" сол зац эл1 бузылган жок, сон д ы цтан c e 3iMi3Ai де, т ш м 1зд1 д е эл1 ти ш леп келедд, п лплей де бередь Талл 6 ip екшшггкп сол: еткен кузде гана: \"Ел 6 ipAiri д октри н асы н да\" т ш ю з г е , тауел с iзддпMiзге к р у т генддретш сумдык, н эрсел ер бар д еп елдд, ж астарды AYPAiKTipin, аштык, ж ариялап ж у р ге н атакды агаларымыз б е н зам анд астар ы м ы з ттл зацы ндагы о сы бапкд кдрсы ашаршылык, жарияламады-ау, этгец! Н агы з халык, кдмы н ойлаган -прлйс сол бол ар едд, амал не?! Алайда бул зацга кдрсы ш ы гу халы кда пайдалы болганмен, ж е к е тулгаларга тюмсяз. C e 6 e 6 i, б1ршцпден, ондай зиянды зацн ы ц ба р ек еш н эуела е з щ б 1лущ керек, сон ан сон, ол зац н ы ц е те зиянды ек ен ш к е п ш ш к к е гы лы м и н е п з д е таб а н д ы л ы к д ен т у с ш д 1р у к,аж ет. Еганнпден, ж ур т оны билж ке кдрсы шыкддн батырлык, деп санамайды, сондык^ан одан саяси атак,-абырой ж инау м у м к ш е м е с . C e 6 e 6 i, б у л за ц KS3ipri б и л ж к е т ж ел ей кдтысты емес, сол себептп \"Ж птггер, сорпаньщ цшнен к у р т шык,ты!\" — сеюлдд ай кд й м ен к е п п й л ж п д у р ке те р у цы йы н. А лай д а б у л зац казак, т ш н оры станды руда, -пдад бузу ж внш ен алдына ж ан салмайды. О сы зацныц тжелей зар д аб ы н ан 6i3 \"халы к, ж ау ы \" аталы п кетк ен классиктер1м1здщ “ си е з \" (А .Бай турсьгаов ”А к,ж ол \", 1991, 244-бет), \"HBMip\" (А .Байтурсы нов) \" и д тагылымы\", 1992, 438-бет, \"а и р е т ” (Халел Д осмухамедулы \"Тацдамалы\", 1998, 6 6 -бет), \"м аш и н е \" (сонда, 345), \"б э т е ц к е \" (1лияс Ж а н с у п р о в \"к уж а тгар , хатгар ...\" 2006, 166-бет), \"допгга\" (сонда, 170), \"эр тед \" (сонда, 171), \"кддкрз\", \"сап хаз\" (сонда, 194), “ш е н е у ш к \" (сонда, 243), \"стан са \" (сонда, 416), “ш ам ад ан \" (сонда, 417), \"п ой ы з\" (сонда, 458-бет) сеюлдд о р ы с т ш арцы лы енген, 6 ipax, баятыда-ак, казак, се з 1 болып т ш м 1з ге сщ ш к е т у ге т ш с сездерд1 1937, 1938-жылдардан к е й 1н ц ай тад ан \" съ е з д \" , \"н о м е р \" , \"о тря д \", \"м аш и на\", \"ботин ка\", \"почта\", \"артель\", \"колхоз\", \"совхоз\", \"ч и н о вн и к \", \"стан ц и я \", \"ч ем од ан \", \"поезд \" деп^ ж азуга к е ш тж . С о л зац н ы ц эл1 к ун ге д е й т к уш ш ж оймаганы уш 1н, кун са й ы н тоцтык, ж ари ялап келе ж аткдн ж айы мы з 274

бар. Уттнппден, саясаткерлер халык, уш ш терец ойланып ic кд1лтаннан r e p i халы кда крлма-крл э с е р етудд бэ р ш е н буры н ойлайды. Сейтпесе, елш щ тэуел азд ш н е ц уды кдсиет деп тусш ген адамдар дэл Тэуелоздпс м ер екеа куга аштык, ж ар и ялар ма? \"К,ой, 6i3 ел1м1здщ т э у е л а з д н тн е ем ес, доктринага кдрсы мыз гой. Сонды цтан аштык, жарияласак, дэл Тэуелаздж м ерекесш ен кешн, к елеа аптада жариялайык,та\", - дейтш 6ip акракдл атамыздыц табылмаганы кдндай экшшгп! М ундай жатдайда, менщше, билж-п кррцытгы к,деп м асай раута болмайды. C e 6 e 6 i билле кез келген кдрсылыцтан крркута тш с. ©йткеш кез келген кдрсылык, ел 6ipAiriH ipiTeAi. А л ipireH б1рлж м ем л екет у ш ш де, билле у ш ш де, е л у ш ш д е е т е Kpyirrri, кдлай м эй м эцк ел есец д е, ш ы нды гы пда т э уе л с1зд1кт1 э л а р е т е д ь Спндыктдн кдзак, саны ец курытанда 20 миллионта ж еткен кезде, ецйд ж у з ж ы лдан ке ш н ю тей б е р у ге болаты н айты с- т ар ты сты е л ip re ci эл1 б егам ей т у р Fan K93ipri к е з ец д е крздыра беру тек душпандарымызга ттм дь Ецад нацты \"отбасы \" м ен \" ж а н уя \" се з д е р ш щ етк е н - кеткенш е азды-кеггп кез ж упр тш корейце. \"Отбасы ж эне неке\" аггы й зде мемлекетпк зац бар. О л — peciMH куж ат. Д ем ек \"о т б ас ы ” ce 3 i — б1зде peciMH кдбы лдатан, эдеби нормата енген сэз. О н томдык, \"Кдзак, Т1л!шц туш цлдрме с е з д т н д е \" (1983) \"о тб асы н а\" да, \"ж ан уята\" д а ж е к е тусш не ж о к , А лай д а 7-том н ы ц 484- бет1нде \"oTaFacbi\" деген сезд щ тусш д 1рм есш де \"от басы ны ц Heci, сем ья ба сы \" д еген -пркес бар. Сондай-ак, К .С ейд ахан овты ц: \"У й Heci — отага сы н ы ц о т басы н д а болтаны ж акр ы гой\", — д еген сей лем мы салга кел-пр1лген. Бул сездердщ \"семья\" деген магынада крлданылып турранын байкду аса кдшын емес. Мэселен, \"от басыныц Heci\" дегецад \"се м ь я н ы ц Heci\", \" о т б а сы н д а бол тан ы \" дегецад \"семьяда болтаны” деп ауы сты ры п айтута эбден болады. Ал \"ж ануя\" деген сездщ бул он томдыцта 93i т у п л Hici д е жок, Бурынры \"Кдзак, т ш н щ орфографиялык, сезддгшде\" (1988) \"от\" д еген се з д щ уя сы н д а \" о т ба сы \" д еген -пркес к е л т 1р 1л г ен м е н , \" с е м ь я \" д е г е н с е з д щ м а ты н а с ы н д а крлданылмаган. Алайда \"от басы \" деген сездщ еж елден кдзак,тш нде ба р екен ш , эй-reyip, б у л -ripKed б1лд1рсе керек. Ал \"семья\" ce 3i ол сездж те орыс тш н щ ереж есш е сай 275

’б в к р т т f t j ^ b i f a - у и , ___________________________ ж азы лы п керсетш -ен (292-бет) де, кдзакдпа баламасы б е р 1\\меген. Ел1м1з тауел аздд к алганнан кей ш Крита шырып жаткдн \"Кдзак,стан\" атты улттык, энциклопедияньщ 7-томында \"отбасы \" с е з 1н е е й б е т к е ж уы к, арн ай ы т усй п к б е р 1лген (220,221-бе т). О нд а: \"К дзак ,стан д а 1989 жылры халык, с а л а т н ы й , д еректер1 бой ы н ш а 3,8 млн-Fa ж уы к, отбасы болтан\", — д еп ж азы лган. Бул том да \"отбасы бюджета\", \"отбасы л ы к , к,укык,\", \" о т б а с ы со ц и о л о ги яс ы \" деген угы м дарга да кец-м ол т усй п к берьлген. BipaK, \"ж ан уя\" с е з 1 бул энциклопедияда мулде ж ок, Алматыдан шыратын \"О тбасы ж ане денсаулык,\", \"Ж улды здар отбасы\" деген республикалык, журналдар да бар екенш окдярман кдуым жакры бглсе керек. Б у т а н к ,ар ага н д а, \" о т б а с ы \" с е з 1 т 1л !м 1з д щ э д е б и н ор м асы н а эл декдш ан е н ген ж ан е ол — ан а ттлйшздщ тарихы нан нар алган саз. Ал \"жануя\" — жасанды сез, \"сем ья \" д еген у т о д ы биддретш казак,св31 т ш м 1зде бурын- сонды болмаран деп бглетшдердщ ойлап тапкдн сез!. Оны жак,тайтындар да солай деп ойлайтын, соны дуры с санайтын устаздар мен студеш тер екеншде дау жок, К ецес дэу1р1нде \"демократиялык, централизм\" деген зац болатын, ол зац бойы нш а азшылык, кепш йикке 6 aFbiHyFa т ш с -Ti. А б ай да: \" К е п ай тса, квндд, Ж ур т айтса, болды — Одетт надан адамньщ\", — д ег ен Foft. А х м е т Б ай тур сы н ул ы да: \" Ж у р т торытатын к р й сыкдллды. C e p K e ci cyFa т у сс е , топы рлап 6api торыткд туседд\", — деген. Б айкдймы н, 6i3 эл1 сол ай сеюлддм!з. Б эр ш айт та, 6 ipiH ай т, б 1зддн, у с та з д а р ы м ы з ш э ю р т г е р ш е ттлддн, гылыми н еп зш емес, к е б й ш б аса окдлтатын кершедд. B ip рана Д ем и рел аты ндагы ун и вер си тетте емес, барлык, жорарры о к у орнындары жагдай осы тектес екенш е мен т у к т е к ум эн д ен б ей м ш . Буран к,арсы болы п аштык, ж ар и ялаган н ан д а т у к ш ы кдайды , сондьпсд'ан т е к токдык, ж ар и я л а у ж е н д еп бглем. ©Kimurri! “Кдзацстан вдебиеп\", N7, 19.02.2010-жыл. 276

ДДАМ AT К.ОСКАН БЭЙГЕ Адам - аз жазбаран ж азуш ы . Алайда оньщ ж азгандары на орны кды б ага a/ii б е р 1лген ж о к , Bip А дам емес, талай ж азуш ы 70-ке келгеш нш е келел1 niKip кутш кэр теш п келедд. Б ул — 6i3 eMip cy p in ж аткд н зам анн ьщ 6ip ерекшелМ . Ж азраныцды да, айткдныцды да, ютегенщдд д е — бе р ш е з щ ж арнамалауы ц керек. Б1зддц урпак, ондайра дарды ланбаган урпак, болранды к,тан, ж арнам алы к, ж ум ысты жанымыз суймейдд. Сондык,тан бетегеден бш к, жусаннан аласа боп ж урш жатырмыз. Баскдлар айтпаса, айтпай-ак, крйсын; ж азбаса, ж азбай- ак, крйсы н, 6ipaK, 6i3 сияк,ты зам анд астар ы , ст у д е н т п к деу1рдщ ашты-ток,ты кун дерш 6 ip re етгазген достары буры н айтпасак, та, ж е т т с к е келген шарында Адам М е к е б ае в ты ц к,андай ж азу ш ы е к е н ш е азд ы -кеш п ток,талура тш сш з. О ны ц 1983-жылы \"Ж азуш ы \" баспасы н ан жарык, керген \"Першгге келшшек\" атгы романы бар. Першгге келш ш еп — Айзада. Алайда романда Айзаданьщ першггелшнен бурын Туймебайдьщ кдныпезерлш басым керсепледд. Романньщ б у ю л окдша ж е л га н де, ш иеленкп мен шеппмш де, оныц керкемддп мен ш еберлш н де — 6epiH б екем уста п турран к е й ш к е р — о сы Туй м ебай . Туймебай — романныц да, Адамныц да улкен табысы. OFaH ayeAi ж а н ы ц аш и ды . О й тк е ш ба й о т б а с ы н ы ц баласы бола тура, ол атасы eKeyi ж ет1м кдлран соц кермегендд кередд. Арайыны Елем естен тарткдн азабы, ол ж асаган ж анашымастык,тар, жылкдл барура барранда Думанныц жапкдн жаласы, арасы Кудербайдыц ел1мш терт-бес жылдан кейш рана ecrin назалануы — соны ц 6 e p i Туй м ебай га eMip сабагы едд. С о л сабак,тан ол е з ш ш е кррытынды шырарды. О н ы ц крры ты н ды сы еддлддк у ш ш айкдсу емес, кдндай жардайда да е з пайдасы уш ш кез келген эддсп пайдалана бглу болып шыцты. С о л аддсп пайдалана отырып, ол талай ж азыкрыз ж айсац мен ацкду адалдь1 ел1мге де кцяды, турм еге д е жаптырады. Сы рты н сы п ай ы лы кц ен бу р к еп , imiH Aeri еш ю м д ! аям ай ты н к д н ы п е з е р л т н ж а с ы р а б 1л е д г О н ы акдямак, д еп ай та 277

Щ е т и н H y ln U i-y M ___________________________ алм айсьщ , акдллды д еу ге д е а у з ы ц бармайды. Bipan, е з е себш ен жацылмайтын, эрдден ойлайтын, езгею жумсап, e 3 i ж акры аты н сак^ап кдла бьлетш, казак, эдебие-пнде сирек сомдалган ете ea rn жасалган ж ауыз кейшкер. Окдцп отырганда, осы нш а ж ауы з адамды е те нанымды, иланы м ды ic-epeKeirepiMeH к е р с е т е бьлген Адамнын, езш ен шошынып кдласьщ: \"Осынш а жауызды жазып оты р ганы н а Караганда, ©3i ж ау ы з е м е с пе е к ен ?\" — деп. Ж азуш ы ны ц ш ебер екенш е одан аскан дэлел бола кряр ма екен? Туймебайдыц адам танданатындай c e iri шыкданы соншалык, оньщ бойындагы суш спенш ш кке дё сенесщ. Ж ауы здык, пен суш сп ен ш ш к 6 ip кеудеге сыймайтын секьддд, ал ай д а А д а м ол ар ды Т у й м е б а й д ы ц к е у д е сш е сыйдырран. Ж ен е куштеп, зорлап, едешлеп емес, табиги нанымды лы цпен, оцы рманды иланды ра отырып сы й д ы р р ан . О н ь щ су ш сп е н д д гь э р и н е , i3 ri MeftipiMAi ы нтадан rep i о зб ы р кум арлы кда беш м . Bipan, кдлай болранда да оньщ бойындагы сез1м — Айзададай nepiurre кел1н ш е к п баралаган, соран табы н ган се з 1м. С а рк д п тан 6 ip, Айзададан era айрылган ол — бары жанбаган да адам. О сы н д а й с э т с iзд1к т ер ж е н е ар -уя тть щ е л азд д п оны айлакер, аяр етш шырарады. ©зшщ сондай екенш ол e 3i д е 6iAeAi ж е н е он ы eMip с у р е б!лудщ айл асы д еп туешедд. ©Mip су р у д щ КД1ЫНДЫРЫ к е з келген адам ды сындырады, иддредд д е п се н г е н о л igjcbiM Fa ш ы дам аган А й зада д а ам алсыз маган кенед1 деп уйгарады. О ньщ ой epici одан б и ж к е кетерьле алмайды. Ел ж урткд ж ария болмаран кд>1л м ы с т ь щ 6 e p i, о н ь щ о й ы н ш а, eMip с у р у д щ айла- ш аррысы рана. Кд.1лм ы сты ж ас ы р а бьлу, ез ген щ мойнына 1ле б1лу — о сы н ы ц 6epiH о л е з акдалдыльным, езгеден озы кхьпъш деп багалайды. ©зшщ осьшдай адам екенш ол ез1 ауданга айдап экеле ж атк,ан Б айм енэл1ге ж о л -ж ен ек ей аш ы п салады. Байменел1 — e 3i унаткдн Айзаданьщ атасы. Оран шарт кряды: м е н с е т б осат ы п ж 1бер ем , с е н 6 ipaK, А й заданы м ен щ алы п кдш ы п кет>аме к е м е к те се сщ деп. OFaH 6 ipaK. Байменел1 кенбейдд де, C i6 ipre айдалып кете барады. Алайда Туймебайды ц тубш е сол Бэйменэл1 жетедь 278

C i6 ipAeH кдш ы п ш ы к д а н о л e3iH д е, е з г е ш де жазык,сыздан-жазык,сыз турм еге ж апты рган оны елпрш тынады. Адамньщ осы арада 6 ip ш еберлш н айта кеткен ж ен. О л элдеб1р ж асырын ж урген и сш щ ун еш Туймебайдьщ жолын торып, одан кек кдйтаргалы ж урген ш ж азады да, 6 ipaK, о н ь щ KiM е к е н ш а ш п ай д ы . О н ь щ KiM е к е н ш Туйм ебай да, окдгрман да таба алмай дал болады. Мергенбай шьнар, Рахманбердд шыгар, бэлкш, майданнан кдшып келген А йзаданьщ Kyfteyi Кдйы р ш ьн ар деп Т у й м е б а й д а ж ор ам алд ай д ы , OFaH iA ecin окдлрман д а солардыч 6 ipi болар деп дудемел отьграды. Ец соцында рана оньщ Байменэл1 екеш б ел гш болады. Таты 6 ip Kbi3 biFbi, ж азу ш ы Бай м ен елш щ Т уй м ебай д ы кдлай eATipremH ж азбайды , т е к ендд елттруден ба ск д тук кдлмаганына т уй ш д еп экеледд д е кряды. О н ы окр р а ж елл а бойы нш а абден nicipin экеледд де, окдгрманга елйртедд. в й т к е ш оны кез1р Байменелш щ елттретшше еш окдлрман em6 ip кумэн кел^рмейду. М ен б у й тш р ом ан н ы ц memiMiH о к д ф м а н н ы ц e 3 i m biF apaibiH ш ь та р м ан ы кдзак, ж азуш ы л ар ы н ан 6 ipiHini р ет окдлдым. Окдлдым да, А дам н ьщ ж азуш ы л ы гы н м ойы ндады м . B ipeyA i eAT ipreA i ж у р ге н адам ды ок,ы рм анны ц к уп та п оты р уы — ол д а А да м н ьщ жазушылыры. Адамньщ \"nepiurre келш ш ектен\" баскд \"Дауылы кенеттен кетер1летш ж ер\", \"Ж ер ш ндш ндеп апат\", \"Кдзына сыры\", \"Купия крйма\" атты романдары бар. Оньщ 6epi де оньщ улкен жазуш ы екеш н окднасымен де, ж азы лу ш еб ерл тм ен де дэлелдей алады. А дамньщ кдламынан \"Ж ады р а\", \"Ж езты рнак,\", \"Ацызак,\", \"Бой ж етк ен \", “А й ты лм ай кдлран а ц ы з\", \" Ж а р ж агалаган кдяз\", “Э ж е с ш щ баласы \", тары ба скд д а ж алпы са н ы он н ан асат ы н п е в е с ж е н е 6ipa3 э ц п м е шыкдсдн. Оныц жазушылыгын тани тусу уш ш , \"Бойж еткен\" neeeciHe токдала кетеш к. Бул певес э дегеннен-ак, жумбак, жагдайдан басталады. Бойж еткен Гулш а т у е Kepin ж атады . B y eA i ан асы екен д еп ж аткдн кдаз е з ш е р к е л е т к е н кр лдьщ 6ipTe-6ipTe кдтайып бара жаткднын, артынан онын анасы емес, 279

Ъексутт НфЖеке-ты М ы стан кемш р екенш сезедь Бетш жалап, денесш ж ан ш ы п ба р а ж аткд н зЬ\\ бэледен куты ла алмай \"апалап\" айкдй салы п ж аты п ояны п кетедд. О яны п кеткен соц бары п бет-аузын сиырш а жалап ж урген Орынбай атгы мал A apirepi е к ен ш д е сезедд. М ш е, е ст ш п е в е с басталганнан-ак, кдязыкдъфып экетедд. О дан ары ауы л аткдм ш ерш щ 6 ipi элп О ры нбай деген азаматгы ц Гулшатгы зорламак, болтаны, одан Гулшаттьщ наташы атасы Кдзыбайдыц дер кез!нде араласуымен аман кдлтаны баяндалады. О сы нда певестщ бук1л ж угш аркдлап туртан мынандай сейлем бар: \"К ей д е К дзы бай : \"А пы р -ай , о сы кдзак, жамандыкдсд ж ум сага н акд>1лы н ел б 1р л ю н е н еге пайдаланбайды екен, сон д а б 1зддц балалары м ы з ез!м 1зден д е бакдятгы болмас па едд?\" — деп ойлайды\". М ен1чш е, Адамныц e3i де солай ойлайды. Солай ой л аган ды к,тан д а ол осы л ай ж азад ы . А дам н ы ц адам герш ш к кредосын да элп сейлем айтакуайды деп о й л ай м ы н. О н ы ц \" Ж а р ж атал атан кдлз\" п ев есш д е: \"М ахаббат — танысудыц узацтыты мен аздыгына емес, ж урек эш рш е багынатын ж ан талпынысы” — деген тушн бар. Ж а н е Т ур лы бай д ы ц эй е л г \"А л е р к е к т е р e ce n ci3 кдлз- кдлркрш, келш ш ектердд м урн ы нан \"пзш, крлынан еткер ген е к ен , он да б 1з д ен н ег е адалдык,ты талап етедд?\" — деген сурак, кряды. О н ы окдятанда, к е п е р к е к т щ аркдсы нан суык, жылан сумацдап еткендей болады. М енщ ш е, жазушы окрф манды естш не суйсш тш , не ш ошытып тэрбиелейдд. М е т ц пайымдауымда, нагыз жазушыныц ш еберл тн уш н э р с е ай га ц татад ы : 6 ipiH m ici — ж азуш ы н ы ц ш ы гар м асы н д агы окцта окд>фманды ун е м 1 кдлзыкдъгрып о т ы р ут а типе; eidH m ici — он ы ц со л окцтан ы баяндатан ce3i мен сейлем1 окдлрманды суйсшддрш отьф уы керек. YmiHmici — к е тп к ер д щ кдндай адам екеш , оныц бейнес1 кез алдыца келуг керек. Бул уш ш арт туш спеген жатдайда жазушыны жазтыш дей салу керек. А б ы р о й бол ган да, б у л у ш ш а р т А дам да 6ip-6ipiMeH бауы ры мдап келш табы сы п жатады. Д ем ек Адам — анык, ж азуш ы . М е н ендд о сы у ш ш ар тгы ц А дам ш ы гарм асы н да кдлаи т у ш ск ен ш д элелдеш н . Д элелдем есем , м енщ “анык, ж азуш ы \" деген ш ж ай алдаркдткдн с е з болып шытады. 280

\"Першгге келш ш екп\" мысалга алайын. Эуел1 о к р а с ы жайында. Э деп шырарма басталганда-ак элдеюмнщ Туймебайды торуылдап к е к кдйтаргалы ж ур ген ш б 1л еш з. BipaK он ьщ кш екенш, неге, кдндай кек кдйтаргалы ж ургенш б1\\мейшз. С о н ы 6uvriMi3 келед1 де, а р ы к а р а й к ь и ы г а о ки м ы з. Ж азуш ы осы сы рды 6 i3re актара салмай, аз-аздан суыртпактап шыгарып отырады да, акырында ол адамньщ Байменэл1 екенш , оны ж азы ксы здан-ж азыксыз жала жауып турмеге жаптырып C i6 ipre айдаткдн Туймебай екенш бглешз. Сол ею арада Айзаданьщ, Ханшайымньщ, Перизаттыц, Шахардьщ, Кдйырдьщ, Мергенбайдьщ, тагы баскд толып жаткан адамньщ тагдыр-тэлешмен, кдйгы- муцымен, куаныш-еюншпмен танысып шыгамыз. Соньщ бэр1мен танысып ш ыкдан соц, Туйм ебайдьщ талай жазыкрыз жаннын, тубш е ж еткен сумы рай екенш бш п, шггей: \"О л Tipi кдлмауы т т с \" , — д ег ен у ю м ш ы гарамы з. С ол ук1м орындалган кезде шыгарма да бггедь MiHe, Адамньщ окрта куру ш еберлт осындай. А л ен/у еюнпп ш арт бойынша, сейлем куру, су р еттеу ш еберл1п кдндай е к ен ш е д ен кояйы к, \"BipaK ж е р ш е ж етп ей калган т эр б и е кдш анда Te6eci ж абылмаган там Tepi3Ai, ба р ш а кэ д ец е ж ар ай бермейдд е к ен \", — дейдд ол \"n e p iu rre к елш ш екте\" (Ш ьтарм алары , 2-том, 73-бет, 2009). Ш ала тэ р б и е ю Te6eci ж абы лм аган там га тецеу! epi т ап к ьф л ы к epi дэлддк крй. \"Бул далада мал жинамасац, аигган елесщ , мал жинасац, бэлеге кдлады екен сщ \" (сонда, 1 2 1-бет). Алгаш кь1 кэлективтенддру кезш щ ш ы нды гы н д ел буйтоп 6ip сейлеммен туйш тастау — шын мэнш деп ш еберлж! \"... 6 ip к е з д е п к е зд щ ж ау ы н ал аты н ж у к а ж асы л кщжым шапан бейне езш щ сол сетгеп ш арасыздык пен ш ар ш аган ды ктан ж у д е у т а р т к а н е ц ш ш е к у н г е к у й in бозгы лтганы п KeTinTi\" (сонда, 143-бет). KiciHiK е щ н о щ а н ш апанга т е ц е у д е еган щ 6 ip i е ск е р е бермейтш тец еу гой. 0 pi ю сш щ е щ сей тш керш етош де шындык емес пе? Сойылган малдыц шек-кдрнындай актарылып жаткдн MoropFa кдрай epiKci3 imid н и етш щ и т ер м е о м е н 6ip-eKi 281

Шсутм ЩМй-уж__________________ р е т атгад ы да, кдйта тоцтады \" (сонда, 166-бет). Ш ашылган мотор мен сойылган малдыц украс екен1н д е мойындаймыз. \"Ю сцпц жанынан да, тэнш ен де тыныштык, кеткен уа ц ы т кр й \", - дейдд соп ле ж ы лдары ньщ 6 ip шындыгын алдыта ж айт н Адам. Оны сы да рас. К уйеуш ацсаган э й ел д щ т э н ш ен д е тыны ш ты к, к е тетш ш ол б 1лед1 екен. \"П ер и з ат солдат кшмдд ж ш т к е к оз кы ры н салып едд, он ы ц тас туй 1лген кр с жудырытынын, арасынан жыланша ирелендеп су си т е г ш п ж аткдн ак,топырак,ты керд1\" (сонда, 213-бет). Топыракдыц дал солай суситынын баска ж ердщ казагы б 1л м есе д е, К,ы зылордалы к.тар дал б1луге ти1с деп ойлаймын. О с ы а з м ы сал д а А дам н ы ц адам ш а ж аза б1летинн толык, дэлелдейд1. Енд1 уш ш ип ш арткд келей1к. \"Пер1ште келш ш ектеп \" Туйм ебай кеб1м1з кездесш , б ш п журген Т уйм ебай сеюлдй О ньщ керкем бейнес1 толык, кднды болып шьщкдн. \"Ж ар жаталатан кыздары\" Турлыбай да дал сондай. Д ем ек Адам — шытарманыц окцгасын да ш ебер к ур а бы етш , сол о к е а н ы ш ебер ттлмен суреттеп ж аза да бьлетш ж эне кейш керлерш щ бейнесш нанымды е тш сом дай д а б 1ле т ш н а г а з ж азуш ы . Адамныц жазтандары — таза кдзакы орта мен кдзакы мш ез-кулык,. “Б ой ж еткен \" певес1нде ол ез1н1ц арам макратына крл ж етю зе алмаган мал дэртерш жазса, \"Ж ар ж агалаган кщ з\" пов ес1н де ар ам ойы н ж узе ге асыры п, ж ап- ж а с кр1зды маскдралап ке тк ен уй л н бар ан ды Турлы байды тары ж азады . О ны ц ш ы гармаларында ылги ecrin ар тазалыгы мен ж ан тазалыгы, тэн тазалыры сан турл1 арамдык,тармен алысады да жатады. ©Mip б о й ы ез1 д е ар ам ды кден алы сы п келе ж аткдн адам осылай жазбаганда, кдлай жазады? \"Адалдык, байгесш е атыцды крс. О зсац да олжалысыц, кдлсац д а ол ж алы сьщ \", — дейдд е к ен кдзак, Адалдьпды ц байгес1нде унем! алдыдан керш , Адам! Плектесшз. 2010-жыл.

_____________________________ ЯЛотьт УЛТГЫК, ДЭСТУР1М13 Д1НГЕ КДЙШ Ы МА? С оцры кезде ултгык, дестури*пз бен дйошздд 6ip-6ipiHe кдрам а-кдйш ы к,ою урддстер1 к е р й п с т а у ь ш ж у р . А та - бабамыздан келе жаткдн болмысымыздан айы ру уш ш жасалатын кдсакдна эрекеттер кдрадай кднымызды кдйнатты. Варган сайын мундай к ел ец аз жагдай ерш ш барады. ©з басым элгшдей кезкдраспен осыдан он ж ы лдай буры н кез д е ск ен еддм. Елге белгии 6 ip басы лы м да \"Турю елемшщ туламасы\" деген атпен Халиф а Алтай агамыздьщ макдла-сухбаты жарияланган екен. Солдаты 6 ip niidp м е т кдтгы шошытгы. Агамы зды кулл1 т у р и элем1 м ойы ндаган рулама деу1м1з орынды ма, орынсы з ба, оны крйшы, \"Отандастары- мыздьщ ислам длине деген сеш мш щ ныгая тусуш е сол шамандык,тьщ K e c ip i ти ш ж ат ы р д е м е к а з б е ? \" — дейдд сухбат алушы. \"Солай деуге болады. Ш аманизм мен ислам ш м т ш атастырып, осы дан келш адасы п ж ургендер бар. Мы салы , ж етз ш елпек тар ату, е л ген ге ас бе р у, кдгркдш, ж ы лы н отказу, т.б. исламда жок, кдтидаларды халык, 03i ойлап тапкдн. П айрамбары мы здыц д а ж е т г а н е к,ыркд>1 ж асалган жок,'1, дейдД маркум Х ал и ф а А лтай. Сейтш , исламньщ жауын булар жап-жакдш жерден тауы п ала кряды. BipiHmiAeH, ж ум а са й ы н ш е л п е к nicipin ата-бабасьш е сш е алган кдзак,тар ислам длине кдрсылык, жасап, шамандык,дшге ден крймайды. Кдйта куран окдш, ислам дДш бой ы н ш а аруак,тарра дура ж асай ды . А л ш елпек nicipy 6ip кезде ш аман дш ш щ Kepim ci болса, болтан шниар, дал Kp3ip ол — ултгык, дастур , ултгык, тамак,тьщ 6 ip Typi ж э н е д е ба ск а халык,тарда кдйталана бер м ей тш е рекш е дастур. Ш елпек nicipreH у й ата-ба басы н а кур ан окумен кдтар, а с кдйырранда бата д а бередь А л кдзак,тьщ батасы: \"А, кудай, оцдасын! Пайгамбарым крлдасын!\" — деп басталады. Ислакша кдрсы н ем ес е он ы крлдам айтын эрекет будан байкдлмайды. \"Исламда жок, кдридалар\" деген тым жалпылама, атусп айтылган сез болу керек. © й ткеш кдзак, и сл ам д а б а р кд р и далар м ен FaHa ©Mip сурмейд1 рой. Бата бер у исламда жок, болганымен, мусылмандыкда уйлес келетш дастур. Исламда жок, екен

Ыд/шш __________________ д еп , о д а н б а с т а р т у т а б о л а м а ? М э с е л е н , к,азак, дастаркдннан аттамайды, ал араптар аттамайды, сонда муиы да мусылмандыкцен байланыстырамыз ба? Екшппден, елген адам ны ц уш ш , ж е п сш , кдлркьш ж ене ж ы лы н б е р у д е исламга кдйшылык, н ем есе кэрсылык,емес. вл ген адамды сыйлау, оньщ зиратын кдстерлеу - сонау fyh, й у з 1, у й с ш AeyipineH келе ж аткд н ата салт. TypiK галымы БаЬаддин 0 гел \"¥лы хун империясыньщ тарихы\" к п э б ш д е (Алматы. \"Х ан т\", 1998, 1-том, 147-бет): \"Арадан 150 ж ы л етк ен д е байырры моцролдар хундарды ц зираттары н талц андау аркдллы вш алура бата алады, Х ундар болса, ездерш щ кдсиетп ата-бабаларыныц зи ратгары н а сок ды ккэчдардан е ш алу уш ш 20 000 адамдык, э ск е р м е н ж ор ы к к д атган ады \", — д еп ж азады . Д ем ек, ата- ба б ан ь щ apyaFbiH сы й л ау к,асиет1 цаны м ы зга б1зд1ч д э у 1р1м 1з ге д еш н п 20 0 ж ы л буры н-ак, сщ ген . \"0 Ai риза болмай, Tipi байымайды\" дегендд казак, шамандыккд бой уррандык,тан ай тп ай ды , улттык, эдет-рурпы солай болрандьщган айтады. ¥лттык, едет-рурпыца, ата салтына айналып кеткен дэстурлердд ддни се ш м ге нук,сан келт!редд д еп кдралау д ш м е н ултты к, мэдениетзм!здд 6 ip-6 ipiHe кдрама-кдйшы KOiOFa экелш сокты рады . А л он ьщ аягы болж ап болмайтын зардаптарта урындыруы мумкш. ©лген адам ны ц уш ш , квдждон ж ен е жылын берудд казак, ислам ддшн м о й ы н сун у аркдллы ж у з е ге асырады: елген адамныц рухына арнап куран окцды, шелпек жене ба уы рсак ,та ред д. Накдылап айтканда, улттык,Aecrypi мен и сл ам д д т ш ц д е с т у р ш уш тасты р а о ты р ьш ж асай ды . Ярни и сл ам д ш ш у а гы зд а у м ен тар атуд ы ц кр сы м ш а 6 ip врекетш е айналдырады. И слам д ш ш к,абы лдау дегеш м 1з ул ты м ы зды ар ап тан д ы ру ем ес. М усы лманды к, еш кдш ан улттык, дэстур1м1зге нускдн келтсрмеуге тш с. Не болса соны “мусы лман дш ш де олай ем ес\" детенге сайып, ата салты м ы здан, улттык, ы ры м , улттык, е рекш елж тер 1м1зден б а с т а р т а б е р с е к , е ж ел д ен к ал ы п та ск ан е з 1нддк салт- д ес ту р д е н е ш т е ц е а д е ж о к , к е ш е рана пайда болтан халык, сияк,танып кдлмаймыз ба? © лгенте к е ц 1л айту, а т крй ьш келу, ж ы лап K epicy, бата

о к у сияк,ты д э стур л е р 1м 1з д е 6 ip к е з д е б е л г ш 6 ip д ш и наным-ceHiMMeH пайда болганы мен, кдз1р улттык, э д етке айналган. Ягаи олардьщ а бастагы ф ункциясы езгерген. О сы кун1 ол баска магынада крлданылады. Сондык,тан мусы лман бол у дегендд еж елден келе ж аткан улттык, д эстур л ер ден ба с т а р т у д еп т у сш б е г е ш м 1з д ур ы с. Ж отар ы д а агалтан и тэ б 1н д е Б. ©гел: \" О ц BiAre Б е п н е (елген KaFaHFa) кещ л а й т у у ш ш к е т а \" , — д еп ж азады . Демек, кеф л айту дастур1ш з де б1здщ дэу1рш зге деш нп 200 ж ы л буры н кдлы птаскан. А та-бабал ар ы м ы зды ц apyaFbma арнап курбандык, ш алу да сондай кектурйс заманынан келе ж аткдн дэстур екен ш Б. ©гел осы ю тэбш д е ап-айкдш айты п етедд (2-том, 3 3 1-бет). Е ю м ьщ жылдан астам халкымыздьщ канына сщ ген осыньщ бэрш оп-оцай сы зы п тастап, енд1 оп-оцай улттык, бет- бей н ем 1зден ары ла кр й м акры з ба? ¥л ы стьщ улы кун ш то й л а у да, ж е п атага д еш н кд»13 алыспау да, жасы улкен адам елгенде ж ы ргы с жырту, тэбэрпс тарату, Бекет ата, Райымбек ата сияк,™ эулиелерге сы й ы ну да м усы лм ан дш ш де, нак,ты ай ткдн да ар ап халкында жок, Сонда олардан бас тартамыз ба? Агасыньщ улы ш с ш щ кд1зы н ала б е р сш д еп кдрап оты р ам ы з ба? М уныц 6api мусылман длинен ауыткулык, емес нем есе OFaH кдрсылык, ем ес, еж ел д ен кдлы птаскдн эдет-гуры п. С ол эдет-рурыптыц 6epi де мусылман ддшмен ымыраласа ж урш жаткднын, я т и куран оку аркдоы ж узеге асып ж аткдны н керм ей -бы м ей ж ур м 1з бе? М у сы л м а н AiHi б о й ы н ш а э у л и е л е р г е е м е с , ал лага сыйынуга т и ю тз. Алайда казак, е з эулиелерш алланьщ жолында, мусылмандык, жолында айры кдм адал кдозмет керсеткен , халык,тын, кдмын ойлаган адамдар д еп санайды, оларды еш кдш ан кудайга да, пайгам барларга да тецеспрмейдд, кудайдьщ ен, суш ктт кулдары д еп санайды . Бул - халык,тьщ е з е р е к ш е л т . Ж э н е гасы рл ар бой ы кдлы птаскдн артыкдгылыры. Б ала д у н и е г е к е л ге н сон; ж е т ш п п к ун ! а т к,ойып, ш ыдехана ж асау, кыркынан шыгарарда шашын алып, кдфык,касык,тузды cyFa ш омылдьфу араптарда бар дэстур ме, жок, д эстур ме, оны бы м ейм ш , 6ipaK, д э ртерл ж - гигиеналык, жарынан бул д э ст ур 1м!з дднге де, медицинага 285

Ш ^ш н Щ/фикх-ут__________________ да ж ат емес. Бала бойында кырык, куннен кейш иммунитет пайда болатынын дарйерлер де айтып ж урген жок, па? Сон д ьщ тан дшдд ата д эст ур ге кдрсы крйганнан Kepi дш мен ата дестурдд ы м ы раласты ра кдраганы мы з гуламалык, болса керек. \"Ш аманизм кэддык,тарынын, и слам сеш м ш щ нытаюына Kecipi т и ю д е н ем ес е д ш и сауатсы зд ы кд ен к у р е с у керек\" д ег ен г а зе т ур а н ы н м ен ур ы н а р г а к,ара тап п аган адам дардьщ са уатсы зд ьп ы д еп тусшддм. \"Бояуш ы , бояушы д еген ге сакдлы н боя п ты \" дем екпп, м усы лм ан бол у yuiiH ултты к, д эстур 1м 1здщ 6apiH ш ам ан и зм ге ж аткы зы п, ж ап п ай улттык, наным-сешм1м1зге кдрсы KypecyiMi3 керек пе? \"Экономика\", 22-28.04.2010-жыл. СЕРЖ ТУРАЛЫ Адам ез ем1ршде талайлармен араласады, талайлармен тан ы сады , алайда, со н ь щ 6apiMeH д остасы п, ж акд1ндасып кете крймайды ж эн е оньщ ce6e6i сан кдлы болады: 6ipeyre сен унамайсьщ , 6ipey саган унамайды, орган, мен макратьщ баск,а болады, оньщ ж агдайы м ен се н щ ж агдайьщ уйлеспейдд н е м е с е ж ш Kepicin, ж е т е тан ы суга мумшнддк болмайды, тагы-тагылар. CepiK Эбддрэшмов екеум1здщ де таны сты гы м ы з кепке деш н сол ам андасу мен ж уздесуден аспады. О л \"Лениншгл ж ас\" гэзетшде, мен комсомол комитет!нде Алматыда кдюмет аткдрып жаггык, М е н ауы лдан ауы сы п келд1м, ал Kepi6aft, Кэддрбек, Куанышбай, Акрелеу, Оралхан — 6epi \"Ленишшл жас\" гэ з е тш щ кд1зм етк ер лер 1 болатын. М е н К ом сом ол Орталык, К омите'пнде Ж а ст а р м ен балалар баспасез1 ж енш деп бел1м ш е кы зм еткер 1 болгандык,тан, булармен эуел1 к^ызмет бабында араластым, содан келе-келе олардыц ортасы м е т мш ез1мен, 6ip-6ipiHe деген ьнщгласымен е зш е тарта бастады. \"Ж ы лкы баласы ю сш ескенш е, адам баласы сейлескенш е\" деген ем ес пе, сейлесш пш рлескеннен к е ш н 6ip-6ipiM i3re ж атщ ш даса бер дж . Белтам, ол ж акд гн д асу д а б 1здщ д о с бол уы м ы зга ж ал гасар м а едд,

ж ок, п а едд, е ге р 6 i3Ai е д е б и е т д е й т ш а у л и е е н е р е з бауы ры нда 6 ip iK Tip M e c e . Э д е б и е т д еген н щ туп матынасында адалдык, ар-уят, азаматтык, атты асыл ур ы м д ар ты р ы лы п ж а т а д ы той, c ip a , 6 i3 A i д у р ы с т а п табыстырран да сол утымдар болар деп ойлаймын. М ен, жалпы, талант пен адалдык, деген угым унем1 6 ip арнада табы са беретш кдсиеттер деп тусш бейм ш . Т а л а н т т ы а д а м д а р д а д а ш т а р л ы к ,, ©TipiK а й т у , ж агы м п азды к,, аш ул а н ш а ц ты к,, мак,танш ак,ты к,, атакдумарлы к, керсекдлзарлык, сеюлдд са н тур л 1 к е м ш ш к кездесе бередд, алайда, олар со л к е м ш ш п н 6 ip с э т к е р с ет ш кдАРанмен, арты нан акдллга салып, 6 iAiMi м ен м эд ени етш щ таразысына тартып, 63i соны сенщ алдында мойындайды ж э н е со л м ой ы н дау аркдялы с е н щ к е з алдыцда, с е з ж ок, адамдык, жагынан бтктейдд. М ш е, бул ж т т г е р ш етш ен талантты ж эне ш етш ен осындай мэдениетке умтылган адам дар е к ен ш е K03iM ж е тк е н соц , м ен ол ардан eMip6 a iy i аж ы раскдн ем еспш . О лардьщ кем ш ш м ш ездерш щ 63i адамдык, ере к ш е л ж те р 1 е к е н ш е к еле-келе к е з 1м б 1р ж ол а ж етп. Олар — эдебиетке де, мэдениетке де, елдщ азаматтык, е ш р ш е д е ез1нддк у л е с крскдн ж ан д ар . О нд ай адамдармен араласа ж урш , езщ де рухани тазарасьщ, бш ктей сщ , б и ж болура ум ты ласьщ , елддк м э сел ел ер д щ унем1 ор тасы нд а ж ур ш , 6 ipiH ш еш уге, 6 ipiH у й л е с п р у г е араласасьщ, сейтш , азаматтык, парызынды ьш ы й да етеу у с тш д е боласын,. О н д ай о р т а ултгы к, уй ы су д ь щ , елддк 6 ipiryAi4 уйткдясы болып саналалы . Ж ер п й л дж пен рушылдык, сеюлдд а у р у э д е т п ж о ю га ап араты н д а б 1рден- 6 ip осындай ортанын, кап болуы ж эне сондай ортанын, н еп зш д е ул т зы йалы лары ньщ табы суы . Б1зддц о сы ортан ы кейш Оралханнын; дуалы ауызы \"Ж етт жеттм\" деп этап кдлды да, содан ж урткд мэтел боп кетп . М ундагы \"жетт\" ce 3i — \"Ж еттсу\" деген сеюлдд кеп тж магынаны быдуретш ш артты сез, эй т п есе б 1зд щ о р та ж е те уд е н алдекдйда кеп. С о л ор тан ьщ е ц Kiujici О ралхан м ен C ep iK едд, О ралхан кдйтыс болтан соц, ец кенжем1з CepiK болып кдлды. KiiuiAiK ж асаур а О р а л ха н он ш а ж ы гы л а бе р м е й тш , ал C ep iK ол ж ары на е т е укдлпты, а т е ы ж да Ь атты болды: крнакд<д барсак, е ц соцы м ы здан юредд, е ц соц ы м ы здан ж эне ец тем енге отырады, ец соцымыздан сейлейдд, ец 287

Ъвксттт Н’ фкеЬ-ты_______________ _ соцымыздан шытады. Ж эне соньщ бврш шын пейшмен, суйсшген рыйзалыкден жасайтын. Оньщ сол кыльпынан мен унемт \"Сендерге imеткен кудайга мьщда 6ip рахмег!\" - дегендей ^типатты ачгаратынмын. Менщше, Секентайдьщ сол мшез1 казакы данышпандык, кдзакдл эдетаурыптьщ бойына сщген ен, асылы. 0ткен касырдыц сексешшш жылдарында \"Лениншы жас\" гэзетшпд ужымында 6ip жайсыздык, болды. Гэзетгщ басшысы Сейдахмет Берддкулов агамыз ойда жок,та сол гэзетпц ежелп кдгзметкерлер! CepiK Эбддрэшмов пен Сагат Эпймбаев пйлерше peHim быддрт, соньщ арты олардьщ жумыстан шыгып кетуше апарып сок,ты. Ол кезде мен \"Жалын\" баспасында бас редактормын, AepeKTipiMi3 Кдлдарбек Найманбаев болатьш. Кдлекен, де узак, жыл \"Ленинппл жаста\" icTen, Шерхан Муртаза атамыздьщ мектебшен еткен азамат крй, кешеп эрштес пплерш баспага шакырып, екеуше де кдызмет бердд. Кешн Сатат баска кдлзметке жотарылап кетп де, Серпе б1ржола баспа кдязметше кулшына Kipicin кетп. Бурын гэзетге журш аткэртан кдфуар жумысы кезге кершбей келсе, ендд баспа саласындаты аткдртан жумыстары б!рден басшылардьщ назарына ш к ть Кеп узамай \"Жалын\" баспасынан \"©нер\" баспасы белш т шьпъш жеке отау Thai де, онын, бас редакторы болып CepiK беюдд. Bipep жылдан сон; сол баспаньщ дерек'1'ipi болды. Кешн Эл- Фараби атындаил Казак, ¥лтгык, университепшц жеке баспасы н баск,арып, баспа к,ызмет1 ж ен ш ен сол университетпц студентгерше дэрю бердд, содан соц дербес \"Санат\" атты баспа ашып, бул ешрден озтанынша сол баспаны баекдрып етп. Серпспц казак, eMipme, оньщ эдебиеп мен мэдениетше, журналшылык, саласына жасаган кдлзметш санамалап жатсац, оньщ ушы-кдлйыры ш еказ. Алайда, мен оньщ ею кдлзметш айрыкдпа азаматгык, деп багалаймын. Оньщ 6ipi — казак, халкдлныц айтулы перзентт Дшмухамед Крнаевтыч узак, жыл кдсында болып, сол юешщ естел1ктер1н орысша, кдзакдга жеке ютэп етш жарыкдед шыгаруы. Сол аркд>1лы Кдзак,станньщ кечес дэу1ршдеп саяси-экономикалык,сан алуан жагдайын журтшылык,сол дэу1рде елдд баекдртан адамныц ез аузынан естш-б1лдд. 288

Секентай Димекецнщ естелпстерш жай шыгарып кдна крйган жок, сол ютэптердеп ой-шюрлердщ мумкшддпнше халык, санасы на кеШ рек ж етуш ойлап, олардыц насихатталуына да мол улес крсты. ©ткен гасырдын, токраныншы жылдарыньщ басында \"Парасат\" журналына арнайы келш: \"Беке, Димекецнщ естелж кггэбшен уз1нд1лер 6 e p in , улкен шсшщ niKipAepiMeH журтшылык,ты журнал бетшде дурыстап таныстырайык, К^уесетке сенгенше, кеп жардайды ак,сакдлдьщ ©з аузынан еспсш. Бул да елдшм1здщ 6ip 6 e A ric i рой\", — дегеш бар. Димекецнщ K©3i барда да, K©3i жок,та да Секентай улкен азаматтык, жасап, Димекецнщ езш е рана емес, оныц адамдык, ой-гпюрлерше де адалдыкден кдимет жасауды улттык, кджетплж, елдДк мацсат деп туандг Дуниенщ KeTiriH тауып, сол кетж ке кдлану дегеннщ 6 ip yArici Секентайдьщ сол к^зметз деп бп\\ем. ©йткеш, болашак, тарихшылар мен деректанушылар Димекецнщ сол Секентай шьнарран естелж кпэптерше жупнш, свз жок, сол естелйсгерден кеп марлумат алып, талай шындык,тыц бетш ашады. EidHuiici — Халык, КдЬарманы, халык, ca3repi Нургаса ■Плендиевтщ езше, шырармашылыгына жасаган iHiAiK кызметтерг Нурарацныц ©Mipi мен шырармашылырын кдмтитын “КдЬарман” атты 6ip том кпэп шыгарып, сан рет сухбат уйымдастыруын ©з басым талантты адамныц румырын кейшп урпак,6yre-m ireciH e дейш бш п журсшнн деген i3ri ниеттен туран арекет деп б1лем. К,азак,та 11©з агасы н агалам аран Kici агасы н жараламайды\" деген с©з бар. С екен тай ©з агасы Жарылкдсынды ©те жак,сы сыйлайтын. Жарылкдсын, жалпы, мешмен жасты адам. Алайда, Секентай агасы Жэкеце жеттске толмай жатып шапан жауып, оран арнап 6ip KiTan шыгарды жэне соныц барж К,онаев кррыныц мейрамханасында той е т т етж здь K©3ip оныц сол кыльнына царап, езш щ ауыру екенш, румырыныц шектеул! екенж inn-eft сезж журген-ау деп ойлаймын. _ Ол^ еш ю м ге к,атты аш уланбай ты н, райбат с©з аитпаитын, аса кецш кдтты кдлып бара жатса, \"Ой, ит- ай, а!\" —дейтж де крятын. Оныц кдрта ойнауыныц езжен сабырлыры мен саспайтындыры квршш туратын. Баскдлар 289

Ы а /ш т HS^ А г -gM ____________________________ кдизылкещрдек болып шатак,тасып жаткднда, ол сылк,-сылк, кулш, сылкдлйтып суын imin отыра беретш. Кднтым кеп дейтш, содан ба, баскалан ба, эй-reyip, арасанньщ суын ете ж ш жэне кеп iuieTiH. Онымен сейлесу, сыйласу жаньща ете жайлы болушы едд. Агалык, жасап элдеб1р етш ш айта кдлсац, \"Жарайды\", — деп жымыйатын да куп керетзи, болмайды демейтш. Секентай ауырып жатканда, Акрелеу дуниеден етп. Олардьщ алдында Оралхан мен Кэраган, кеткен. BipTe- 6ipTe кетшп бара жаткдн дуние. Bi3 кетшп жаткднмен, Кудайга шугар, жастар жетшп келедь Емм1зд1ч. тшм1зддц ертещ жайьшда 6ip кездерде сыбырлап отырып сейлесупп едш, imin алып ш ер тарк,атушы едж , Т еуелоз Казак,станньщ д э м т татгык, азды-KenTi ел TipniiAirme араластык, бар даусымызбен халкдлмыздьщ болашатына ун крстык, тШ уппн, AiAi ymiH атсалыстык,. \"Жет1 жеттмнщ\" уш халык, уншщ 1ппнде еспле ме, есплмей ме, KiM 6iACiH, 6ipaK, 6i3 ел1м1здщ егемен болганына езш барьшша бакдгггы сезшген урпакдыз. Керместз дегендд керддк. Болмаспыз деген заманда болдык, Тэуба! ¥лттьщ, елдщ зэру меселелер1 ешкдшан, еш заманда к,олма-к,ол memiAe к,ойган емес, к,азак,тыц да б1здщ тусымызда memiAe крймаган кдаруар MeceAeci бар, соларды шешуге Карагацныц, Секентайдьщ, Ораштьщ, Ак,селеудщ урпак,тары араласып жаткдны да 6ip бакд>гг деп ойлаймын. CepiK — С екентайымыз жайында 6i3 63iMi3 кез жумганша жалыкдай айта берерм1з. Сол ушш де жер басып журген сыйак,тымыз. Bi3 барда Секентай да б1здщ кдсымызда бар деп санаймыз. \"К,азак, вдеби еп \", 24.09.2010-ж ыл. Б1Р УЛТТЫЦ ¥Л Ы БОЛЫП 0ТУ - БЛКБПТЫ FYMblP Ym куннен 6epi Кдлзылордадан — Кдлзылжарга дейш, Алтайдан —Атырауга дейш созылып жаткдн кдзак.халкд.1 \"Кддырымыздьщ о дуниеге озганы рас па, шын ба?\", - 290

деп кущренш жатыр. Bip рана шацырак,та туып, 6ip уйде дуниеге келш, 6ip отбасынын; отарасы болтан адамньщ бугал халкршьщ, ултыньщ улы болып ана дуниеге атгануы — ap6ip данышпанньщ мацдайына жазыла бермейтш бак, Кдзаньщ кдй-кдйсысы болсын кдбырганы кдйыстырып кетедь BipaK, Кддыр агамыздын; кдзасы — \"тэуба\" дейтшдей де кдза. Bip уйдщ улынан 6ip ултгьщ улы болып ету — бул ете бакргтты румыр. Кддыр агамыз ете бшмдд epi мэдениеп ете жогары акдш болатын. Оньщ елещ езшщ замандастарынан бастап балабакдгадары урпак,тарына д е т и тэрбиеледд. 0Ai де жазганы, сызраны, айткдны — ултгьщ болашагын тербиелей бередд. ©лген адам ешкдшан тербиелей алмайды Foft. Демек, бул — Кддыр арамыз елмейдд деген сез. Бакул бол, Кддыр aFa! \"Айк& н\", N 14, 26.01.2011-жыл. ОЛ - КДЗАК.ТЫЦ КЫ ЗЫ Асылы эпкем1зд1 мен эзглдеп кдйынбике деймш. ©йткеш ейел1м Айзаш eK eyi 6 ip ауылдан. Оньщ устше, Асылы — адам жатыркдмайтын адам. Кдзакды Kepin, кдзакдщ сейлесе, оньщ екпе-бауыры 6 ip аунап тусетш болу керек, eA in-eniin, кептен кермегендей ынтырып турады. Ол кдзакды рана жакры кермейдд, бар адамды жакры кередд, 6ipaK, кдзакды бэршен артык, сыйлайды. C e 6 e 6 i оньщ буил eMipi: керген кдлзыры, тэл1м-тэрбиеа, уйренген медениетт, бауыр баскдн салт-дэстур1 — 6api кдзак, халкршыц TipuiiAiriM eH тжелей байланысты. Ke3ip, кудайга шуыр, кдзак, тш н бглетшдер к еб ей т келедд. Алайда кдзак, тш н, ол тглдщ HeciH Асылыдай ардакд-айтындар eAi сирек. Кдзакдъщ e3i ттлдд бглу мшдет пе, оны крррау кджет пе деп epi-cepi болып журген жылдарда, \"Эй, арайындар, кдзак,жершде турьш-есш, кдзак, тшн бишеу деген не сумдык,?\" — деп, суырылып алга шыккдн алрашкдэ1лардьщ 6ipi — осы Асылы Османкдлзы. Ж ене сол суырылып ам а шыкдщн кдлпынан жазбай, эл1 шепнбей, BAi шаршамай, жалтакдамай, эл1 елдщ аддьшда 291

Ъвксутпан ЧИф/свкв-ут __________________ Атак, i3Aen журген ол жок, дацк, куып журген ол жок, тек дэм-тузьш татып ескен Оганына деген ысгык,ыкдлласын осындай сын сагатга керсетпегенде, кдй кезде керсетем деген перзентпк парыз FaHaoFaHтыным бермейдд. Б1реулер ершедд, тары 6ipey шаршайды, ал Асылыныц куаты кун еткен сайын арта тусетш сеюлдп кдшан керсен, де кулшынады да журедь Оны шаршатпайтын, cipe, перзентпк парыз бен адал ниет болар. Кдзак,барда Асылы бар екеш сезаз. Оны мен кдзакдыц кдязы деп багалаймын. Аман журсш Асылы эпкем1з. 19.03.11. К.ОШ, ЭБЕН AFA! ©м1рде эргамнщ ез орны бар юй. Эбен арамыздьщ ем1рде де, эдебиетте де айырыкдна орны бар адам едд. Жуматай екеу1 кдтар жургенде, Талдыкррган кдласы елец ацкдлп туратын. EKeyi 6 ip-6ipiH кр ы ты й , 6ip-6ipiH еркелетш, суырып салран шумак,тарын кезек-кезек айтып берш кдрык, кщлушы едд. Жуматай кеткен соц Эбен агамыз жудеп журдд. Одан бурын Кцйнижамал жецгемгз ем1рден еткен соц, емрдд егейагендей Жуматайдьщ жанында FaHa жаны шуацтап журетш. Оныц елецдер! де e3i сеюлдд шап-шагын, жутып крятындай дэмдд, жутынып туратын. Денеш ага да оныц елецше суйсшт, талай ен iubiFapFaH болатын. Айта берсем агамыздыц айтута турарлык, талай кдяльпы бар едд, амал н е?! Мэцп ешым жок, екешн бысем де, езщ сыйлайтын адамдардан айырылу — аса ауыр. Ауыр да болса, тэубе, артында агамыздыц жок,татпайтын жырлары кдлды. Крш, акцш aFa! Сен жырлаган Белжайлаудыц курсшш, ©сек езеш ексш жаткцн сеюлдд маган. Жаткдн жерщ жайлы болсын! \"Крзак, адеби еп \", N 44, 4 —10-кдраша, 2011-жыл. 292

МАХАББАТ ПЕН ЕАДАУАТ Сушспеншшк мэселесш кдй елдщ, кдй заманньщ жазушысы да сушспеншшкпен жазып еткен. Мухтар Эуезов те соньщ 6ipi. MeHin ойымша, суйюпеншшктз Q3i суйш кермеген, суйе б1дмеген адам жерше жетюзш жаза алмайды. ©йткеш окаганы ойдан курастырута болар, ал 6ipax, e3i бастан кешпеген, e3i ыстык,-суырын кермеген адам сез1м эсерш нанымды курастыра алмайды. Сез1м окдра емес, ол - бакдгггы, бакдггсыз сат. Ол сэтп суретке Tycipy, сезбен бейнелеу — кцынныц р ы н ы . Оньщ нанымды табигатын табу —шырарманьщ галет. Сол галтп Мухац \"Абай жолында\" Тогжанра байланысты тапкдн. Баскд шыгармашылык,сушспендж OFaHмулдем украмайды жане дал мундарыдай окдфманды толрантпайды. Торжан — Мухтар Эуезов заманыныц yArici. Кдзакд1 ортаньщ, кдзакд1 кдгльщгыц бейнесь КешпендД ем1рддн, ец 6ip ерекше есте кдлатын эдеет эдем1 суреттелген. K^i3Fa саз айту, кендл биууру, оны досы аркдглы кр.13 жецгесше жетк1зу, к,ыз ж ецгес] арк,ылы к,ызбен таб ы су — бозбаланыц ец бакдиты шары. Ондай бакдггкд бутал бозбаланыц крлы жете де бермеген. Кебшщ кцялында рана туып, кцялында рана ешкен болуы керек. Торжан мен Абайдыц сугаспенддгш 6yriHri заманньщ талкдюына салып сегуге де болады. Кшэ артып, Kip табура да болады. KiM не 1здесе, соны табуы мумкш. Ал Абай унпн Торжан — улы сез1мш ояткдн эз1з бойжеткен. Оныц ce3i, уялысы мен i3eTi, цылыы мен куштарлыгы — 6api ез заманына сай эрекет. Торжанныц бугал мшез-кулкдшыц астарында жас Абайды багалау, оран суйсшу, ол унпн бэрш курбандыккэ шалу бар. Бул —кез келген крщдыц крлынан келмейтш ерлж. Шын сез1мнщ шоръша ортенген ул мен Kp.i3Fa шын сез1мнщ шырынын тэта 6L\\y де бакдгг. Сол бакдпты басынан кешкен Абай сол бакрггын баянды ете алмады да. Сондьпрган ол ©Mip бойы сол бакдггын ацсаумен, 1здеумен етп. Сушспеншшктщ куддретш де кердд, краретш де тартгы. ©йтпесе, Абай Абай болар ма едд?! Мухацныц осы шеберл1гше шырмалган б!здер кез1нде ез Тогжанымызды тапсак, деп талпындык, украдык. 293

Ы суит н Н ф Ы х-ут __________ ацсадык, Дурыс па, бурые па дегендд ойламадык, тек сейтш суйе алсак,-ау, тек солай су тк и болсак,-ау деп армандадык, Романдаты Абайдын, ce3iMi сез жок, Мухацньщ ез ce3iMi. Ол сондьжз’ан сешмдд ш ывдн. Тогжанмен жакдлндасу барысында Абайдын, Ерболдай дос табуы да кдзакы ешрдщ нанымды шындыры. Бакдггты шарына шарапаты тиген адам — к т н щ де болса ен, кдгмасы. Ецлж пен Кебектщ сутспендпт Тогжан мен Абайдыц децгешне жетпейдд. Онда сез1мдд oigiFa басьш кетедд. Ал \"К,аралы сулу\", \"Кшэмппл бойжеткендеп\" жардайлар сушспенддк емес, куштарлык, пен кдлы-кдлы кдглык,кдна. Бугшг1лер Тогжаннан repi, \"Кшэмппл бойжеткенге\" кеб1рек ук,сайды. CoFaH Караганда, ce3iM де заман тэрбиесше теуелдд ме деп крркдм. Эйткенмен, бар адам олай емес uibiFap деп ез1мдд жубатам. “Кдзак, эд еби еп \", N52, 30.12.2011-ж ыл. КДЙРАН КУЛ0Ш! Биыл Кулэштщ туганына 100 жыл, елгенше 55 жыл болды. Кудайга uiyidp, умытылран жок, в й т к е т Кулэштщ кдзак, дейтш халкдл бар. Ол халкдш суйетш, халкд! да оны суйдд. Оны жакдырмайтындар да, коре алмайтындар да болды, бола бередд де. ©йткеш онын, кдзак,дейтш халкдл бар. Уйге кетей1н деп орнымнан турегеле берген1мде, телепон шылдыр етп. - AFa! Сэлеметаз бе? - дедд жас кыздьщ даусы. - \"Ж улдыздар отбасынан\" М арфуга деген кдрындасьщызбын рой. - Жак,сы. Жумысынды айта foh! - Bi3 \"Ан,ыз адамга\" Кулэш Байсей1това туралы жазралы жатыр еддк. Кггэпханара келш кдрасам, ci3 о Kici ту р ал ы 6ipa3 жазыпсыз, естел1ктер курастырыпсыз. С1зден сухбат алсам бола ма? 294

—Уакдлым ЖОК.-ЭК, ед1, 6ipaK, Кулэштщ аруаты ушш келюешн. —Онда кдшан барайын? —Ертец осы уакытга келе гой! Ертесшде Марфутаныц матан крйтан 6ipiHHii cypara: —Кулэштщ устшен арыз жазтан адамдарды б1леаз бе? — болды. —Выем десем де болады, бимеймш десем де болады, —Оньщыз жауапкд жатпайды гой, ага. Крнабек атаньщ к1тэбш жазыпсыз, о Kici юмдер екенш айткдн шьтар? —Айтпады. Ол арызды Кднекец кермеген болу керек. Тек Кулэштщ аузынан еспген. Шындап келгенде, ол арызды Кулэштщ 03i де кердд ме, кэрмедд ме, — белпоз. \"Куштар кещл\" аталатын естелж кггабшде К,анабек Байсештов Кулэш эз кез1мен K epirrri демейдд, тек 2009- жылы 12-маусымда \"Караван\" гэзетш де берген сухбатында К,анекец мен Кулэштщ кдлзы К,арлыташ Байсештова: \"Когда маме дали почитать это письмо, ей стало плохо. \"Теперь мне остается только умереть\", — сказала она, вернувшись из ЦК\", — дейдд. Бутан кдрап, Кулэш ол арызды e3i алып овдды дей алмаймын, ce6e6i арыз жазтан адамнын, санын Кулэштщ e3i дал айтпайды. Окдлса, дэл айтар едд гой. Кдлай болтанда да, Кдьггайта барам деп, айтатын эндерш дайындап, киетш кейлектерш TiKTipin, Кулэигпц сол кез улкен куаныш устшде жургеш анык, Онын, бэрш Кднабек аганыц аузынан ез кулатыммен еспгем. —Сонда арызды Кдятайта бартызбау ушш жазтан ба? —Солай nibiFap. Курмашазы эркеспр1мен 6ipre ею- уш ай бойы Кдлтайды аралау, эрине, Кулэштщ абыройына абырой крсатын едд. Кдзакдъщ булбул кдязына буюл Кдятай халкд.1, онда туратын буюл кдзак, куана крл сотатын едд. Соныц бэрш болдырмай тастау арыздыц дер кезшде жазылганын керсетпей ме? —Юмдер жазтанын айтъщызшы жумбакуамай. —Маган Кднекец алты адам деп айткдн, ал сол кезде Курмантазы эркеспрш щ дирижер! болтан Шамгон Кджыталиев теледидардан берген сухбатында ж еп адам дедд. Кдйсысы шын екенш аньщтау ушш, сол арыз жаткдн муратапы кдрау керек. 295

Ш ош он H tjrM t-ym ____________________ Ал ci3 б1летш алты адам им? — \"Куштар кещлдГ' жазып жатк,анда, \"Арыз жазгандардыц и м екенш атай кетсек кэйтедд?\" — деп ем, К,анекец: \"Ей, оны атап кэйтем1з? ©секке от тастагандай боламыз, басцасын, жацсы жацтарды жазайык,та\", —деп кенбедд. \"Арыз жазган алты адам\", — деп, санын анык, айтгы 6ipan, Сез ьщрайына Караганда, оларды анык,тауга ынталы да емес кершдд. Оньщ тары 6ip ce6e6i: арыздан кешн кеп узамай Кулэш кдйтыс болды емес пе? Cipe, содан кешн арызкрйларды аныцтап жатудьщ Кднекеце кджет1 де болмай кдлган болу керек. Тары 6ip себеп: Кулэштщ жылын тоспай-ак.Кдыекен, баскд эйелге уйленш к е т foh. Соныц бэршде 6i3re уакдлт жетгазбеген талай сыр бар сияцты. ©йткенмен арыз жазгандардыц 6ipa3biH мен к е т н \"Кулэштщ KyAipeTi\" деген макдлам жарык, керген соц 6ip гаоден еспддм. ¥йымдастырушы епз эншшщ 6ipeyi болыпты. Ал eidmnici оран кдрсы шырыпты. Менщ 6ip байкдганым: Кулэштщ уст1нен алты не же™ адам арыз туарген ш естелж жазрандардьщ 6ipAe-6ipi айтпайды, Бабит те, Эбд1лдэ агамыз да оны ауыздарына алмайды. CoFaH кдраранда, ол арызды сол кезде елге жария кылмаган да сегалдд. Арыздан кейш Кулэштщ рле-шала ем1рден озуы бастыкуарды да, баскдларды да кдтты шошьггып, ел булшбесш деп, дугам журтган жасырган-ау, шамасы. —Бул маселеш квтерудщ кджеп жок, па сонда? —©йтсек, Кулэштщ аруары кеше ме екеум1здд? - Журналшы кд13 жузш томен салып ундемей кдлды. - Сен менщ \"Кулэштщ куддреп\" деген макдламды окыдын, ба? — ОКДЯДЫМ. — \"Кулэштщ социл KOKTeMi\" деген эцпмемдд радиодан Оразбек Бодыкрв арамыз 1985-жылы желтоцсанда 6epri3in едд, сол ушш сол кездеп Телерадио кэмитетшщ басшысы Камал Смайыловца CepiKOB деген элдеб1реу менщ у сп м н ен ары з TycipAi. Э лп С ерш овтщ Кулэш пен Кднабекке деген ызасы эл1 басылмараны жазганынан кершш тур. —Иэ, жазыпсыз. Арыздан узшдд кел-пршаз. Сержов деген гам? 296

— Ондай адам жок, буркеншж атпен жазган Fora BipaK, 1957-жылы Кулэпггщ усгтен арыз жазганньщ 6ipi сол екенш ез ce3i дэлелдеп тур: \"Иэ, алты гасшщ арыз жазганы рас\", — дейдд жэне ол арыздьщ непзп мазмунын да дал айтады. Барш ал! умытпапты. Епз зншшщ 6ipiHe бул KiciHi крссак, OFaH эйелш крссак, уш арызшыны аньщтаран болып шыгамыз. —Сонда, азш е, CepiKOB деген гам? —Оразбек Бодыкрв о гасшщ гам екенш айткднда, мен 6 ip a 3 уакдгг есещареген адамша отырып кдлдым. ©йткега ол айткдн \"Алтыбасар\" энш тыцдаганда, мен ылги кдзак, aHi мен кдзак, эгашсшщ куддретше eciM кете елж1реп кететшмш. Сене алмай сандалып кдлдым. \"Куштар кен,1л\" к1таб1нде К,анекец ж эн е о K iciH i к,алай мак,таган? Курманбек ойнаган релдд одан кем шыгармауга тырыскдн талантына ете жогары 6aFa бередд. Кднекец оньщ арыз жазганын бжмеген бе элде б1ле тура айткдн эд1лддг1 ме, ара ж т н aai ажырата алмаймын. —Жарайды, ара, ymeyiH таптык,дегак, кдлганы гамдер деп ойлайсыз? — Оны CepiKOB арызында айтыпты: олардьщ eKeyi K33ip, ят и 1985-жылы СССР халык,aprici, лауреат, депутат дейдд. —СССР халык, apiici кап крй. —М етц 6L\\yiMrae, операда кгтеген СССР халык, apiici Ришат Абдуллин 1985-жылы 3Ai бар, 1988-жылы кдйтыс болды. Уш СССР халык, apiici 33ip ортамызда жур, ymeyi де Кулэш Байсегатовамен кдтар кдгзмет жасаган, олар: Роза Жаманова, Биб1гул Телегенова, Ермек Серкебаев. Анык,-кэнырына жетгац келсе, осы уше^нмен де сейлес, жасырып-жабатын епггецеа жок, суракды тетесшен крй: \"Кулэштщ 100 жылдырына орай не айтасыз? Устшен арыз жазгандарды 6L\\eci3 бе? Арызшьгаыц iiuiHAe ci3 барсыз ба?\" - деп сура. Крлыцнан келе ме осы? —Келедд. —Осы ушеушщ 6ipeyi сол алтаудьщ imiHAe болтан. Бэлгам, еганер, мойындар. Э, айтпакдпы, Биб1гулмен сейлеспей-ак, крй, онымен \"Халык, ca3i\" газетшщ ri лurir-i Кдрлыга деген кдп сайлескен. Астанада турады екен. \"Мен 297

й а - Н ф и ,- р н ____________________________ ол кезде жаспын, ештеме бглмеймш\", — деггп. Бшчесе бьлмейтш шыгар, ана екеугмен сейлескен сон, жолыгайыд не дер екен, б1лешк. — Мадул, ага, Bipep куннен кешн Марфуга телепон содгы. —Ага, ана KiciAep мешмен сейлеспедд. Ермек ара ауырьш жатырмын дейдд. Роза апай ею per телепонды алды, ею ретзнде де: \"MiHe ауруханага шыгып барам. Куйеуом ауырып жатыр\", — деп сейлеспедд. — \"Кулэштщ 100 жылдыгына кдтысты\" дегендд айтгыц ба? —Ашуга улгертпедд. —Ендд сейлессед, сейт. Э дегеннен Кулэштщ 100 жылдьпынан бастау керек ед1, кдп! —Ендд сейтейш. —Ж арайды, — дед1м бул эрекет1м1зден нэтиже шыкдайтынын сезш. — КарлыFaFa да Серкебаев ауырып жатырмын деггп. Bi3 аныдтамасад та, болашад б1реулер аныдтар, арызды мурагаттан табар. Мэселен1д аз1рге аныгы — арыздыд жазылгандыгы. Ж эне арызды жай KiciAep емес, казак, енерш щ ед атадты адамдарыныд жазганы. Солардыд Кулэш туралы айткднын тага да оша сап керешн. Бэлюм, соныд езшен де Кулэштщ 100 жылдыгына орай 6 ip ой тугап кдлармыз. —Сейтпрзпп, ага. Алдагы эйелдер мерекесше улгерсек, жадсы болар едд. —Оган улгермесек, туган кунше улгерерм1з. Уйге келгенше ойландым, келш те ойландым: арыздойлардыд KiM екенш жария ету елге не бередд, внерге не бередд? Кджеп бар ма? Ары ойлап, 6epi ойлап, даже™ бар деген тушнге тодгадым: жариялылыд арамдарды шошытады, адалдарды ж1герленддредд. Рас, жабулы калган жамандыдтыд бетш ашу ендд Кулэшкд как тыйын да пайда бермейдд. Б1рад Кулэштщ 03i жод болганмен, халды бар. Ал кез келген вткен-кеткен жагдайдыд ад-кдрасын аныдгау —халыдгьщ тарихи тэрбиесь Арыз жазгандардыд мадсатын Серпсов 1985-жылы былай TyciHAipinTi: \"Кулэштщ кдлай е л ге тн 6i3 жадсы б1лем1з. Татар 298

Шомпмш декадасына барып, банкетге арак,iinin, Пекин крнакушнде 536-нем1рде ваннада кдйтыс болтан. Алты юсшщ ЦК-Fa хат жазраны рас. Олар Кулэш арак, ппедд. содан тыйылуга жэрдем етйцздер деген. Непзп мазмуны — сол. ЦК да оны дурыс деп айткдн. Ол адамдар кдз1р осында. E Keyi СССР халык, эр-rid, неше рет Мемлекетпк сыйлыкррьщ лауреаттары, талай орденмен наградталган, Жогаргы Совет депутаты. Кдлгандары Кдзак, ССР халык, a p iic i, лауреаттар, талай орденшц кавалерлерг Мше, Орталык, Комитет те олардьщ ецбепн осылай багалап отыр. Егер бул эцпмега кетерплер1ц)з келсе, ЦК-Fa барып сейлесейж, оран барралы да отырмыз\". BipiHuii арыз 1957-жылдьщ кэктем1нде жазылса, мына арыз 1985-жылдьщ желтокранында, Кулэш елген сон; 28 жылдан кейш жазылып отыр. “Кулэштщ улы артистка екенш 6apiMi3 де бглем1з, — дейдд Сержов — Tiirri Нуржекеевтен де жакры 6L\\eMi3, 6ipaK, Нуржекеев Кулэштщ ж еке ем1ршен не бп\\мек? Ештеме. Кдзакдъщ талай енер кдйраткерлерш арак, ана дуниеге экеткенш ci3 жакры 6iaeci3, — дейдд Сержов Камал Смайыловкд менщ успмнен жазган арызында. — Кулэш, Кднабек буюл семьясымен содан кеткен. Б1здщ азбен мшдеттм1з дарынды талапкерлердд арак,тан сак,тап кдлу ушш атсалысу емес пе едд?\" Жарайды деймш-ау, Кулэпгп арак,тан арашалау ушш арыз жазсын, меш неден арашалау ymiH арыз жазып отыр десещш бул ппркш?! Таты да ЦК-ра барралы отырранда не айтпак,? Баскдсын былай крйганда, Кднекецнщ кдлай кдйтыс болранын баскд бьлмесе де, мен б1лем гой, жакры араласып жургем: журектен кетп. \"С ценарияда 1лиясты, Беш м б етп , Сэкенд1, т.б. крфрамакдш болып, кдзак, халкыньщ атына дак, сал1ысы келедп 37-жыл айтылып 6iT nen пе ед1? Халык,тыц журепндеп ... (6ip сез окдшчады - Б.Н.) неге кдйта кетерес!здер? Баск,а тема табылмады ма?\" — деп ашуланады Сержов. Буран туснпк 6epin жатудьщ езшен жшркенедд екен адам. 1лж 1здеп, крркдггып сейлейтш эде-ri эр сэйлемшен муцкш тур. Ол, шынында, елетш Кулэш елдь енд! ары з жазгандарды жария етудщ, оны сез етудщ еш кджетт жок, 299