Ъ в Ь у т т Н ф к в Ь -ш м ___________________________ Е р т е ц п а с т ы н ы ш iiuiAAi. K e m e r i е к к е н д э н н щ кектегенш, сейтш ж еш с бергенш купсть Туе елетонде графиниа кыдырып кдйтура усыны с жасады; содан, алдын ала келшглгендей, гр аф Томпыш ты крлты гынан алып, eiceyi езгел ерд ен 6ipa3 кдльщкдорай соц дары н ан журдд. Граф онымен сака еркектердщ ж урпш эйелдермен се й л есу эдетДмен турпайы , сел елецю рем еген унде се й л е сп , оган е з ш щ кррамдык, жардайы м ен крршаран курм ет би ш н ен менеш бей кдрап, \"балакдйым\" деп сей ледк О л булталакд-амай б1рден icKe Keurri: — С о н ы м е н , е з емДрДщзде к д н ш ам а р е т ж асар ан курметщДздД т е к тары 6ip р ет ж асагьщ ы з келмей, сол уш ш 6i3Ai де, езДщздД де, п р у с acn epi ж ещ ле кдлрандай жардай болса, болмай крймайтын сан турлг кдуш-кдтерге душар етюзгел! отырсыз ба? Томпыш оран еш жауап кдйтармады. О л еркелете сейлеп эрекет ж асады, Томпыштьщ сезД м те акдял-ойдьщ дэледад сезЫ ен ж о л салды. ©зшщ графты к атагына сай сабаздык, танытып, кдж етп жершде ж агы мпазданы п япбердД, 6ip сезб ен айтданда, бар сы й кд ф ы н ьщ бэ р ш ж ум сады . О н ь щ ж асауга мумкщаДп бар кдязметш ж орары баралап, оран ездерш щ риза болатындык,тарын айта келш, сон ан сон; кенетген-кен ет оган кецыдене \"сен\" деп сейлеп кря бердг — С е н бДлесщ бе, кд м ба тгы м , ол е з ш щ отанында кеп кездесе берм ейпн сендей жакры кдидан лэззат алганына мак^ануга да кдкдгсы бар. Томпыш еш ж ауап кдтпастан тездете журш , топтана кетш бара жаткрндарды куып ж етп. У й ге оралган соц , б!рден жорары е з белм есш е кетерщаД де, кдйтып сы рткд шыкдады. ©згелер мазасызданудын, ец ш егш е ж етп . Томпыш кдндай ш епни кдбылдауы мумю н? А л егер алран бетш ен кдйтпай крйса ше? Кдндай маекдра! Тамак, imeTiH к е з болды , 6ipaK, То м пы ш ке р ш б ед ь А кд ф ы н д а Ф ол ан ви м ьф за кедаД де, мэдмуэзЬл Р уссен щ денсаульты онш а болмай турганын, сондыкдан устелге онсы з-ак, о т а р а бе р уге болатыны н жариалады. Bapi кулак, 50
T ire к/алысты. Г р а ф а с хан а и е сш щ к д сы н а келш сы бы рлап сурады: — Келгсп ме? — Иэ. Э д е п сак,тап, ол е з c epiK T epiH e е ш те ц е айтпады , т е к сэл гана бас изей салды. С ол сэт 6api ж ещ лдене yh десш, ж уздер1 ж ай н ап кря бердд. Л уа з о ай кдй салды: — Ш айтан алсын меш! Ш ампанга мен телеймш, егер ондай нэрсе мынандай мекемеде бар болса! Л уазо ханы м н ьщ а с а з о р eKiHiuiiHe карай , кр ж ай ы н кеп узам ай т е р т б е т ел к е сш 6ipaK, экелдд. Bapi 6ip сэтте- ак, э ц п м е п н л , ш ул а гы ш бо л д ы д а к,алды; ж у р е к т е р 1 аткдлак,тап, ж е л 1ге к е щ л д е н ш ж а т т ы . К ар р е -Л а м ад о н ханымнын, е т е эдем ! е к ен ш гр аф Kp3ip га н а бай кщ ан д ай болды; фабрикант 6ipa3 крш емет айтып тастады. Тамак, у с п н д е п э щ т м е кд^зрылыкды, к у л к ш , эзгл-о спары м ол болды. К енет Луазо урегш турмен алакднын жайып, баж ете кдлды: — Тыныш! Тамак, iiiiin оты ргандар тацданы п, Tiirri крркдяп та тынынггала кдлды. О л тьщ тындап, бэрш ундем еуге ымдап, крлы н с1лтеп-с1лтеп ж1бердд, к е з ш уй д щ т е б е с ш е аудары п та га тьщ дай кдлды, сонан сон, езш щ эдетю даусым ен: — Ты н ыш тальщ ы здар, 6 a pi ойдаиядай, — дедд. Э ц г 1 м е н щ н е ж а й ы н д а eKeHiH т у с ш г е н ш euiK iM байкдтпады, 6ipaK, б э р ш щ ж у з ш е н сэ л ж ы м и ган ы с е з ш п турды. Ш ирек сагатган кейш о л эл п э з ш н т а г а кдйталады, ал кеш бойы элденеше рет сейтп; ол жогаргы кдбатгага элдешммен сейлесш тургандай кеш п танытып, оган езш щ сауда-сапыккд кдтысты шешенддк кррынан алып астарлы мэш бар кецестер 6epin ж атты. Bip сэт ол ж асанды муцайып: \"Байгус кдяз-ай!\" — д еп KypciHce, б^рде: \"Э й , оцбаган ю й м ы н а п р уссак !\" — дедд тгстене ы заланы п. О л жайында ж урт мулдем умытып кетп -ау деген кезде ол б!рнеше рет кдлтыраган дауыспен: \"Жетедд! Ж етедд!\" — дедд ж ы лам сы рап, сон ан с о ц кудды е з ш е е з ! сей л еген адам ш а крсы п: \"Т е к он ы 6i3 \"пр1лей к е р с е к е к ен , т е к оны ан а оцбаган зорыкды рып кр й м аса е к ен !\" — дедд. 51
Ъ ексулт н Н ф /с в Ь -т м ________________________ Оныц эзш аса оспадар болганмен кепш ш ктщ кецш н кетеруге абден жарады, еш и м тыжырынбады, ейткеш эд1л ы за, ба ск д д а ж э й т те р сиак,ты, кр р ш аган ортага байланысты: асханадагы уйыган атмосф ера жец1лтек ойлардан жыртылып-айрылатын. Д е с е р т усэтн де эй ел д ер TinTi е з д е р ш зорра теж еп, ойн акы ы мдар ж асай бастады. Бэрш щ K03i уш кдш атып тур : к е п imL\\ai. EpKiH отырран кезддц езш де мацраздырын сак,таган гр аф оларды ц м ы н а ж ардайын полиусте амалсыз кдлстап кдлуды ц аяк,галуына т ец ес, ал олардьщ сезшпн кем ес1 кцрап, акдярында оцтустук к е ж ол ашылганын керген кездеп адамдардыц куанышьша барабар санады; оны ц бул тецеу1 улкен крш еметке ие болды. Ш егш ен аскдн Л уазо бокалы н устап орнынан турегелдд: — Б1зд1ц бостанды ры мы з у ш ш пием! Bepi де орындарынан турып, оньщ тосы на тугел крсыл- ды. TinTi ешкдшан аузына алып кермеген монахиналар э й е л д ер д щ у г т н е KQHin, к е б ж т е н ге н ш ар ап кд epHiH т и п з у ге KeAicri. О л ар бы жылдаран лим онаткд украйды екен, 6ipaK, одан элдекдйда дэмддрек е кен д ес п . Л уазо мы нандай кррытындыра келдд: — Ф ортеп и ан оны ц болмаганы кдндай е ю н ш т , кэддрил билегенде, кдтып к ететш едд! Бурил к е ш бойы К ер н и уд е 6ipAe-6ip се з айтпай, цыбыр етпей, муцды 6ip ойга баты п отырган сеюлдендд, т е к е з т щ узьга сакдлын одан ары узарта тусей ш дегендей анда- санда оны ызалана тартып-тартып крйып отырды. Акдфы тун жарымра таман, кдшан 6epi тарай бастаган кезде, аятынан эрец турран Л уазо кенет оныц шине алакднымен салып кдлды да, т ш курмеле сейлеп. — C i3 нарып б у п н к е щ л а з а з ? — дедд. — C i3 неге KyHi бойы ундемей отырсыз, азамат? К ерн и уде басы н шурыл KSTepin алды да, отырран кдуы м ды от ш ашкдн, кдйарлы ж ан ар м ен шолып е т п де: — Б ш п крйыцдар, — дедд, — а з д е р бэ р щ д е арамдык, ш тед цц зд ер ! О л орн ы н ан туры п, есисгщ алдына д еш н барды да, тары крйталап: \"И э, арам ды к^' — дедд де, ш ьпы п кетп . Алрашкь1д а б э р ш е 6ipTypAi ы цгай сы здау болды. 52
А б ы р ж ы п кдлган Л у а з о а у з ы н аш ы п 6 ip a 3 тур д ы , артынан езш щ эд ети сеш м дш п кдйта оралды да, кенет кдркмлдап кулш ж1бердд: — Ш и ю гой, ш и и ж уз1м го й м ы н а б ауы ры м ! — дедд оран езш ш е ую м шыгарып. О н ь щ неге олай д еп тур раны н е ш и м тусш бедд, о л ендд \"дэл1зде болтан к уп и ан ы \" аш ы п бердд. А р т ы н ш а б у р к, еткен кецрлдш к узакда жалгасты. Э йелдер кулк1ден “кырылдап\" кдлды. Граф пен Карре-Л ам адон мырза кездер ш ен ж а с акдсднша кулдд. Tiirri ол ар с о л окдрраньщ рас екенш е де онш а сенбедд. — Кдлай? Ш ынымен бе? О л да оны... — Айты п турмы н гой с1здерге, мен е з коз!ммен керддм. — Э й ел кенбедд ме? — C e 6 e 6 i п р у с са к кор пи бел м ед е болды рой. — М умкш емес! — Ант пиетн! Граф мулде туншыра жаздады. Ф абрикант буш рш устап, токтай алмады. Л уазо басыла крймады. — TyciHiKTi, K£3ip онын, ж ар д ай ы м улд ем , м у лд ем кулетш жардай емес! Содан ym eyi буш рлер1 шаншып, кездерш ен ж ас акдсднша к у м с п . Акдлры н да 6 api жан-жакдсд д а т ар ад ы -а у. Айры кдпа зы миан Л уазо ханы м ж ат ар кезде к у й е у ш е \"а н а суркдра айел\" Карре-Ламадонньщ куш бойы энш ейш зорлыкден рана кулш отырранын айтты. — Б]лесщ бе, е ге р э й е л м унди р ки ген дер ге кдлзыкра, м унд и р д щ im iH Aeri ф р а н с у з ба, н ем к: п е, OFaH м улде 6api6ip! К удай e3i KemipciH, м аскд ра е м е с пе? TyHi бойы куцпрт дэл!зден ал оз суыл мен курсш е дем алу, ж ал ац аякдъщ ж ец1л ды бы ры , э р е ц есттлетш шикдлл есттлдд д е ж атгы . C ip a, турры ндар ты м к е ш ж аткд н бо л у керек, ей ткеш е сж т щ сацлауы нан ж арык,тыц жолак, саул ес! узак, KepiHin турран, Ш ампан адамга, э ст е , сол ай э се р е тетш кершедд, одан уйкдл кдшады деседд. EpTeci кД)1стын, ашык, к унш ен кдр бетт к а з кдрык,тыра жаркырап жатгы. Ат жегтлген дилижанс кдкда аузында купп турды, ал кдра кдраш ыкды кдлзрылт к а з 6 ip топ ак, 53
Ъексуюпан Нфквке-упл_____________________________ кептер кдлын, кауырсы ндарын крмпитып, алты аттык, аяры арасы н да мацгаздана кыдырып, буланган кумалак^арды аягы мен ж ан -ж акка шашып, iiuiHeH ж ем Tepin ж ур. 1нпк ки ген атш ы ер ш ж устш д е тем ега тарты п отыр, ал жуздер1 жайнаган жолаушылар калган жолга жететшдей азык,-тул1ктерш acbiFa ти еп жатты. Bepi т е к Том пы ш ты Faна кутш тур. Акдф ы нда ол да шыкты. О л ТОЛКДЛ1, к ы сы лы п тур ган д ай к е р ш д ь сапарлас- тар ы н ьщ кдсы на у р к е ж акршдады, 6ipaK, е зар а келкзп крйрандай байкамагансып, 6api одан Tepic айналды. Граф манраз кешппен, алдеб!р былганыш нерсенщ тиш кетушен крррарандай, эй елш крлтык,тап 6ip ш етке алып к е гп . Томпы ш тацданганы нан токтай кдлды, сон ан со ц бую л ез бойындагы ежетттгш жинап фабриканттьщ ейелше ж акрш дады да: — С ел ем етаз бе, сударыниа! — дедь А на эйел пандана басын бш н ер-б ш н б ес кана 6ip изеп, Томпышка адам герш ш п кррланран адамша кез тастады. Э л д е н ем е н к,атты айнал ы сы п ж аткан сы п карбаласы , кудды оньщ белдем ш еам ен элдеб1р ж укралы ау р у i\\ecin келгендей, мумкш д1гш ш е 6api Томпы ш тан алысырак, TypyFa ты р ы сы п бак,ты. А рты нш а 6epi дилиж анска лап крйды; Том пы ш е ц соц ы н ан Kipin, е з ш щ ж ол басы нан 6 ep i оты р ы п кед е ж аткан орн ы н а бары п yHci3 ж айгасты. Bepi он ы ендд елемейтш , таным айты н сеюлдд, т е к Л уазо ханым оран алыстан тыж ы рына карап, куйеуш щ кулатына есттлер-есттлмес сыбырлап жатты: — Одан алые отырраным кандай жак,сы болтан! А у ы р куй м е ор н ы н ан крзралып, са п ар крйта жалгасты. Э уелпде 6epi у н а з болды. Томпыштьщ басын кетеруге баты лы бармады. О л е з керп плер ш е наразы едд, солардьщ айтканына кенем деп, езш тем ен д етт алганын, кушагына осы еюжузддлер итермелеген пруссактьщ аймалауынан арамданранын ендд туешдд. К еп узамай Карре-Ламадон ханымра карата сейлеп, графиниа ауыр уназдж тз акрфы бузды: — Ci3, ба й к ауы м ш а , Еттрел ханы м д ы т ан и сы з Foft дейм ш ? 54
Шотмш — Ив, ол менщ жакдян досы м гой. — Кдндай тамаша эйел! — Бежал эдемИ © те си р ек мшез-кулык,ты, онын, устш е сондай бшмдд, талантгы адам! О л адам суйсш ерлпсгей эн ГДлады ж е н е тацгаларлык,тай с у р е т салады. Фабрикант графлен сейдесш кетп, арбаньщ салдыр- кулддршщ арасы н да анда-санда олардьщ : \"К уп о н — вексгл, телем - мерз1м1нде\", — деген сездер1 е сп л ш кдлып отырды. Бес жыл асхананьщ шала сурплген устелдерш щ успнде туздык,талган кдртасын алып кетк ен А у а з о эйел1 e xeyi безж деген ойынга Kipicin кетп . М онахиналар белш де салбы рап ж урген узы н таспи хтары н крлдары на ус та п шокд>шды да, к е н е т ерш дер1 жыбырлай женелдд, кудды и м озады деп жарыскдндай, адам т у с ш б е й т ш к у б 1р л е р ш 6ipTe-6ipTe ж ы л д а м д а т а бастады; анда-санда кудай суретш суш и крйып, тэты шокдлнды да, арты нан вздерш щ epi жылдам, epi узак, куб1рлерш ары жалгастырып кетп. К врниуде ойга шомып, кдябыр етпей отырды. Уш сагат ж ол ж ургеннен кеш н Л уазо кдртасын ж и ы сты рды да; — Тамак,танып алган ж ам ан болм ас едд, — дедд. Э й е /u ж щ ипке ж ш п е н байланган т у ш н ш е к п ш ы гары п, ш пн ен б узауд ьщ 6ip к е се к салкдян е тш алды. С о н а н сон, оны мукцат жукдлап, жалпак, т ш п турады да, Kyfteyi eKeyi ж е у ге Kipicri. — Bi3 д е осы лардан у л п алсак, кдйтедд? — дедд граф иниа куйеуш е. О н ь щ KeAiciMiH алган соц , е рл н за й ы п ты е ю адам га есеп тел ген азы к,-тулш н ж ай ы п с алды. К,акдары ныц сыртында крянньщ су р еп бар, муньщ шпиле крян панггеп бар дегендд мецзейтш узы нш а келген ж ан ан табакдъщ !ш !нде е з ге д е усак, турал ган еттерддц ор та сы н д а ак, м айы жолак,танып керш ш жаткдн кус е п бар екен. Гэзетке оралган ж е р ш е н алып ш ы кддн колем! у л к е н ipiMiniKTu* майлы бетш е басы п ж азган \"Окдгга\" деген с е з кезге т усп . М он ахи налар сары м сак, Hici буркдяраган б у тш колбасасын шыгарса, ол К ерниуде пелтесш щ терец 55
Ъвкутан НфуЫсв-шы___________ кдлтасына крлын сутып ж1берш, 6ip жагынан герт шскен ж ум ырткд, ал ею н пп ж агы нан 6ip y3iM нан алып шык,ты. О л жумырткдны жарды да, кдбырын аярыньщ астындагы сабанра тастай салып, узын сакдлына жуддызшага украган ак, сэр ы кркдомын Tycipin ж ей бастады. Т а ц е р т е ц п кдрбалас пен саскдлак,таудьщ салдарынан Том пы ш ж олга еш кдндай кдм ж асап улгермеген-дд, енд1 ою н пн пен ызадан iuii куйш , мы на мьщк, етпей ш айнап жаткдндарра кдрады да отырды. АлБашкы кезде оны ыза кернедд, аузы н ан арытыла кеткел1 турран бок,тау сездердд араласты ры п, бэ р ш бе тте р ш е тисе айты п салмак, болып аузьш аш а 6 ep in едд, 6ipaK, а ш у бульщ тыры п сейлетпедд. Оран еш ю м кдрамады да, еш ю м ол туралы ойламады да. О л е з ш ауелг курбандыкдсд шалып, арты нан кдже'п ж ок, лас ш уб ер екш е лак,тырып тастаран мы на кур м етп ж ек сур ы н д а р р а д ег ен ж е к KepiHiui е з ш кдмш ы лай бастаганы н сездь С ол арада оньщ есш е мыналар ж ал м а у ы з ш а ж ал м ап к,ойган дэмдд TaFaMFa толы д э у себеткес1 т у сп , оньщ ш пн деп туздыкдсд шыланран ею ш е ж е а , паштетт, алмурты, тер т бетелке бордо шарабы есш е тусп ; бейне 6ip арзасыньщ 6ip ж ерш де mipin турран imeri у з ш п кетк ен д ей к е н е т он ьщ аш уы басы лда да, ол е з ш щ эне-м1не ж ы лап ж 1берет1ш н сездд. О л к в з ж асын жутып, бала кусал жылап ж!бермеуге тырысып бар купли салды , 6ipaK, ж а с к е з ш е толы п, KipniriHeH жы лтырап тамып, б!раздан кеш н ею улкен тамшы бетш ен твмен кдрай сыррып келе ж аггы. Оньщ артынан одан repi жылдамы рак,тары кершдд; олар тез1рек ж ы лж ы п, дап 6ip ж ар тасть щ куы сы н ан ж ар ы п шыкдсдн тамш ы дай сорралап ба р ы п TeciHiH томпиран т усы н а ты р с-ты рс тамы п жатты. О л бой ы н так устап, су п -су р боп сазарган куш , алдыга кдрап K93iH 6ip н уктеге кддады д а отырды, маран еш ю м к е щ л ау да ра кр йм ас д еп сендд. BipaK, г р а ф и н и а Т о м п ы ш ты ц к е з ж а с ы н байкдп, куйеуш е ымдап к ер сетп . Куйеуп \"Ендд не icremH, менщ оран кдндай кдтысы м бар?\" — дегендей иырын кдпсдн, е т ю з д п Л у а з о х а н ы м д ы б ы с ы н ш ы р а р м а й , 6ipaK, салтанатпен кулдд де, сы бы р етп: — О л езш щ маскдра болганына жылап отыр. 56
М он ахи налар ко л басасы н ы ц кдлдырын KpFa3Fa ор ады да, кдйтадан кулшылык, ете бастады. К врниуде ж еген ж ум ырткдлары н бойы на cinipin жатып, кэрсы дага 1скэмейкенщ асты на аярын созы п жлбердд, крлдары н алды на ай кд сты ра ш алкдйып оты р ды да, элдеб1р c a rd эз1л ойлап тапкдндай 6ip ж ы миып крйып, М эрселиезеш баяу ыскдора бастады. Bapi кдбарын квдэжитты. Халык,тьщ энураны , кепе- кернеу бш нш тур, кершраерше унамады. Ж уйкелер1 шыдамай, ашулана бастады, шарманканьщ даусы н есп ген итше 6api улып кря беруге a3ip отыррандай кертдд. О л соны байкдп, ыскрфырын кдсакдна ток,татпады. К ейде Tiirri св з ш д е к р с а айты п ж1бердд: Махаббатымызды отан танысын! К ек билеп, жанымызды жанысын Кдлмбатты еркщдж, баста урыскд, Крртаушыларыц бермейдр намысын! К др ж ш леп ж а у а бастаран соц , ендд олар тез1р е к ж урд), узак, ap i biFbip е тк е н ж о л бой ы , ойлы-ш укрф ды н, таусы л - майтын селюлдетушде де, кешга алагеу1мде де, одан кешн к р ю кдрацрылы к,та д а ш ар ш аган ж э н е ы заланган сапар- ластары н эндд ба сы н а н аягы н а д е й т тьщ даура, к д ж е г п се з д ер ш е с к е алып, ap 6ip ыррарына нитей Laeciri оты рура мэж бур edn , ол езш щ вш алтан, б^ркдлыпты ыскдфы гы н врш елене жамгап, тез1мдш кпен токуатпады. Ал Томпыш ж ол бойы ж ылаумен болды, кей-кейде 6ip ж ол елец мен екЬпш жолдьщ ара-арасында оньщ eKcirin баса алмаган даусы кдращылык,ты бузып-ж ары п е стш п кдлып отырды. 57
Ъексутпан ИффеЬ-упы_____________________________ АССИРИЯЛЫК, АХИКАРДЫН, АЙТКДНДАРЫНАН \"А к до ды А хи к ар т у р алы баян \" атты шырарманын; отаны б1здщ AeyipiMi3re д еш н п 7-расырдары Ассирия болып есептеледь Ахикардьщ улына айткдн сол дэу1рдеп акылдары б1здщ AayipiMi3 бен б!здщ заманымызда да кунды. Нанбасацыз, окдш кврирз. ¥л ы м , е з щ н е н у л к ен KiciHi ке р ген д е, к у р м е т кдга орныцнан турегел. ¥лым, с у крйм асы ауад а кдльнргап турса, к ус кднатсыз уш ы п ж ур се , KfUpFa кдрадай аппак, боп кетсе, кдйры балдай т э т п болса, акдш акдд сон д а рана акдлл ю редь ¥лым, эйелдщ некесш к^юра ешкдшан кдтыспа, егер кейш жардайы ж ам ан болса, кдррайды; ал егер жакры болса, онда с е т есш е де алмайды. ¥лым, сулу эйелге суйсш ем деп, жанарыцды жорары кетерме: езщ дш емес сулура сук^ана кдрау жарамайды. К еп адамды эйелдщ сулульпы курткдн, ейткеш сулудьщ махаббаты кул рып куйдорш ж^беретш жалын icnerri. Кдскдф ды м ектепк е алып кеггп. MyFaAiM былай деггп: — Элш, би. Кдйтала! Кдскдф айтьппы: — Еш ю , крй... ¥лым, eceicri устелдщ басы на отыррызып, тумсырьш такрыдагы тамакдд тьны п крйыпты. Bipax, есек отыра алмай кулап кдлады. Сонда журт: 58
Ш омпыш — C ip e, е с е к е з ш е лайык,ты к у р м е т к е р с е т п е г е н г е ашуланран гой, — дегтп. Ж акрылык, жакрылыкден, жамандык, ж ам андыкден кдйтарылады. Bipeyre арнап ор кдзран оран e3i кулайды. ¥лым, акд1лдыра 1лессец , адаспай сы ц; акдлмакдсд w ecin , акдлл крспайсы ц. ¥лым, взщ/М KppFayFa экен; м ен шешендд м э ж б у р етпе, е й тсец , е з балалары цньщ кдызырына к уа н а алмайсыц. ¥лым, aFaiuTbi бугаты м ен жемкп, а л т ауд ы кдльщ о рм ан кдлай керкейтсе, еркекто балалар мен эйел1 солай керкейтедд. Бауырлары да, эйел1 де, улдары да жок, адамды ж аулар ы к е з ге 1лмейдд. О л ж о л а й р ь п ы н а е с к е н aFaui ic n e rre c: е р етк е н адам ж е м га н ж ул ы п экетедд, e p 6 ip ан, даладагы э р кдбырын 6ip ■ пстеп етедд. ¥лым, \"М енщ мырзам акрмак, мен одан акодды мы н\", — деме. ©з м ы рзанды агат ю тер д ен сак,тандырып ж ур , сон д а ол с е т жакры кередд. ¥лым, баскдлар ceHi солай деп санам аса, “ М ен акдллдымын\", — д еп ай туш ы болма. ¥лым, кулдарьщныц eoi6ipiH баскдлардан артык,тама, ей тк е ш кеш н олардын, кдй сы сы е згел ерд ен ар ты к, пайда келтсрерщ б1лмейсщ. ¥лым, ез кржасын тастай кдшып, сен щ соцыцнан ерген Hrri таспен атып куала. 59
S fcy — » ¥лым, е з уды оды э у е м нан м ен cyFa ж ум сап сына, акдиац мен мулшодд содан кеган FaHa ceHin бер. ¥лым, ж уректщ сокдфлырынан кездщ соцыр болтаны жак,сы. © й ткеш K03i со к д ф адам е з ж олы н а оп-оцай уй р еш п алады, ал ж у р е п со о д ф адам тур а жолдан шырып Keiin , кдсы к, сок д а к р е н ж у р ш сорлайды. ¥лым Надан! Егер б1реуден купия сез еспсец, ол сенщ шноде елсш . О л сен щ аузыоды ертей пн кем1рдщ шорына айналып, -плщлд куоддрш, жаны нды кднаура салып, кудайга кдрсы куцюл шыгарура меж бур етсш дем есед сол купияны еш юмге де ашпа! ¥лым, кдбарын сурмелеп, бетш кдгзарта бояп алган эйелдд кд1зык,тау уш ш кезшдд кетеруи п болма. Ж ур еп ц м ен де еш калама оны. Егер сен оран езщ де бардыц барльпын б е р се ц де, ол саган бакдгг экелмейдд, тек кудайдьщ алдында кунэга батасьщ. ¥лым, олар да сенщ эйелщмен ашына болмасын десен, езщ е жакдтн адамдардьщ ейелйчен ашыналык, жасама. ¥лым, бай адам жыланды ж есе, бэлзэмнщ орнына жеп ж аты р дейдь А л егер кедей жылан ж есе, аш калганы сондай, ж е р д е ж ы бы рлаган н ы ц бэ р ш ж еп ж аты р дейдД. ¥лым, ж ауы ц ж айраодап ж урсе, оран ызаланба; жауьщ жамандыкод уш ыраса, оран куанба да. ¥лым, б1ркдлыпты сейлем ейтш ейелден аулак, ж ур, даусы шадкртлдап шыратын эйелге де жолама. 60
¥лы м, э й е л д щ су лулы гы на а у е с те н б е , TinTi ж у р е к тукшр1нде ынтьнртык, болмасын. © йткеш эй елдщ хас сулулыгы — мш езш щ жумсак,тырында, ал э д е м ш п — тш нщ жумсак^ытында. ¥лым, кдртайранда курметп болрьщ келсе, ж ас ку тн д е эд1л кдзылык, ж аса. ¥лым, тэтп ттлмен сейле, аузьщнан шьщкдн сезщ жылы болсын. И т куйрырын булгандатса, тамак,жейтшш; абалап урсе, таяк, жейтшш есщде сак,та. ¥лым, кеш н кеудемдд бассы н демесец, ж акдш ы ца аярьщды бастырма, ¥лым, акдглды Kicbri акдглды с а зб е н сок, ауруды б езгек жаздыгуш кдлай кдлшылдатса, сезщ ж урегш солай кдлшылдатсын. Ал акдш акды крыша таяк,тасан, да, Tayip Kici кдгла алмайсьщ. ¥лым, алыстагы бауырьщнан крсьщдары досьщ жакры. Ажарлы болганьщнан жакры атьщньщ шыкддны артык, ©йткеш жакры атъщ мэцпге кдлады, ал аж арьщ таяды, жоралады. ¥лым, аз достарыц езщ нен 6e3in кетпесш десец, акецнщ достарынан езщ де алыстап кетпе. _¥лым1 ел баскррушылардыц багын аралама, элемге ейгшлердщ кызына жакргндама. 61
Ъ вксут ан Hyfnjceke-ynM ¥лым, крльщ а устап отырган кдздыц 6ip суй еп баскдныц табасында nicin жаткдн тугае кдздан кош артык, Алыстагы сеш з крйдан жаньщда жаткдн крзьщ артык, А к д 1асы н ж елге ш аш кдн байдан д а тиьш ы н санаган кедей артык, Баскдньщ уетш деп ж1бек пен асылдан ез устщ дей ж ун токдш ач жакры. ¥лым, ж азгы р у сезщлД е з ж ур еп ц д е сакуа, е зщ е жакры. Егер ол сез шыгъш кетсе, досьщнан айырыласьщ. ¥лым, ж урегщ де кррытылмаган сез аузьщнан сырткд шыкдай-ак, крйсын. ©йткеш эцпме уетшде суршгеннен ой уетш де сурш генщ жакры. ¥лым, егер былапыт сез естущ е тура келсе, оны ж ей кулаш жердщ астына кемш таста. ¥лым, адамдар езд!-ез1 таласып жаткдн ж ерге жолама, е й тк е ш талас к е п ж аедайда Kici е/имше се б е п болады. ¥лым, куд ай кддамын с э т п кдьлган адамды се н д е сыйла. ¥лым, багы жанып турган адаммен жамандаспа, езен тасыганда, жайылган суда жайлы турам деп дэметпе. ¥лым, адамньщ кез1 кдйнар сгощты; eKeyi де топырак, ж ауып кдлмайынша тойынбайды. ¥л ы м , е ге р се н : \" К д й т се м акд1лд ы б ол ам ?\" — д еп 62
Шатыш ж ур егщ м ен киналсац, м ы наны бь\\: ау зьщ н а н ж ал ган с е з ш ы кдайты н болсы н, крльщ ды ур л ы куан ты й , сон д а акдьл. KipeAi. ¥лым, молшылыкда дагдыланьга, артынан аштыкцъщ д э м ш тат к д н адам к д й ы р -са д акд бермей,лд. С он д ай -ак, кедей л ж те к ун кеш ш , соц ы н ан молш ы лы кда кенел ген Kici де кэйыр-садакд бермейдд. \"Парасат\", 3, 1992-жыл. 63
Ъексут м АКУТАГАВА Жапон жазушысы (Нобель сыйльпыныц лауреаты) КДЛЫН, Ж Ы Н Ы С 1Ш1НДЕ С о т ш енеут пнщ ж ауяп алуы кем нле отыншыныц айт кдны Ив. ©AiKTi т ауы п ал ган м ен м ш . Тацертен,, к ун д е п э д еи м ш е, TayFa бары п алысырак,тан оты н ке сш келуге ш ы в д м . С о д ан т а у е т е п н д е п торайдын, iuiiHAe елж тщ устш ен туспм . Атап айткднда ма? Шамамен, Ямасинге бараты н ж олдан т ер т -б е с т е 1 кдшык,тык,та рана. Бам бук п е н балауса кри птом ери я араштары аралас е се тш ол 03i 6ip е л а з аралык, YcriHAerici акд1ыл кв к суй кан *2, басы н д а астаналык,тар киетш кенетоз эбосш бар, елж шалкдсынан тусш жатыр екен. Шындырында e3i калай болтан ic, денесш де бар- ж оры 6ip рана ж аракдт, 6ipaK, дел кек1рег1нде екен, айналасындагы бамбуктьщ кургак, жапырак,тары жосага малып алгандай кдш-кдязыл. Ж ок , кдн агып ж аткан жок, болатын. Ж ар акдты , cipa, кдтып yA ripce керек. Ив, айткдндай, тары мынандай: менен титгей де крркрастан 6ip бвгелек кднын сорып жатты. С е м с ер , тары сол сияк,ты к,ару-ж арак,тар ма? Байкдмадым, ондай еш теце жок, болатын. Кдсында елж ж аткдн криптомерия аташыньщ дщ ш е оралып тек кдна 6ip кдю ка ж ш ж атты . Таты да... ив, ив, ж1птен баска тары 6ip тарак, жаткан. ©лген дененщ айналасынан кергендер!м осы л ар рана — т е к кан а о сы е й н эрсе. А л енд1 твщ р епнд еп ш еп тер мен ж апы рак,тардьщ Tyreci ш ыры п тапталып капты, маркумньщ оцайлыкден еле салмаганы сезш п тур. Йемене, ат кершбеад ме? Ж о, ол арата ешкандай ат бара алмайды. А т ж ур е тш ж ол ол мацнан алысыракд-а, торайдьщ сы рт жатында. ' 109 метрге тен, узындык влшемь 2Куртка тэр1зд1 кыскд кимоно 64
Сот ш енеуш гш щ ж ауап алуы к ем н д е к е з б е монахт ьщ айт кдны Бул елш жаткдн адамды м ен кеш е кездеснргем . Кеше... жацылмасам, туе кезш де гой деймш. Кдй ж ерде д ей а з бе? Сэкиямадан Ямасинага баратын жолдыц успнде. 03i ж аяу, эйел1 аткд MiHin, eKeyi С э к и я м а ж а к д а беталы п барады екен. Бет пердешесп бар кец ж и ек п кдлпак, киш алтандык,тан, эйелд щ ж у з ш ан ы цтап к е р е алмады м. Bip байкдп кдлраным — ж1бек кейлепнщ ж иегш е хаги гулш щ е р н е п салы нган едд. М ш г е т ж и р ен , ж ал ы куз е л ген ат болатын. Бойы ма? Кэддмп орта бойлылардан repi тер т сунд ай 3 уз ы н сияк,танды. М е н м он ах п ы н Foft, о ж а п я н онш а аж ырата алмаймын. Еркекпц... иэ, бем н де оны ц ceMcepi, ж о т асы н да са да гы м е н ж е б е а ба р-ты н . К др а сы рлы кррам сары н да ж и ы р м а шак;гы ж е б е н щ уш ы кд1лтиы п тур ган ы н кдз1р д е ай дан анык, би\\ем. О л б у й и п еледд д ег ен е щ м туп л , м ен щ т у а м е д е ю р ге н ем ес. А кцкдты н а кдрасац, адам ны ц GMipi кде кагы м н ы ц арасында-ак, у з 1лед1, ж арк, етк е н н аж агай м е н т ы р с е те калган там ш ы сияк,ты. О х , ох, мунш алы к, аза л ы халдд кдйтш сезбен айтарсьщ. Сот ш енеунт нщ ж ауап а луы кезтнде сакщ ы ны н, айт кдны М е т ц устаган адамым ба? О л — э й г ш кдракдны Тадзэмару. М ен оны атган жыгылып, Авадагутидагы тас к е тр д щ успнде ы ц ы р сьт жаткдн ж ерш ен устап алдым. Кдшан? К еш е кеш юеш , 6ipim ni кузеттщ кезш де4. Бурын да 6ip рет оны мен устап ала жаздатанымда, усп н де тура осы кек суйканы мен ceMcepi бар болатын. Бул жолы, керш отырсыздар, оныц садагы мен жебелер! де бар екен. Кдлайша? О н ы ц 6epi елген ад ам дта м е? Е, е н д е ш е он ы елирген, се з жок, Тадзэм ару гой. К енмен кэпталган садак, та, кдрамен сырланран кррамсакда, кдршыраныц кднатын орнаткдн он ж ен ж ебе де — демек, соны ц 6api елген KiciHiKi е к е н рой. Иэ , д у р ы с ай т а с ы з, а т ы н ы ц ж ал ы *1 1 3,3 сантиметрге тен узындык, елшемь 1 Кешк1сагат сепзде 65
Ысушш Я ф /ah-ym_____________________ кузелген, ж и рен болатын. Кдтсынын кудай кел-ripin турган LUbiFap, аты оны, aftreyip, ж ьнъш KeTiirri. Ti3riHiH суйретш, к е тр д е н кеп алые кетпей, аты ж ол жиегшде жайылып тур екен. Астанадаты кэцгып ж урген баскр кдракдиылардай емес, бул Тадземару e3i тым эйелкумар. Естерп-цзде игыгар, былтыр Биндзуруга арнап салынган Акитоибэ храмыныц сырт жагындагы тауда 6ip эйелдд кызымен крсып элдеим елтдрщ кетпеп пе едд, cipe, сы йы нуга келгендердщ эйел1 болу керек. С о л кд>1лмысты да осы icreAi деген сы бы с бар. Ендд, мше, жирен атгы эйелдщ де татдыры белп аз — куйеуш бул елпреш д ей к , сонда эйел кэйда кетп, оган не болды? Белпаз. IuiKi icrepini3re аралаекдныма айьш етпесаздер, кдлайда 6ipaK, соны тексерген дур ы с болар едд. Сот ш енеунт нщ ж ауап алуы к а п п е кем/прдщ аиткпны Иэ, мына е л ж м ен щ кдызымньщ куйеудшю. О л 6ipaK, астаналык, емес. К окуф у мен Вакасаньщ самурайы. Аты — Канадзава Такэхиро, ж асы жиырма алтыда. Атамацыз, ол ешдаммен e urrecyi мум кш ем ес, ©те ж уа с адам болатьш. М ен1ц кдтзым ба? А ты — М асаго, ж асы он торызда. О л тым еж ет, еркектен кем туспейдд. Такэхирога д е т н он ьщ еш кдндай су й ге н адамы болтан емес. Кдлзымныц ж уз1 кара торы , сол ж ак, к е з т щ уш ы нда FaHa титтмдей м ещ бар, бетз ш уй к ед ей FaHa, сел а т жак,тылау едд. Кдлзым Т а кэхи р о e x e y i к е ш е Вакасага кеткен . Кдндай ю н эм !зге бола м ундай бакы тсы зды ккэ тап келгешм1здд KiM бьд еш ! Кдлзым к,андай к у й г е уш ы р а д ы ? К у й е у б а л а м н ы ц т ар д ы р ы н а Foft а м а л с ы з тезддм, енд1 т е к кдлзымньщ ж ай ы н ан к,атты к д уш тен ем . М е н кдрт адаммын, бук1л эулиелердщ атынан жалбарынамын, б а р л ы к , т о р а й м е н кдэры с ш а л г ы н д а р д ы TiHTin шык,садыздар да, т ек кдна кызымды тауып берщ здерпп! 0лг1 Т а д зем а ру ма едд, ю м едд, н е д еген ж ауы з кдракдны едд езЕ К у й е у балам FaHa емес, кдызымды да... (Тук сез айта алмай eriAin ж ы лап кетедд.)
Тадзем арудьщ м ойы ндауы О л адамды м ен елпрддм. Bipax, м ен ейелдд елттргем ж о к , Ендд кдйда к е т п ? С о н ы м е н д е б и ш е й м ш . Т у р а туры цы з! Ci3 мен1 кднш алы дты кдш аганы цы збен, б м м е й т ш нэрсемдд 6 e p i6 ip а й т а ал м айм ы н Foft. О н ь щ уст1не, акдлры м ы нандай ж атдай да тур та н соц , мен ештемеден крркдаймын да ж ене енггемега жасырмаймын да. М ен ол адамды эйел1 екеуш кеш е туе ау а жолык,тырдым. Дэп сол кезде елп ете кдлган ж ел эйелдщ бет пердесш аш ы п ж1бердд де, ж уз1 6ip се т к е ж арк, е т е кдлды. К дс пен кездщ арасында жарк, етп д е кдйта жасырынды, — бэлюм, сондыктан болар, оньщ дидары матан дел бодисатваньщ5 ж узш д е й болы п KepiHAi. С о л арада, е ге р тйгп, е р к е п н eATipyre т у р а к е л с е де, б у л эйедад 6ip и е м д ен е ш н деп беюддм. О з д е р г е бу л сумдык, сияд тан а ма? Т у к т е е м е с, Kici елттру — уйренппкп нерсе. Э йелш и ем ден п а келгендер е р к е п н ылги д а елттрш кетедд. М е н т е к кдн а бел1мдеп се м с ер м е н елттремш , а л м ы н а а з д е р еш к д ш ан д а отан бармайсыздар, а з д е р билпспен, акднамен, кейде т н т аяр сезбен де елпр е бер еазд ер . Рас, одан кдн теплмейдд, е р к е к т щ д ен е сш е е ш зады м туспейдд — алайда OATipyiH eATipeci3Aep гой. Е гер салм адтап кдр асак, ю м н щ KiHeci а у ы р — а з д е р д д ю м е, м е ш ю м е — о н ы KiM б1ледд? (Мыскдллды кулю.) Bipax, бутан кдрап еркеп н елтзрмей-ак, эйедад иемдеуге м еш к,арсы е к е н д еп к длм ац ы здар. Так, со л ж ол ы келш ш екп кдн текпей-ак, тындырмак, болдым. Bipax, ондай ойды кдекд жолдьщ усттнде кдйтш ж узеге асырарсыц. С он д ы дтан е к е у ш тогай д ы ц iiuiHe кдрай алы п к е ту д щ амалын ойластыра бастадым. О л онш а кпынра туспедд. Ж олауш ы кусап кдетарына келддм де, кдрсы б е т ге п т ауд ы ц у с п н д е кеджан б а р екен ш , оны кдзып кергешмдд, сонда тауы п алтан кдгруар айналар мен семсерлердд келденец 6ipey керш крймасын деп, 5Хор кдоынкщ жуз1ндей дегенге келед]. 67
Ъ ексут ан Н‘ ф Ь к е -т м ________________ ________ тауды н ете п н д еп TOFaftFa э кеп кдлай тыгып тастаранымды, е ге р 6ipey-Mipey кдгзыра кдлса, сол заттардьщ кез келгенш арзанра-ак, сата салатынымды сапылдап айта женелддм. М е н щ сез1м еркектД ептеп epiTe бастады. Акдяр соцында не болды деп ойлар еддцДз! Дуниекумарлык,дегенщ сумдык, н эр се екен! Сод ан ж арты сагаткд д а ж етпей eKeyi менщ соцымнан, epin, сокдаккд тусш таура кдрай журдж. ToFaftFa келген соц, заттардьщ бэрД кдльщ нудыц ДшДнде кемулД екенДн, сондык,тан бары п к е р с е к кдйтедд дегендД айтгы м. Еркектт ашкездДк билеп, эрине, кдрсы болмады. А л эйелД а г та н туспейтДндДгДн, со л а р а д а кутДп т у р а т ы н д ы г ы н а й т т ы . Т о г а й д ь щ ДшД и т т у м с ы р ы етпейтДндей тырыз екенДн к е р ш туррандык,тан, эйелдДц он ы сы орынды д а едд. К уд ай кектен сураганы мды ж ерден 6epin, эйелдщ езДн ж алгы з кдлдырдым да, еркектт кдльщ ж ы ны стьщ ДшДне кдрай ж е те к теп э кетп м . К рпаны ай н ала т е к ба м б ук eciirri. БДрак, ж ар ты тэ ж ур ген н ен кейДн кри птом ери я агаш тары н да уш ы рата ба стад ы к, О й ы м даты ны ор ы н д ау ушДн будан крлайлы жердД кездестДру кдтын едд. Бутак,тарды ы сы ры п крйып, криптом ерия араш ынйщ тубДне кдзынаны кдлай тыкдсднымды ш ы нды ктан айны тпай эчгДмелеп келем. О ны естДген са й ы н е р к е к TinTi apaurrapFa кдрай асы га кеп е н т е л е й д Д . B ip к е з д е к,а р а с а м , б а м б у к т а р с и р е п , а й н а л а м ы з д ы к р и п т о м е р и я а г а ш т а р ы ран а кдэршай кдлыпты, сол сатге кдпылыс бас салдым да, ж ерге оны алы п ур д ы м . КездД аш ы п ж у м га н ш а агаш тьщ дДцДне апары п таиды м д а тастады м. ЖДп пе? Кдндай кдракдиы жДпсДз журетДн едд? Бел1мде ор аул ы болатын, ейткенД к р р ш ау ш арбак,тардан асы п т у с у ушДн ол маган кдшанда бол м асы н кд ж ет боп кдлуы мумкДн рой. Айкдйламасын деп, ж ерде жаткдн бамбуктьщ жапырак,тарымен аузын тырындап тастаганы м , ай тпасам да тусДнДктД шыгар, содан кейДн он ы м ен эуреленуддч кджетД д е болмады. ЕркектДц ш ар уасы н бДтДрддм де, эйелге кдйтып келддм, серДгДнДц аяк, асты н ан сы ркдттаны п кдлганын, сондык,тан оран н е болранын ейелддч бары п керуД тиДс екен ш айтгым. Ойымдары ны н; б у л ж ол ы д а о ц а й оры н дала кеткенДн тусДндДрДп ж а т у д ы ц к д ж е т i бол м ас. Э й е л к е ч жиектД 68
кэллаган шешш тастап, менщ крлымнан устаган куш тогайдьщ ш ине юрдд. K yftey i тан улы тур ган агаш тьщ туб ш е таман келгешм1зде, эйел кенет оны керш кдлып, крйнына крлын с у г а п жлбердд де, кд н ж ар ы н су ы р ы п алды. О нд ай кдйтпас, баты л эйелдд бутан д ей ш к е р г ен е м е сп ш . Егер сол кезде мен сак, турмасам, белим , кдрнымды ж ары п та тастайтын-ды. О дан eirreyip бултарып улпрддм, ашынган эйел кднжарын кдлай болса солай ал теп ж атты, Эйткенмен тектен-текке Тадзэмару аталып ж ургем жок, крй, семсер1мд1 суыры п жатпай-ак, эйелдщ кднжарын крльшан к д га п тусгрддм. К д р усы з кдлган соц, кднш а баты л бол са д а эй елд щ т у к к е ш ам асы келмейдд. Акдяр ая т а н д а 6epi эуели ойлаганымдай болды, ерк ек н елирмей-ак, эйелдд и ем ден уге крлы м ж е т п . Иэ, еркект1 елпрм ей-ак, М ен е р к е к н одан кей ш де е л п р е ш н деп ой л агам жок,. Э й ел д 1 ж ы л а га н к у ш кдлдырып, ю тайдан баскд жакдд тыгылып кдлайьш деп ойл агам , к е н е т э й е л ж ы н у р г а н Kicim e 6iAeriM e к еп ж ар м аса к етп : \"Н е ci3 е л е а з , н е м ен щ куйеу1м... ек еу щ н щ 6ipeyiH; е луге тш сазд ер ... Е ю е р кектщ к е з алдында м аскдра бо л у ел1мнен бетер ... BipeyiH, е л у ге т ш с а з д е р ... ал м ен кдй Tipi кдлгандарьщызга тием \", — деп бакдярып, бульна кеп жылады. Е ркекн менщ тек сол кезде гана елп р п м келдд. (Ж абы р кд у куйде.) К д з ф ендд, осьгаы ci3Aepre ай ты п тур ган д а, м е н а р э кдтыгез адам кусап керш епн шыгармын. Слздерге гана солай керш ермш , ейткеш а з д е р ол эйелдщ бет ж узш к е р м ед ^ зд е р . © йткеш а з д е р он ьщ шок,тай ж айнап тур ган K63iH керм еддрздер. К ен е т к е з т у ш с п р ш кдлып ек, так, сол ар ада т е б ем н е н ж ай т у с с е д е, он ы e3iM e эй ел е т т алгым келдд. ©3iMe эй ел е т у — м ен щ басы м д а одан езге ой болмады. Ж о , а зд ер ойлагандай, оным ерескел эйелкумарлык, е м е с едд. Егер м е т т е к кдна эйелкумарлы к, билесе, он ы 6ip т е б е р еддм де, к е те б е р ер еддм. С он д а оньщ куй еущ щ кдньш а семсер1мдд суар м ас та еддм Алайда, эйел ж узш е кез1м тусш кеткен эли сэтте, оньщ куйеуш ел п р м ей бу л ар ад ан ке тп еу ге беюнддм, Эйткенмен елпруге беюнсем де, ж ауыздыкден елпрпм келмедд. Ждбш ш еш им де, семсермен сайысатьшдыгымызды
Ш у я т Н ф /n fj-y m айттым. А гаш тьщ т уб ш е н табы лган — сол мен лак,тырып жлберген жш . T y ci бузылып, з1лдей сем серш суыры п алган бонда ол маган ызадана, унс13 тап бер дь О л сайыстьщ немен тынганын айтып жатып та не керек. Ж иырма yiuiHiui р ет серм егеш м де менщ се м с ер ш оньщ кеудесш е бары п кддалды. Ж иы рм а уш ш ил рет сермегеш мде, етшемш, осыны умытпацыздаршы! М ен куш бугшге дейш к е р е м е т тан, кдламын. CeMcepiH м еш м ен ж и ы рм а рет кррыстыра алган, адам б у ю л елемде жалрыз сол. (К ец1лд1 жымию). О л куларан сэтте-ак, кднды ceMcepiMAi крлымнан тастам астан эй елге буры лды м. К ез алдыцызра е л е с т е т щ 1з1ш е з в д з , кд р аса м , э й е л уш ты -куй л 1 ж ок, Арапггардьщ ара-арасы нан 1здей бастадым. BipaK, ж ерде ж аткдн ба м бук жапырактарынын, устш д е еш \\з кдлмапты. Т ьщ ты ндап к е р ш еддм кулагы ма е р кектщ ел!м алдындагы кырылынан езге бегде дыбыс шальшбады. Бэлюм, 6i3 сай ы сы п ж аткдн соц , б1реулерд1 кем екке шакьфып келмек боп, эйел 6ip жакдд зыта женелген шы гар. О й ы м а со л тускен д е, ендМ м эселе менщ GMipiMe байланы сты боп турраны н д е р е у т у сш е крйдым. ©лт1рген KiciMHi^ се м с е р ш , са д а гы м е н ж е б е л е р ш алды м да, ш ддрместен баяры со к д а к к э Крита тусттм. Э й ел д щ аты эл1 сол орнында ж айбаракрт ж айыльш тур. О дан кейш гшщ 6epiH баян д ап ж а т у сездд б е к е р г е ш ь п ы н д ау болатын шыгар. Т е к 6ip рана айтарым: астанага Kipep алдында баягы ceMcepiM ез1мде ем ес болатын. М ш еки, м ен щ бар м ой ы н дай ты н ы м осы . Ец кдтан, ж азар а тар ты ч ы здар , е й т к е т м е н e irreyip 6ip кезде е з басы м ны ц барананын, басы нда ш н ш TypyFa ™ ic екендДгш ешкдшан ешмнен uibiFapFaH ем есш н . (Ызалы кескш м ен кррайды.) К иём идзу храм ы нда сиы нган кез/'нде эй ел дщ айткдн ещ ш ш М е т маскрраларан сон, агашкр тадулы турран куйеуш е кррап к е к кшмдд е р к е к мыскылмен крркрьлдап кеп кулдь Куйеу1м е, cipa, оны сы ауыр-ак, тиген шыгар. Кдлай булкрш са да, шандып тастаран ж ш он ьщ AeHecine одан 70
Шомпиш бетер бата т у с п . М е н ол е р к е к к е epiKCi3 кенддм, ж ок, мен т е к кенейш д еп ойладым. BipaK, ол Kici м еш кдпы да теу ш кдлды да, кдлпак,тай ту й р д ь С о л ж е р д е элгш дей болды. Тап сол сэтге куйеу1мнщ жанарьш ан адам баласы сипаттап бере алмайтын 6ip жаркдгл керд1м. Сипаттап бере алмайтын... сол кез кдрасы н елестетсем , Kp3ip д е тула бойы м кэлты рап кря бер ед ь Тлл кдтука ш ам асы ж етпегесш , бугал ойындакысын куйе>тм сол сэтге кез кдрасы мен тана а й т т ы . BipaK, о н ы ц к е з ш е н н е ы з а , н е K,acipeT байкдлмады — макан деген сыздай суык, ж еккерш ип кдна шатынай жаркдграп турды, мшеки, оныц кездер! осыны айтып т ур едД- М е н ан а е р к е к т щ т еу ш ж 1бер ген ш е емес, куйеу1мнщ к е з кдрасы нан зэр ем уш кдндыцтан eciMшьнъш шыцкырып ж1бердш, талып кдлдым. К дш ан eciM/si жиканымда, э л п к е к кшмдд е р к е к кдсы мда жок, болатын. KyfleyiM со л кдлпы кри п том ери я акаш ыны ц дщше тацулы тур екен. Бамбук жапырацтарыныц устшде жаткдн жер1мнен ецсемдд зорка Kerepin, куйеутмнщ бетш е кддала кдрадым. Э л п кез кдрасы титгей д е езгермеп'п. Ж ан ар ы со л суы к, кдлпы — ж е к Kepin, е ш п е н д ш гш э р е ц ж асыры п кдрайды. С ол кездеп сезшгендер1мдд кдлай айтары мды бш яей м ш ... у я п ы да, кдйкыны да, ы зан ы да... Тэлтсректеп турегедддм д е куй еу1м ш ц к д сы н а келддм. \"Bepi кдрацыз! М ынандай маскдра куйге ушыраканнан ке ш н а з б е н 6ipre ендд м е н т у р а алмаймын. в л е м ш . BipaK, та... 6ipaK, ci3 д е е л е а з . М е т ц м аскд ра болтаны мды Kepin турдыцы з. Сон ды цтан м ен азд д -ripi кдлды ра алм айм ы н\". Кдншалыцты кдналсам да, окан мен осыны айттым. Сонда д а 6epi6ip куйеу1м макан буры нкы сы нш а ж ш р к е н е кдрады. K eK iperiM Ai ж ар ы п к е те ж азд ап тур к ан ж ан ТОЛКД1НЫСЫН зорка тоцтатып, ендд он ы ц ceMcepiH 1здей бастадым. BipaK, эл п кд р ак д ш алып ке тк ен бо л у керек, ceMcepi турмак, садакын да, ж ебелерш де еш ж ерд ен кере алмадым. Бакдггыма кдрай аякымньщ асты нда кана кднжар жатыпты. Кднжарды оцтала устап турып куй е^ м е такы кдйталап айттым: \"Кдз1р аздд е з крлыммен атгандырам. Сон ан со ц ез1м де, арты ц ы здан барам \", — деддм. С о н ы е сп ген де, куйеуДм е р н ш зорка кдгбырлатгы. А уз ы тола ба м бук жапыракы болкандык,тан, у ш эр и н е есп л м едт 71
Ъ е ксут м 'НиЫ секв-т ы ___________ _____________ Алайда ер н ш е кдрап айткдн се з ш т усш е крйдым. Куйеупм сол мега ж е к керген кдлпы 6ip гана соз: \"вл-пр!\" - леген д айтты. Еам нен танып бара жатып акдш л квк суйкасыныц сы р т ы н а н к е у д е с ш е к д н ж а р д ы б о й л а т а кеп cyFbin ждбердДм. Ш амасы , сол арада е а м н е н м ен тары таны п кдлсам ке р е к. EciM гарген с о ц ж ан -ж агы м а кдрасам, KyfteyiM буры нры сы нш а байлаулы тур , дем1 узШ пть Бамбук арашыныц ддщ мен криптомерия бутак,тарыныц арасынан батып бара жаткдн куннщ cayAeci оньщ бозарран жузше TycinTi. ©KciriMAi зорра теж еп , OAiicri шандып тастаран ж й т арен; ш е п т м . С он а н сон... сон ан со ц не ю т ед м мен? О л туралы айтура ендд ш амам жетпейдд. Кдлай аласурсам да, 63iMAi ез1м eATipyre крлым батпады. Кднжарды экеп там аш м а такдп та кердм , таудьщ етепндеп келге батып к етп ек т е болдым, TinTi... Акдгрында мш еки, еле алмадым. Tipi кдлдым, мунымды мацтаныш кдллатындай ж айы м жок, (Кдйрылы е з у тарту.) Бэлюм, MeftipiMAi ж анаш ы р Кдннон кудайы м ен сияк,ты т у к к е алгы сы з адамнан Tepic айналып та кеткен болар. М аган е н д не icrey керек, ез куйеуш елт1рген, к д р ак д ш маскдралап кетк ен — мына мен ендд н е icTeyiM керек? М ен енд! не... м ен не... (К енет ег1ле eKcin кетедд.) в л г е н адам ны ц р у хы атынан э й ел эу ли ен щ айгканы Эйел1мдд маскдралап бггкен соц , кдсы на отыры п алып кдракдиы оны ж убата бастады. Аузым, ерине, тыгындаулы болатын. ©3iM арашкд тацулы мы н. BipaK, мен кез1ммен ы лга эйел1ме ы мдаум ен болдым: \"Оран сен бе! О ньщ айтып оты р гандар ы ны ц 6epi GTipiK\", — дегендд ук,тырайын деп ед1м. Э й ел 1м 6ipaK, т 1з е с ш е н к е з ш алм ай м уцайы п, жапырак,тыц устгаде отыры п алды. Былай кдраранда, к д р ак д ш н ы ц с е з ш кдлт ж 1берм ей тьща,ап отырран адам си яц ты . М е н кдщ раныш тан к уш п KerriM. Кдракдиы э н ш е ш н эдем 1леп сей л еп , эйелдд е з д еген ш е и кемдеп барады . Адалдырьщды 6ip бузган соц , куй еущ м ен кдйта отасу ы ц кцын. OFaH кдйтып барранша, одан да кдракщьна- ак,вйел болганьщ арты цем ес пе? ©йткеш eAii ерескелдпсп 72
_________________________________________ff la m m i о л -дага ез1ндд ун аты п кдлгандык,тан icreA i гой... К ер д д ц з бе, оныц аузыныц кдндай мерезддкке барганын. Кдракдныны тыцдап отыры п эйелам 6ip кезде ойлана ж узш ж огары кетердд. Д эл ондай су л у кезш мен, теп, бурын-сонды керген емеспгн. С ол м енщ сулуым кдсында рана байлаулы турранымда кдракдш га не айтгы д ей а з гой? K£3ip мен жок, болмы сты кезш ж урм ш , 6ipaK, оны ц сол айткдны кдлай eciM e туссе, солай зы гарданым кдйнап, epTeHin к ете ж аздаймы н. Эйелдмнщ сондары ж ауабы : \"Кднеки, кдйда апаррыцыз келсе де бастацы з мега!\" — болды. (¥зак, унозддк.) Алайда ейел1мш ц KiHeci т е к б у л рана е м е с. Т у н ек т щ пш нде тен п р еп ж урш , 6ip соган бола мен, бэлим , осыншалык, азап тан б ас т а еддм. С од а н к е й ш п болтан сумдык,ты керсец1з; крлынан ж етектеген кдракдпыныц соц ы н ан эйел1м т у е к е р ген адам к у с а л iA ecin б а р а ж атты , сей тш торэйдыц ш етш е ендд шырып кдлранда, к е н е т елердей ещ кдшып, крлымен агашкд тацулы турран меш нуекдды : \"А н а н ы ©ATipin кетн цз! О л н р 1 д е м е н ci36eH тура алмаймын\", — деп, жы н урган адамдай усп -устш е айкдйлап жабердд. С о л 6ip: \"©ATipin кетш дз!\" — д еген ce3i Kp3ip д е мега т у н ек тщ туцр и ьпы н а д ауы л кугандай айдап экетедд. Б уры н-сонды ондай оцб аган с е з адам затгы ц аузы н ан ш ь п ы п па едд? Б ур ы н -сон ды он д ай ж е к сур ы н с е з адам затгы ц кулары на ш алы ны п па едд? Буры н -соцды ондай... (К ен ет кекееш м ен кдркдглдап куледд.) С о л сездердд е сп ген де, TinTi, кдракддыныц д а т у а бузы л ы п к е т п . О н ы ц б1лепн ен ус т а п алып: \" М у н ы ©ATipin к е тн ц з !\" — дед! эйелам. Б етш е т е к уцрле кдрап кдракдны оган \"м акул\" да демедд, \"жок,\" та демедд, сей тш туры п кен ет аярымен ш алып ж1бердд д е ш алкдсы нан туар д д . (Тары д а к е к е сш кулю.) Крлдарын айкдетыра кеудесш е басып, содан ол маган бурылды. \"М ы на ейелге н е кггейш? ©лттрейш бе, кеппрейш бе? Басыцызды изеп-ак,жауап берсещ з жетедд\". © л прейш бе? Т е к сол c©3i yraiH рана м ен оран 6apiH д е Kem ipyre бармы н. (TaFbi д а узак, уназддк.) К,андай ж а у а п ц а й та р а р ы м д ы б 1л м ей то л ц ы п турранымда, аяк, асты н ан шыцрырып ж1бердд де, айел!м кдлыц ж ы н ы сты ц iraiHe кдрай кдш а женелдд. Кдракдпы 73
Шситан НфЖеке-ты_____________________________ д а арты н ан 1ле-ш ала ум ты лы п едь Bipax, байкдуымша, етегш ен де ш п улгере алмай кдлды-ау деймщ. Мен соньщ 6epiH алдекдндай кцяли санды радтьщ устщ де керш турран сияк,тандым. Эйел1м кдшып кеткен соц , кдракдгы менщ семсер1мдд, садагам мен жебелер1мдд ж инап алды да, меш тацран ж1птщ 6ip орамын кцы п жтбердь Торайдан кдшып шырып бара жатьш: \"Ендд ез жайымды да ойлауым керек шырар\", — деп, он ы ц Ky6ip еткен ш кулагым шалып кдлды. О л кеткен соц , т е щ р е к тугел тыны ш тала кдлды. Ж ора, тугел емес- ау, жащын мацайдан э м де б1реудщ ещ реп жылаганы е с т ш п турды. ©з1мдд тацран ж ппт таркдты п ж аты п бар зешшмдд сап тындадым. 0з1мнщ ещ реп турранымды сонда рана тусшдДм. (YiniHiui р ет узак, уназдпс.) А к^ф ы нда, азап Kepin вб ден кдлжыраран денемдд ж ш тен зорра босатып алдым. ЭйелЫ нщ кднжары дэп кдрсы алдымда ж аркдф ап жатгы. Крлыма алдым да, кдтгы 6ip се р м е п к е уд ем е сугы п ж1берддм. Элдекдндай кднды ж е н т е к т щ т а м а гы м а KeAin т ы р ы л рэ н ы н сезддм, 6ipaK, жанымды азаптайтындай eurreMeci байкдлмады. Кеудем суы н ы п крлран кезде, т ещ р е к т п ш тып-тыньпп бола кдлды. О, ол 6ip ке р е м е т тыныштык, едН Таудары букь\\ торайдыц iuiiHeH 6ipAe-6ip торрайдьщ ш ы р еткен уш ш ыкдады. Тек кдна криптомерия мен бамбук араштарыныц бойында батып бара жаткдн куннщ мунды сеул еа жалкдшданып турды. Батып бара ж аткдн куннщ... О л Сеуле де б1рте- 6ipTe е л е у о р е й бастады. 0pi-6epiAeH соц араштар да, бам бук та — 6epi булдырлап Kerri. Кдра ж ерге шалкдлай кулаган м е ш д е м ы лкду тыныш тык, зрлдей басты. Д эп со л ш ак,та е л д е ю м м е н щ к,асы ма ур л ан а ж ащ >ш дады. К,арап, ш м е к е н ш к е р п м к е л д ь BipaK, айналаныц 6epiH кдрацрылык, басы п кдады. Элдеюм... 6eArici3 6ipey крлын керсетпей, кеудемдеп кднжарды ащ .фын рана суыры п алды. С ол сэтге шапшыган кднга ке м е ш м кдйтадан толы п Kerri. С од а н кешн-ак, 6eArici3 дуниенщ туцриырына б1ржола баггым да кетпм. \"Жалын\", N4, 1972-жыл. 74
ЭЛЛИС к о м и “COJITYCTIK Ш АК£1РАДЫ” Азын-аулак, жупмдд буып-туш п, м ен щ со н о у к^ыр солтуспкке тартып отыруым соншалык, ашынгандык,тан емес едг Бул эрекетке мега итермелеген отаныма деген су й ю п е н ш ш п м . 1лул1 тур ган з а у м м плакаттар отан с у ю сез1м1мнщ ж еп м й з екендитн кдйта-кдйта бетзме баса берш eAi, Tiirri. Барлык, кдбы ргадан кдр а ж э н е ал ты н TycTi ер ш тер ж ур гш п п л ерге ж ау та ц д ап к,арайтын. С о л плакатгарды L\\in крйганнан кейш-ак, м ен е з 1мд1 е л алдында боры ш тар сияк,ты се з ш е бастады м. М енщ бш м дэреж ем ш енеуш к нем есе усак, кулык^ъщ rae6epi болып шыгуыма жартымсыздык, erri, онымен крймай кдра ж ум ы с к д ж ал д ан уы м а д а KecipiH типздд. Бастауы ш сы н ы пты 6iTipin, одан о р та м е к т еп к е кешуд1, сон ан с о ц колледж де окуды кдндай арм андап едДм! Э тт е ц , оныц бэрш менщ кдлтам кдйдан кетерсш . Ты м курыса, 6eciraui сыныпкд да ж етш жыгылмадым. Ел1ме пайда келттрсем -ау д еп ылги ойлайты нмы н, 6ipaK, сонда да елп плакаттар пайда болганга деш н ез орнымды таба алмай дал болып ж уретш м га. “Ж астар, солтусп к шакдфады! — делшген плакатга. — О танга кдж етандер. СендерлД кец болашак, кулак, есп м еген мумганджтер, е р л ж к е лайык, е р е н icT ep к утед Г '. П лак аттар д ы м ем лекетпк эмблемамен еш екейл еп к,ойгандык,тан, ол создер Tirni эсерл! сезглетш. О л п лакаттарга euiKiMHin ш ы най ы м эн 6 ep in , к е щ л ауда рм ауы м еш к эд 1м п де й т а ц к,алды рып ж ур д п \"Тоцазыткдппы бар, жайлы жагдайы бар астанадан кудай кдргаган ш елейтке барамыз ба? Н еге бола?\" — дейтш шырар. Кдндай уятсы здар! М егам ен т е к е з iHiM гана н и ет ге с шык,ты. Акдафы, сол ж орары м ураткд ш екс1з бер 1\\ген д ж 6ip кун1 т а ц е р гец iHiM е к еу м 1зд1 вокзалга д а ж е те к т еп екелдг Билетп 6i3 ец ерте ж уретш пойызга алмак, болдык, сей тш е з ем !р 1м 1зде т ет е н ш е м ацы зы б а р кддам басты к, 1н1м е к еу м 1зд щ кдтгы т ол ку у с п н д е бол ган дьны м ы з 75
Шштан НфкеЬ-ши_____________________ _ айтпаса да тусЬпктк М ен жолдыц ец соцына д е й т ею би л ет сура п еддм, касси р кулам арей бурылып, бет1ме 6ip турл1 ерсдлеу кдрады. — Соцына д е й т бе? - деп кдйтара сурады. — Сонда кдйда? — Йемене, бЬлмейаз бе? — деп тацдандым. — Б1рнеше соцры станция бар, а з г е соны ц кдйсысы керек? — М ен со л т уст ж линияны ц ец соцрысын айтып турмын. К асси р ты р ж ы ц е т е кдлды. — О ны цы з дэл ш егара Foft! — Солай, солай, — деп, мен куанып кдлдым, — ею билет 6epin ж1бер1щз. Кассирддц гацданы сы uieriH e ж е тп . — Д ен п ц з с а у ма S3i, ми стер? — М е н ен кдм ж ем ещ з, м ы н а езпцзддц денщдз с а у ма, одан да соны ойлацыз. Олде ана плакатгарды кермеддфз бе? — Ренж ш , жацынырак, деген кдбырраны нусцап крлымды ш ош айпым. — Э , анау... иэ, иэ. Дем ек, uierapaFa деш н рой? — Д эп 63i. П ойыз кдшан? О л маран е ю би л еп з 6ep in ж аты п нем курайды рана платформа жацты нускдды. — А сырыцыз. П ойы з у ш м инутган к е ш н журедд. Билетгердд ала са п пйме кдрай уш а жвнелддм. — К,айда ж огалы п кеттщ ? Б1здщ пойыз кдш ан? — О ны ц даусынан элдеб1р крбалж у байкдрандай болдым. О ньщ бетш е зьддене кдрадым. — Т е з , уш-ак, м и н ут кдлды. П латформаны ц усттмен ж уп р ген бойы к е л т вагонга ce K ip in ш ыцтык,. Д у й се н б 1 б а за р к у ш болып есеп тел ш беген м ен , адам ететш ж олда оны-муны сатуш ылар иш Tipecin тур екен. Ж урпнш 1лер араларымен сырылысып етк ен д е, кэрып кетк ен б о с се б е т гер сыкдяр- сыкдяр етедд. Bi3 тер л еп-теш ш ген эйелдерддц, кдйдары 6ip тен д ер мен бау-бау кднт кдмыстарыныц ортасынан елгенде врец етгж. К енет, йпм: 76
________________________________________ Ш т т т ш — М ен ешкдйда да бармаймын! — деп, ойда жок,та бузылды д а кдлды. С е й т п де, кдсында турган алыпсатар эйелдд уш ы рып Tycipe ж аздап ж ал т буры лды . — Не болды? — Сол. Айны дым . Кдгыр ш ет. О н д а б арган д а 6i3Ai не Kyrin 'гурранын KiM б1ледд. — Крркдын, гой! — М ен ез1мнщ оган деген бую л ж ек керш шпмдд б е т элпеттмнен б1лддруге ты р ы сты м . — Ж у р г кдтарына крсылып, отаньщ а пайда кел-пргщ келмейдд Foft. Э л п с е н щ мак,тан eTin ж у р ге н п а т р и о т и з м у о сы ма? Ж ап аузыцды, 6api де ту а ш к ть Барм айсьщ ба, ендеше, жогал! Bipax, кеш к,алды. 1ш м ад а м д а р д ь щ а р а с ы м ен сы FbL/vbicы п сы рткд ш ьиъш ул п р ген ш е, пой ы зд ы ц ж у р ю удеп кетть Ендд е к е у ш з ам алсы з ор ьш 1здей бастады к, Бакдятымызга кдрай, 6ip босырак, куп еге тап келе кдлдык, О нда т е к эй е л ж ы н ы сы н ан ашык, к е н те ки ген у ш адам, сон ан сон; кдямбат к о с тю мдд е гд ел еу е р к е к от ы р екен , cipa, сыцайына Караганда, аукдтгы ф ерм ер болуы керек. 1н1м екеум 1з кд стар ы н а к е п .отырран сон,, е р к е к 6i3re ж ы м и я кдрап ж ы лы ш ы рай быддрдд, а ц п м е л е сш отырура cepix кебейгенш е дан риза сиякды. — А лы скд журддцдер м е? — дедд сэл ун азд д ктен соц . — Ж е р т у б ш е д ес е д е болады, — дедд iHiM мыскдглдай кул1п. — Ш егарага, — деддм м ен ш м н щ ж ау аб ы н ж атьщ тай тусш . Б ей-ж ай FaHa тер езед ен сы р ткд у ц ш п оты р ган эй елд ер 6i3re жалт-жалт кдрасты. Кэддмпдей ьщ гайсызданып кдлдым. С ол тусп к деген буларга бейне баскд планета тэр1здд. — ©здерпцз кдйда кетш барасы здар? - деддм ж е н д е р ш бшчм кеп. — Ушм1зге, фермага. О сы арадан ж у з алпыс миль. М ы н ау — эйел1м, ан ау — кдяздарым. М е й р ам д а астанага кел1п еддк, к ещ л кетеру!м1з ж ам ан болмады. - 0й ел1 мен кыздары куптап бастарын изедд.— О н ж ы лдыц шинде кдла кдншалыкд'ы е згер ш кеткен ! Тан, кдласьщ . С е ц д е й 77
Шсцшт Hjfaak-yn,_____________________ coFbiAbicKjiH ж урт, у-ш у, араньщ уясы н ш а гу-гу етедд. Bapi элдекайда асьи ы п барады, бэр ш щ уакд.пы ж ок, BypbiHFbiFa ж е ту кдйда! К дртгар б1рак,кдшанда б1рдемеге риза болмай журедд! С о н ы ай тгы да ж ы мьщ етш к,ойды. Ж а у а п кылгандай, м ен д е OFaH к ул !м ар ей кдрадым. — Сейтш , Tepicriiace кетш барамыз дендер. Йемене, е з д е р щ с о жак,-пюм1сщдер? — >KoFa, 6i3 а с т а н а д а т у г а м ы з , TepiCTiKKe т е к макратымызга жеттп, отанга крлкдбысымызды ти п зу ушш FaHa кетш барамыз. — О ларыц дурыс, ал ол жак,та таныстарьщ бар ма? — Ж о к , 6ipaK, т у к ем ес. Бэр ш щ д е p e i i табылады. — © жет балалар екенсщ дер. — Ф ермер ойлана сейлеп, Кыздары жакдсд 6ip к е з тастап крйды. — М аган сендер сияк,ты к уй е у балалар кез келсе гой, еш кдм жемей-ак, ел е б е р ер еддм. Ендд кднша ж асайм ы н дей сщ , ул балам бол са ж о к , К ул м ш аруаш ылы гым ю м ге кдлады?.. Э х, тары тан ты п к е т п м бьлем... О л тер е зеге кдрай Tepic айналып унсзз отыры п кдлды. А лты сараттан ке й ш п ой ы з 6 ip стан ц и я га ток,тады, ф ерм ер кулл1 отбасы м ен сонда Tycin кдлды. Есжтен mbiFbin ба р а жатып: — Ж олдарьщ болсы н! Э ттец, сендердщ ж ас ть щ т ар ь щ д ы макан 6epcem i... К,айтып оралгандай болсандар, 6i3re coFa кетщ дер. К уан а кдрсы аламыз! — дедд д е, eciKTi тар е жапты . — К,ой, о с ы н д а кдлайы к,, — д ед 1 iHiM э л п с е з г е крбалж ы п. — Ш ал кдяздарын бередд, ф ерм асы 6i3re етедд! М е н онын, ce3iH ж ау ап сы з кдлдырдым, 6ipan, inn-eft: Kp3ip осалдык, ж асап крй сам , кеган румыр бойы ез1мдд жазгырып етерм ш деп ойладым. — Бол, — деп , iHiM мазамды алып барады ,— т ез шеш! — Bapi ш еш ы ген , акдлрына д ей ш барамыз. Тугарддм оньщ фермасына! IHiM кдбагын шытгы. П ойы з станциядан ж ур ш кетп . С од а н барар жер1м1зге ж е тк е н ш е exeyMi3 д е ундемеддк. Кдэ1зыруымды зорка теж е п , йпмдд алдымен ж1берддм де, OFaH чем оданды бер ген сон; бары п, ж ер ге ceidpin туспм . 78
_____ _______________ Ш омпьт - Кдрашы, пер рон д а Tipi ж ан байкрлмайды , - дедд iHiM. — М умкш емес! - Вагондарда да Tipi пенде кершбейдд! - Ж е т е р ендд! — деддм ж о р т а м э н б е р м е ге н сш . - Ж урексш бе, чемоданды уста, кетпк! Ж уктердд кетерш , ол пойызды бойлай журдд. М ен ж ан- жатыма кдрадым. Расында да, айналамызда адам баласы керш бей дд. Сонын; ар асы н ш а, ш 1м нщ MeHi шакд>фран даусы кдтгы ш ьпып кетп . Чемоданды к етере .сап солай кдрай ж еделдете журддм. Ж арты лай к е си ге н аранггыц кдсы нда miM ж ы нды Kiciiue кдрк,-кдрк, кул ш тур . — Б и ш ем, б есе. Bip кул ьты бар ш ытар-ак, деп, куддктешп ем. К др а ендд! К дра apiirrepMeH кдлай бол са сол ай ш и м ай лап ж азтан плакатты аташкд эн ш еш н FaHa и е сапты . Р есм и эмблемасы жок, болтанмен, банил ур а н сол Ж1герл1 кдлпы нда тур . — М ш е сатан к е р е к боса, — деддм кдрлыта сы бьф л ап. — Кдтырды! IHiM ф ер м ер м ен о н ь щ кдыздары ж ай ы н да б1рдемелердд айты п ж атгы , 6ipaK, он ы ц 6ip i д е к ул аи ам а гармедд, eKi кез4мдд плакатган ал а алмадым: \"Ж астар, сендердд оц тусп к кутуде. Елщ е кем ек етуге ас ьн ъщ да р!\" \"Крнак, ущеп сурет\", \"Жазушы\" баспасы, Алматы, 1973, 36-40-6. ЛЕОН АРД КИБЕРА БУЛ Б О Д Е - КИНШАСАДА БОЛГАН... М ен ез1м е u a f h д а к,аты гез е м е с ад ам сияк,ты керш етш м ш . Н ансацы з, м е т кднды к е р ц й с т е р кд,1зык,тырмайды, одан repi жылы тесекте жатып алып 6ip стакдн ыстык, коф е imceM, сод ан ракдты ж ок, А лайда, со л ж ум ад а мен, айтеуф, тацгы алагеу!мнен оянып алдым, б ф мен емес, б у к и кдла сейтп. 79
Кудды ауага алдеб1р 1ндет тарап кеткен тэр1здд - улкен де, Kiuii д е т а ч ер тец п ж е п ж ары м га белпленген тетенш е мацызды 1с к е ул п р е алмай кдламыз ба деп к р р к д т , содан аздерш е т и е а жартымсыз улестерш жырып алып калуга асыгуда. Куннщ сэу л еа пердеден erin, аптап ыстьпымен ж аты н бе л м еш д е ш ы ж гы р а бастады . М ен, е сте, тацры сэ у л е ш там аш алап е р т е т ур ы п е деттен гем , 6ipaK, бул ж ол ы ж у к а KipAiKTi ба сы м а б у р к е н т , сон и н , к у ц п р т аясы н да кем1ле т усш ж ата 6epriM келдд, iuiKi сырымды а б а й сы зд а аш ы п к,алып, ез1мд1-ез1м оп асы зды кден э ш к е р е л е п ал м ай ы н д е п к,орк,тым. Е ге р е й тс ем , онбайтыным кдк, Э й тсед е, онын, кандай ерескелддп бар? 0 з г е ж уртган м ен щ н ем артык,? К улл1 кауы м га ез1мдд карсы крйып к,ажет1 н е? О л оцбаганнын, к д о ы р ы н ы ц e3i д е ел1м ж азасына татырлык, болмады ма? М е н асы гы с к тн д д м де, ке ш е ге шык,тым. Ш амамен 6ip мильдей ж ер ж урген соц, жазалайтын ор ы н га д а ж е г п м . К,апырык,тан д ем ал уы м к^ындай ба ст ад ы , аб д е н biFbip кдллган ж укт1 у с т ш е н аудары п тастамак, болган ш л кусап ею иыгымды ез-ез1мнен кчк,ацдатып келе ж аткднымды да сол арада байкдп каддым. Ж иналган адамдар: — Опасыз, опасыз! — деп бакдфып жатыр екен. Кун ш айдай ашык, каглмыскердщ ж азасы да ашык, кундей ам-айкдш болатын. Bapi дурыс, 6epi зацды. К ак жуз!нде ш а и м д е й булт карщбейдд, к ун к е з ш е кдглаудай да дак, тусп еген . Ж и ы н топ eAipin, ею лен е кеп шулайды: \"Опасыз! Опасыз!\" Кднш а дегенмен, тыныс алудьщ e3i тым киындап кетп. К,ай ж а г ы н а буры лсан , да, э л д е ю м ш ч б е т ж у з ш е ■ прелесщ. К ара, а к, к,он,ыр — барлыгал д а ж аппай тамак, yA ecripin ж аткандай ентелейдд. М ойьгадарын созы п, 6api д е iA repi ум ты лады . ¥ й к ы сы канбаг'ан сол д аттар алга ешюмдд ж 1берм ейдь Ж и ы н — ж арты ш ецбер етш Kepin тастаган ар кан га TipeAin ток,тап тур. Bi3 сонда устон зден т ан е кар ап тур ган аспан га кудды 6ip кан теп л етш ш 6iAin кум арты п, ау зы н аш каракуана аш ы п турган кэду^лп кутырынган жарты ай кусап керш ген шьтармыз. Мен
ЯПжгшш ы р ы м ш ы л б а б а л а р ы м ы з д ь щ aiiFa к д р а п cofuc п е н кпыншылык,тарды куш бурын болжай бмгендцтн ес!ме алдым. — Кдндай там аш а к ерп п с! Б у и л саткр 1н дарды д а р Fa а с у керек! — деп, менщ кдсымда турган Kici тем екш щ т а б ы н а н са р р ай ы п к е т к е н TicTepiH ак ,си та к е р с е т ш , ш аттана айкдй салды. Б ет-аузы н м ы ж ы райты п, кдфы лмаган и е гш кдсы п-кдсы п к,ойды. — Х ал ы к, кдлай к е п жиналган! BipaK, ен, кнгзыгы... эй , н егы п ун ж ы рр ач т усш тур ? Ол, бе л и м , д о сь щ uibiFap се н щ ? — Ж ок, — дед!м, — м енщ досым ем ес ол. Ж а й энш еш н тацертецнен 6epi сезге заукдш жок, Ж ац а танысымнын, кещ л куш курт тем ендеп кетп . \"К ещ л ш ек кдншык,\" деген дей б!рдемеш мыцк, е т п де, Tepic кдрай берш он жагындары керппсш е д е сол сезш кдйталап ай тты . О л , TinTi, т о тт а н ы п к е т к е н TicTepiH б а р ы н ш а к е р с е т ш т у р ы п ы рж и д ы , с е й т п д е к д т ар ы н д а т у р Faн и сш щ иыгынан кдпсыра кушак,тап алып, бар даусы м ен барк, ете кдады. — Ив, тамаша керийс! — Опасыз! Опасыз! — деп, жиын-топ ж ары са айкдйлап гуж-гуж етедь Ж азал ан аты н адам ньщ б е т ж у з ш м е н т е к сон д а FaHa дурыстап керддм. Бш ктеу ж ер ге шырарып бараш а байлап тастапты. Куннщ cayAeci тура бетш е тусш тур са да, кезш тайдырмай, дэп б 1зд1 м у а р к е п тур ган адам ш а мны ты нан кул ш кррайды. С о л кезкд растан ке ш н м е н е з 1мд1 6 ip турлр ы щ айсы з сезш ш кдлдым. Э б д ен ы за щллран итш т у р а к е п к утан адам к усап дэл кдз1р бай лауы н ан босан ы п кетш 6i3re кдрай т а п бер ет!н сияк,танып KepiHAi. Т ап со л зам ат т ац е р те ц т е с е п м д е ж ата берм егеш м е еюндДм. С о л сэ т ге кез1м, кенет, кн ф ы нбаган керппме т усе кетп . К^рлмыскердщ кул1м арегенш е ж ауап кдйтаргандай п с ш кнппырлатып, гаж ш ш т у р екен , coFaH K03iM т у е й де, ез1мдд к д у ш о з сезшдДм. М ы н а ы ры зрысы таусылран адам алда-жалда 6i3re тура умтылса, керппмнщ м е т KppFan кдлары кдк,-ты. К *ллм ыскердщ 6i3re д еген еш п ендш гш , тэкаппар ж ы м иы сы н кдтты ж ек Kepin кдлдым. ©зш не к уп п турганын кдлайша б1лмейд1 ол?
Щсужт Hyfajuke-ym_____________________________ Б1з ге так, 6ip к уз е т п п и т те р д щ то б ы р ы н а кдрагандай кэрайды. CaFaT торызга ауа бастаран кезде жиыннан шыдам кете бастады. Карабинерлер эш келген жок, болатын. Керме ж ш тен e iin к е тп есш деп, б 1здд полицейлер мен солдатгар рана барып т ур Ран. К ун 6ipTe-6ipTe к е те р ш п барады, терге эбден малшындык, Ынтыруымыз мулде ш епне ж етп, \"Саткдын! С аткд ш !\" — д еген д ауы стар да удеп кетп . А ш ты к,та кэрнымызды кдгрнап барады. Кдолмыскер болса, эл1 сол баяры кдлпынша ж ы м иы п кдрайды, мы на керш тур ра н ы н ы ц б е р ш е дан р и за сияк,ты . Ш ам асы , карабинерлер ад е т кешеунгдеп жаткдн болулары керек. К ей ш бул ж айлы е с е к кдлада кец жайылып к етсш деп, 6i3Ai эбден шыдамымыз таусылранша ашындырмак,тэр1здр Аспанньщ тацертецп ашьщгьпы бук1л сол куннщ бултсыз бол аты н д ы р ы н а кеп1лддк е м е с к,ой. K,a3ip в н е аспан ж и е гш д е б у л т белд еул ер ! пай д а бол а бастапты . Bipan, ерекш е ш абытпен шыжрырып турган куннщ кезш ол бултгар эл! бу р к е й крйран ж ок, Bi3 д е, TinTi, салкд1ндык,ты к е ре к етп ед ж . Ж ац а гы булт жолак,тары аспанньщ ж ар асы м ды геом етри ясы н бузыгщ ы рап ж1бердд. Батыекд кдрай сыррып бара ж аты п, булт 6i3re келецкесш сэл рана Tycipin кетп . Ж ардай насырра шауып бара жатгы. 0л1мге кес1лген адам ньщ кдндай KiH aci бары ешкдйсымыздын, е ам 1зд е ж о к , 6ipaK,6apiMi3 кдн кумартып-ак, кдж ып бггпк. — О пасы з! О пасы з! — дегендд соза айкдйлап, жиналган топ гуж-гуж етедь Кзддырма сатушыньщ: — Балмуздак,! — д еген д аус ы шык,ты. — Кока-кола! — дедд OFaH тары 6ipeyi крсанж арласы п. Сауд агер лер м ен кдлтара тусуиплер уакдптары н еш етгазш ж атп аган сияк,ты. Кдзфынбаран к ери п м кд з1р маган бурти ю ы н к,ойды. Б е тш ен акд ан TepiH б е с са уса гы м ен сы пы ры п тастап, кенет ол тамагына суйек турып калган адамша кдш ы на кеп кулдь Bip балмуздак,ты ол екеум1з ортакуасы п сатып алып жедгк. Акдяры, т уе элепн д е полицейлер мен солдатгар крл уста сы п , ycriMi3re ж аты п алып кеп, е зд е р ш е ж ол аша 82
бастады. вб ден ес-тусш ен айрылранша кутырынып, ж ар ты aiiFa украп т р н и п турран й з д щ ж и ы н н ы ц ар асы н а он е ю карабинердщ сы налап юргенддгш кез1ммен керддм. - Тузу турындар! - деп, буйрык, 6epAi ага офицер. Бурк, е тш кднымы з ба ск д Teirri. Азап ж эне он минутка созылды. Э бд ен д елебеЬ крзран ж ур ттьщ м эсел еш б т р ш , 6ip-aK, ты н ы рарм ы з-ау д еп к уте- куте шыдамы таусылган болу керек, ауыстырып, салмагын ею аярына алма-кезек салады. С ей тш турранымызда, топтьщ пш нен кппкентай кдяздыц жыларан даусы шыкды. Ж ш тщ асты нан жугтрш етш, элг! цыз тура aFa оф ицердщ алдына ж етш барды. Крлына устаган 6ip шок, г у й бар. Кдяздыц жолын 6ip солдат бегей 6epin едд, цы лы ш ы н к е те р ге н кдлпы крзралмай турран оф и ц ер оран кря бе р д еп буйырды. Д ал н е д еген ш анык,тап ести алмадым, ей тк е ш е т е алы ста туррам. Кдлздыц ендд аздан соц елетш адамньщ кцсына ур к е жакдяндап, одан баты рды ц ж у зш е су й сш е к,арап тур уы н а бар-ж огы , шамасы, 6ip-aK, м ин ут кетк ен ш ы гар. О й ы баската белш ш туррандыктан, елгмге кесы ген адам кдязды титл байкцмады да. Г ул уста ган кдязга Ke3i к е н е т т у с ш Kerin едд, он ьщ жузш деп ерпил кулю ап-сэтте крлмен сылып алгандай зым- зия болды. Кдтгы толкдлп кеткенддп б ш н ш турды . K y6 ip e rin кдлзрэ б1рдеме дедд, кдяз крлындары гулш он ьщ апары п аярыныц у с т ш е тастады . Кдылмысты ад ам ньщ б а сы сол кезде кеудесш е сылк, тусш кетп . Алы ста туррандыкуан, мен ж ендеп кере алмадым, сонда да оныц ж ацагы жымиысыныц ж ай энш еш н ж асанды екенш , ондай кдялыкдыц оран тек б ц д щ каты гез ж уректерь\\азден крррану уш ш рана кдж ет болгандырьш кдлткдясыз укды м. О л ке зш е ж ас алды. Ризашылык, бнуцргеш ме? Кдпа болтаны ма? Бшчеддм. Т е к байкдраным, ж ы лап ж1берш , а л п кдяз кдйта бурылран кезде, жиынныц да кещ л куш курт езгерш сала бердд. Элдеб1р кд си еп а н ер сен щ ш арпуы ти гендей болып, ж ур е к к е ауы р ж у к ш еге кдлды. Эйелдерддц 6epi орамалдарын бетгерш е басы п алыпты. Б1з, е р ж у р е к е р кектер болсак, тап 6ip команда бойы нш а ютегендей-ак, бастары м ы зды т ем ен салы п, 6ip-6ipiMi3re 83
Ъексутан НфокеЬ-утл_____________________________ п л ы л а т у с п к . ¥ялранддю ме, и м б1лсш... М ен ез4мнщ шепншектеп, куйрьпымды кыскдн куш ушме карай безш ба р а ж атканы мды 6ip-aK, байкадым. BepiMi3Ai д е элдекандай эб1герл ж басты . К ерн ом тумсырынан салып яаберген иппе кайсак,тап кетп. Маган элд ен е айтпак, боп ок,тала бердд де, 6ep i6ip е ш ж ауап катпасымды сезе крйып, турп1дей иегш касыран куш ундемей кадды. 1стщ акдярына карайларысы келмей тур. C ip e, он ы ц д а ж ан д ы ж е р ш е r a in к е тсе ке р е к. BipaK, кашып кетуге кеш болды. Г ур с е т е кадды, 6i3 дел уакды сы нда буры лы п ул1грддк: е з у л е о т з а д акы ры алып тындык, С о л у ш ш келдпс крй мунда. Bip ж агы н да — кршкдял т утш , eKiHmi ж агы нда — шыланган кан мен кум. Сакал-м урты н кы рм ай келген Kici м енщ кдсымнан сонадай ж ерге ьпы п к е т , сей тп де rycKi тамакдан кеышш кдлмайы н д еген бо л у ке р е к, Kepi буры лы п алып зыта женедад. \"Кряак, уйлвп сурет\"', \"Жазушы\" баспасы, Алматы, 1973, 73-77-6. ГИ ЛЬЕРМ О Д Е М ЕЛЛО ГИТАРА АСЫНРАН НЕГР Будан кд>1ры к, ж ы л бурьш гы ол кусал мен д е бугш уйден шыкраймын, ейткеш кеш боп Kerri epi жауын жауып тур, 6yriH редакцияга барудьщ д а к а ж е т ж ок, он ьщ устш е к у й т а к д н д а й к а б и н е п м н е н ш ыкд1ай , \" р о я л ь \" а т т ы м аш инкам ды шыкдллдатып кан а оты р а б е р уге заукдям COFbin Тур. \"Ж а у ы н ж ау ы п турранды к,тан, мен 6yriH уйден шыкдаймын, — деп жазды куйеуш е Кэтрин Мэнсфилд 1918-жылдыц 26-февралында. — К еш ю сш \"Балакайды\" окдш ы н, сон ан сон, саган е з ecepAepiM ж айлы жазамын. Ж е н е ецг1мемдд аяк,тап LUbiFyFa ты р ы сам ьш . О л саган ун ай ты н ш ырар д еп yMirreMiH. Бул э ч п м е м ен щ буры нгы жазгандарыма мулде украмайды\". 84
М ен д е е з эцпмемдд аяк,тап шыгура талп ы н ы п к е р е м (егер, е р т е ме, ке ш пе, эйтеу1р, 6 ip аяк,тап uibiFa алатын болсам). ©йткеш, кезшд1 кдлай ж ум а крйсам, солай кез алдыма А н а Л уи за, ю ш кен та й н егр кдгз Ш и р и нд а м ен мулат Ж о зе баяга кездер1ндепдей келе кдлады; келе кдлады да, ecucri кдрып т ур ган д ай болады. О лар д ан е з ге мектепте, лицейде окдш ж урген кездер1мде, одан кеш н де сапарлас болтан адамдарым кез алдымнан тук кетпейдь К еп жандар, с е з ж ок, е о м д е кдлмай 1з-тузспз ум ы т болып кетп . Кейб1реулер е о м д е ж арым-ж артылай рана кдлыпты. О здердщ мундай ерекш елж ж айлы ойланган- ойланбарандарьщызды кдйдан бглешн, менщ ш е, кейде э л д е ю м н щ eMipi ж ай л ы ж а з у у с т е л ш щ т а р т п а с ы н д а мук^ят кдттаулы ж аткдн бум а-бум а хаттардан repi шкафтын, 6 ip б у ры ш ы н д а ecK epyci3 кдлган б о с TeMip крраптын, кеб1рек сы р ш ертетип болады. М ен эцпмелейш деп отырран бала e3i жайлы ешкдндай ескертю ш кдлдырмаган: ю тэптщ арасы на салып Keirripin сак,таран ж ап ы р агы да, м е н щ устел 1м н щ тар тп а сы н ы ц туб1нде ж аткд н б у м а-бум а ха ттар ы д а ж о к , М е н , Tiirri, он ы ц eMipi ж айлы д а ж арты м ды е ш н э р с е б м м ей м ш . Т е к оны ц, afrreyip, eMip су р г еш н рана б1лемш. О л кезде жеттден аспаган шары-тын. Тан адай K63i етю р, ж1бектей жумсак, api крю, кдп-кдра кдгскд тулымы бар, элж уаз, галддреп турран бала едд. О л к ене архитекгурамен сальшран уйде турды, уйлерш щ подвалы мен верандасы бар болатын, верандасыньщ e3i жалтыраган кд т-к д 1зы л агаш баспалдагы ба р д э у ф асад гы ц бугал вне бойын алып жататын. Уйдщ кдсында кеш е ж агы н аласа рана кррш аумен крргалап крйган KimiripiM бак, б а р болаты н. Д э п с о л ашык, верандада, иэ кещлдд бакуа, н ем ес е к е н е ар хи тектур алы уй д щ бутал айналасы н ор ал ж аткд н кум дауы т кен, аулада тац ер тец де, т уст е н ке ш н де, б у ю л KyHi бо й ы сол бала ж алгы з e3i FaHa ойы нш ык,тары мен о ц а ш а ойнап ж ур етш , кдлайы солдатгарын жак,-жак, кдш езар а сорыстыратын, пластмассадан ж асалган а в то м о б и л ьд е р т крлы мен HTepirr желдей жуйткггетш. 85
Ъекгутлн НфуАе-укы_________________________ Э к е а мен ш еш есш щ жалгыз улы ecTin ein6ip дос- ж арансы з ecin жатты, ейткеш оныц ата-анасы кеше балаларынын, айткдн былапыт сездерш бщдщ баламыз сияк,ты жак,сы т ер б и е к е р ген бала е с п м е у г е т ш с деп есептейтш ; езш щ дацкрыз солдаттарынан, олардьщ атыс- тарты сы жок, согастары нан, em6ip кд уш аз автомобильд1 куалай б еруден , б эр ш ен буры н не ешк1м ж ауап кдтпайтын, не енггемеден ж ацтарыкрайтын ез даусынан- ак, мез1 боп, бала кейде кепке д е т и ун а з , кцмылсыз кдлкцып отыратын да кдлатын. Дэп сейтш кециин маужыр муц басып, кумныц успнде кдым-куыт шашыльш жаткдн ойыншык,тарын туцриык,кдра кездер1мен селсок, кэн а шолып отырган 6ip сэ-пнде балага негр келш тап бола кетп. Негр узы н бойлы api куигп, жалпак, бетп жайдары ж у з ш е к е з ш агы лы сты рган аппак, TicTepi ж арасы п тур аты н ж а с ж т т едд. О л баланьщ алдына тап сол куйш де келш т ур а кдлды. К е ш е ж а к у а га кр рш ауга суй ен ш туры п н егр ж т т алты п п е к п гитарасы н ш ерте женелдд. Бул зэ ц п кдйдан ш ыга келдд? Аппак,T icri, жалпак, б е т п , жайдары жуздд кдра денел1 адам кдйдан пайда бола кетп? О л ж агы н бала б Lae алмады, бглуге ы нты кдады да. Ш ындыгында, гитара асынган негрдщ пайда бола кету!н д е бэл ен дей купиялык, жок, ед1: ба р болтаны тек кдш ап KOMip толты рган е т е п кдязранга д еш н о сы уй деп Kip ж уа ты н ай ел кр рш ауга су й ен ш тур ы п кеш еде кеп п бара жаткдн таныстарымен ацпм елесе кеткенд) унататын. Туп-тура сол куш тусте гитарасын дьщрырлатып келш алгт ж а с н егр Kip ж уу ш ы м ен се й л е се кетк ен болатын. Алайда, бала ол жардайдыц 6apiH егж ей-тегж егЫ yFa алмады, украм д еп ой ы на д а алмады. БалаFa бу л кэддмп в сем capbiMFa украйтын, ты м алдамшы, ты м гажайып купия н э р с е бол ы п KepiHAi. Б аланьщ к е з алдына ал п са га м сарыныш тан саргайып, аяз кдрыгандай ещ кдшып, жалгаздьпрган эбден кдлжыраган сэтшде; ол тупл, буюл ауланьщ ; yHCi3 мы лкду ойынш ык,тардыц д а мулдем inn пы скдн кезде пайда бола к е тп . О й да ж окуа кдрсы алдынан зор денелт, куигп негрддц со за кулген KyAidci гнтараньщ 86
Ш омпиш асем, кецыдд, сы цгы р-сы цры р еткен уш м ен кдбаттаса шыкцы. Э лл ун сикырлап алгандай аузын ашып танданьш, квз1 ш арасынан шырып кете ж аздап бакдф айы п, зэйтун майыньщ улкендеу кдлбырынан крлдан ж асап алган гитарасы н тарты п тур ган н егрге кдрай 6ipTe-6ipTe жакдандай берд1 де, 6ip кезде бала оныц бетш е кдрап кдлшиып кдтгы да кдлды. Кдлбырра так,тайдан K ecin мойын жалгапты, оран нагыз пиек болмаганмен, аспапкд такдан алты сымды устап тураты н б1рнеше кулак, орнатыпты. Кдтты тартып буралтан сымдарды кдп-кдра саусакуарымен б1рде баяу, б1рде екпш дете кдрып, о , со н о у тещ здщ арры бетш ен элдекандай ке м е н щ тр ю м ш е салы п екел ген , iuii 6ip кезде сары алтындай майга толы кдлбырдан кдндай ражап ундер шыгарады десещ ш! Бурын тек оцаш а ойнап дардыланган, еш кдш ан кдсында cepiri болып кермеген балара дэп сол к уш улкен дос пайда болды. С ол куннен бастап элп негр балара ун еш туе ауа келш туратьш болды. Кррш аудьщ кдсы на келш ж ен д еп ж айгасьш алады да, гитараньщ кдтгы буралтан ж щ ш ж е ш ектерш 6ip-6ipAen термелеп ш ерте бастайды, оны керген заматга- ак, бала д а т а с кррш аура кдрай ж уп р е д р со н ь щ у е т ш е ш ырып алы п н е г р д щ ги т а р а ш е р т к е н к,ап-к,ара саусак,тарыньщ крмылына т э н п болып, езш -ез1 мулде умьпып, суйсш ш тындайды. Б1раз ш ерткен соц токуап, зэц п балара кдрады, с е й т п д е к ун н щ ш уры ласы нда желб1реген жалауды елестеткендей етш барынша риясыз жымиды. Бала да KyAiM cipen ж ау ап кдйырды. Сод ан кей ш бала одан 6iArici келгеннщ бэрш сурады, негр бэрш е ж ауап бердд, е з к е з еп келгенде о л д а баладан бэр ш сурады , кдлайы солдаттары туралы, ю ш кене ойыншык, машиналарын жарысгырран кездеп жещстерД жайлы — бэрш де туп- тугел сурады. Баланыц шын кещ лмен ж ауаптасуында, гитараньщ сы щ ы рларан се р ге к унш д е, н егр ж п тггщ сыкдллык, аткдн к ул ш ан д е — сон ь щ бэр ш д е д е таза, акдейДл д осты кзъ щ Heri3i жатты. С уй сш ш тыцдайтын балара крлдан ж асап алган 87
Ъексутан Нфкеке-укы____________________ гитарасын ш ертш б ер у упин кррш ауга асылып кулш турган зор денел! зэцпш 6ip куга баланьщ meineci - сен ьо ра кездейсок, байкдп кдлды. Негрдд сеньора ке л е а KyHi де, одан а р ™ к уш д е эдеш келш кердд. Сон ан со ц ™ тунде сеньора к уй еуш е адам шошырлык, жацалык,тыц б етш ашты: негрдщ кдцгы бас кдракдиы екенддпнде дау ж ок, уй д щ ман-ж айы н алы стан эбд ен ке р ш алмакдпы, ацкду бала бугш папам мен мамам кинога кетп деп айта салган 6ip к уш уйдд уп теп к е т у уш ш , сондай с э т п кезецад купи, бакцъщ крршауы кдсында баламен кдсакдна кешке дешн ойнап ж уретш болу керек. KeAeci куш езш щ метр1мдд, ш ат кулюсш сонадайдан керсетзп, крлдан ж асап алкан кдлбыр гитарасын балага ш ертш беру уш ш крршаудыц кдсына зэцп келе берген кезде, оньщ ж аны на полицей ж етш келдд, тацданып epi крркы п баланьщ кез1 ш арасынан шык,ты, полицейдщ кдй жак,тан ш ы га келген ш д е ж ен д еп а щ а р а алмай кдлды. П олицей зэцгш щ кдсы на келш токуады да, ж ай гана крлын он ьщ иьпъш а салды, с а й т а д е негрдд вз1мен 6ipre ертш экета. К еп кундер е г о . Алгашында бала элдеюмдд кутш ж урген ю сш щ кдлльпъш ке р сета: аула мен бакдыц шпн унем1 ерсш - кэрсы лы кезш , кррш аудьщ устш ен асылып кеш еге кдрады, гитара асьшган негр кдй жакдан шыга келер екен деп минут са й ы н ел е п зум е н болды. Содан кеш н 6ipTe-6ipre онын, бадана кездер1 байыпты куйте тусе бастады, сейтш крю буйра ш ашты алж уаз, нэзж бала езш щ жасыл пластмассадан ж асалган автомобилше, Кызыл ж эн е кеплддр мундир киген кдлайы солдатгарьша кдйтадан оралды. BipaK, 6 ip KyHi оны Kip ж уу ш ы ай ел е зш е ш акырып алып, элдекандай купия кдстандык, ж асайтын адамньщ сы к д ы ты м е н сы бы рлап: \"Ш ш ! Д абы рлам а, — дедд, — кэтгы сайлем е, се н ьо р а e c r in кряды...\" Бала, элг1 ун ем 1 к р р ш а у д ы ц к д сы н а KeAin ги тар а ш ертетш ж т т а умыткдн жок, па? Банде ме? A e r 6 ip i кдлм ай м а за сы зда н ы п , K83i алакдндай боп бакьф айы п, бала Kip ж ууш ы н ьщ с е з ш ба р ы нтасын салып тьщ дады .
УЛомпыш Есшде ме? Kip ж уаты н эйел еткен туш негр ж т т г щ осы уйге келген дИ н айтгы . Тур м ед ен шыкддлы к е п болыпты , 6ipaK, сеньорадан крркргп келмей жур1ггп. 0 т к е н туш баланьщ жагдайын сурап, крштасып кету уш ш гана согыпты, ейткеш бупн тацертец Трансвальга шахтага барады екен. О, кудайым-ай! 3apeci кдлмай крргщш отырып, жан- ж агы н а жалтак,тап а с а 6ip сак,ты кден Kip ж у у ш ы э й ел балага баягы таныс гитараны алып керсетп . Дэп сол баягы туркы, зэйтун майын салган дэу кдлбырдан ж асалган гитара. Ж укд так,тайдан м ойы н орнаткдн, к д п ы тартылган ж щ ш ж е алты сым im eri бар. Шш! О сы гитараны берш кету уш ш ол осында келнгп. Ш ертш уйренсш деп балага т а ст а п к е тн гп ... О н ы 6ipaK, Kip ж у у ш ы э й е л ба л ан ь щ крлына бере алмайды! Кудай оньщ бетш ары кылсын, кездейсок, се н ь о р а к е р ш кдлса н е болтаны! О н а н д а Kip жууш ы эйел ж ексенб! куш уйш е кдйткднда, ез1мен 6ipre ала кетзп шоланга апары п бул гитараны тыгы п тастайды . Алайда, 6ip гажабы , ж е ксен б 1 к у ш Kip ж у у ш ы э й ел гитараны тыгып крйтан ж ерш ен кднша 1здесе де таба алмай-ак, крйды. Т аба алмады, соны м ен тынды. Уйдщ астындагы ерм екнпнщ торы эбден ш ырмап тастаган подвалдьщ т у к т р ш е Kipin альш, у й ш п ж аткд н бос бетелкелер мен есю жэпйк такуайларыньщ ортасында отырып ойнайтын жарасымсыз эдетке баланьщ кдйдан у ш р боп алганын сен ьо ра да, Kip ж уа ты н эй е л де, баскдлар да тук тусш е алмай крйды. Адам бары п кдрай алмайтын, тек кдна баланьщ нэзж д ен е а азар сиятын бурыш кд тыгылып алып, оньщ сол куннен бастап кдндай ойын ойнап ж ур ге н д и ш акр ф ы е ш ю м бгле алмай-ак, крйды. А л бала болса, о, ол е з ш щ купиясы н, куп и я болганда да тацгажайып купиясын еш нэрсеге бола жария етпес едд. \"Крнак, уйдем сурет\", \"Жаэушы\" баспасы, Алматы, 1973, 92-96-6.
Ьексщтн Нф>1свке-шы___________________________ САЛ ТЫ КО В Щ ЕДРИН ор ы с ж азуш ысы К.ИЯЛИ К.ОШКДР Ш ыгармашылырын елец мен рецензия жазудан бастаган , 6ipaK, эд еб и ет т е са я с и -эл е ум е т п к сатиран ы ц тец д е с1 ж ок,, in e 6 e p i р ет ш д е тан ы л ган М и хаи л Евграфович Салтыков-Щ едриннщ туранына 150 жыл толды. Kp3ip б у л мушелдд кун б у ю л ел1м1зде атальш етуде. Калинин кдласында осы нау тамаша суреткерге арналып м узей м ен еск е р тю ш ашылмак,. Б аскд да б1ркдтар шаралармен 6ipre жазуш ыныц кеп томдык,шыгармалары басылып шыкдак, Мушелдд кунге арналып С С С Р Улкен т е а т р ы н д а с а л т а н а т т ы к е ш е т к 1 з 1л е д 1. ByriH 6i3 жазушыныц 6ip ертеп эцпм есш жариялап отырмыз. Буры н-соцры у й крйлары \"ерпсп\" болып кердд ме, жок, па — ол ж ай ы н да тар и х т у к айтпайды. ©те ер те кездерддц езшде-ак, патриархтар крлга уйреттлген крй отарларын бага бастаган, кейш , буюл 6epri расырлар бойында, крй кудды 6ip адам кулкдлны у ш ш арнайы ж араты лган ж ануар е с е б ш д е б у ю л ж е р б е т ш е к е ц ж ай ы лы п кетедд. Адам баласы кр йд ы ц е з ар а 6ip-6ipjMeH тж ел ей байланы сы жок, тольш ж аткд н айрыкдна тур лер ш ж асап шырарады. Bip TypiH етт у ш н , ею н и п сш м айы на бола, уш ш ппсш жылы тонына кдрай, тертш ийсш epi мол, api жумсак, ж ую ушш багады. Уй крйларыныц ездерь эрине, \"epiKri\" ата-бабалары ж айында тук бшчейдд д есе д е болады, тек жарык,дуниеге келген сэтгерш де крйдыц крй турш е жатса, ездерш соган T0H6i3 д еп тусшедд. С о л са т крйдыц ж екел ей тарихы ны ц басталу кез! болып табылады, оныц e3i крйдыц есеюш е орай б1рте-б1рте к у ц п р т тар та бередд. Сонды кдан езш е \"ж е\" деп берген nie6i мен жемш ен езге епггецет есшде сак,там айты н, тук т1 сезб е й т1н крйлар рана нарыз \"даналардьщ\" санатына крсылады. Эйткенмен, бале мен жала жабысайын десе юмге ж абы сп ай ды . К ун дердщ кун ш де 6ip асы л кршкдр уйык,тап ж аты п т у е кердд. Т усш де ж ей тш ж ем ш ен баскд 90
да б1рдем ет керген болу керек, ейткеш урейленш , кез1мен элденеш 1здегендей; ояна сап ж ан-ж ары на узак, кдрады. К,ошкдр т у с ш д е н е к е р г е н ш eciH e т у а р м е к бол ы п байкдды. BipaK, кудай та с т е б е с ш е н урранда, т у к т е Tycipe алмады. KyM ic сэулем ен кем кер1лген алдекандай кечш тЩ тен баскд еш тем е есш д е кдлмапты. Айкдлн пошымы да жок, элп куш е кещстйспц булдыр елесш ен е з ге алденендей кескш , 6ipAe-6ip Tipi б е й н е болсайш ы ... — Саулык, ау, саульщ! М ен т уо м д е не керддм осы ? — деп сурады кдсында жаткдн румырында туе керм еген крйдан. — Ой, суайт, уйык,тасацш ы! — деп саулык, ур сы п тастады, — с е т сон ау тещ здщ арты бетш ен туе керш , сэн крй льпы н к е р с е т сш д еп алы п к елген жок,! К рш кдр асы л тукдямды агы лш ы н м ер и н осы болатын. Помещик Иван Сазонтыч Растаковский оны б1реулерден кдрып-сорып т у а р г е н ак щ асы н а са ты п алган ж а н е о н ь щ болашарынан улкен умет куткен. Ол, эрине, тещ здщ аргы бетш ен оны акд!дды урпак,тар т уга эс ы н деп экелген жок, ез крж асы на биязы жундд крйлардыц тукдш ы н ecipin береш деп экелген. К,ошкдр алгаш мунда келген б егге е зш жак,сы ж агы нан к е р с е т е бглдД. Е ш н э р с е ту р а л ы ой л ам ад ы , е ш т е ц е г е кдаы кдады , Tirni кдйда, н е у ш ш экелгенш д е сурамады, те к уйренпш еп е з TipmiAiriH рана бглдд. О л к р й д егеннщ н е екен1, о н ь щ к д н д а й п р а в о л а р ы м е н MiHAeTTepi болаты нды ры ж ай ы н д а а зд ы -KenTi yriT -н а с и х а т жумыстарын тарату турман, ондай мэселелерге бола басын кдтыруы керек пе, жок, па деп те кудпетенбейтш. Оныц дал сол м ш езш е Иван Сазонтычтьщ e3i рана с у й с ш ш к,о йм ай, KepmiAepiH е р т ш э к е л ш : \"MiHe, кдрандаршы!\" — деп шатганатын. С е й п п ж ур ге н д е к утп еген ж е р д е мы на т у с п кердД... О ны ч кдндай туе екенш кршкдр тубегейлл туеш е алмады. О л т е к е з TipuiiAiriHe э д ет т ен т ы с элден е, ал декандай ур ей л р м учд ы сары ны ш арал аск,аны н рана сезд к Байкдуынша, туратын кррасы да, ж ейтш жем1 д е бурынры, б1рак,оньщ 6ipi де ж анын ауыртпайтын сеюлдд. Алж аскдн 91
Ъвксутан НфЪЬ-улы_____________________________ немеше кррацыц ш ш д е ерсш -кдрсылы тецселш, бар 6iTipreHi мацырай бердд. — Тус1мде мен не керд1м? Не кергешмд1 ту с ш д1 р с е ц д е р п п ... BipaK, оныц урейм унш е крйлар титгей де жанашырлык, бьлддрген жок, кдйта оны акылды, ойш ы л деп мыскылдап келекеге ушьгратты. Ол сездердщ крй ттлшде мулдем курдым ма1ы н алар ы б а р к е р те д ь .. Бул туе к е р е бастатаннан 6 e p i саулык,тар бурынгы малин кршкдрды кеп ойлайтынра айнадды, ол буларды табандай т ер т ж ы л бойы ты пыр е ти зб е й билеп к е л т ед1; акдфында кеп ж ыл бойга епцрген кдометз ушш асханара бараты н болып белг1ленд1 де, содан кдйтып оралмады. (Тек табакдэ салып кржайынныц ушне кдрай салтанатпен асханадан алып шырып бара жаткднын 6ip байкдп кдлысты). О л ол ма, ол нарыз кдозметше мукцят кршкдр едд рой! Ол еш кдш ан еш кдндай туе керм ейтш , бойын белпс13 урей билемейтш, ез жумысын эркдшанда крй е р еж е с ш е сайм а-сай icTeirriH — баекд дуниеге басын кдтырмайтын, кдрашы ендк Сол егде тарткдн, эбден сыннан еткен кдгзметппш босатып ж!берш, оныц орнына кдйдагы 6ip сэнкрй, кцялшыл, ертеден кеш ке дейш б1рдеме деп м ацы рай б еретш 6ipeyAi бел1тлеш 1, ал соныц аркдсы нда саулык,тардыц 6epi кдгсыр кдлды. — Bi3Ai4 ту к д ш ы м ы зд ы б у л н а к у р ы с жак,сартып ж ары тпайд ы ! — деп саулык,тар бак,ташы Н икитага ары з да айтты, — бул мещреуге бола Иван Сазонтычтыц алдында б1здер ж ауап 6epin ж у рм есек ж ар ар едй — С аспандар, суйюмд1лер1м! — деп, Н икита оларды сабырра шакдхрды, — ертец оны тыкырлап цыркдмыз, с о н а н с о ц кд лакд йм ен с аб ал ай м ы з — ж1бектей рып шыгарамыз! Алайда, Никитаны ц у м т ацталмады. Кршкдрды кдфдты, сабады, 6api6ip ол дел сол туш тары туе кердт С ол куннен бастап о ны ц туе Kepyi ты м ж ш леп кетгт Аярын бауы ры на ж и я крйса болтаны — кунддз бе, тун бе, он ы сы н а кдрап ж атп астан кдлрып кететш болды. Кдлай к е зш ж у м а крйса, солай езгер ш сала бередД, TinTi Typi д е к рйга украм ай кетедД, бурынгы кездерде 92
\"министр\" аталтан кдрт мужьщ гардыц ещ кусал байсалды, байыпты бола кдлады. Д ал сол кезде кдсынан гам етш бара ж атса да: \"М ы на кршкдрдыц орны крй крра емес, бутан бу рм и стр бо л у лайык,!” — д еп е те т ш ш д е д а у ж ок, С отан кдрам астан, кдз1р к е р г е н тус1мдд кдй та eciM e туар еш ш ш деп e3iH -e3i кднша кдмшыласа да, текк е зая бола бердд. О л тусш д е к ез алдынан Tipi бей н ел ер м ен rypAi су р е т те р е тк е н ш б1ледд, сол арды к е р г ен д е о н ы ц кец 1\\ к уш ке р е м е т кетер щ га к уй ге келедд; 6ipaK, со л се р г е к куш сап басылып, алп эдем1 бейнелер мен суреттер белгкпз ж акда жок, болып кеткен соц, ол кдйтадан кэд1мп кдтардагы крй кдлпына туседд. Бурын ол езш щ кршкдрлык, кдязметше кулшына гаргаетш, ол Kp3ip есещ треген, элдене 1здеген, 6ipaK, н е 1здейтш ш e 3 i д е бглмейтш 6 ip сумдык, халде болса, оны болашакрга кдр а пы ш ацтан баскд не кутсш ?! Т уе Kepyi ж ш леген сайы н крш кдрды ц толкуы да к уш ей е бердд, Еш ю м нен ж ан аш ы р лы к,к ер ген ж о к , ж ау ап та ала алтан ж ок, О л ж акдш дап келе ж аткднда крйлар к,оркдс,анынан 6ip-6ipiHe т ы гы л а т у с е т ш д 1 ш ы гар д ы ; К рйш ы Н икита, cipa, 6ipAeMeHi с е з е т ш сияк,ты, 6ipax, сы р бермейдд... Кршкдр, бэлгам эдеш д е болу керек, ертеден кдра кеш ке дейш уйыцтай беретшдд шырарды. Кудды тусш де тарткдн TaiTi сез1мдердд ац еай б е р е т ш сияк,ты... Дегенмен, ол кун еткен сайын элареп, эбден куш кдш ып K erri, акдярында адам айткдысыз арык,тараны соншалык, оны кергенде жещ лтек саулыцтар ашыцтан- ашык,езара куцгалдесе бастайтын болды. Ж умбак, сы ркдт бойы н баекдн сайы н он ы ц б е т niuiiHi бай ы пты керш ш , салм ак,ты к е ш п к е к е л е б а с т а д ы . О ран б арл ы к, крйшылардыц ж ан ы ашыды. О н ы ц адал, акдсещл крш кдр екенш , 6ipaK, крж айы нны ц у м т н акдамаса, ж е к е басы н ы ц кш асш ен емес, тек осы 6ip бакдгтеыздыккд уш ы рап кдлуына байланысты ацтай алмайтындыгын 6api де бдлетш. Иван Сазонтычтыц e3i де крш кдрдыц кдшалысына жанашырлыкрен кдрады. М ундай жумбак, жардайда ец 93
Ш сутт Н ^ж Л г-м _________________________ дуры с ш епнм сойы п тастау екен ш Н икита крйшы элд е н еш е е с к е р т а , 6ipaK, Р астак овск и й ол усы н ы сты габандылыкден тиып тастап отырды. — Акдгаларым ж ы лап к е т а , — д ей тш ол, — мен онын, T e p id уш ш тел егем жок, крй. Мейл1, е з ©AiMiMeH елсш! Сейтш жургенде ацсаган сэт те жарк, e ra . Дала жайма- шуак^анып, ай шугыласына шомылган мамыр тыныштыкда бегтп турган тым ырсы к,дуниеде мулгш кеткен т ек адамдар гана емес, бугал табигат сикырлы мелшшсте едг К рш кд р кр расы ндагы лар тугелдей уйкд.1 куш агы нда бола-тын. Саулыкуар бастарын салбыратып крршаудьщ кдсында мулгш турган. Кршкдр крраныц ортасында жалгыз жаткдн. К енет ол урейлешп, кдргып турегелдг Аяк,тарын тузеп, мойны н созып, басы н ж огары кетерд1 де, буюл тула бойы кдлтырап кетп. Элденеш андып немесе тьщдап тургандай куйде б1рнеше минут селт етпей турып к,алды, с о н а н с о ц к у п т , к е ю р е п н ж ар ы п ш ы кдан жантурипгерлж унмен мацырап яаберды. Сол жанталас унд1 ecrin саулыкуар оянып, крраньщ ектнпп жагына кдрай ур ке женелдь К узе п ш и т те оянып кетш, дурлж кен отарды тэртш ке кел-прмек бо л ь т эупыдей бастады . А л крш кдр ол э у р е ш ш к т щ 6ipiHe де кещ л аударган жок; бутш дей ез1мен e3i болып кеткен. С ен ш бара жаткдн жанарына 6ip сет тусш де керген Terri купиялары ап-айкцш жарк, етш шндь.. Кдс кдгымнан кеш н ол соцты рет алкш дь Одан кейш аяцтары ыркцгаан тыс баурына кдрай бугш п, жансыз денес! ж ерге дуре кулады. О ньщ елй.пне Иван Сазонтыч кдтгы кдйгырды. — Кдндай ce 6 e 6 i ба р м уньщ ? — д еп екщад, - кршкдр кэддмп крш кдр сияк,ты едд, к е н е т б1рдемеге к ез1ккендей болды... Н икита! С е н е л у ж ы л крй бак,тыц, сондык,тан бул тукцгмныц не жамандыгы барын бглетш шырарсыц; айтшы, бутан не беле болды? — Ю м б1ледд, т усш д е \"ерпсп крйды \" керген болар! — деп ж ауап кдйтарды Никита, — тусш де керерш керш алып, 6ipaK, со н ы ц н агы з шынды гы кдлай болатыны на миы ж етпеген шыгар... Э уелде соны зарыта сагынды да, 94
акдф ы нда елш ты н ды гой. Кэддмп адам ©MipiMeH б1рдей д ес е болады... BipaK, И ван С азонты ч ep ire к е те т ш эц п м е д е н бойы н аулакдсд салды. — Бул 6i3re будан былай сабак, болады !, — деп Н икитаны мак,тады. - Е гер ба ск д ж е р г е т а п келсе, бул кршкдрдан, белю м, е ш и т у а р м а едД, и м бьледд, ал б1здщ булж ы тп а й ты н зац ы м ы з 6 ip e y FaHa: е ге р с е н кр ш кд р екенсщ , баскд кдллтыц-сылтыцды былай таста да, сол крш кдр куй щ де кдл. С о н д а к р ж ай ы н ы ц а д а ж акр ы , е з щ е де жак,сы, м емлекетке д е ттм дд. Ш еб щ де, ж ем щ де, сурлемш де ш аш етектен. Саулык,тар да саран мешрл! келедд... С ол ай е м е с пе, Н икита? — Дэл солай, Иван Сазонтыч! \"Кдзак, эдебиеп\", N4, 23.01.1976-жыл. Ф.БЭКОН 1561 -1 6 2 6 Ф рэн си с Бэкон — X VI расырдары авылшын философ ы. Алайда оныц ой-шк1рлер1 б1здщ заманны ц болым- 6iTiMiMeH ел1 ун д ес. М ы н а узшддлердд окр ш к е р ш , оран окырмандарымыздыц ез1 де к ез ж етю зе алады. ...Кдртгар езгелер м ен мемлекет ж айы нда элдекдйда аз кдм ж еп, е з ба стар ы н Ke6ipeK куйтгейдд. ...Жастык, — екш ш ггщ ордасы. ...Д ет сауд ен е — жанньщ кржасы, ау ру д ен е — кулы. ...OraHFa д еген м ахабб ат о тбасы н ан басталады . ...Туу, балалар — аддмдык, урымдар, ж арату мен туд ы р у — кудайра тэн. ...Хайуанаттардьщ м эц гш п — урпагында, адамддю — дацкдлнда, кразметз м ен ганде. О тбасы ны ц муддеш эрдайым мемлекет муддесш елемеуге итермелейдд. ...М ол байлыкды кузетуге, mauiyFa, мадакуаура болады, 6ipaK, ол еш кдндай д а пайда келтпрмейдд. 95
Ъексутан Нфквке-ут _________________________ ...Кеп адам бэрш де байлыгаммен сатып ала алам деген ойм ен е ц алдымен е з ш 63i саты п ж 1бередд. ...Байлык,б1зге кдлзмет ж асаса — аса жакры, 6 i3Ai билеп алса — мулде жаман. ...С ы й -курм етке ум ты ламы з деп, еркш дш имзден айрыламыз. ...Бакдптыц лэззатын тэту — аса улкен игш к, ал езгеш бакдпты ете алатын мумкшджке ие болу — одан да орасан игш к. ...Б асы на би л ж крнгандар аспандагы денелерге украйды : кднш а ор аса н кур м етке белен гендер1мен, ездер 1 6 ipAe-6 ip сэ т тыны м кермейдд. ...К у рм ет сан турл1 м ем л екетте керсеттле бередд, ал мадацтау тек еркш мемлекетте болады. ...Халы кдъщ уш н д е кудай га т э н елдене бар, эй тпесе сон ш ам а сан турл1 к е п адам б 1рауы зды бола алар ма е,дд? ...B i3 т а б и г а т т ы ц ы ркды м ен с е й л е й м ! з , 6ipaK, эд еттен геш м 1зш е ic кдтламыз. ... Б1реудщ акдлмакдыгы — б!реуд щ бакдлты. ...М ен щ ойы мш а, бакдлтгыц е ц 6 ip MaiprayFa тураты н ж ер 1 — ез1крнганадэлшьщешкрйсысынатура1ргамайгьщадлы. 1штарлык, тыны м дегецад б 1лмейдд. ...1штарлык,ты ельмнен е з ге еш теце кдйырымдылыкден б т с п р е алмайды. ...Ескенддрдщ уйкдл мен махаббат ел1мнщ кепш д е г е т — ете терец акцкдтты айткдны. ...Тек едтлджтщ бар ек ен д т н е бола гана адам адамга — кэск,ыр емес, кудай. ..Дадлддк кдра пигылдарды к ур та алмаганымен, оныц зиян жасауы на ж ол бермейдЕ ...Устамдылык, та ерл ж ж асауга ж ум салаты ндай куат тьлейдд. ...Барлык, абы р ой д ы ц непз1 — турацты лы к, ...О к,у - д ан а л а р м е н с у х б а т т а с у , ic кдллу - акдшак,тармен ж уздесу. ...Олем нщ кдмы н кудай жейдд, се н отанынды ойла! ...Туйык, адам бей тан ы с Kici тэр1здЕ ...Ец ж ан турнп гер жалгыздык, — ш ынайы достары цны ц жокдыгы. 96
...Опасы зды к, у ш ш лайык,ты ж а за — д остар ы ц на н айрылу. ...Ю мде-ю м б 1р еу м е н ж ак е т а д о с б о л са, е з ш е ж а ц а мшдетгер устегеш. ...Ж ацан ы ц 6ap i ылри да р е ш ш а з бола бермейдд, ей тк е ш ол буры н нан барды к цратады foA. ...Барлы к, к у ш те у ш ар ал ар ы тьщ ж ам анды к,тар т у га з у м е н кеселдд. ...Тек ы за м ен у р е й FaHa куш ж ум саура м э ж б у р етедд. К рт ы гезд/к О ц жаты: 1з гш к т щ 6 ipAe-6 ipi ж ум сак, мшезддлж к у с а л ж ш -ж ш кша/и бол а бермейдд. Ж а з а с ы н б е р у у ш ш ж асалган кдтыгезддк — эддлддк, кдуштен кутылу ушш жасалганы — естш к. Ю мде-кш ж ауын аяса, езш e 3i аямаганы. Ауруды ем деу уш ш кдн агызу кдншалык, кдж ет болса, мемлекет уш ш жазалау да соншалык, кджет. Tepic ж ата: Т е к жырткдгш пен ф у р и я (зулым э й е л FaHa ел-пруге к д б 1л е т п ) . Ж ен тузу адамга кдтыгезддк кдшанда болсын элдеб1р мумкш емес, 6 ip турл1 ойдан шыгарылган жантурлпгер нерседей кершедд. ЭйплШ к О ц жаты: Д ан а адамдар 6ip-6ipiMeH ы лри д ер л ж п й ар л ес шы гады , алайда акд>гмак,тардын; сан кцлы п ш р л е р ш е кдн агат б е р у ушш , нагыз даналык, кджет. Халыкды сы й ла у — халыкдсд сы й лы бо л у д еген сез. ¥лы адамдар ешкдшан тацдаулы 6 ipeyre кдрап курмет ж асамайды , т е к б у ю л халыкдсд рана ж асайды . 7-1049 97
Ъексутан Нфквкв-ты_________________________ Tepic жаты: Кшде-юм акдлмакгармен тым жакындасып кетсе, езшщ д е кумэндд KepiHyi кэддк. К ш де-юм тобы рга унаса, ол ылги да олардьщ шпне ылан, экеледд. Тобыр ешкдндай орташ а кдлыпты кдбылдамайды. Ец ж ам ан жарамсак,тык, — тобы рды ц жарамсакдъпы. Ашьщгьщ О ц жаты: Ундемеген не езгеден, не езш ен сактанады. Сактау эркдш ан ауы р, 6ipaK, ен, кцы ны — ун азддк сактау. У назддк — акд>шак,тардьщ i3riAiri. Сон д ы ктан у н а з отырран элдеюмге 6 ipey: \"Егер сен е с п адам болсац, онда акдлмак, болганыц: ал е гер акдымац болсац, онда e cri адам болганьщ”, — деп дурыс айткдн. У н с1зддк, т у н тар1зд1, зулымдыкдф болысады. Ец адалы — айтылган ой. У н а зд ж — жалрыздыктыц 6 ip Teri. ©3i ундемеген езген щ niKipi алдында жалбацтайды. У н с1зддк арам ойды аластауга да, адал ойды таратуга да дэрменаз. Tepic жаты: У назддк к е т н п се з ге KeAiciM бередд api мэн устейдд. У назддк — уйкд>1 тэр1здд, даналыкдф нар бередд. У назддкке ой шседд. У наздж — даналыкгыц кцсыны. Уназддк акцкдткд кдрай умсынады. Кек О ц жаты: Ж ек е басты ц кеп — тары кез1м1здеп эддлетгшк. KiMAe-KiM куш к е куш пен ж ауап бер се, адамды емес, тек занды цорлайды. Ж ек е бастыц кегш ен корку пайдалы: зац кебш е уйкгап кдлады гой.
Tepic жаты: Ю мде-KiM э д л е т а з д ж ж а саса, ж ам анды кдъщ басы н бастайды, ал и м кррлыкда кррлыкден жауап кдйтарса, ол жамандыкдъщ елшемш куртады. К ек нерурлым табига болса, оны сотурлым теж еу кджет. Юмде-юм эд и етазд ж ке аддлетазджпен оп-оцай ж ауап кдйырса, он да 6ipiHuii болы п р е н ж п у г е ол, бэлю м , ул ге р е алмай кдлган болар. Кущи Он; жаты: CeH iM ci3AiK — д ан ал ы к,ты ц тэлш ы ры , а л к у д ж — буынды емдеуге кдж етп нэрсе. Куддк шайкдлткдн с е ш м д ш к т щ ©3i е т е куддкп. К удж осал сеш мдш гсп эларетедд, 6epiriH т ек одан ары бештедд. Tepic жаты: Куддк сешмддлисп ж ояды . Ш е к те н т ы с куддкыплддк — ол ендд кррамньщ е сш е н ауыскдндыры. (Ф.Б. 2-том. Мэскеу, 1972)., \"Парасат\", N12, 1990-жыл. ЖИЫРМАСЫНШЫ ЖЫЛЕЫ АНЕКДОТТАРДАН Ецбек биржасыньщ алдында болтан эцпме. — Кдлай, ж ум ы с таптыц ба? — Ж ок, таппадым. ©зщ ше? — М ен таптым. — ©зще унай ма? — Кдлай д ес ем екен , он ш а к е п акдл телемейдд, 6ipaK, к,ыск,арып кд л м ай ты н м э ц г Ш к ж у м ы с : Э л е м д ж революцияньщ ертш унем1 е р ш т п отыру. 99
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356
- 357
- 358
- 359
- 360
- 361
- 362
- 363
- 364
- 365
- 366
- 367
- 368
- 369
- 370
- 371
- 372
- 373
- 374
- 375
- 376
- 377
- 378
- 379
- 380
- 381
- 382
- 383
- 384
- 385
- 386
- 387
- 388
- 389
- 390
- 391
- 392
- 393
- 394
- 395
- 396
- 397
- 398
- 399
- 400
- 401
- 402