Important Announcement
PubHTML5 Scheduled Server Maintenance on (GMT) Sunday, June 26th, 2:00 am - 8:00 am.
PubHTML5 site will be inoperative during the times indicated!

Home Explore Б. Нұржекеұлы. т12

Б. Нұржекеұлы. т12

Published by biblioteka_tld, 2020-06-15 00:41:54

Description: Б. Нұржекеұлы. т12

Search

Read the Text Version

Ъексутпан Нфзквкв-ты__________________ дегенге мецзейдь ©irreyip, жабулы кдзанныц жабулы куйшде кдлганын кдлайды. Cipa, оз атагына Kip TycneyiH ойлайды. Демек арыз жазудыц Kip нэрсе екешн штей болса да мойындайды. \"Кд>ггайга бармайтын болдым. Успмнен арыз туспгп, алты адам к,ол к,ойган KepiHeAi. \"Арак, iuiin к,ояды, гуляет\", - д е т ь Мундай маскдраны коргенше, елгешм жак,сы гой, Кдна\", — дейдд Кулэш Кднабекке сол кезде (\"Куштар кощл\". Алматы, 2004. 87-бет), \"©лгешм жакры\" дегешмен, еле кряйын демеген шыгар, гам 6iXeAi? Кдлайда Кулэш пен Сержовтщ ce3i 6ip жерден шыгады: арыз жазган адам жетеу емес, алтау. Операда кдомет жасаган СССР халык, apTici тертеу. Ал Кулэштщ устшен жазылган арызга крл крйган — соньщ eKeyi. Кдйсысы? 1961-жылы 7-кекекте Ькурстыц уш студент!: мен, Аскдр Исаев, Мэддгали Эбдыдинов —ушеум1з Алматыньщ eraHmi жендеу зауытыньщ клубында ететш жиынга бардык, Сол жиында Кдзак, ССР халык, e p iic i Биб1гул Телегенова сейлеп, 1957-жылы Курмангазы эркеспр1мен 6 ip re К^,1тайдагы кдзак,тарга Кулэштщ орнына барганын айтты, ал олар Кулэш келе,дД деп K yrinTi, KHi3 уйдщ сьгртына кдзакзъщ булбул кцгзына арнап кутгыкдау жазып крйыпты. Кдзак, Совет энциклопедиясын кдрасам, Телегенова Бибжул Ахмепу,1зы 1929-жылы 16-желток,санда туыпты. Кулэш елгенде ол 28-де. “Bipcbinbipa уакдхт К,азак,тын, опера жэне балет театрында к:тедГ, —депп (11-том, 124- бет, 1977). \"Bipcbinbipa уак^т\" дегендд анык,тау уиин, жацадан шьпусдн «Кдзакртанн, улттык, энциклопедиясын кдрадым. Онда:\" 1951-53ж Кдзак, рдиосыныц, 1954 —56 ж. Кдзацтьщ мемлекетпк академиялык, опера жэне балет театрыныц, 1956 —71ж. К^азак, мемлекетпк филормониясыньщ энпи- солисГ, —делйшгп. (8-том, 468-бет, 2006). Операда, т и т , iCTen те жарытпаган сек1лд1. Неге ей т п екен? ©3i куджтешп отырган адамды 6ip жыл да ютемей операдан кетш кдлуы, шынында, одан бетер куджтенддредд екен. \"Кдзак,эдебиет1\" гэзегп 1972-жылы 24-кдрашада \"Кулэш Байсештованыц туганына 60 жыл толуына\" деген айдармен 6ipep мак,ала берйгп. Рабецнщ — Бабит 300

Муареповтщ — эйгш \"Чудо!\" а п ы макдласы да осында жарияланыпты. Кулэштщ туган кунш газет неге олай кеш этап эткенш K03ip б1лу — кдлйын. Жалпы, Кулэштщ шын аты - Гулбайрам, оныц туган куш рвами турде 2-май деп аталып жур. Гэзеттщ сол санында Бибшулдщ \"¥стазым\" деген макдласы бар. “Этгец, амал не, MeinpiMci3 ажал улкен талант иесш арамыздан тым ерте алып кетп... Мен вз eMipiMAeri сондайлык, езгеш е 6ip ыстык, сэт Кулашпен дидарласкдн, сырласкдн кездер1м дер еддм\", — дейдд СССР халык,эртга, СССР Мемлекетпк сыйлыгыньщ лауреаты, 7 - жэне 9-сайланган Кдзак, ССР Жогаргы Советшщ депутаты Биб1гул Телегенова. Мундай шэюрт ез устазына крл кетеру1 мумин бе? Эрине, мумин емес деп ойлаймыз. 1985-жылы 22-акданда СержЭбддрайымов жазып алган эцпмеанде (“Кдзак, эдебиетГ'): \"Мен Кулэш апайдьщ сахнага ойнау ушш шыкдднын керген емен. Ол ез релшде eMip суру ушш, мьщ QAin, мын, TipiAy ушш шыгатын. Сондык,тан да \"акдудайын сыланып, тотыдайын таранган\" Кдлз Ж1бекп; жаны да, теш де нэзж, сез1мтал Чио-Чио- Сан, махабат nepiurreci Татьянаны дэл Кулэпггей ешим орындай алмайды, еппбм кдйталай да алмайды\", — деш1 Биб1гул. 28 жылдан кешн осыншалык, табынып сейлеген адам 28 жыл бурын Кулэштщ устн ен ары з жазуы мыйга сыймайды-ак, \"Мумюнемес!\" —дегеннен езге сезаузьща туспейдд... 2007-жылы Кулэштщ 95 жылдыгына орай берген сухбатында: \"M e H i 1956-жылы Курмангазы оркеспрше эн айтуга ж1бердд. Менен бурын оркеспрде Кулэш апай эн айткдн екен\", —дейдд. BipaK, айтуына Караганда, Кулэш екеушйц арасында ешкдндай экпе-наз болмаган сеилдд. Операдан кетуше, эркеспрге баруына, сезше кдрасац, Кулэштщ ешкдндай кдтысы болмагандай. Одан эрг \"1957- жылы Курмангазы o p K ecrip i гэспрелмен Кдлтайга баратын болды... “Биб1гул, кужаттарынды даярла, сен Кдлтайга барасыц\", —дедд. Сосын мен: \"Кулэш апай барады гой\", — деддм. Ойымда тук жок, Сейтш еддм, \"Ол Kici ауырып жатыр, бара алмайтын болды. Сондыкдан сен барасыц”, — дед1 Мен ол гасшщнеге бармай кдлганын бжмеймш. Мумкш, 301

Ъвкоитан <Нф!секе-у1м__________________ _ 6ipey устшен арыз жазган шьнар. Эйтеу1р, Кулэш апайды сол canapFa жiбepмeдi... Ега-уш ай журдж... Б1з сол гэстрелде жургенде Кулэш апай дуние салды... Кулэш апайга езйоц дэрежесше сай эл1 ешим той жасаган жок,.. Тым курыса, жуз ж ы л ды ры н керемет кд1лып етюзу1м1з керек... Мен дербес зейнеткер ре-пнде 28 мьщ тенге алам. Ол неге жетедд? Егер керек болатын болса, тамак,иипесем де берер еддм\", — деггп Кулэштщ атак,ты энпп ciHAici сол сухбатында (\"Эдебиет айдыны\", 18.01.2007), Ал эзш Ленинддк сыйлыкдсд усынган кезде Оралхан Бекеевке: \"Телефонный шылдыры тун уйкдямды терт беледд, тунп caFaT6ip, еюлерддч мезгшнде элдеюмдерддц с е т Ленинддк сыйльщкд бекер усынган деген сыкдллды кдйбатгаран сезш талай ecrin, енер адамдары арасындагы бакдстык, кдшан кдлар екен?\" — деп кдбак, шытып кеш п п Биб1гул (\"Айтылмаган эн\", \"Ленжас\" 22.04). Cipe, сол кез Кулэш устазыньщ да осындай кдйбатты бастан кешкенш кдянжыла есше алган болу керек. Мен ез басым Бибйулддч-' \"Мен ол юсйпц неге бармай кдлганын б1лмейм1н”, — дегенше сене крймаймын. б й т к е т Кдьггайдары кдзакрарга барганында, ол сахнага Кулэш Байсей1това деген атпен шыгады. Оны 03i айтады. Ж эне 6 ip -eK i рет емес, кдшан кдзакрар ортасынан кеткеншше сейтедд. Айдан астам уакдгг Кдлтай жершде Кулэш боп эн салган адам К улэитц неге келмей кдлганын бымепть Шынында, кдязык, факт! рой. «Неге буйтедд?ч — деп куддктенбегенше кдйран кдлам. СССР жэне Кдзак,ССР халык,эрт1а, 7-сайланран КСРО Жогаргы Keneci мен 8 —11-сайланран Кдзак,ССР Жогаргы к е ц е с т щ депутаты, КСРО мемлекеттж сыйлыгыныч лауреаты Ермек Бекмухамедулы 1926-жылы 4-ш1лдеде туыпты. Кулэш кдйтыс болганда 31-де. \"1947-жылдан опера жэне балет театрьшьщ эшш-солись (К,СЭ. 10-том, 142-бет, 1977). Кулэш елгенге дейш опера театрында 10 жыл 6ipre icrereH екен. Аз уакдят емес. 2002-жылдьщ 14-мамырьшда \"Казахстанская правда\" гэзетшде жарияланган макдласында Опера театрыньщ эдеби бел!мшщ мечгерупиа Альфия Байжанова Ермек Серкебаевтьщ Кулэш жайындагы мынандай niKipiH келттредд: 302

\"Когда я пришел в театр молодым человеком в 1947 году, Куляш апай встретила меня с открытым сердцем и душою. Относилась ко мне очень заботливо... Всегда брала меня с собой на гастроли\". Осындай ыстык, ьнуялас бьлддрген адам 45 жыл бурын оныц устшен арыз жазуы мумкш бе? Эрине, мумкш емес деп ойлаймыз.. 2002-жылы 11-мамырда Кулэштщ 90 жылдыгын Опера жэне балет театры \"Кцгз Ж1бек\" спектакшн крюмен атап эти. Мемлекеттарапынан баскрша шара болмады. Спектэюл алдында Ермек Серкебаев сез сейледг \"Кулэш апай м е т \"Ермаша\" дейтш. Мен бакцгггымын. 1947-жылдьщ апрелшде осы театрFa келддм. Кулэштей адамды умытпау керек. ©йтсек, 6i3 адам болмаймыз\", — дед! ол сезшде. \"©пзге туран кун бузауга да туады\" дегендд \"Бузауга тукан кун еп зге де туады\" деп бузып айткдны уш1н журт ду кулш едд, OFaH Ерекец сэл ренж1п кдлды. Неге ейтш саскдлак,таранын, и м бш:ш? Cipa, KpFa3Fa кдрамай сейлегеннен болар. Алайда арыз жазгандардыц 1ш1нде болса, Ерекец Кулэштщ 90 жылдыгында естш тук болмагандай сейлеп турар ма ед1? Эй, кдйдам, сейлемес едь \"©йтсек, 6 i3 адам болмаймыз\", — демес едд Foft онда. TaFbi 6ip СССР xaAbiK,6pTici —Кдзак,ССР Мемлекеттш сы йлыры ны ц лауреаты, 3, б-сайланган К,азак, ССР Ж огарры Совет1 мен 8-сайланран СССР Ж огарры Совет1н1ц депутаты Ж аманова Роза Умбетк,ызы. 1928- жылы 16-кекекте туран. Кулэш кдйтыс болганда 29 жаста. Ол туралы: \"1953-жылдан К,азак, опера ж эн е балет театры ны ц a H in ic i\" , — дейд1 “К,азак,стан\" Улттык, энциклопедиясы (3-том, 505-бет, 2001). 1972-жылы 27-кдрашада Абай атындагы К,азак,тыц академиялык, опера ж эне балет театрында Кулэштщ туранына 60 жыл толуына арналган кеш болып, сонда Роза Жаманова баяндама жасайды. Ол баяндаманы 6i3 тыцдай алмадык, алайда газет берген хабарра кэраганда, Роза Жаманова Кулэштщ eM ipi мен шырармашылырына жан-жак,ты токуалып, \" 1936-жылы Москвада болтан кдзак, енершщ онкундптнде онер корсету! оныц творчестволык, эм!рбаянындары ж арк^н бетке айналды. Энппнщ 303

Ъвксутан Нфквке-ты___________ ______ ш еберлт бук1л Одакд<д танылды\", - деп Te6ipeH irrri. Солай деген адам 6 ip кезде Кулэштщ устшен арыз жазуы мумган бе? Оран гам сенедд? Эрине, ешгам сенбейдд. Мумган емес, мен де сенбеймш. ССС Р халык, e p T i c i, К,азак, ССР М ем лекеттж с ы й л ы р ы н ы ц лауреаты Ришат Абдуллин Алматы .'гузыкалык, техникумында, Москва консерваториясынын, жанынан ашылган кдзак, студиясында OK^iFaH. \"Кулэш — тума талант. Арнайы, профессионалдык, бШмшщ болмауына кдрамастан, аскдн ецбексуйпптгш щ аркдсында ол осындай шыгарма кекжиепне, табыс бишне кетерглген едд\", — дейд1 ол 1982-жылы 13-мамырда \"Ленинпйл жас\" гезетшде жарияланган \"Сахна ceHi болтан\" атгы макдласында. CepiKOB айтып отырган era СССР халык,эрпсшщ 6 ip i осы Kici-ay деген куддкпен окдлп к,арасам, \"Ж1бек — Кулэш\", менщше, енердеп кдйталанбас кубылыс, \"Кд>13 Ж1бекй\" ойнаганда Кулэш сахнада Ж1бек боп журе беретш едд. Оньщ эн салгандагы сырра толы Kywic уш мен сахнаны игере б1луш1лш, сахнада езш емш-ерган сезшш устауы, ец бастысы енбеккррльпы — гам-гамге де болсын улгГ, —депп. Оны дэл булай багалай бдлген адам “ниедд\", \"журедд\" деп Цекага арыз-хат жаза к,ояды дегенге сенпм келмедд. Адамдык, акдглга салып кдрасам, теп, мулдем мумган емес сегалдд. BipaK, арыздьщ жазылуы жазылды гой. \"Кулэшпен кдтар эн салып, рвлде ойнау жещл болмаушы едд маган. Ce6e6i ол кезге кершбес керемет куштер аркд,1лы сеш де сахнада шебер алып жургендей болушы едд\", — деп, агынан жарылып жазган адамды жамандыкдд кддя алмай кдшалады екен адам. Жазгандарына кдрасац, 6epi К улэит багалайды, 6opi OFaHбас иедд. Б1рде-б1рше бадырайтып ганэ кря алмайсыц. Сонда CepiKOB айтып отырран era СССР халык, epTici гам? Оны Сершэвтщ e3i FaHa бгдедд. Булар эрт-ic крй, рвлде ойнагандай вшрде де емш-ерган журе бередд, айта бередд, шыны кдйсы, ойыны кдйсы, — адам ажырата алмайды. Онысы ек1жуздшк пе, шеберлж пе — оны да б1лмейм1з. Кулэш к,айтыс болтан 1957-жылы К,азак,стан 304

Компартиясы Орталык, Кэмитетш щ 1-хатшысы И.Д.Яковлев, ал М эдениет M iHicTipi — Э.К,.К,анапин болатын. К,азанамата эрнстерден К,.Жандарбеков, К,.К,уанышбаев, Ш ара, Ш .Бейсекова, Ж .О м арова, С.Кржамкулов, Е.©м1рзакрв \"жэне баскдлар\" крл крйган. Сол \"жэне баскдлардыц\" шпнде ме элде жок, па деп, мен 1939-жылдан Кдзак, опера жэне балет театрыньщ сахнасында енер керсетш келе жаткдн 1947-жылдан Кдзакртанньщ халык, apTici, 41-деп Абдуллин Ришат Мушмулы мен 1939-65-жылдары Кдзак,тыц опера жэне балет театрында энш1 болтан, 1947-жылдан Кдзакртанньщ халык, apTici Абдуллин МусШм Мушмулын, 1946-жылдан Кдзакцыц опера жэне балет театырыньщ энып-солиа, 41- деп Кенжетаев Кэукендд (шын аты — Эбддрахым) жэне 1944-жылдан Кдзак, опера жэне балет театрында icren келе жаткдн, 1949-жылы КСРО мемлекетпк сыйлытын алтан, 1949-жылдан Кдзакртанньщ ецбек спцрген apTici, 1954-жылдан Кдзакртанньщ халык, apTici, 35-теп Байтали Досымжановты 1здед1м. Таппадым. Кэукен Кенжетаевтын, зайы бы , 1941-жылдан К,азак,тыц Абай аты ндаты мемлекетпк академиялык, опера жэне балет театрыньщ энш1-солис1, 40-таты Ш абал Бейсекова крл крйган кдзанамага оньщ куйеу1 Кэукен неге крл крймаган? Не себеп? Буларды ЦК крспатан ба элде ездер1 крсылматан ба? Оны да бь\\е алмадым. Шабал крл крймаса, оны мен аса ерескелдщ санар еддм. ©йткен1 Кулэш оны \"Ю шкентайым\" деп ерекш е еркелеткен екен. \"Кещл ппркшдд крйсацызшы, кейде 6 ip балалар: \"Кулэшпен 6ipre ойнапсыз той\", —десе, кецш м кекке кетерийп кдлатыны бар. Мен ез1мнщ Кулэштщ \"Ю шкентайы\" атантанымды бакдгг санаймын, улы актрисаныц ез1м улп алтан барлык, кдсиеп уипн оньщ алдында борыштымын”, — деп н Шабал \"Ленинш1л жастыц\" бепнде 1982-жылы 13-мамырда, ятни Кулэштщ 70 жылдык, тойында. Оцай Турталиеваньщ жазуына кдратанда, Алматыдаты музыка училищес1не Шабалды кдбылдатуга Ахмет Жубанов пен Кулэш exeyi кез1нде улкен ецбек cinipinTi (\"Кдзак, эдебиетГ, 04.11.1983). Сондык,тан Кулэштщ \"Кпикентайы\" Кулэштщ устшен 20-1049 305

Шсувпан 'Нфкекв-уш______________ арыз жазуы мумюн емес деп тагы ойлаймыз. 27 жылдан кейш айтылран сезге кдлай сенбейм1з? Ал Байтали мен Кэукеннщ Кулеш жайындаты niKipi Kici суйсшерлж. \"Кулэштщ 95 жылдьны —бутюл казак, ен ертщ тойы. Казак, енершщ непзш калатан, алыстатан сайын бшкгеп бара жаткан алыптардын, тойы... Кулеш улы адам юй. Ол улттьщ, халык,тьщ утымына улы адам болып сщген... Кулеш езш1ц кемшшгш e3i быетш. Кулештщ улылыты да сонда... Кулеш менен ею жас кдна улкен. BipaK, мен Кулеши устазымдай керддм\", —дейдя Кеукен Кенжетаев (\"Эдебиет айдыны\", 18.01.2007). Осыны окдшанда, ерюм- ак; \"Апырмай, кдндай кемшшгш айтып отыр екен\" — деп кдлады. Менщше, мецзеп отырган кемиплт 6ipey: арнайы бшм алмагандыгы. Сезшщ соцында К.Кенжетаев былай дешз: \"©ткенде 6ip газет, жалтыз к,ызы бар едя, содан сухбат алыпты. Сол сухбатгьщ езшде кеп нерсе дурыс айтылмаган. Кулеш М оск вад а “П еки н\" к,онак,ушнде к,айтыс болды. Татарлардьщ декадасы болып, соган барган. Жалгыз болтан. Й м б1ледя не болганын. Кднабек кейш барды. Улы адам туралы айту — кдшын. Халык, К^лз Жзбекть Сараны кдлай керсе, Кулэшт1 де солай кердя. Солай кдбылдады\". Шынында, адам суйсшетш niKip емес пе? Б1реудщ батасын бглген адам, сез жок, ез батасын да бьледь Енд1 Байгали Досымжановтыч \"Кдрыздармын мен саган, сыр сандытым!\" деген макдласынан т ю р тартып керел1к. \"Кум1стей сынтырлатан дауысымен де, келбеттмен де, адамгершшпмен де жанынды баурап алатын булбул апайымыз Кулеш Байсейггованы ... еске аламын. Кулеш, К,урмаш сиякты еншьлермен крсылып ен айтута журексшддм. Осы кудитм кешн де таркдмады. Кулеш апай кднша меМршш теккенмен, ен айткдн кезде мысы басып кететш... Кулекечмен сахната шытьш 6ipre ен айту, ойнау, 6ip жатынан, мен ушш зор куаныш болса, еюнип жатьшан ете ж ауапты ед1, ж урек сш е беретш м ш . Кулекеч партнер1н1ч сахнада жетпей жаткдн жер|н, ойынын керермендерге б1лд1рмей ез1н1ч дережес1не кетерш экететш. Сондык^ан Кулекечмен сахнада эрштес болтан 306

c arre p iM A i бакдггты шак,тарым деп санаймын. Ж ан е Кулекен, маран кап нарсеш уйретп\", —депп ол (\"Жулдыз\". N1, 1984). “Кдндай спектэк1лде болмасын Кулэш шьна келгенде, сахнаны жалгыз аз1 толтырып кетуш1 ед1. Спектэюлдщ баскд кешпкерлер1 ысырылып кеткендей, керермендер тек Кулэшкд рана кддалып кдлатын\", — деп сыр ашыпты Байрали 1982-жылы 7-наурызда (\"©ркен\"). Адамныц жан сырын ашып, ашык, айтуы осындай-ак, болар. Кэукен де, Байрали да Кулэшпен apinTec болып ойнаган таланттар, екеу1 де Мэскеуде, консерватория ж аны ндары О пералы к, студияда ок,ыран. C ofuc басталганда крлдарына кдру алып, Мэскеудщ epiKTi жасагына крсылран. Содан Рязандары артиллерия училищесше яйберШ п, сол арадан Алматыга к,айта шакдфтылран. Ал Кулэш консерваторияда окдшаран, халык,тыц арасынан шыкддн адам. Б1рак, ол табигат берген тума талантымен окдиандардыц алдына ш ы ры п , олардан озып кетп. Сонысы демесец, Кулекецде баска кшэ жок, \"Кулэш, Кднабек, Курманбек, Шара сол кездеп кдзак, енершщ айын acnaHFa шьнарран кайталанбас тулгалардьщ барлыры халыкуьщ арасынан шык,ты. Олардьщ 6ipiHmi рет керген театры К,оянды жэрмецкеа болды\", — дейдд Кэукен \"Эдебиет айдынындары\" сухбатында. Олардьщ К,оянды жэрмецкесш кергенше мен кепиуук бере алмаймын, ей ткет ондай деректт еш жерден окдгран емеспш. Cipa, бейнелеп, бэлшм, батен пгаылмен айткан 6ip ойы болар. К,оянды ж эрм ецкесш жыр-думанга балегендер Кдлибек, 0Mipe, Исалар рой. Операда эн салмаса да, КСРО халык,эрт1й болтан тары 6 ip адам бар, ол - Бакеева Хадиша. Сержовтщ мецзеп отырран 6 ip адамы сол болуы да мумкш. Операда энпн болмагандык,тан, 6i3 оны Кулэшпен бак,талас болды, каре алмады деп ат у т а аузымыз бармайды. BipaK, ол бар-жоры Байрали Досымжановтыц зайыбы едь 1917-жылы туран, Кулэш кдйтыс болганда 40 жаста, Биб1гул сиякды не болганын б1лмей кдлатын жаста емес. Bip ойдан, Байрали досы Кэукеннщ кэцШ н кдмауы, ал Хадиша куйеу1 Байралидыц кецш н кдмауы мумкш гой деп те ойлауга болатын СИЯК.ТЫ, 6ipaK, сондай суркдш ойра б1р-турл1 кртмайсьщ. 307

Ъекеутан Hyfnjceb-wiu__________ Кез1нде Кулэш те сыйлаган, Кулэшаа де сыйлаган 6ipa3 адамньщ сыры мен niKipiH бглддк. Осы адамдардыц же-reyi устшен ЦК-Fa арыз жазганын б!лген Кулэш к у т т ш пен еш ш ш тен елш кетпегенде кэйтед!? Кезщ е кулш жургендердщ сыртьщнан cerin журетшш бглу юмге оцай дейсщ? Ондай саткдлндыкды кец1л мен акдллга сыйдыру, эй, эрюмнщ крлынан келе крймас-ау! 1штарлык, кере алмастык, кдлзганыш кейб1реудд кдмшылап та жататын кершедд, алайда езшен артып бара жаткдн адамньщ кезш куртып Ж1беруге тырысатын, ал ол крлынан келмесе, ец болмаса eMipiHту-талакдй етш яаберпа келеаан кекшыдер KpraMFa да, жеке адамга да ете Kpyirrri екенш eMip ежелден- ак, дэлелдеп келедд. Кдзак, ондай кэра пигылды ток,татута шамасы келмеген соц, эншешн мэн бермегенсш, елемегенсш, оны пендешшк дей салады. Сол пендешшк б1рде кдулап, б1рде баяулап акдлрзаманга дейш б!збен 6ipre баратын Typi бар. Оны ешкдндай бшм де, мэдениет те, улттык, болмыс-бтм де тоцтата алмайтын кершедд. Арыз жазып Кулэшкд кдянат жасаган адамдарды анык,тасак, болашак, таланттарды сондай пендешшктен сацтармыз ба деп журген б1здш де пендешшк. Бэлгам, жетз арызшы ез кртелжтерш кешн, 6ipaK, кеш тусшген шыгар? Ол да мумкгн. BipaK,кдтелнсп TyciHy мумюн болганмен, елген Кулэпгп TipiATy мумкш емес крй. Кдтелжтщ ар жагынан кыдмыг сыгалап турганын Кулэиггщ эл1мдepiKci3 еске сала бередд. \"Сол арыз болмаса, Кулэш ам eMip сурер едд-ау!\" —деген екшни эл1 кунге д е й т езепм1здд ертейд1. KiM б1ледд, кейб1реуддкш е ртемешан шыгар, MeHiKiH, am eyip, ертейдд. Слрэ, эртас еместшмнен шыгар? \"Кулекец эм журу1 керек едд. 95-ке келу1 керек едд\", — деша Кэукен Кенжетаев. Егер жеаа адам Цекага арыз жазбаса, Кулекец кулш-ойнап Кдлтайга барып келер едд. Шабыттанган, шатганган Кулэш сонда жасай берер едд, бэлюм. Бук1л опера театрыныц орыс, кдзак, труппасында ешкдндай оку бтрмеген Кулэш кдна 3000 сом жалакд.1 алатын. Ал М эскеуден окдлп келген Кэукен, Шабал, Байгали - бэршщ жалакысы одан кем едд (2500-2000 сом - Б.Н.). Кулэш 1958-жылы Мэскеуде етуге thic 308

Кдзакртан eHepi мен эдебиетшщ онкундугш дайындау жэне етгазу женшдеп уймет кэмесиасыньщ (тератасы — Д.Крнаев) мушес! болып бектледу. Оган кдтысып келсе, Кулэш атак, пен дацкуыц б т к шьщына, сез жок, тага да кетер1летш еду. Белим, сонда 95-ке де келер ме еду деген пендешшктт анда-санда 6i3 де ойлаймыз. Кдзак, болтан соц, кдзак,тыц пендешшказ KyHi бар ма? ©згеге жасатан ез пендешшгш мойындап, солардыц аруатынан KeiuipiM сураган мен 83ipre ею-ак,адамды бглем: 6ipi — Эбд1лдэ Тэж1баев, екшшнн — М ухамеджан Кдратаев. \"Матжанньщ улы аруаты меш Keuiipep\", —десе Эбдулде атамыз, \"Сынандар!\" — деген соц, сынап жазып едум, оныц салдары агаларым yrniH анандай сумдыкдсд айналып кететшш кдйдан бглеюн\", — деп, жастыкцыц эсершен агат баскднына Мухамеджан атамыз да екшш еду, в и н у деген де адалдыкда кдрай 6ip крдам жакцгадау гой. Алайда елдуц 6epi Эбдулде мен Мухамеджан емесш eMip e3i керсет1п келе жатыр емес пе? Сол арызшы жетеу, егер Кулэш Кдггайга барып келсе, кдстарында Tipi журе берсе, Кдзакртанныц, КСРО-ныц халык, epricrepi болмай кдлар ма еду? Менщше, бола берер еду. ©йткеш Кулэш олардыц 6ipAe-6ipme тым курыса кдбак,шьггьш керген адам емес1н олардыц e3i жазады... Кулэште бацталастык, штарлык, сеюлду суйю маз мшез-кдглык, болмаган. Ол жагынан Кулэш — эулие. Дегенмен кдзакдлц Кулэнпне кдстандык, жасатан жетз кдзакзы халык, кенаре ме элде муаркей ме, оны халыкуыц e3i бгледу. Кдзак, енерше хал- кддарынша зор улес крскдн Ришат, Кэукен, Байтали, Шабал, Хадиша, Ермек, Бибпул бауырларымыз Кулэшпен к,атар кдгзмет жасатан соц, Кулэшкд цатысты еткен шындык,тыц бет1н солардыц 6ipi ашар ма екен деп дэмеленш жазгандарьш окдш, айткдндарын тыцдап керш едж, ешкдйсы ашпады. Кулэш пен К,анабектщ замандастары Курманбек Ж андарбеков, Ш ара Жиенкулова, Елубай ©м1рзак,ов, К,апан Бадыров ез естелжтершде бул ары з жайында лэм-мим д е м е т -i. Арыздыц сырын анык, 6iAeTiH, ез кездер!мен окдгтан агаларымыз да оларды атап-атап айтуды артык, санады. Бэлгам, олардуюде дурыс шытар, еткенду крпсыта бергеннен б!рдеме шытар деймгсщ. ©лген Кулэш одан кдйта TipiAMeiyy. 309

Ъексутан Нффеке-ут__________________ Bi3Ai тек: \"Кулэигп аямагандар юмд) аяр дейсщ\", —деген урей Faна шошытады. Арыздыц ары з ж азгандарга азды-кепт1 пайда келпретшш мен ез басымнан б1лем. Олар шетшен тек \"эд1лдж ушш жазады\". Эдглджтщ орнауы, эрине, мемлекетке де, жеке адамга да пайдалы. Арызкрйларды крлдайтындардыц крлында улкен, кэддмпдей зор билж болуы м1ндетп. Онсыз кез келген арыз аякэсты болып кдлады. Обал. Арыз деген арам пирыл сол билжтеп адамныц акдглымен де жазылуы мумюн. Будан халык,пен билжтщ 6ipAiri деген улкен урым шырады. Аты буюл Совет Одагында дурьлдеп турган Кулэигп кулата салу жен арызшыньщ крлынан KeAirrri деу —арыз жуйесшщ эдиуц бузып, Кулэигп Кдггайра ж1бермей крю жэне Биб1гуддд Кулэш деп сахнага шыгарып, ол жакд-агы кэзак,тарды алдау ж ен арызшыныц крлынан келе крятын оцай шаруа емес. Ол —улкен билжтщ гана крлынан келетш оде. \"©зендер эрнектеген елке\" деген гатэб1мдд жазганым ушш мена де Орталык, партия кэмитеп кщзмепмнен 1985-жылы алып тастаган. Не ушш? Байлар мен хандарды, батырларды маддкгап, тарихтьщ крйнауына терец саяхат жасаганым ушш. Арызкрйларды билжтщ крлдауы деген — сол. Орбулак, шайкдсы туралы жазганыма да ез кдтарларымнан кдрсы шырып, м е т кдралаган жазушылар болды. Жерипл, рушыл, ез жерш епрж мак,тайды, Орбулак, деген жердд барып кердж, ол арада ор турмак, тук те жок, Куаныш Султановтьщ жогары кщзметш пайдаланьшжасаган жалган тарих деп буркргратып жазды. Оны, кудайга uiyidp, билж те, халык, та крлдамады. Мен кцшмепмнен бул жолы куылмадым. Содан кешн Султанбек Ешмуханбетовтщ \"Суан шеж1ре\" ютэбш шыгарраным ушш Кдзакртан ¥лтгар КрутаэдМ кэмитетше \"Мемлекетгщ акшасын шашып, эз тайпасыныц шежаресш шьжарып жатыр” деген жанашыр арыз тусп. Ал итэп демеуиплердщ акщасына шьнарылран болатын. Арыз, эрине, тексерглдд, б1рак,бурышыдай белден басып айьштаган жок, Демек мемлекепм1зде Кулэш заманы мен \"©зендер эрнектеген елке\" дэу1рше кдраганда адамгершшк жэне эддлдж 1лгер1леу бар деген сез. Осы мгержеу Кулэигп кдйта танура да жетелейдд деп сенем. Муньщ 6ip гана адамгершшкке жанаспайтын 6ip жер1 бар: 310

ЯЛотыш сол \"кдйтсем де cem 6ip жырам\" деунплер жольнусднда, 6i3 6ip-6ipiMi36eH тук б1лмегендей тату ю сглерш е амандасамыз. ©йткеш 6i3 6ip кдзакуыц баласымыз жэне ауызб1рлЬсп ацсаган, рулык, тайпалык, жнсгелуге кдрсы урпацтармыз. ©ркениетгщ бул да 6ip артыкдиллыты. Арызцойларды эшкерелеудщ ец ттмдд жолы - жариялау. ©йткеш арыз жазгандарды жарияламау сол арыз жазтандарды крргаура жатады. Айту керек пе, жок, па деген ой менщ де басымда узак, уакдгг жылтындап журдг Мейл1, жылтыцдаса жылтьщдай берега, кез жетпеген нэрсеш айту эз1рше ертерек шыгар, оган халык, eAi даяр емес-ау деген солцылдак, ойга акцгры токуадым. ©йткеш сол арызды крлына устап, ез кезш ен оцыган агаларым айту керек, жариялау кджет деген niidpiMAi куптамады. Оньщ устше, 6epi6ip сездщ тушнш 6i3 емес, болашак,урпак, айтады. Ал егер айта алатын урпак,тумаса, Кулэштщ аруагы кеппрсш, болмысымыздан артык, нэрсеш болдыра алмаймыз. Б1зддц бар б1леттшм1з: быйыл жуз жасаган Кулэш халцымен 6ipre мэцп жасайды! \"А цы з адам \", 14.02.12, БУРКДН - ЖЭРКЕНТ - OPBYJIAK, 0H.IPI KiM кдй жерде туса, ол ушш сол жер кдсиетп. ©йткеш туган жер сенщ FaHa туьш-ескен жерщ емес, эке-шешец мен ата-бабацнан, жетч ата, ж ет т с пыстыцнан калган ец цымбат мура. Ал жер бетшде ец цымбат мураныц кдсиетп eMeci жок, Осындай улкен магынамен елшегенде, K03ipri Панфилов ауданындагы Бурцан тауы мен Ж эркент тещреп, Орбулак, жотасы мен Уйгентастыц бел1 — 6api буюл кдзак, халцы унпн де шын мэншде кдсиетп елке. Ce6e6i мунда кдзакуыц тарихы жэне тарихтьщ аса айтулы белестер1 мен умытылмас белплер! сацталган. Сондыцтан бул елкеде туып-ескешнд] мацтан етпеудщ e3i мумкш емес. Ец эр1ден бастасак, бул елке - улы крныс аудару жылдарында сак, кун бабаларымыз батыскд жылжыранда крныс еткен елке. ¥лы тарихшы Геродот Анахарсис деп 311

Ъексутан Нф)секв-ты__________________ жазып кеткен Анарыс —Арыс бабамыздьщ Ак,жэне Пан атты улдары Тэщртау туб1нде ycin елгешне бола, дазакда Ак, + Пан (акдан) айыньщ атауын далыптастырып берген елке. Прек одашыстылары Грекия жерше Анарыстан да бурын Токсарид деген сащ ыц келгенш жазады. Ал о KiciHin дурыс аты Токрары болганын, оньщ Анарысда агайын-туыс екенш Кдзыбек бек те, дазак,тыц баска зерттеуш1лер1 де жазады. Токдары - ripeK жершде емшшк жасаган атак,ты адам. Анарыс Тэщртау тубпнде eMip сурсе, оньщ туысданы Ток,сары да осытещректе туып-ескеш даусыз. Сол Анарыс пен Токрарыны берген сак, тайпасьшьщ тжелей урпагы саналатын уйандердщ ата м е ке т де K33ipri 6 i3 eMip cypin отырган елке. Кдйда екенш тагарызбай гасырлар бойы тарихшыларды ауре-сарсанда салган Шыцгысханнын, атмекен1 Бурдан тауы мен тайпаластарынан дашып тыгылган Турген тогайы бул елкеде eAi кунге сол атауын сак,тап келедд. \"Шыгыстан басталады\" деп Решит-ат-дш аньщтап жазып кеткен ©нен — 1ле дариясы да осы ещрдщ одтустж шегарасын жиектеп жатыр. Тарихи шыгармаларда Шьщгысханньщ туган жер1 деп жазылган, 6ip шыгармада Хеедэ арал, 6ipiHAe Кеде арал деп бурмаланган, ал шын мэншде Кету арал, ягни Тебе арал болуы мумюн Арал тебе де осы ещрддц батыс жак, ipreciH даштап жатыр. Жамуда мен Шьщгысханньщ алгашкд.1 шайдасы еткен Куйтец, ягни Китщ жазыгы да Бурдан мен Аралтебенщ бел ортасында Буркей-1рге, ягни 1ргетау мен Бурачиту, ягни Буракржыр езенпйц аралыгында жатыр. Шьщгысты алгаш хан кетерген Кек нор да Кек кезецнщ желке тусындагы Жасыл кел болуы мумюн. вйткеш езге де тарихи жер атгарыньщ тарихи жазбалардагы атаулармен дэлме-дел келу1 ерж аз осы oftFa жетелейдь Шьщгысхан жайлаган Керенок жайлауыньщ Баркернеу, Откдяньщ Кдязылкдя екенше де кумэн келтзру — дашын. Буркдн, Буракржыр тауларынан бастау алган бук1л езен 1леге, кунгейге дарай акданда, Уйгентастьщ белшен Kepi, терюкейге дарай акдан жалгыз езендд ата-бабаларымыз далайша Керелец, hfhh Kepi акдан езен демесш-ау?! К,аргалы-Кексу-К,аратал езеншщ бастау алатын тусы бекерден-бекер бупнге дейш Терюакдан аталды деймкпз? 312

Шомпыт Соноу XII - XIII-FacbipAaH 6epi осынша ж ер аттарын сактап келген ата-бабамызга кдлай рыйза болмассыц?! Сол дэу1рден 6epi тукан ж ерш ен табан аудармаган, тарихкд Шыщысхан, Мукдлы, Жамукд, Субетей, Жебе, Желме, Жошы, Бату сынды атак,ты тулгаларды берген жалайырларга да жаньщ суйсшедд.0Ai бул елке болашак,та Шыцгысханра кдтысты зертгеулер мен 1здетстердщ кдк, тершде болатынына сешм мол. Жаркент кдласыныцтарихы ел! жуйел1 зертгелген жок, Х1-расырда \"TypiK сезд тн \" жасаган Махмут Кщпрари бабамыз ондай кдла барын айтпайды, Шыщысхан AByipiH зерттеушЬлер де жазбайды. Гмрак, ХУШ-гасырда eMip сурген К,азыбек бек Тауасарулы бабамыз Орбулак, шайкдсыньщ кене Ж аркент шайарынан куншшк жерде болканын айтыпты. CoFaH Караганда, Жаркент елдi мекет XIII-Facbip мен XVH-гасыр аралыгында пайда болтан деп шамалауга болады. BipaK, элдеюмдердщ Ж аркент 1881, 1882-жылдарда орнаран кдла деп жургеш — шындыккд мулдем жанаспайтьш жацсакдык, Оран бултартпас дэлел — Шокдн Уэлихановтыц 1856-жылы К,ашрарга осы ара арк,ылы eTyi ж эн е сол \"K,aiuFap кундел1гшдег1\" Уйгентастын, бе/и, Ж аркент пен Акцент кдласы, Буркдн, Усек, Турген туралы жазгандары, соларды сызып керсеткен ею картасы. Ал Шокднньщ ол жазгандарын кермей-б1лмей турып Жэркентпн, пайда болуы туралы б1рдеме айту, жукдлап айткднда, оспадарлык, 1881, 1882- жыл, шындыгына келеек, Ж аркент уйез1 курылып, Жаркент кдласы сол уйездщ орталыгы болтан жыл. 1643-жылы кдлмакдъщ крнтайшысы Батыр (шьш аты — Кртакртсын) бастаган елу мьщ крлга Ж эцпр султанныц жет1 жуз жауынгермен тойтарыс берген жер1 Орбулак, екеьп анык,талгалы 6epi бул ещ рдщ тарихи келбе-ri кемелдене тус-ri. Кррраныскд аса крлайлы жерд1 осы араныц ежелг1 туррыны Елтшдд бабамыздьщ керсетш 6epyi де б1здд ерекше сез1мге белейдд. Елтшд! батырдьщ досы Узынмурт Узак, батырдьщ Орбулак, шайкдсында жарадар болып, кэз1рп Найзатапкдн арасанында емделу1 де 61зд1ц тарихи танымымызды кецейте туседд. Орбулак, шайкдсы — ауызб1рлжтщ, уйымшылдык'гыц жене жаужуректпетщ тендес1 жок, yArici. Бул шайкдета 313

’Шайтан Нукокеке-щы к,азак, к,олын Салкдм Ж эц п р аталган батыр султан баскдрса, оньщ жаужурек батырлары Шапырашты К,арасай, Арилн Агынтай, Найман Кексерек, Алшын Ж иембет, К^нды Сарбукд, Дулат Жакрыгул, кыргыз Табай мен Кетен, Суан Елтшдд, Найман Бедес, Арган Томпай, Дулат Сырымбет сынды ечкей сацлак, болтан. Оларта сонау Самаркдннан Алшын Жалачтес батыр кемекке келш улгерш, казак, крлын б1ржола жеч!ске жетюзген. Кдлмак,тар Кдшама асуын 6ip тунде кдшап жасап кдшып кутылтан. Сол улы жещстщ 350 жылдьны 1993-жылы Белжайлауда мемлекеттж дэрежеде этап еттлдь Быйыл Орбулак, шайк,асына 370 жыл, ал Ж вркент ауданыныч курылганына 85 жыл толып отыр. Тойдьщ тойра уласуы деп казак, осындайды айтса керек. Орбулак, шайкдсыныч непзп уйымдастырушысы api крлбасшы Салкам Жэчпрд^Ч кейш Уйгентастьщ белше жерленгеш де жазба тарихта сак,талган. 1723-жылы ей гш \"Ак,табан шубырынды, Алкдквл сулам а\" зобал ачы басталтанда, бул вч^Р к,алмак, кеднынына алгашкдшьщ 6ipi болып ушырады. Содан казак, жерш Абылай басшылыгымен Бегенбай, Кдбанбай, Наурызбай к,олы 1758-жылы азат етсе, Ырайымбек бастаган жерг1лжт1 батырлар Тургеннен Сумбеге, Алтынемелден Кррраскд дешнг1 Жеттсудьщ очтустнс ш ы ры с аймагын кдлмак,тардан вз бетшше тазартып шык,ты. Ол шайкдстарга бул елкешч Аралбай, Сатай, Белек сынды батырлары бастан-аяк, кдтысты. Еч сочия шайкдс Кектал мен Ж эркентпч ортасындагы Турген кдмалында етп. Жеч^ске жеткен казак, крлы кэлмак^арды K,opFacKp дейш куып салды. Сол шайкдста Ырайымбек батыр улы ок,тан жараланады. Ол кдмалдыч орны Ушарал ауылыныч желкесшде эл1 кунге дейш кернеу жатыр. Ол туралы \" K pntFap кунделшнде\" Шокдн да жазган. Атак,ты Елт1нд1 батырдыч ypnaFH Багай бабамыз Наурызбай батырдьщ крлбасшыльчында болып, Шубар алкдбында кдлмак, батыры Мукафыны жекпе-жекте жер жастандырады. Ол ара каз1р Мукыры аталады. Багай — \"Ак,табан шубырынды\" басталганнан аякуалганга дейш аттан туспеген батыр, hfh h 1723-жылдан 1758-жылга дейшгт аралыкуа ел1м1зддч азаттырын KppFan, \"Кдлмак, 314

_____________ _______________ Шотмш крфылран\", Узынбулак, Ацыракрй, Алакел шайкдстарына белсене кдтыскдн. Отарлау саясатына кдру алып кдрсы шыщфн Этакей, Нуржеке батырлардыц ерлш де бугшп урпакда енеге. Кецес заманында елдщ тыныштыта мен болашата ушш басын бэйгеге -ririn, атаман Дутовты елтсруге кдтыскдн Кдсымхан Шанышев, Махмут Кржамыяров, Мукдй жене Кедек Байсымакрвтар, Юсуп Кддыров, 03i3 ¥шырбакд1ев сынды ерлер де осы ещрде туып-ескен азаматтар. Анненковтьщ полковнип, Дутовпен сыбайлас Сидоровты да cofhc успнде атып елпрген — осы араньщ еюннп 6ip Кдсымхан атгы батыры Мырзамухаметов деген жшт. Кецес Одагыныц Батырлары Хамит Кебжов, Кржахмет Тышкднбаев, 1986-жылгы Желтокран кетершсшщ батыр- кдфшындары Ербол Сьшатаев пен Лезет Асанова — улы ерлжтщ урпацтан урпакдсд мура боп уласуына делел. Басырдан гасырга жалгаскдн осыншама epAiK пен жауж уректш тщ уясы болган елкеш к,алай кдсиепт демессщ?! Кене заманныц кезшдей ескертюш мунда жeтepлiк. Уйсш деузршен сыр бугш жаткдн обалар ез алдына. Буркдн таудыц бауыры тола кене жазуларды eAi ешгам окц алган жок, окцын деп те жаткдн жок, Белжайлаудагы Кдргалы езеш мен Есенгулдьщ сайы ортасьшдагы жотада турган ею гранит мусшдд аудан медениет беломшщ e3i eAi есепке ала крйган жок, Кдйшыныц белшдеп ХГХ-гасыр мурасы ©теген мен Шыныныц кумбез1 де крргаушысы мен зертгеуписш кутуде. ЖергШктт ел оны К,ос кумбез деп атайды. Тезек теренщ атак,ты бш, жалайыр Бак,тыбай акдщныц батан ашкдн Кржбамбет бабамыздыц б е й т Буркдн етепнде. Айта берсец, -пзе берсец, бул елкенщ кдсиетш артгьфатын жеддгерлер жетш артылады. Моголстан, Ж ете, Жет1су атам ан бул елке табигатымен де, тарихымен де, тулгаларымен де еркдшан атак,ты. К,азак,тыц маман суретпплерш щ туцрышы, К,азак,стан мемлекеттш с ы й л ы р ы н ы ц nerepi, туцрыш Халык, cypenuici Эб1лхан ага Кдстеев; жезтандай eHuii, Эсетпц ен мурасын сак,таушы, Кдзакртанньщ халык,epiici Денеш aFa Ракдппев — ез алдына енер мектебш салган ардагерлер. Айтыстыц Хантец1ршдей Ж амбыл бабамыздьщ жанында журген, сыйлы замандасы болтан 315

Ъвксщшн Н’ фокекв-шм__________________ Шаншар акынныц айтысы да, елещ де б1здщ урпак^а жетпедь Алайда оныц Куланаян Кулмамбет акдшмен ай ты сц ан ы на к,арап, осал адам болмаган-ау деп болжаймыз. Жамбыл атамыз Кулмамбетпен айтыскднда: \"Кулмамбет, Шаншар акдш Суанды алдьщ, Нашар едщ, сонан соц жуандалдыц\", — дегенш е к,араганда, Кулмамбетпн, атагы Шаншарды женген соц рана шыкддн болу керек. Сапаррали Бегалиншн, \"Жамбыл\" атты еьпрбаяндык, итэбшде Шаншардьщ Жамбыл араласкрн акдшдардыц кдтарында аталуы да оныц осал енерпаз болмаганын дэлелдейдь Ш аншар мен Кулмамбет айтыскрнда, Метербай болыс кдтысып отырыпты, сол айтысты кешн жаткд айтып журелд екен, амал не, оны еш им жазып алмапты. Ол Kici ауелл Жайык, бойына жер аударылды, артынан К^ггай ©Tin Kerri, сейтш жургенде, заман да етш кетнгп. Агаларымыз Рахметолда Нурпегасов, Тоцбай Исабеков, Дэулет Кдсенов, Эбен Дэуренбеков, пплерМз Турсынгазы Элпешсов, Кдйрат Эл1мбеков, Ж андарбек Бепмбетов кетерген акдшдык,пен жазушылыкрын, туьш жогары устап келе жаткдн Халыкрралык, \"Алаш” с ы йлы рьш ьщ H erepi Оразакрш Аскдр атамыз, iHiAepiMi3 Жусшбек Крррасбек, Сэрсенб1 Дэу1тов, Айтакдлн Булгаков, Исламгали Уркшбаев, Дархан Бейсенбеков, Шаяхмет Алжанбай, Ж андарбек Булгаков; к,арындастарымыз Нуржамал Байсацалова, Роза К,араева, Роза Ыстай, Жулдыз Исабекова, курбылас Эдепхан Тереханов, окулык,авторы Улыкдтн Асылов, сазгер Базархан Жакдгбаев — улы ещрдщ унш аскэкратуга хал-кддарынша улес крсып келе жаткдн енерлглер. ¥йрыр эдебиетг мен музыкасыныц ерен ж у й р т Б1лэл Назымныц суйеп Ж эркентте жатыр. Сондай-ак, жерлестер1м!з Жамал Босакрв, Зия Сэмэди, Халил Хамраев, Курбан жэне TypFaH Тохтамовтар - уйрыр эдебиетшщ айтулы еюлдер1 болды. Ж эркен т уйез1 таратылып, Ж эркен т ауданы курылганына быйыл 85 жыл болыпты. Айтулы ok^ fs! Сол жылдардьщ шеж1ресш корсету — кдфуар ецбек. Мереке де, KiTon те кугты болсын! Тарихты терец крзрайтын танымды ютэп болтай! Сэттшк -плеймш! Алматы, 4-квкек, 2013. 316

РУ ТАЦБАЛАРЫ BACblJIFAH КЭДЕСЫЙЛАРДЫ САУДА АЙНАЛЫМЫНА IUblFAPYFA ТЫ Й Ы М САЛУ КЕРЕК ПЕ? Кдз1р, TinTi эр ру басына ескерткш крямыз деген эцпменщ де шетч шыга бастады. Муныц барлыгы да жацагыдай усак,-туйектерден бастау алып жатыр. Шындыгына келгенде, улт мэселеанде усак,-туйек деген нэрсе болмайды. Сондык,тан мундай нэрсенщ берше улкен кдтер деп кдрауга THicni3. Рас, ру, тайпа дегендердщ барлыры да тарихи категория. Оны 6i3 жадымыздан, тарихымыздан einipe алмаймыз. Атанды курметте, сыйла, жакры кер. BipaK,ap нэрсенщ iueri болуы керек емес пе? Bi3 сол шектен шыгып бара жатырмыз. Тещз езендерден куралады. Ал 6ip езеннщ e3i б1рнеше булак,тардан бастау алады. Албан, суан, дулат, крцырат, аргын, найман, жалайьф, адай деген рулардьщ барлыгы — 6ip-6ip эзен. Барлыгы 6ipirin кдзак, деген дарияны курайды. Bi3 сол дарияны дэрш теудщ орнына эркдйсысымыз ез1м!здщ езешшзд! жарнамалап, атгандап журм1з. Улкен шацыракуы умытый, уьщгарды урандаудьщ тукке кереп жок, Мумюн, бул кэдесыйлар мен ойлагандай душпандык, пигылда жасалып жатпаган болар. Б1реудщ бизнес! шыг'ар. Осындай эрекетгер аркдллы саудасын журпзш, тауарын етюзудд макрат тутуы да кэд1к. Муньщ соншалык,ты зиян екешн угынбай журген де болар. Онда туанддрш берейж. Сол тусщадргеннен кешн токуатпаса, онда ол ултына жаны ашымайтын адам болтаны. Bip адамньщ наны уппн бутш 6 ip улткд зиян шекпрш крйып кдрап отырсак, куш ертец эршм бглгенш ютемей ме? Мундай кдрекетп ез басым тасада турып тас ату деп багалар елдм. Сатып турган адамды кдралай алмаймыз. Ол не зат етсе, соны сатады. Bi3 солардыц артында турган, кэдесыйларды жасаган, осындай эрекетке барган адамды тауып, жариялауымыз керек. ¥лткд шмнщ зиян KeATipin отырганын баскдлар да б1ле журсш. Эрине, жарияламас бурын, жогарыда айткднымдай, не ic re n жургенш туацлдрт, ток,татуын ecKepryiM i3 керек. Ток,татпаса, барып жацагыдай кдрсы эрекеттерге кешуге тш стз. 317

Ъвкшшт Нф>квкв-ты__________________ Ал егер сауда-саттык,сыз, тек мак,тангерш1л1кпен uibiFapbin журсе, ол жацагы кэсткерден де кдуигп. Олар езшщ темендитмен крймай, ескелец урпак^ы да ергежейлл юллады. Ci3 бен 6i3 ненщ не екенш ажырата алуымыз мумюн. Bipax, санасы тунык, он, мен солын ажыратып улгермеген бала адасады Foil. Сондык,тан мундай эрекетгерге кдтац тыйым керек, \"Алаш айнасы \", 03.08.2013-жыл. AKJblН-ЖАЗУШЫЛАРДЫЦ ЖАЗЫЕЫ НЕ? КР Мемлекетпк хатшысы Марат Тэжиннщ улттык, тарихты зерделеу женшдеп баяндамасьшан кейш гэзетгер мен тарихшылар бутан дейш элдеюм тарихты жазгызбай келгендей жанталас танытгы. Осы i3ri мэселеш пайдаланып, езше унамайгындарды 6ip тарпып кдлгандар да шыкхы. Тарих — бшмдо кдншалык, кджет етсе, адалдыкты да соншалык, кджет ететш рылым. Тарихты сылтауратып элдеюмте шабуыл жасау —тарихтын, езше шабуыл жасау. Сондыкуан бшмщ жетпеген жерге адалдьпъщ жетуге тик. Бь\\меген жерще niKip де айтпа, билж те айтпа; ал егер ештеце айта алмасац, оны ешюмнен керме: тарихкд адалдык, деген — сол. \"Дала мен кдла\" гэзетшен тарих гылымыньщ докторы, п роф ессор iHiMi3 М эмбет К рйгелдш щ \"Тарихыц тугенделмей, танымьщ тузелмейдГ деген макдласын (24.06.13.), \"Турюстан\" гэзетшен \"Кдзак, тарихы кдлай жазылуы керек?\" атгы жазушы Дидахмет Эннмханов уйымдастырган шюрлесудд (27.06.13.), \"Ацыз адам\" журналыньщ Наурызбай батырта арналган саньш (N 13. 2013) окрдым да, оквдэманмен ой бел1суд1 уйтардым. \"К,аз1р е к ш щ 6 ip i тари хш ы болатын болды. Журналистер де, жазушы да, математик те, спортшы да тарихи монография жазатынды шыгарды. Эуескрйлардьщ KenTiri сонша, журт солардын, жазганына сенетшд1 шыгарды. К эаби тарихшылардьщ жазганьш ездер1 гана оюггын халге жетп. Bi3 бутан ток,тау крюымыз керек (Оюпаулаган — 6i3)... ©з руы мен тобыньщ муддесш 318

ffla m m i K ,opFaFaH C bin, жок,ты бык,сытып, руш ылдык, пен жерхшлдщтщ айналасынан шыра алмай жургендер кеп\". — деггп Мэмбет мырза (\"Дала мен кд-ла\", 24.06.13.). Бул, байкдп отырран боларсыздар, артык,-кем1 жок, Сталин заманыныц ызбары. Эд1с1 де айнымаган: не делел!, не сштемеа жок, жаппай кдралау жэне жаппай жазалауды ацсау. Газет те крлдап: \"Буран жол бермей, нак,ты шараларды крлга алатын кез ж етп \", — деп кдтуланыпты. Тарихты мундай репрессиялык, жолмен тугендеушглерге мен туб1р1мен кдрсымын. Эуескрй тарихшылардьщ кебеки кэспби таришыларга кедерп болып отыр дегендд кдлай тус1нуге болады? Тарихшыларга жаздырмай ма, мурагаткд ж1бермей ме, гэзет-журналга жариялатпай ма, кдлай? Олардьщ кебекм, менщше, ец алдымен, халыкцъщ тарихкд сусап отырганын керсетедг Сонан соц, сан алуан т ю р д щ шпнен ец дурысын талгап алуга тарихшыларга мумкшдпс тудырады. \"Алаш айнасы\" гэзет1 тарихи так,ырыпты жазып жургендердщ 80-нен астам пайызы эуескрй деген дерек кел-прдд. Демек тарихкд деген халык,тьщ суранысын кэаби тарихшылар кднагаттандыра алмай отыр деген сез. Сол аса кджет нэрсен1 игеруге ез бинешмен улес крсуга тырыскдн акдш-жазушылар мен журналшылардьщ кдндай жазыгы бар? Дурыс жазып жатса, крлда. Одан докторлык, атагыц акрап кдлмайды. Кдте айтып жатса, керсет, тузет, дэлелде. Тарихшыньщ непзп кдсиетт де эддл таразы n ix ip айтуда емес пе ? Тарихкд улес крсу дегеннщ ез1 кеп пторден 6 ip niKipAi ipiKTey болып табылмай ма? Кэаби тарихшы пшрдш, эдыдптн адал кузетш отырса, эуескрйлар да аярын байкдп баспас па? Мэмбет пим1здщ акдш-жазушыларра шушигу! адам шошытады. Кэс1би тарихшылардьщ тап жауын тауып алыпты. \"Кэс1би 6iAiMi темен адамдар кдзащъщ санасын, кдзак, кррамын лайлап жатыр (окдпаулаган - б!з)... Б1здщ жазушы, журналист агайындар тарихшылардьщ 6ipAe-6ip кггэбш окдомай жатып, тарихтын, ipreAi мэселеа женшде тужырым, кррытынды жасайтын болып алды. Бул ете 319

Шастан МфШ с-ры__________________ _ _ к д у ш п н эр се\", - деп туж ы ры м дапты (\"Турю стан\". 27.06.13.). K ep in оты рсы зд ар, б у л д а С тали н зам ан ы н ы ц сая си ай ы п тау yArici. А к д ш -ж азу ш ы л ар га осы нш алы к, вш нетш дей бул ш Ьпзге не болды? Кдй ак^ш -ж азуш ы кдй т а р и х т ы ц к д й о м ы р т к д с ы н у з ш к р й ы п едд? А тап ай ты п eATipceuii, ты м болм аса! \"Т ари хты ац ы зданды раты н к еп жагдайда тарихш ылар емес, тарихкд тетеннен крсылган эуескрйлар\", — дей келш, — К^сынсыз, непзспз сынау — уит\", — деп, е те 6 ip эд1л с е з айты п кдлы пты (сонда). Е гер к э а б и тарихш ы лар б эр in кдмтып ж атса, олардыц е п н ш е Tycin ак ы н -ж азу ш ы л ар ды ц Heci бар? М ен ез басымнан мысал келпреш н. в з т н щ туы п-ескен жерйчде болтан Орбулак, ш айкдсы ж айы нда ж азы п журген1ме узын-ы ргасы 38 ж ы л болыпты. Осынш ама ж ы л шпнде осы окнгага у н крскдн к э а б и тарихш ы екеу-ак; тарих гылы мыньщ доторлары Галиев пен Н эсенов кдна. Ал М э м б е т iHiMi3 am yFa p e r i кел1п т у р г а н ж е р д щ ез1н де ол •гуралы ай тп ай кетедД. Э л д ею м н щ ай ткд н ы н кэс1би тарихш ы крлдамауы керек деген кдгида бар-ау деймш. О л а й д е й т ш ш , “А д ы з а д а м \" ж у р н а л ы н д а М э м б е т Ж э ц п р х а н н ь щ б а т ы р л ы г ы н а 6aFa 6 e p in T i. С о н д а о н ь щ 1643- ж ы л гы О р б у л ац тагы ай тулы е р л т н е тоцталм ай, 1652- ж ы лгы Ралдамадан ж ещ летщ ж екпе-ж егш ж огары багалап ж азыпты. Ж эн е \"шамамен отыздьщ ортасьшдагы Ж эц п р” д еп 6 ip кдтелессе, \"ортага аты н ойнаты п, 6ipiHiui болып Ж э ц п р х а н шьп^ады\" деп е ю кдтелеспгп. О ны м ен крймай, \" а т ы н ы ц а я г ы ты ш к ,ан н ы ц ш ш е K ipin кет1п ж ы гы лган д ы к,тан \" жец1лд1 д еп ть М ещ ш е, тар и х ты а ц ы зд а н д ы р у д ы ц yA rici — осы . М атай б и д щ А та ш еж ареанде хан баласы ж ас баты р Ралдама ж екпе-ж екке егделеу Ж эцпрдД эдеш арандаты п ш акдфады. Ж эцп р узакдэ созылган сайы ста ш арш ап жецыедд. Ж эцп рдщ е р ек ен ш 600 —700 крлм ен 50 м ы цга кдрсы ш ы в д н О рбулак, ш айкдсы ем ес, осы ж ек п е-ж еп дэлелдейд1 дегенге кдлай сенуге болады? М енщ ш е, мэселенщ мэш он ы М эм беттщ б1лмеушде емес, элдеб1р ж азуш ы ны ц ез4нен буры н айты п цойган дерегш к эаб и тарихш ы басы м ен крлдагы сы келмеуш де. Егер бул ойы м кдте болса, 320

ш ш н е н KeuiipiM ет ш е м ! А л а й д а б а с ы м а б а с к а с е б е п ю р м е й отыр. К д зы б ек б е к Т ау асар у л ы н ы ц А та ш еж 1ре мэл1мет1 бойынша, Ж эц п р мен Балдаманыц ж екпе-ж еп Орбулак, ш айкдсы еткен ж ерден ат ш аптырым ш ыгыста. О л ара У й г е н т а с т ы ц б е л ! д е п а т а л а д ы . С о л а р а д а уЙ 1л г е н т а с бейптщ жаткдны рас. Дэу тас беш т ортасында да, оньщ айналасында денгелене кррш аган тас бейггтер бар. Ж е р л е у peciMi Б есш аты р б е ш т г е р ш щ ж е р л е у улп с1 м ен б1рдей. О сы н ы осы ж ер д е туы п-вскен м ен ж азы п елге ж етю збесем , кдй кэсШ и тарихш ы кай зам анда келш зерттемек? О лар тым курыса: \"Бексултанньщ айткдны ш ы н б а , GTipiK п е ? \" — д е п , е з к е з1 м е н T eK cep in к а й т у т а д а келмейдД ю й . А л е з тутан ж ер1м деп тар и х и ж атдайды жазганым уиин мен неге ж ерш гл немесе руш ы л аталуым керек? Егер сенщ жершйл, руш ы л ем есщ рас болса, е з кдзагьщ ны ц тарихы н тугендеу у ш ш 6ip к у н п ж олы нды н еге кдгмайсы ц? \"К ене, сол ай ткд н ж ерщ д 1 м аган к е р с е п ш ! \" — д е с е ц , KeAiKTi д е , а с -с у ы н д ы д а G3iM т а у ы п б е р е м Foft. С о з д а й 6 ip то л ек тес к э а б и т а р и х ш ы ш ы г а р м а ек ен д еп куткеш м е кдорык, ж ы л дьщ жуз1 болды , е з ж ер1м нщ та р и х ы ез1ме га н а к е р е к е к е н ш е ендд-ендд кез1м ж еткендей. Егер акын-жазуш ылардын, е з тукан ж ерш щ тарихы н тугендеп ш ырылдаганын к эа б и тарихш ы лар ж е р ш и у ц к п е н р у ш ы л д ы к д д ж а т к д 1з а т ы н б о л с а , OFaH ж ауапты А бай атамыздын, аузы м ен беруге ту р а келедь ''© 3i ш о ш к д е з г е ш и т д е п о й л а р \" д е г е н г о й о л Kici. А кдщ -жазуш ы ж аза ма, эуескрй эл деи м ж аза ма, и м ж азса да, тарих ж абы ла илейтш ортак, терш щ пуш пагы емес пе? \"Н е e3i алмайды, не езгеге алдырмайды\" деп А бай айткдндай болмайык, та. М енщ туы п ескен жер1мде Ж аркен т кдласы мен Кектал ауылыньщ ортасында Буркдн тауы нан басталып, Дикрнкдйрат ауылына д е т н солтуспктен оцтуспкке карай 50 ш акдфы мга созы лып ж аткан Т урген торайы бар. М ун ьщ екеу1н д е 1856-жы лы KaiuFapFa б ар а ж аткд н ы н д а Ш ок,ан к у н д е л т н е т э ш т ш т е п ж а з ы п к е т к е н ж е н е к ,а й с ы с ы н ы ц к,ай ж е р д е е к е н ш к а р т а г а с ы з ы п т а 21-1049 321

Ъвксутан Н‘ фквке-ты____________ __________ к е р с е т к е н . С онды к,тан о н ы еш ю м eTipiK д ей алмайды. \"К уп ы я ш е я о р е н щ \" ку п ы я сы \" атты зертгеущ д е Т1леуберд1 Э бен ай улы монгол аударм аш ы лары \"М оцролдьщ купыя ш е ж 1 р е а н д е \" Б у р к э н д ы ай т ы п , а л с о н ь щ ipreciH A e ж а т у г а т т с Ш ьщ рысхан кдш ып тырылган Тургендд е д е т аудармай тастап к етк еш н ж азды . С оны окы ган м ен Буркднньщ да, Тургеннщ де м енщ ауданымда екенш куана-куана жаздым. О ны мен крймай, Ш ыщ ысханра кдтысты айтылатын баска д а ж е р -с у а тт а р ы н а ук,сас к е л е тш ж ерлерд1 тапты м . М ы салы : К еде-А рал (А рал-тебе. Д уры сы \"Квту-Арал\" б о л у ы м у м к ш . в й т к е ш М а х м у т К ,аш рариды ц “Турне сезддгш де\" \"квтудд\" \"тебе\" деп керсеткен ), К итщ (Куйтец), Б ар кер н еу (К еренлж ), 1ргетау (Б уркей-Ipre), CereTi (С егетт), К д п ш а р а й ( З е р е н - KpnuiaFaft), Ж а с ы л к е л (К ек - н о р ), К дизы лк^ш (О щ ы я ), TepicaKjKpH (К е р е л е ц ), Т е н т е к (Ы рры н, А ргун), С а р в з е к (Сары-Кдлр), А йнабулак, (Алкд- Булак), К длж ат (Кдладжыт), О рны к,(Туп), С ы нтас (Келте- Кдда), К дркдра (Кдркдра), Т ау ш ш к (У лкен-Ш ш к), тага- тагы лар, О сы нш ам а украстык, тапкдн адам тагат тауып кдлай ты ны ш оты рады? K aci6n тарихш ы ларды ц ун кдтуын к у тш оты р м астан , \"Ш ьщ ры схан — 1ле ещ рш ш , уланы \" деп, Т1\\еубердш 1 к р стап ш ь т а келддм. © й тп есш е болмады. Э р аталран ж ер-судьщ орналасуы баты сы батысына, т е р к ж е т т е р гск е тн е дей ш дэлме-дэл келедд екен. М ен ез1мдд э у е с к р й та р и х ш ы р а ж аткдлзбайм ы н, 6ipaK, анандай дэлддкп кере-б1ле туры п унд ем ей кдлуды туран халкдлмнын, тарихы на ж асалган ж анаш ы м асты кден б1рдей санадым. А л с о л yuiiH э л д е б 1 р е у л е р м е т ж е р п и л , р у ш ы л д е п райбаттаса, сол адамньщ езш Зардыхан бауыры мыз айткдн \" a y p y ra \" ж а тк д л за м ы н . А л а й д а о л а у р у д ь щ eMi жок,. © йткеш ол тектш к пен теказддкке байланысты. Ал мен о с ы е щ р д е туранды к,тан, ж е р -с у д ы ч атт а р ы м ен о р н а л а с у ы н к эс1 б и т а р и х ш ы л а р д а н re p i Teyip бпее-пнддктен, у н а з кдлуы м тар и х к д ж асал ган теказддк бо л ар едь K e3ipri к э а б и л е р к е зш е длмесе, келеш ек к эаб и л ер кещ л аударатьш ы на кемьл сенемш . C e6e6i ез niKipiMAi Р э ш и т -э д -д ш м е н К ,ады ррали Ж а л а й ы р д ы ц а й т к д н д а р ы м е н мукд>1я т с а л ы с т ы р ы п ш ьпргы м. 322

Шомпиш Д арлекин деп аталаты н Ш ыцрысхан ш ы кдан турш - м оцш л тайпалары туралы айта келш , Рэш ит-эд-дш былай деггп: \"Все их ю рты прости раю тся о т п ределов страны уйгуров до границ Х итая и Д ж урдж э, в тех областях, которы е ны не назы ваю т М огулистан\" (\"С борник л е т о п и с е й \" , М о с к в а -Л е н и н г р а д , 1952, т о м 1, к н и г а п е р в а я , стр. 153). К е з ке л ге н к э а б и та р и ш ы да, к е з к е л ге н э у е с к р й тарихш ы да бул кунде М оголыстанньщ Ж етю у екенш ж а ц ы л м а й б1лед1. Ж э н е Р э ш и т - э д - д ш Ш ы ц г ы с х а н н ы ц атамекен1 М ою лы стан екенш б1рнеше дурю н ж азады . С онда дейм ш -ау, бэр1м1здщ о к ^ та н ы м ы з 6ip ю тэп, н еге б1рак,соны сан турл1 угам ы з? Э л п жерш 1л, руш ы л е м естер с о н ы TyciHAipin н е г е с а й р а м а й д ы ? Б 1 зге 6 ip-6ipiM i3A i куптатпай, мойындатпай ж урген нендей куш ? Ж арайды , эуескрйларды женд1 тарихш ы емес-ак, деш к, онда кэс1би тарихш ылар Рэ-ш ид-эд-дш нщ кдте айткдны м ен дурыс айткдны н халы ккэ неге тус1нд1рмейд1? У ндем егеннен, эуесцой тарихш ылар араласпаганнан тарих дамыса, э л д е к д ш а н д а м ы р едд го й . Ш ыцгысханныц атамекен1 болтан Буркднныц, О нан (м енш е, © нэн) м ен К ел у р ен н щ (м енш е, К ер ел ец ) М оголыстан ж ерш де екенш Кддыргали бабамы з да анык, жазыпты: \"М отолстан жер1нде керей1т кдуымы, одан кейш Онан, Келуран, Талая, Балжиус, Буркдн Кдлдуц, К екенур, Буырнаур, Кдркдт, Куйб, © згана, К^лайыр, Селенга, Баркуж ин, Таркум, Каламин Алат ж эн е О ндур (©нд1рд1ц 1ле А л атау ы н ы ц т е р ю к е й ж а гы н д а екен1 авт о р сы з \"Заф арн ам ад а\" ай ты лады — Б. Н .), ал о н ы ц а р ты ж а гы н д а К ,ы тай ц о р га н ы т у р а д ы \", — депт1 (\"А рм ы сы ц, э з баб а\" ютэб1 п п ш д е п “Ш еж 1 р ел ер ж и н агы \", Талды кррган, 2008, 1-бел1м, 10-бет). М уны кэс1би тарихш ы лар кдлайш а Tepic окцш ж ургенш мен тусш бейм ш , ал ез1м о к у та н соц, ундем ей оты ра алм ады м . О л ар М оголы стан ды М о ц то ли я д е п ук,са угаты н шытар, ал менщ Ж еттсу екенш е еш кум эш м ж ок, © йткеш Дулатид1ц \"Т арихи-Р аш идш \" де, А цсак, Тем1рд1ц ж оры к;гары ж айы нда ж азы лган е ю \"З аф ар н ам а\" д а оны солай Ж е т е дейд1. 323

Ъексутан Н’ фкеке-ут_______________________ Тарихш ы лардыц \"Турюстан\" гэзетш де бас крсуында Д и д ах м ет Эьш м ханулы ш Ь п з эй -ш ай ж ок; \"Ш ынында да, Ш ыцгысхан тещ регш де абсурд эцгш елер кеп. Эуескрй гарихш ы ларды ц д а ж у м ы сы н ж о к д а ш ы гарм айы к, 6ipax, солардпа ж ен деу — ыцгайсыз\", — деп ыцгайсызданыпты. Ш ындыгында, е з т щ айты п отырганы — абсурд. М ухтар М агауиннщ \"Ш ы цгы сханы нан\" алгаш узшдд баскдн газет о сы \"Т урю стан \" б олаты н . Ендд о л д а а б су р д болды ма элде одан баскдлары абсурд па, — ту сш ш п з. Cipa, бул iHiM i3 д е Ш ы ц г ы с х а н д ы т у р ш д е ге н д д к у п т а т а н ы м е н , ж алайы р екенш ж акзы рм айты н болуы керек. О а н Рэшид- эд-дш айы пты . C e6e6i Ш ыцгысхан тарайты н дарлекин тай п асы ту р ал ы а й та кел1п: \"В ту п о р у и з тех монголов, название которых джалаир, — а они суть из дарлекинов, — и обстоятельное излож ение ветвей и разрядов (аснаф) племен, которы х было дано, несколько племен обитало в пределах Кэлурэн, — они составляли семьдесят куреней\", — д е п а п -а н ы к , ж а з г а н . О с ы н ы оьуып о ты р ы п байкдм агансуы м ы з кдлай болады ? О ны м ы з тарихкд к ^ я н а т е м е с пе? Т ар и х ты ж ар ты к еш ш ындыкдзен, элденеш эдеш бугш кдлып, ж асы ры п кдлып ж азу — К.ЫЛМЫС. А б с у р д т ы ц KGKeci — сол. \"Ш ьщ гыс кдганныц мазары табылды\" деген хабарды \"Д аттан \" о к ы д ы м (26.06.13). \"Ш ы ц гы схан н ы ц м азары Б урхан Х алдун тауы нда екен... М ен м уны \"Ш ыцгы схан кдзак, екен\", \"ж алайы р екен\", \"ш апы раш ты екен\" деген ел1рмелж терш к ряр деп ж азы п оты рм ы н\", - деггп Садык, С м агу л о в д еген 6 ip ey . О н ы ц м ацсаты ел 1ш ш де руш ы лды к,ты кр зд ы р у е к е ш байкдлады . © й тк еш б1рде- 6 ip н е эу ескр й , н е к е а б и тари хш ы Ш ьщ гы сханды ш апы раш ты га жакдш даткдн емес. Ж ен е оньщ ец улкен e r ip ir i: Б у р к д н К д л д у н д ы М о ц г о л и я д а н эл1 е ш и м т ап к д н ем ес. Руш ы лдар деп, м енщ ш е, сан турл1 ж ы м ы ск^ к у й ты р ц ы л ы к д е н о сы л ар д ай 6 ip i ж ал ай ы р ды , 6ipi ш ап ы раш ты н ы ж ак,ты рм айты н; 6ip руды ж ацтап, еюньш руды даттап отыратындарды айтса керек. К е а б и тарихш ы лар гана адал айтады, кдлгандары \"кдзакзы ц санасы н, кдзак, кргамын лайлап ж аты р\" деген сез — ж ала сез. 324

М в м б е т iHiM i3: \" М о ц г о л д ы к д э у 1 р д е ж а л а й ы р л а р тайп асы ньщ тарды ры тубегейлД езгерш терге уш ы рады . О лар баскд ту р и тайпалары мен 6ipre бугш п казак ж ерш е о й ы сты ”, — дейлд (Ж а л а й ы р ш еж дрест А лматы , 2000-ж ы л, 6-бет). Булай деп айту уш ш , к в а б и тарихш ы эуел1 Реш ид- а д -AiH м е н К ,ад ы р р а л и б а б а м ы з д ы ц ж а л а й ы р л а р М оролы станда, hfhh Ж ет ю у д а 0Mip cypAi д е г е н ш щ eiip iK е к е н ш д эл е л д е п б а р ы п к,ана а й т у ы к а ж е т . К в а б и тари х ш ы л ар д ьщ е ш д а л е л а з к е с ш с е й л е й б е р е т ш ш е 6i3 де куэм1з. М эселен, тар и х рылымьш ьщ кандидаты Бейбгг К р й ш ы б а е в iHiMi3 т а р и х ж а й ы н д а э ц п м е а й т с а б о л д ы , 0б1лкдйы р ага хан болтан дегендд ты кдал ай бере/Ц, 6ipax, кдй ж ы лы , кай кы лы ры на бола aFa хан сайланганы н дэлелдемейдт Тарихты ацы зданды ру деп осындайды айтпай ма? Кэсзби тарихш ы лар А цы ракай ш айкасы н Эбш дайыр баскдрды деп, Ацыракдй уш бурыш ы деген терм ш до K ipri3in ж у р . О л к е зд е у л ы ж у з д щ хан ы Ж о л б а р ы с Tipi, со н ы ц у й гар ы м ы м ен у л ы ж у з к о л ы н Кдзыбек бек баскдрады, ал ж алпы урыскд Бегенбай батыр колбасш ы лы к етед!. BipiHuii ж е к п е -ж е к к е К д зы б ек б ек Колынан С атай н ем ер еа Белек батыр, екш ип ж екпе- ж екке Бегенбай колы нан О лж абай баты р ш ырып, eKeyi д е ж ещ ск е жетедд. О л уры сты ц басы -кдсы нда Т ел е би м ен Кдзы бек би де болады. С орыс бггкен соц Б егенбай баты р кдза болтан баты рларды теб е басы на ж ерлеуге ж а р л ы к 6epeA i. П о й ы зб е н Ш у б а г ы т ы н а KeTin б а р а жаткднда, А цы ракай ы стансасынан ете бере оц ж актагы таудьщ ер тебесш ен сол баты рлардьщ кулпытасы ап-аны к к е р ш ш тур ад ы . М е н о н ы ц 22-ciH сан ад ы м . BipaK с о н ы б ар ы п K epinri, зер тгеггп д еген 6 ip Kaci6H т а р и х ш ы н ы е з б а с ы м е ш к а ш а н ecT ireH eM ecniH . C ip e , э у е с к о й тарихш ылар кедерп ж асаган болу керек. \"Туп-тукыйаннан ез1ме ш еш н\" ю т е б т ж азран К дзы бек бек - \"халык жауы\" аталган О раз Ж андосовты ц тж елей б а б ас ы . О л ж а у б о л -FaH сон,, к а з а к д а А ц ы р а к д й д а ж а у д ы ц ж е р 1 с ы я к та н д ы . А ц ы р а к д й с а й л а у OKpyri, А ц ы р а к а й ауылы аталы п кегеннщ 6epi казакты ц ез колымен ж ойы лды (нанбасацы з, мураратты бары п карацы з), 325

brtrifimH.НфЖАв-упы___________________________________ К д зы б ек бек-пн, кр л асты н да сорыскдн улы ж у з баты рлары С атай мен Белек-пц, Н ауры збай м ен Багайдыц, К дзы бек б екп ц М олдабай мен Кдскдры сыкы длы баты р улдарынын, д а аты аталм айты н болды. Е ч eKiHiurrici, К дзы бек бек-пц е з ш е , у р п а г ы н а с о л ш а б у ы л эл1 ж а л г а с ы п келедд. О р ан кэаби тарихш ылар да улкен улес крсып жур. \"Т урю стандары \" бас крсуда Зарды хан Кдшаятулы: \"B yriH ri 61з д 1ч т а р и х т ы к д й т а д а н к ,а р а п , к д й т а д а н толы к,ты ры п ж а з у уыпн, 6i3re т е р т ту р м ау р у дейм !з бе, с о д а н к у т ы л у ы м ы з к е р е к , — деггп. — BipiHuii, и зм ш ы ддк т а р и х т а н . EKiHmi, та н с ы р ы с т а р д а н . YuiiHiiii, езш рлддктен к у т ы л у ы м ы з к е р е к . Tep-riHiui, кулды к, с а н а д а н ар ы л у ы м ы з кдж ет\". © ткен гасы рдьщ оты зы нш ы ж ы лдары ндагы аш арш ылык, ж айы н кэш би тарихш ы да, акдш -жазуш ы д а а ш ы н а ж а з ы п келедд. 1933-жылры ш1лде п л е н у м ы н д а о с ы к ,ы рры нЕ а а й ы п т ы б а с ш ы л а р к д т а р ы н д а Г о л о щ е к и н м е н 6 ip re О .И с а е в , ¥ .К ,улы м б етов , И .К урам ы сов, Е .Е рн азаров, Л .Рош альд, тары баскдлар сыналды. О раз И саев е з кднэсш мойындады ж ене бул аш арш ы лык, кд ар етш е бю ро мушелер1 тугелдей кшел! е к е н ш э т а п а й т г ы . М е н е з б а с ы м И с а е в п е н К у л ы м б е т о в -ri д а р ы н с ы з, б ш м а з адам дар едд д ей алм айм ы н , алайда ш ы б ы н ш а кд>1р ы л ы п ж а т к д н к д за р ы н а к р р г а н б о л а ал м а с а д а, к,оргап 6ip э р е к е т кдяла ал м аган ы у ш ш ай ы п ты санайм ы н, сондыкд-ан олардьщ аты на Алматыдан дардай 6ip-6ip к е ш е б е р у ге уз1лд1-кес1лд1 к д р сы м ы н . Бул Голощекинге кеш е бергеннен еш кем емес. О сьнан орай eciMe 6ip ж а р д а й туседд. К е з ш д е \" Т у р ю с т а н \" гэзетзн д е ¥ . К улымбетов туралы макдла жарияланып, оны ч атына к е ш е б е р у ж а й ы с е з болды . С о н д а К,улы мбетовт1ч к д лз м е тш э с п е т г е г е н , 6ipaK, а ш а р ш ы л ы к , ж ы л д а р ы н д а г ы айры кдпа е ч б е к те р ш е ток,талмаган М ем бет ппм1зддч де м акдласы болды . Зарды хан бауы ры м ы з айткдн та п с ы р ы с к д сол, cipe, украйды -ау. Райы мбек баты р терчрегш де де тугелденбеген эчпм е к е п . С о н ь щ 6ipi — б аты р д ы ч туран ж ы лы . 1705-жылы т у д ы д е г е н д е р е к -ri ж а к ,т а у ш ы л а р о н ы ч 3 0 0 ж ы л д ьп ъ га 326

Шотыш акдф ы 25 ж ы л ерте тойлатгы. С ол той кдрсацы нда М амбет imMi3 д е м а к а л а ж а з ы п , с о л а р р а к р л д а у б ь л д ф д ь Б а т ы р д ы ар д акт ау д еген эйтеу1р мак,тай б е р у ем ес. Р ай ы м б ек тан у ш м ш щ Heri3iH с а л ы п к е т к е н К ,а б ы л б е к С а у р а н б а е в маркумньщ ж инаган деректер1 бойынша, бабамыздьщ баты р а ты алгаш 15-тен 16-Fa к драган ш агы н да ш ы кддн. 1705-к е 15-Ti к р с с а ц ы з , 1 7 2 0 -ж ы л б о л а д ы . С о н д а о л ж ы л ы б а б а м ы з и м м е н сорыскдн? \"А к,таб ан ш у б ы р ы н д ы \" э д 1 басталган жок, Албаннын; К дра баты ры кдйты с болаты н О й р а н т а б е сорысы 1747-ж ылы Р а й ы м б е к б а б а м ы з 17-ге толганда болтан. Ал о л 1705-ж ы лы туса, 17-ге 1722-ж ы лы кел едг \"А к,табаны цы з\" эл1 бастал ган ж о к , М ш е, та р и х т ы ацы зданды ру дегенщ — осы . О сы ндай ерескелддктердд кере-тура оган акдш -ж азуш ы неге араласпауы керек? О л кдйта кэс1би тарихш ы га суйеу ем ес пе? Ж огарыда айткдн Турген торайдьщ ш пнде Райы мбек б аб ам ы зд ы ц кдлм ак,тарм ен акдлрры ш айк,асы ет к е н кдмалды ц орны ж аты р. О ны н е кэс1би, не эуескрй т а р и х ш ы 9 3 ip re ж а з а к,ойран ж ок,. М е н с о л а р а д а н Ж э р к е н т к е б а р р а н с а й ы н © тем . А к,ы ры к эс1 б и тарихш ылардыц зерттеу1н кутпестен сол тарихи оры н туралы ж азды м . М е н щ жэзырым — с о л а р ад а туы п - е с к е ш м , ж о л у с п н д е ж а т к д н к р р р а н н ь щ т а р и х ы н б1л.ет1шм. Элдеб1р кэс1би тарихш ы лар м е т ж ерш ы , руш ы л дейдд е к е н деп, оны ж азбасам , к э а б и тари х ш ы л ар о н ы ендд ж у з ж ы л д а н кей1н д е ж а з б а у ы м у м ю н Foft? М е н щ ш е , баска акдш -ж азуш ы лар да е з туган ж ер ш щ тарихы н тугендеуге кал-кадарынш а осылай атсалы сы п ж ур. Ал кд зак ,т ы ц с а н а с ы н с о л а р у л а п ж а т ы р д е у н п а д а м эу ел1 ©з санасын дурыстап алуы керек. Соцры о н ж ы л д ы ц шпнде ж а з у ш ы в н е с С а р а й \"Норайлар\", \"К©нел1ктер\" деген ею тар и х и гатап ж э н е Т о к ,т ам ы с х а н т у р а л ы з е р т т е у ж а з д ы . М е н еспмеген к д н ш ам а к1тэпт1 окд ш ан ы н а к д й р а н кдлды м , \" О к д ш ай ж а з а д ы \" дегеннщ ж а л а е к е н ш о л ю т э г г п к д р а г а н к е з к е л ге н о к д ф м а н а й т а а л а д ы . С о ц р ы к е з д е елдд к эд д м п д ей дурл 1 кт1 р ген Т 1леуберд1 в б е н а й у л ы н ы ц \"К ,упы я шежлренщ \" купы ясы \" мен \"Тугел тауарихтьщ \" туб1нде 327

Ъвксщтан Шфкекв-тм не ж аты ры н?\" да овд&ым. М енщ ш е, оньщ жазгандарына алыстан куцюлдеп гайбат дылганша, \"М ына дытайша niuiiKTi д а т е о д ы п с ы ц н е м ы н а niuiiKTi д у р ы с од ы п с ы ц \" д е ге н Tapi3Ai н а д т ы niK ip а й т у к е р е к . Б у р м алан ган тарихы м ы зды дзй та ез]м1зге экелш ж атдан адамга алгыс айтудьщ орны на, аузы м ы зра келгенда айты п, абсурдда барм аганы м ы з ж ен. О ньщ усад-туйек д а те о ж од д е м е й м ш , 6ipaK, б а с т ы б а г ы т ы м е н з е р т г е у e,aici д у р ы с : д а й nim iK'ri д а л а й о д ы г а н ы н д е л ел д еп ж а зг а н . О н ы зерттем ей-ад ойбайлагандар, менщ ш е, тарих дамын о й л а у ш ы л а р е м е с . К ,ай рат З н й р и я н о в т ы ц тар и х и мадалалары н да, М ухтар М агауиннщ \"Ш ьщ гысханы\" мен Красен К р ж а х м е тгщ \"Басы рларга ж алгаскдн ж ацсадты д\" а тгы гатэб1н д е оды ды м . Bapi д е д ы р у а р ю тэп о к д т бары п ж а з ы п т ы . Б э р ш щ KiTa6i д е т а р и х д а , ш ы н д ы к д а ж е т у г е азды-кепт1 улес досады. Эйтеуар, зы яны ж о д Оларга \"е зы п л д щ п е н \" е м е с , 03iM ciH in д а р а г а н д а ган а тарихы м ы зды д ipreci беки туседь Б !раздан 6epi ж азы лы п ж урген, б1рад кэш би т а р и х ш ы л а р т а р а п ы н а н д о л д а у т а п п а й ж у р г е н т а г ы 6ip м э с е л е б а р . О л — с а д п е н у й с ш н щ Ж е ’п с у д а г ы а р а ж т . Ж е -ricy енД рш деп крптаган к е н е об ан ы к э а б и тари хш ы лар \"сад доргандары \" детчндд ш ы гарды . О сы ендрдщ 85-тен а сд ан ад садалы З ы д эев ЭдДлхан агам ы з: “К ррран деп дорш алган нэрсеш айтады, бул обаларды бала кушм1зде эке-ш еш ем 1з \"уй сш б е й т \" д ейтш . \"С ад д о р ган ы \" дегендд кдйдан ш ы гарды ддар?\" — деп дынж ылады. Бул обалардын, К ^ггай ж ер1нде “у й с ш о б а л а р ы ”, ал К дзадстанга еткен со ц , с а д д о р ган ы атал аты н ы н ад ьш KepiM Елем ес ш п а з д е ж а з д ы . О с ы е к т н м е н EciKTeH т а б ы л г а н А лты н А дам д а сад болы п к е та . А лайда м ен е з басы м онын, уйсш ханзадасы екенш е еш куменденбеймш . © йткеш Кдзыбек бек Тауасарулы атасы М атайдьщ Ата шеж1ресш е суйенш б ы л а й дейдД: \" Ж и ы р м а е ю ж а с ы н д а д у н и е д е н ж а с к етк ен S3i гадылды, патш алы д тадкд дызыдпаган, орны н п л ан е сыйлаган Н улыны кдтгы ардадтап Ym К^раш да дойыпты\" (Т уп-туды йаннан e3iMe ш ей ш \", А лм аты , 1993. 43-бет). \"Ел а с та н а с ы Ym К д раш асты н д агы IIIbiFy кдласы еда\" (Сонда, 328

Шомпыш 45-бет). \"0 cip ece Елсау бите, он ьщ ж а с квдниы н кеткен улы Нулы мазарлары н накдннтап, безенд!рш , кдйта ж ацгы ртты \" (Сонда, 67-бет). О сыларды окапан мен Алтын Адамды уйсш ханзадасы, а л EciK к д л а с ы н а н 2 - 3 ш ак ,ы р ы м б а т ы с т а Р а х а т ауылыньщ ж елкесш деп тепсецде ж аткдн кене кдла орны н у й с ш а с т а н а с ы Ш ы т у д е п 61лд1м ж э н е о л т у р а л ы \" Е г е м е н Кдзак,станга\" макдла ж ариялады м . О сы кдлан ы “М эден и мура\" аясында зертгеу кджет деп П резидентке хат та ж азды м. Алайда К арл Б айпакрвты ц араласуы м ен ол м эсел ен щ ток,тап кдлганы ж ай ы н д а ж а у а п алдым. 2008-ж ы лы А лм аты м ен М о ск ва р алы одары 6ipAecin \"Атлас Т уран на старинны х картах\" деген ю теп-альбом ш ы гарды . С оньщ 46, 47-бетш де \"Е врази я. Н ачало п ереселения народов. 11в\" деген к ар та бар. С онда н е алай да емес, не былай да емес, дэл К дзы бек бек айткдн арада Чигу кдласы керсетм ген . Ж арайды , оны ертеде елдеб1реулер ж асаган дел1к. 48, 49-бетге \"Е аразия. Э поха В е л и к о г о п е р е с е л е н и я н а р о д о в . IV в.\" д е г е н к а р т а д а LLIbiFy кдласы 1ленщ сол ж агы нда, Уш Кдраштын, дэл асты нда т а г ы т у р . 50, 5 1 -б е т т е Ш ы г у \"V —V Ib b .\" д е п т а г ы т у р . 106, 107-6erreri \"В еликий Ш елковы й путь. С истем а тран саврази й ски х ком м уникаций во И в . до н. э.\" д еген к ар тад а Ш ы гу кд ласы тагы со л о р н ы н д а ту р , 124, 125- бетге \"Э тн и чески е п роц ессы в Ц ен тральн ой А зии. 1в. н. э.\" д еген картада \"Ц ар ство усуней\", \"П ам ятн и ки у с у н е й ” д е г е н ж а з у л а р 1ле, Б а л к д ш , Ш у о щ р ш к д м т ы п т у р . 126, 127-бетте \"Э тн ические процессы в Ц ентральн ой А зии. IV в. н. э.\" д еген картад а \"П озд н и е п ам ятн и к и усун ей \" деген ж азу тагы сол арада тур. О сыларды кергеннен кеш н yftciHAi д е , А л т ы н А д а м д ы д а сак , д е п 63iMi3Ai ©3iMi3 а л д а у д ы ц н е кд ж етг б а р ? У й а н д е р са к у ы ц тп селей Myparepi екеш рас, алайда баласыныц орны на бабасы н крю тарихкд келлсе ме? О сы н ы аны к,тайтын кэс!би тарихш ы лары м ы з со л А лты н А д ам н ы ц K93ip с у й е п ту р м ак , ж а т к д н о р н ы н таба ала ма екен? © з халкыныц тарихы на e3i ие бола алмаган кэс!би тарихш ылардыц тарихкд араласуы н акдщ - ж азуш ы лар кдш ангы кутед! ? \"Б1здщ кдйта ж ацгы руы м ы зга, м ем лекет болуымы зга 329

Ъвксутт НфкАв-улы_______________________ то л ы к , MYMKiHAiriMi3 б а р ... О л у ш ш э у е м а у ы з б !р ш ш п м 1 з м ы к.ты б о л у ы к е р е к \" , - д е ш -i \" Т у р ю стан д ар ы \" б а с к р су да М эм бет шш1з. Алайда ездер! apaFa ж к сальш отырран а д а м д а р ауы зб 1рш 1 л й сп га м н е н кутедд? Б 13 ж а з у р а т ш с тарихты баскдлар неге ж азады деген !штарлыкды крйып, к еш еп М .Т ы ны ш баев, Х .Д осмухамедов, С .А сф ендияров, Э .Бекейханов, тары баскд араларымыз керсеткен жолмен тарихы м ы зды тугендеуге бэр1м1здщ де атсалы скдны мыз абзал емес пе? 09.07.13. сагат 19.00. 0ТЕЙБОЙДАК, X V II-гасырда ем/р сурген Ш апок вякцинасын тущыш тяуып емдеген шипягер; Тущыш дэр/герл/к штэп шыгарган кдзащ Ж егi атадан аскднша кы з алыспауды жазган тущыш тылыми дэледдеген гулама Бул е с ш — Х Х-гасырдьщ аягы на дейш енпомге б е л п а з б о л ы п к е л ге н eciM. 1994-ж ы лы Ур1мж1де \"Ш и п агер л ж б а ян \" атгы о н ы ц Krra6i ж а р ы к, кердд де, ал гаш о н ы элем ге \"Азатгык, радиосы \" ж ари я етп . С одан ол ю тэппен жалпы К д за к ,ст а н д ы к ,т а р д ы т а н ы с т ы р д ы . BipaK, к д з а ц т ы ц к д р а букдрасы турмак, зиалы кдуымыныц e3i оны куана кдрсы ала крйган ж ок, О ньщ ашык, ce6e6i де, ж асы ры н ce6e6i де болса керек. М у н д а й к ггэп тщ К,азак,танда таб ы лран ы н а суй ш н й сурай куанран кдзакды ц 6ipi Ш ы гы с Турю станды к, талым Эзйчхан Ты ш анулы бул кггэпке оскдлрына кдрагандарга: \"С ауаты м ы зды аш сак, о н ы ц устш е ш ет ж уртгы ц 6ipep т ш н б ш п , азды -кеггп ж азба мадениеттермен таныссак, болтаны, уш м ы ц жылдык, тарихы бар халкдямыздан отыз ж а с т а г ы 03iMi3 б ш т р б о л ь ш ш ы г а келем1з. Х ал ы ц т а е ш т е ц е ж о к ,ж е н е еш тец е бы м ей тш сеюлдд\", - деп, аш ы н а жазды . Бул — аш ы к, себегптц 6ipi. 2000-ж ы лды ц 28-кекеп н де С ан ж ар А сф ендиаров аты н д агы К^азак;гыц ¥лтты к, м ед и ц и н а уни верси тет!н де “Ш и п а г е р л ж б а я н \" к г г эб ш талк,ы ларан рылым и 330

конф еренци я e rri. С ол кон ф ерен ц и ян ы н е п з п уйы мдасты руш ы м едицина рылымыныц докторы Эд1лман Н урмухамбетулы е з баяндамасында: \"Ж у р п ъ щ бул штэггп окцш ай жатып-ак; \" 0 з руын кетеру макратында жазылран ш ыгарма\", — деуш 1\\ердщ табы ла кеткенш е\" кцш ж ы лы с бмдордь Бул — ж асы р ы н себ еп тщ 6ipi. С е б е п , с е з ж о к , б о л а б е р е д ь BipaK, © т е й б о й д а к , гам , о н ы ц KiTe6i к д ш а н ж а з ы л р а н , ю м ж а з р а н деген д д э с е к - а я ц м е н ем ес, гы л ы м и ж о л м е н аны кц-ayFa б о л а м а, ж о к , п а — енд1 со н ы к эр асты р ы п ке р с е к. А талм ы ш кон ф ерен ц и яд а п ро ф ессо р Бабаш 0бь\\кэсы м ов: \"Бул — медицина уш ш табы лм айты н ю тэп. А лайда бул кдй гасы рдьщ д у н и е а ек е н ш ай ту кц ы н екен... Э з Ж э ш б е к к е к ,аты сты ж а р ы н ал ы п т а с т а п , т а з а медицинага кдты сты сы н ж е к е ю тэп етш шырарсак,\", — деген усыныс айтгы. О сы усыныстыц астарында ыммен айтылтан улкен сы р жаты р. О л сыр — ю тэптщ Э з Ж эш бек зам аны нда ж азы лм араны нда, тарихи ш ы нды кда мундагы окцралардыц уйлеспейтш дтн. Неге? © й тк еш Э з Ж э ш б е к 1341 — 135 7 -ж ы л дар д а А лты н Ордада хан болады, экес1 © збек exeyi елу ж ы л ел баскдрады , о н ы ц эм1р су р ген уакцггы — XIV-Facbip. Э й п л 1 арап саяхатш ысы И бн Баттута 1330-жылы © збектщ хан, ал баласы Ж э ш б е к т щ эл1 х ан зад а кез1нде о л ар д ы к ер ш , о р д а с ы н д а к рн ак , б о л тан (Д еш т1-К ,ы пш акд,а с а я х а т \". А уд арран — С .Д эуггов , М .Ш аф и р и , А л м аты , \"К,азак, тар и х ы н ан ”, 2004, 177-бет). “Х ан н ы ц 6ipiH m i кд ты н ы — М ухаммед © збек ханны ц улкен кдтыны ж эне Тыныбек, Ж эш бек атты улдары ны ц анасы — Тайтурлы атты кдтыны \", — дейдд ол (193-бет). \"Ш ипагерлж баянда\" айтылатын Ж иренш е ш еш еннщ Э з Ж эш б ек ханны ц тусы нда эм1р су р геш тари хи шындыкда кдишы емес, алайда онда айтылып отырган Ж эш бек — ол Ж эш бек емес, К ерей ханм ен 6ipre кдзак, хандырын курган Ж эш бек, ce6e6i ол Ж иренш еге: \" Х а н з а д а н ы ц ат ы д а Ж и р е н ш е ед1,.. О р д а м д а х а н з а д а Ж иренш е, ш еш ен Ж иренш е пар болса, хар болмайды екенмш \", — дейд1 (\"Ш ипагерл1к баян\", Алматы, \"Ж алы н\" 1996, 38-бет).

Ъексутан Лфоквкв-улы_______________________ XV l-FacupA a ж азы лган \"Т аварих-и Гузида-йи Нусрат- наме\" деген шыгармада: \"О л кезде Э леке султан Сауран кррганы нда болатын. Ж эш бек ханнын, баласы И ренш е хан (\"Ш ипагерлж Баянда\" Ж иренш е ханзада деп отырган о с ы — Б.Н.) келдд де, Э л е к е султанды елтсрдд\", - дейдд ( \" М а т е р и а л ы п о и с т о р и и к а з а х с к и х х а н с т в X V —X VIII веков\", А лматы , 1969, 21-бет). М ундагы Э л ек е султанды елпрген Ж эш бектщ шьш аты — Эбусаид, Ж эш бек деген — ж анам а аты. К ерей ханмен 6ipre Эб1лкдйырдан белшш ш ы гаты н Ж эн1бек — осы. Онын, зам аны — XV-гасыр. Э з Ж эн1бек п ен бул Ж эш б е к тщ арасы 6ip гасырдан астам. С оцгы Ж эн1бекке ш еш ен Ж иренш енщ кдтысы ж ок, ал бурынгы Ж эн1бекке ханзада Ж иренш енщ кдтысы жок, Д ем ек Эбусаид — Ж эш бек мунда езш ен бурынгы Эз Ж эш бекпен ш атастырылган. Б удан кдн дай кррьггы нды mbiFapyFa болады ? Егер Этейбойдак, Ж эш бек ханньщ алдында шьшымен- ак, б олтан болса, с о л к е з д е eMip cypin, Ж и р е н ш е н щ кдсы н да ж урсе, се з ж ок, ол буйтш бэрш ш атастырмаган болар едь Ярни © т ей б о й д ак, о з ам ан д а eM ip су р м еген . Д элдеп айткднда, е ю Ж э ш б е к т щ д е тусы нда eMip сурмеген. Д ем ек бул эпизод не кеннртупплер, не кеннруш1лер т а р а п ь г а а н к е й ш к,о сы лган . А л о л а р н е м а к р а т п е н к,оскдн? Cipa, ю тэптщ кундылы гы н артты ра тусуд, дакды рты н к е т е р е ту с у д 1 м а к ,с а т е т к е н . А л 6ipaK, б у л e T ipiriM байкдлмайды, оны еш ю м бымейдд деп сенген. Ал егер, ш ындыгына ж угш сек, оньщ ю тэпке кртгы зияны тиш т у р . С о л eTipiKTi б е т к е у с т а п , с ы л т а у кььлы п т а л а й л а р б у л ю тэптщ н е п з п багасы н беруге бегесш ж асап келедд. Ш ала тарихш ы ньщ езш б ш м п аз санап, ю тэптщ багасын кдтты би1кке к етер ем д еп ойлаган арам ды гы ©тейбойдак,тьщ адал пи гы лы н а K epiciHme зи ян ы н т и п зш оты р. А л ендд © тейбойдак, е ю Ж э ш б е к т щ д е зам ан ы нда неге eMip сурмедд д е й м з ? О ган ю тэптщ e3i ж ауап бередд: 65-бет: “Б ы л ты р С ы р д ар и я б о й ь ш д а cyFa к е т к е н 6ip ад ам н ы ц кдты ны \"... 69-бет: \"Э ж рияны ц 1062-жылы кузде Есы езеш не ел ж а ц а келгп жаткднда,..\" 332

____ ___________ __________________ Шожыш 97-бет: \"Бы лты р эж р и ян ы ц 1062-ж ы лы кектем н ен кел ер кузге дейш \"... 125-бет: \"Э ж р и я н ы ц 105 4 -ж ы л ы К ,аратаудары ауы лдарда\"... 129-бет: \"Э ж р и ян ы ц 1060-ж ы лы Ш у бойы нда\"... 138- бет: \"Э ж р и ян ы ц 1062-ж ы лы Ш алкеде м ен Ж аркентте\"... 139- бет: \"С узек таралган 1062-жылы эж р и яд а Т оргайда \"торгай кдкддн тары д ай кдф ран\"... 233-бет: “Э ткен ж ы лы э ж р и я н ы ц 1058-ж ы лы Ж езк д зран д а келш \"... 377-бет: \"Э ж р и я н ы ц 1060-ж ы лы кд ц тар д ы ц к д к щ л д ау л ы к д 1з ы л а я з ы н д а \" ... К,арап о ты рсак, © тей б о й д ак, к1тэб1нде х и ж р а н ы ц (эж рияныц) 1054-жылынан 1062-ж ы лына д е ш н п уакдгг эцпм е боп отырады. Ы лга \"эткен жы лы\", \"былтыр\" деп оты рраны на кдраранда, о л ютэпт1 ай н аласы о сы он ж ы л аралырында ж азган болу керек. ©тейбойдак, айты п отырран хи ж ра ж ы лдары н (1054 — 1062) б1здщ ж ы л са н а у ы м ы зга а у д а р ы п к е р е ш к . К .Э .Б о сво р т \"М у су л ьм ан ски е д и н асти и \" атгы кп'эб1нде (М эскеу, \"Н аука\", 1971, 270-бет): \"Н о честолю би вы е замыслы Ш ах-Д ж ихана об объединении С редней А зии и Индии в великую суннитскую им перию кончились провалом и п отерей п р е с т и ж а (в 1 0 5 7 /1647г.)\", — д е й д ь Б у та н кдрасак, х и ж ран ы ц 1057-жылы 1647-жылга ту р а келедд екен. Б ул - XVII-Facbip. Ярни © тебойдак, - XVH-расы рда eMip сурдд, о н ы ц е ю Ж эн 1 б ек к е д е кд ты сы ж ок, деу1м1з осыдан. 43-бетге Ж эш бекттц ж арлы гы беры ген, соцында: \"Эж1рия... иы лы , айрак, д эн деу ?, д е п ш и ж ал ам ат гы \", делш ген. K em ipyuii кдй ж ы лды цояры н б1лмей бос к д л д ы р г а н , о р а н , c ip a , 6iA iM i д е , е с е п т е у к,аб1лет1 д е жетпеген. Ж ет1 атага толмай цы з алыспауды хан ж арлы рьш ен ты йылган зац ет!п к е р с е тю й келген кеш 1рмепп осы ндай кцянаткд барран. Ал ©тейбойдак, жетт атага толмай цыз а л ы с п а у к д ж е п -iriH о с ы ю т э п -п ц 14 8 - б е т ш д е д э л е л д е п баяндайды. \"M ine, осы ндай куылмалык, себепкерлерден сацтаны м таппак, уш ш , эуел1 нэпсш1 ты ймак, п ен ж ат 333

Ъекстпан Н<фквке-ты_____________ _________ т е с е м м н е н ты йы лм ак, ш арт. Ендд 6 ip ж ак,тан ж е п атадан аск д н н а н к е т н п атал ар д ан к,ыз алы спак, к ер ек. Ж и е н ш алмак, ж и ен ш е берм ек, \"ем ш ек с у п арласапаса болды\" д е й т ш д е р г е кд н ды к, ацрак,тык, уы лы м д ы к, б еш м кеп болмак,\", - дейдД. Ал еге р х а н бул гуралы ж арлы к,б ергеш р а с б олса, он д а © тейбойдак, сол ж арлы к,ты ц кдлай б ер 1 л ген ш о с ы а р а д а а й т ы п к е т е р едд д е п о й л а й м ы н . Bipax, айтпайды. © йткеш ондай жарлык, болмаган. А ц ы зда © тей бой дакзъщ Ес1мхан тусы нда, я ш и XVII гасы р д а е ш р сур ген ш к р сы м ш а дэлелдейдь Ес1мхан 1643 ж ы лы кдйтыс болтан. Ж алпы, ©тейбойдак^ъщ Есш хан т у с ы н д а OMip c y p re H i ш ы н д ы к д а ж а н а с а д ы . А л а й д а А йы м бикем туралы крте айтуы на Караганда, ол мысал эщ гм еш ©тейбойдак,тьщ 03i ж азбаран. ХХ-расырда е ш р сурген ш еж1репп акдш Кдзаирап Байболов езш щ \"Ецсегей бойлы ер Есш \" дастанында Е ам нщ экесш щ Айымкдо деген эйел! болганын, екеуш щ аж ы раскдны н айтады (\"Ж ал ы н \", А лматы , 2005. 19,20-бет). М ундай ш атасты ру e3 i к е р м е ге н , т е к ecT ireH ад ам д ар д ан рана кетет1н ш алалык,тар. С ондьщ тан м уны элдею м ©тейбойдак,тьщ ш табш дэмдд е те тусем деген п ен д еш ш кп ен крскдн. О н ы ц кеган крсы лраны н, кдйш ылык,ты дун и е екенш ац р ар у сэл о й л ан ган ад ам га о н ш а д а kjpuh емес. \"Бы лты р Ж и р е н ш е ш еш ен н аукдстаны п \",... — деп б е с е д ь К д й “б ы л т ы р \" е к е н ш 6ipaK, e3 i д е бглм ейдг Х ан Ж и р е н ш е т э й -ш э й ж ок, ханра ы лайы к, ем ес, 6ip-6ipiH e б а й л а н ы с ы ж ок, су р ак ,тар д ьщ а с т ы н а ал ад ы . ©3i ш ак^ф ты п отырран адамын Ж иренш е демей, Кдрабас деп атайды . Б1раз ш ари гат айты лады . Х ан к л о п ж а з дейд!. КДтэбш ж а з ы п 6inceH к е зд е Ж э т б е к п TeM ip д еген хан елтДрш кетедд. М уньщ 6api - крбы спай турран ж амаулар. Ж эш бект1ц ондай елДмш тар и х дэлелдем ейд! ж эн е кп& птщ э р ж ер -эр ж ер!нде: \"А лла-ж ар такрыр! Такрыр аллаж ар!\" — деп басталаты н сездердщ 6api де крепа сездер. © тейбойдакцы ханра: \"Л ухм ан хаю м нен тал1м алран\", - д еп тан ы с т ы р у д а э н ш е т н ш ала-пула бш м дд 6ipeyAin к р с п а с ы . © тей бой дак,ты Б аб а ту кт! ш аш ты 83i3 деп таны ткы сы келген тустар да, 130-6erreri Кузгын туралы ацы здар да осы тектес далбаса. Дурысы - бул итэптеп тарихкд емес, емге ден крю. 334

К еипруш ш щ ерескел кдтелш н 39-беттеп ады з-эцпм е де делелдейдд. 0уел1де кд р ак ш к д еп атаган ан д ы соц ы н а там ан кдбан дейдд. М ундай алакрлды к, 6 ip атауд ы а р турл1 кубылты п ж азу да кепнрмеиплердщ к ш э а деп yFy орьш ды. © йткеш ейтш кубылту втейбойдак,тьщ e3i уиин тук те пайда бермейдд. О л ю та m i ддн ж а ты н а н м ы кды лай ту сем ш деген алдегамнщ пигы лы рана. К е п й р у п п л е р д е н б а с к д л а й д а к ,ател 1 к тер K eTin отырранын ю твптщ 395-бетш деп: \"Э ж рияны ц 298-жылы кектеу айы \" деген сейлем де дэлелдесе керек. Бул уакдлт ш ам ам ен X-Facbippa ту р а келедд. C ipa, ту р а с ы 998-ж ы л болу керек, ол ш ам ам ен ХУ Ш -расырдыц баска ке зш е тура келедд. Бул — ж а й кдте ж азудан к етк ен араттык, K iTan сак,тау, к р л ж а зб а к в п й р у м э д е н и е т рылы м и тэрт1ппен дам ы м аган елде м ундай кдрянаттар м ен кдтелжтердщ , кднш алык, вкш ш тт болганмен, кездесш отыратындыръш мойындаганымыз макул. \"Битке екпелеп, тоньщ ды отка тастама\" дейтш казак, квипруш ш эрдщ м эдениетазддгш б ет п ерде етш , бук1л ш ьп арм ан ы жокд<а ш ь ^ а р у д а у лкен м эд ен и етгш к к е ж ата к,о й м ай ты н ы н е с к е р ге ш м 1 з ж е н . К ,азы бек, б е к Т ауасарулы ньщ ш ы гарм асы туралы рылыми к он ф ерен ц и ям жасаран баяндамасында тарих рылымыньщ д о к т о р ы , п р о ф е с с о р Т а л а с О м а р б е к о в : \" К р л ж а з б а уакд>гг салып кайта-кдйта к ап п р ш ен сайы н тарихи ш ынайылык, ж а г ы н а н да, т1лддк ж а г ы н а н д а б у р ы н г ы т у п н у с к д дан алыстай бередд. Т ш тен он ы кейде бурм алап баяндауы да м у м к ш \", — деген-дд. (11К д з ы б е к Т а у а с а р у л ы — т а р и х и тулга, р алы м ж е н е акд>ш\", А л м аты , \" К а за к , у н и в е р с и т е т !\" , 2001. 11-бет). О сы тш р дд бу л ш ьт ар м ар а д а айтура болады . Ю твптщ тш нд еп кума крспаларра Караганда, мундагы ж агдай ттптен курделглеу. Р ы л ы м и к о н ф е р е н ц и я д а к 1т э п т 1ц т ш ж а й ы н д а г ы дудамалдырын проф ессор Бабаш Эбглкасымов былай бы д д рген едд: “О л к е з — а р а п т ш к !р г е н к е з . Н е г е а п т а аттары сакуалм аган?.. Ж у м ан ы рана м е р е к е дейдд. Ж ы л аттары да солай. О ндай атау еш ескертгаш терде ж ок, М ахмут Кдш кариде де ж ок, Киел1 санап, ж анам алап атау м а дейсщ ? К дш кари кдзакдпа апта аттары жок, дейдд\". Ш ынында, ю тэптщ ce3i еж елеп сейлегенге жакцш . Бала кез1м1зде yuiiHuii 6 ip e y т у с ш ш к р й м а с у ш ш , 6ip-6ipiMi36eH 335

Цф/Ж-ушц ™______________________ _ _ _ ежелеп, эр сезге немесе сездщ эр буынына бегде сез н е м е с е б у ы н крсы п сей л е у п п еддк, о н ы е ж е л е п сей леу дейттб1з. ©тейбойдак,та сейтш эдеш кдындатып, ежелеп о т ы р г а н а д а м ш а ж а з а д ы . Х а н у п п н , х а н н ь щ ry ciH y i yiuiH ж азбаганы н бул ж агдай д а дэлелдейдд. © тейбойдак, е ш р сурген XVII-расырда кдзак, т ш дэл \" Ш и п а г е р л ш б а я н д а \" ж а з ы л г а н д а й едд д еген ге, c ip a, е п г а м сене крйм ас. © cipece ралымдар. C e6e6i XI-гасырдары Ж усш Баласарун мен М ахмут Кдшкдридщ жазрандарымен салыстырып кдрау эрю мнщ -ак, крлы нан келмей ме? Ж е к е сэздердд бы лай крйганда, сандардыц 6api де м унда ж ум бак,тап айты лады . М эселен , 6 ip — деген — ауыз, ею — кез, уш — кэз мурьш, терт — кез кулак, бес — о ц к,ол, т .с .с . А л М а х м у т К ,аш к д р и X I-р а с ы р д а -а к , б у л сандардьщ 6api де осы кунп айтылып жургенш дей айты латы нын жазы п, керсетш крйган. Ендеш е, солай бола тура \"Ш ипагерлж баян\" неге ту сш п газ ттлде ж азы лтан? C e 6 e 6 i, м е н щ ш е , б у л KiTan о к ы га н а д а м н ь щ 6 a p i б1лсш, TyciHciH д е п е м е с , к д й т а окдоса д а т у с ш б е с ш д е п э д е ш к д ы н д аты п ж азы л тан . © й ткеш бул ю тэп, Kp3ipri тглмен айткднда, коммерциялык, ютэп. Аурудьщ, д эр тщ , емнщ ж а р д а й ы н , т у р -TypiH т е к © т ей б о й д а к , т у к д ш ы р а н а 6L \\yre THic б о л т а н д ы к ,т а н , с о л а й ж а з ы л т а н . Т 1 л д щ TyciHiKci3 купиасын, м енщ ш е, тек осы макратпен ж азы лтан деп кдна тус1нддруге болады. Б ул тю р1м 1здщ кдсы нды льпы на дэлелдд ©тейбойдак, урпак,тары ны ц е з со зш ен табам ы з. 1958-жылы кдйтыс болтан Туменбай Ы станбайулы езш щ баласы Нуртайра кдлдырран \"Уасиатнамасында\" бы лай дейдк \"Бул — адтык, уасиатнам ам . Бул м ура атадан балага, баладан балага ж алтаскдн, 6 ip i Ш рш ен асы п толы дтап оты рран. Bipim ui р е т Райы м бет, ею ни п р е т Ш ыбы л, yuiiHuri р е т К рчы рбэрж , тэр-пнпп р е т Т ам а, 6eciHUii р е т Бурш ак, би аталары м ы з б у р ы н гы ж ал ты з н у ск д сы н к е зб е -к е з K epin оты ры п KeuiipTin, т е д е с п р ш болтан соц, аш ж аз (бет, парах, — Б.Н.) с ай ы н б1рден е р т е п оты рран. С он п л сы э ж р и я н ы д 11 7 0 -ж ы л ы ( ж ы л - Б .Н .) е к е н , - д е й к е л ш , - м е н д е ... K aiin мутал1мге кдлатаны н берш , к дсы нда оты ры п, Keuiipin болганын кртары лганы мен салыстырып, ата жолы 336

бойынш а откд жарып отырдым. Бул — тек осы ж а м ы з нускд тана. А йры лып кдлма, ж ан баласы ньщ кезш е тус1рме, езщ н ен куат Kerin бара ж атса, к е зш ж ою дьщ амалын кдрастыр. Тутас жаттап ал! Э гар тапсы рсад, улыда тапсы р! К^ызьща тапсы рм а. К дты ны да с е ш п кетпе, сак, бол!\" — дейдд (Ш ипагерл1к баян\", А лматы, 1996. 24, 25- бет). М ундагы асты н сызран сездер б1рталай купианьщ бетш аш ады . \"Bipi 6ipiHeH асы п то л ьщ гап о ты р ган \" — д егеш ю тепке кеппругшлер тарапы нан крсы м ш а жасалтаны н, Tinri, е ш д а у -д а м а й с ы з дэлелд ей д д . Т е к с о л к р с ы м ш а н ы д кдйсы екенш табу — кдын. Э йткенм ен оны табу да FblAbIMH ж у м ы с . Кггэп т е к ж а л гы з н ускд FaHa болады , к е н п р ш п б ггкен eoci б ет (парак) д ер еу ер тел ш оты рган. Е гер тапсы ры п кететш сетмдд еш ю м болмаса, онда ю тептщ кезш мулде курту кдж ет деп есиет кдлдырган. Яти ю тэптщ кепш ш к 6L\\ciH, окд1Сын д е п е м е с , б и ш е с ш д е п ж а з ы л г а н ы о с ы д а н д а TyciHiKTi. А л б у л K iTenTi © т е й б о й д а д т ы д у р п а д т а р ы коммерциялы к, мадсаткд ж ум сай бастаганы н Туменбайдьщ мына ce3i де дэлелдесе керек: \"Балам, мен неге сонш а жалынып, саган уасиатнам а кдлдырдым. М уньщ ce6e6i, “Ш ипагерлж баяны нда\" кдзы на аз ем ес. М ы й тел ш ерш бей 6aFa бьлеец, м адлай тер щ м ен игерш крлдана ала бглсед, алты нды куреп, к у ш е п cipen алаты н ш арапатгы , киел1, к д еи етп асы л кр й м а бул. Б ул — е зщ к ем кр р болм ай сы ц дегендж ... тар ы д ай ту й ш — мык,ты neAiK е т у , с ы р ш а ш п а у , т о л ы д т а й у й р е н у , ж а л ы к д а й 1зденуде FaHa, балам \" (С онда, 25, 26-бет). Бул есиет ©тейбойдадтыд езш ен келе ж аткдн есиет деуге м ен щ аузы м барм айды . C e6e6i: — Кдлмады урпак, Огейбойдак, аяндалды, Мет винрмес \"Шипалык, баян\" кдлды. Бу да менщ урпарым жен бмгенге, Тшбмменен жалгаекдн аян кдлды, — деп, арынан ж ары лран адам (44-бет) к п э п тщ к е зш ж ою ра деш н есиет кдлдыруы, эрине, еш м умкш емес. С ол Т ум енбай баласы Н уртайга: \"Баскдга сезддрме, туБан агаца д а айтпа\", - дейдд (Сонда, 26-бет). М уны м 22-1049 337

Ъексутан Н‘ фквкв-уяы_______________________ а з б о л а м а д е ге н д ей : \" С е н о н ы к д зб ал ап угы п , кднык,б 1луге ты рысуъщ , ж ан баласы на сезддрмеущ ш арт екенш а б а й л а р а й с ы ц . Э г е р м у н ы б1лген п е н д е т е т е н ш е 1з д е н п ш болса, енерш асырып, сацтамалын ж асы рып, аузыца келгел1 т у р р а н н е а б е ц д д т а р т ы п а к е т е д Г , - деггп (248- бет). BipaK, Н у р т а й э к е с е з ш е н r e p i к е щ р е к о й л а та н , ол \"рылымды 6 ip о т б а с ы у ш ш е м е с , куллД к д з а к з ы ц и гй й гш е ж арату\" дуры с деп, “©тейбойдакдъщ \"Ш ипагерлж баян\" деген баласы елш е кы зм ет етсш \", — деп уйгарады. Э ри не, эр ю м н щ крлы нда 6ip-6ip данадан турса, онда \"Ш ипагерлж баянньщ \" барасы тусш , емпп де кебейш, Э тей бой дак?ъ щ е з урпак,тары ньщ ы ры згы сы н, Туменбай а й т п а к щ ы , б а с к д л а р ж е п Keryi д е мумю н-дд. С о н д ы к з'ан б э с е к е т у д ы р м а у у ш ш , б 1 р ш и н д е н , 6 ip д а н а д а н FaHa K em ipyA i, е к ш ц п д е н , б е т е н а д ам о к ы с а д а ту сгае ал м айты ндай етудд © текец н щ 6 ip ypnaibi ойлап тапкдн- ак, деген тю р д ем ш . K ire n соц ы н д агы \"Т ектел п \" (Ш еж аре — Б.Н.) тарауы да 6ipa3 ойга ж етелейдь О л бойьш ш а санасак, Туменбай — © тейб ой д ак,ты н, ЗО-ypnaFbi, Н у р т а й — 3 1 -у р п а к , А л е г е р © тей б о й д ак, X V I-р асы р д а eM ip с у р се, онда, рылым б о й ы н ш а , о д ан 6 e p i 10-12 урпак, к д н а ету1 к ер ек. Бул уйлеам озднсп кдлай тусш уге болады? Ю тептеп аты ©тейбойдак, улы жуз, Зарман, Зарман ш пи ле А лбан е к е н ш 34,37,43,65-бетге кдйта-кдй та айта б ер у д е осы н ьщ 6ipeyi рана © тейбойдацты ц езипю , - кдлраны крсы лы п кдйталанран болар деген ойта жетелейд1. К ггап со ц ы н д агы Т е к тел п д е б а р бо ган ы м ен , Kp3ipri А лбан шеж1рес1нде Зарм ан деген ата ж ок, Ж арм ан бар. Албан ш пнде К рцы рберйетен Ж арм ан ж эне Кдлкдман деген ею а т а т а р а й д ы (З а й ы р С э д 1 б ек о в , \"К ,азак, ш еж 1рес1\", Т аш к ен т, 1994. 74-б ет). С о л ай е к е н ш 1994-ж ы лы А л м аты д ан ш ы к д а н “К,азак, ш еж 1рес1\" д е р астай д ы (К урасты рран Ж а р ы л к д п Б ейсенбайулы , 112-бет). О сы Ж арм ан м ен Кдлкдманнан санаганда Нуртайта д е й т 10 ата, оран © тейбойдак,ты ц э к е а Т ы еу кд б ы л мен iHici Т о п ай д ы к р скд н д а 12 ат а екен. Б ул е с е п © тейбойд ак, X V II-расы рда туды деген болж ам га дэлм е-дэл келедд. Бутан Караганда, Зарм ан мен Ж ар м ан ш атастырылран. Бэлюм, эдеш шатыстырылтан. 338

УЛожыш 0piA eH тартсак,, cipe, салм ак,ты рак, б о л а т у с е д 1 д еп есептеген. Т ектелпде Зарм ан 69-ата боп керсеиледд де, Ж арм ан керсеилмейд1, ал оньщ 6ipre туган бауы ры Кдлкдманды 95-ата ретш де керсетедд. Бул шежДре бойынш а, © тейбойдак, А лбан, А лбан ш йнде Крцырберж, оныц шпнде Ж арм ан болуы керек. М енщш е, осы таратуды дуры с санараны м ы з ж е н сияк,ты. C e6e6i Тектелпде 69-ата р еп н д еп Зарм ан м ен 71-ата ©тейбойдак, М айкдядан да, Бэйддбектен де, Ж арыкдгак,тан да, А лбаннан да улкен боп, солардан бурьш тур. М енщ ш е, бул Тектелги-п дурыс деп санасак, онда © тейбойдак, А лбанмын деп сей л ем еу 1 к ер ек, А лбан: \"М ен © тей б о й д акд ы н \", — Aeyi керек крй. \"Т ектелп © текецн щ е з крлы м ен ж азы лтан\", — дейдд Тум енбай (425-бет). Бул, м енщ ш е, enpiK Ti буркем елеу уш ш аруак,ты эд е ш куэге тарту. © й тк еш e3i 72-ата р е п н д е eM ip cy p in оты рран ад ам е зш е н кеш нгч 3 0-дан а саты н атаны, оньщ ш йнде 93i тарайты н А лбан да бар, кдлай жазады ? Бул — акылга сы йм айты н нэрсе. Бул, м енщ ш е, крлжазбага Ж еш бек, Ж иренш е ж айы нда крскдндарын буркемелеу уш ш е д е т бурмаланран шежлре. Оран баскдш а 6aFa беру де м умкш емес. М у н ы ц 6 e p i — арты к, кдллам д еп , ты р ты к, кдллу. © тейбойдакдъщ е р е с ш е н е з epeciH б ш к сан ап , ол ойламаганды м ен ойладым, ол бымегендд м ен быддм деп есептеген урпак, кэтгы кдтелескен. Ал кггэптщ адам муш елерш , ауру турлерш талдаура ж ене оны ем деудщ эддстерш сипаттауга арналкан тараул ары н егйзш ен © тейбойдак,ты ц е з туы н д ы сы екенддгш де д ау болм аса керек. ©йггкеш кепд ртупл м ен K einipyiiii д е о н д а й 6iAiMi б о л са, м у н д а й к г г э т ! , с е з ж о к , e 3 i ж а з а р едд. Б у ю л eMipiH е м ш ш к к е а р н а г а н © т е й б о й д а к , — ш ы н м ен ш д е мак,тан етуге турарлы к, тулга. О н ь щ ж е н атака т о л г а н ш а кдгз а л ы с у д ь щ зияндырын а н ь щ т а у ы — н а к ы з д а н ы ш п а н д ы к , О н ы K£3ipri м е д и ц и н а д а к у п т а й д ы . Ж е н е еш ю м м ун д ай д эст у р кдзак,та ж о к , бо л тан ем е с д ей ал м ай д ы . А л халы к,та б а р д э с т у р г е т у б ш д е 6ipeyAiH, бастамаш ы болгандыры — акцкдт. О л бастам аш ы адам — ©тейбойдак, ©тейбойдак,тьщ ycireH адамды емдеу эддсш д е к дз1рп 339

Ш сужт _______________________ м едицина жокдсд ш ы гарм айды екен. О н ы конф еренци яда сейлеген мамандар б1рауыздан куптады. О ны ц адам ж асы ны ц эр муш елш е сипатгама жасауы да кецш -е крнымды. Ж эне адам жасын мушелге белу ©тейбойдацтан да бурын келе ж аткдны н ацгарамыз. Д ем ек © тейбойдак,тан б уры н д а кдзак,тыц © тейбойдак, сеюлддлер! болтан. А л ендд адам кдй к у н н щ кдй уакдггы нда туса, сол куннщ сол уагы нда еледд деген туж ы ры м ы н кдз1рп медицина к у п т а й м а, к у п т а м а й м а, б1лмеймгн, 6ipaK, о н ы ц д а со н д ай зацдылыгы бар дегенге сенуге болатын сияцты. Ce6e6i езш щ кдй кун1 кдй уакдп та елетш ш алдын ала айткдн адам дар тарихта болтан гой. М эселен, М эш ур Ж усш К епейулы . М ен туган Акдказык, ауы лы н алташ курган К ггапбек атам ы з ауы ры п ж аты п, ж аны ндагыларга мен ертец тустен кдлмаспын деген екен, расында, epTeci тустен кдлмаган. О ны к ей ш Ш ы гы с Т ури стан га e iin кетш кдйта к ел ген Ж ум аддл ак,сакдлды ц ау зы н ан е з кулагы м м ен е с п г е м . О л Kici — К п э п б е к т щ 6ipraA ipi, сеш м д д c e p iri болтан адам. Кггапбек е зш щ туе элетзнде туганы н эке-ш еш есш ен е сп ген болар, сол бойы нш а е з ел1мш есептеген болар, гам б1ледд. К д л а й б о л га н д а д а © т е й б о й д а к д ы ц б у л n iid p i — зерттеудд кдж ет ететш кызык, пиар. © текец н щ \"Ж улды здык,\", ягн и ж улды знам а туралы тарауы да полы ми дэлелдердд кдж ет ететш кызыкды тарау. О л \"ep6ip ж улды з — ep6ip адам гумыры ж азы лган деспр\" д еп кдрайды . Ал, м ен щ бдлуичше, Э л-Ф араб и бабам ы з астрологиялы к,ш м дд ж ал ган ш м санаган. Б1рак,© текец н щ баяндауы адамды ойландырады. Адамныц кдй жылы, кдй куш , кдй уакдлтта туганды гы д а б ел гш 6ip мэнге ие кершедд. \"Кунддз дел тусте туы лган ш мде-ю м болса да ел билейдд. К дра кдллды кдк, ж а р а ты н эддл болм ак, М айкдг б и о сы уак,та туы лы п ты \", — дейдд (109-бет). О с ы р ас па? О ны кдлай дэлелдерещ? 2005-жылы Астанадагы \"Култегш\" баспасынан жарык, к е р г е н Б е к а с ы л э у л и е н щ \" Ж у л д ы зн а м а \" KiTe6i да © т е й б о й д а к ,т ы ц niKipiHe у й л е с ж а г д а й л а р д ы к р зга й д ы . С оган кдраганда, бул гылы мныц саласына да жан-жакды зер т г е у л е р аркдисы ган а niicip ай ткд н ж е н . © текец н щ жетт кдзы на (жетт эулие), жеттге тш епеу, 340

кдгрык 6ipre ж уилспау туралы айткдндары ем ш ш к тен r e p i с а л т -д э с т у р г е ж а к д ш . © т е е н е г е л 1, а д а м м э д е н и е т ш , с ы п а й ы л ы г ы н , MeiopiM iH к д л ы п т а с т ы р а т ы н к д с и е т т е р . \"Ш еш ек тар ап бодрасы н, ш еш ек т щ ipini табы лм ай ды , сактайы н десеч де у зак сацталмайды, ексеч, енбей к р й м а гы ш ар т, к д ты п кд лм ак , iuipiMeK. С о н ы ц у ш ш ш е ш е к т а р а л ы п , а л г а ш ш ы к д д н б а л а н ы ц ш е ш е к i p i4 iH а л ы п , т а н а н ы ц (я г а и с и ы р д ы ц — Б .Н .) ш а б ы н а н TepiciH т ш п , кдн ш ырарылмагы орындалы п тапкдсын, ш еш ек ipini сол арара ж ары п ко й ы л м ак, 6ip ж у м а д а н к е ш н к д р асак , т а н а н ы ц ш а б ы н д а г ы ш е ш е к ip i4 iH ж а к к а н а р а с ы ж у д ы р ы к ,т а й н е у л к е н н е м е с е Kimi б о п т о м п а й ы п будтомак,., со л томпак,ты ж ары п ,.. б у й р ек к д бы н а куйы п,.. к у н тиг1збей сак,тап,.. б у р ы н ш е ш е к ш ы к д ар ан д ар д ы ц к р л ы н ы ц ... с ы р т ы н а н т а м ы з ы п ,.. с ы з ы п к ,о й с а б о л д ы , ш еш ек е н ш ш ырады... T iirri квдэык, 6ip к у н ге д е й ш су ж олаты п, б етЬ крлы н ж у м ау ы ж арацты к,\", — д е г т © текец (140-бет). Бул — кдзакы турмыс жардайында ш еш ек вакцинасын ж а с а у э д к п . М у н ы e u i6 ip KemipTymi д е , K eiuipyuii д е ж аны нан коса алуы мумкш емес. А талган конф еренцияда сейлеген сезш де A apirep маман С экен Э б д и ев \"вакц и н а\" д еген с е зд щ TepniH i \"си ы р \" дегеннен алынранын айтгы. Ягаи © текец тэж рибеш api дурыс, api e a rn жасаран. Е у р о п а д а в а к ц и н а б е л г ш б о д р а н р а д е й ш 6 ip Facbip (XVHI-расы рды ц соцы ) б у р ы н © т е к е ц н щ ш е ш е к а у р у ы н а карсы езш дш вакцина ойлап табуы — ол да нарыз даныш пандык, © текецнщ аурулардыц алдын аду ж олдарын баяндауы да к ещ л ге е т е к о н ы м д ы ж э н е K£3ip д е кунды . Адамныц дене муш елерш щ аталымдарын 6epyi — аса тацраларлы к нэрсе. © p6ip м уш енщ эр н уктесш е дейш дербес атауы б ар д есе д е бодрандай. С он ы ц б эрш б1лген а д а м р ан а о н ы ц а у р у ы н д а, к д л а й е м д е у ш д е 6iAyi TOic е к е н ш е сен есщ . К удай-ау, 6 ip б асты ц а й н ал асы н д а 133 а т а у (атал ы м ) а й т ы л а д ы . О н ы ц iuiiHAe с аз1 н б ь л еек те, 03iHi4 кдйда ек ен ш б ы м ей тш кднш ам а атаулар ж ур! К 0з 1н 1ц к ц ы р ы м е н к д р а д ы \" , — д е й м 1 з, 6 ip a K а т а у тудрадары \"ки ы к\" дегецад б1дмейм1з гой, ал © тейбойдак 341

Ьвксщтн Лфкекв-ты_______________________ оны \"А стыщ ы - устщ п кдбакдыц к ец ар ж жак, ж ене с а м а й ж а к , TyfiiAici\" д е п тусш ддредд (154-бет). \" К д б а гы н ш ы т ы н д ы \" д е й ш з , Сярак, \" ш ы ть ш а\" де г е н атау тулгалы сездд кдз1р айтп айм ы з, ал © гекец оны \"М ацлайдыц к р згал ы п ту р а т ы н к д тк др л ы (кдтпарлы бо л ар — Б.Н.) келгпп\" дейд!. \"М и ят ты к ,\" д е г е н “у я т п е н м у р ы н а р а л ы гы н д а гы шук^ыршык,\" ек ен . А л \"уят\" д еп \"б ег том пагы ндагы уялса кдязаратын орынды \" айткдн. М у р ы н iuiiHAeri е с к е н жундд б у р ы н \"нас\" д еш т, кдз1р та з а ж урм ейт1н адам ды солай ай там ы з. ТамаКдъщ iund ж утаты н ж агы н \"кулкдлн\" деггп. Ж уткдл н ш ак,ты ц ж у т к д н д а с ы р т ы н а н к,озгалганы к е р ш ш ту р а т ы н ы н \"кер д ец \" атаган е к е н . Кдз1р кел1сс1з ж уретш дерге \"керденделе\" дейш з. Тюе берсец, галай сездщ теркппн табасьщ . Мунын, 6api \"Ш ипагерлж баянны й,\", ш ы ны н да да, ертеде ж азы лган д ун и е е к е н ш дэлелдей туседд. © тейбойдак,ты ц: \"К рй м и ы н ан кдтты у р с а да еледд, ж у р е п н ж улы п алса д а еледд. © лу аральпы пары кры з, т е п к ,а й с ы м у ш е п е н д е л ж 6iTicTi б и л е й д 1 ? \" — д е п д агдаруы н ы ц 03i о н ы ц 1зден1мпаз, зер т те п ш галым б о л г а н д ь п ы н дэл ел д ей д д (188-бет). О н ь щ о й л а у м е н сез1мдд ж у р е к б и л е й м е э л де м ы й м а д е п тол ган у ы д а (187-бет) тегш адам болм аганы нан х аб ар бередд. О н ьщ там ы р устауды баяндауы , Tycm aipyi - адам суйсш етш бж прлж . ©уел: улкен тамырдан жалпы ауру е к е н ш аны к,тап , с о д а н сон; Kiuii т а м ы р л а р д ы к у а л а й у с та п кел1п, нак,ты кд й ж е р д щ ау ы р ы п ту р ган ы н таб уы api гылы ми, api таж 1ри белж тогы судьщ нэтиж есь Бул тараудьщ ара-арасы н д а ер тен ш кеткен бетт де ж ок, тугел сак,талган, сонды к,тан е м ш ш к к р н ган а д ам н ы ц толык, уйренш алуы на м ол м ум кш дж бар сеилдд. Б у л эддс, Т и б е т д э р и е р л е р ш е н 6iAiM а л у ш ы л ар д ы н , пЫ рш ш е, Т ибегпк дэриерлердщ там ы р устаулары нан да ж е т ж эддс екен. О л там ы р устау б о й ы н ш а 4320 ау р у сипаты н анык,тап, оран 12 960 турл) ш ипалы ем ж асауга болатынын айтады (247-бет). К онф ерен цияда доцентЭ бддсабы р © м еш тщ егер м у н д а й г а т э п © з б е к с т а н н а н т а б ы л с а , ен ддп о л а р о д а н ен, к у р ь и -а н д а т е р т д о к т о р л ы к , д и с с е р т а ц и я K,opFap едд д е г е ш 342

________________________ Шомпыш ш ы нды к^д ж ак ета сияк,ты, ей тк е ш тусш е б астаган сай ы н б у л ю т э п KiciHi к£1зы к,ты ра бередд. K p 3i p i n e © т е й б о й д а ц т ы ц iAiMi ж е ш н д е г а л ы м д а р Эддлман Н урм ухам бетулы ны ц \"К е н ен щ квз1, дананын, c e 3i\" а т т ы (А л м а ты , 2 00 0 ) з е р т т е у ю т э п ш ы р а р р а н ы н , Ш ы гы с Т у р ю стан да © р ш С а р ж а н у л ы д еген а за м а т т ы ц 3- 4 ютэп, ал Ш ы м кентпк ралым Турсын © лисатовтыц он шак,ты м ак ала ж ази ан ы н а у ы з т о л т ы р ы п ай ту р а болады . © гекец сан алуан аурура сан турлк д эл айткднда, 4577 турл1 рецепт (ш ипаш ак) ж асаган да екен, оны ц 8-i рана а м а н к ,алы п, 4 5 6 9 -ы х у н б е й б ш д е р д щ \" м э д е н и револю циясы\" кезш де эртенш кетигп. С о н ы м е н , © т е й б о й д а к ,ты ц X V II-р а с ы р д а 6Mip с у р г е н ш е кез ж еткен сиякуы. Алайда Албан ш еж1ресш \"Ш ипагерлж баяндагы\" Тектелпмен салы сты ра Караганда, тары ерисаз талай нэрсеге кещ л аударасьщ. Ш еж1ре бойынш а куаласак, ©тейбойдак, деп ж урген ад ам ы м ы з А лбан б ал асы К р ц ы р б ер п сгщ д эл 63i бол ы п шырады. \"Ш и п агер л ж б а я н \" ю тэб1 a a i К ,азак,стан да ш ы га крйм аган 1994-ж ы лы Т аш к ен тте б асы л ган З ай ы р Сэддбековтщ \"Казак, ш еж аресГ ю тэбш ан Албан — С ары м ен Ш ыбы л, Ш ы бы лдан К рцы рберп сп ж э н е Бойдак,ты таратады. Кдлзылбержтщ ш ы н аты Бэтей, Крцы рберпспю © т е й е к е н ш ж ак д п а iuiiH A e к е р с е т е д ! (74 -б е т ). К р ц ы р б ер ж тен К ,алкдман м ен Ж а р м ан д ы тар атады . Кнопке Зарман деп ж азылган адамньщ дурыс аты осы Ж арм ан болуы керек. Ягаи ©тейбойдак, Зарм ан шпнде Албан емес, Албан ш пнде Ж арман. Ш еж1ре-ацыз бойынш а, басы нан цы сы -ж азы крцы р 6epiriH та с т а м а й е л ар а л а п ж у р е т ш э у л и е © тейдд халы к, К рц ы рберж этап кетедд. М енщ ш е, © тейбойдак, аты н а — бойдак, деген ат кейш косылып, ©тейбойдак, аталган. © тей м ен Бойдак,ты е ю 6eA in, е ю eT in к е р с е т у — шеж1реш1лерддц ю н эсг C e6e6i ж ац а туран бала га Бойдак, деп ат крю казак, кэдесш е уйлеспейдд, ондай ат ж уре келе крйылады ж эне ол лакдп ат кдна болады. О ны ц у сп н е К рц ы р бер ж руы н ан емш и\\ер, эулиелер еж елден узш яей жалрасып келе ж аткдны байкдлады. Басши, К рцы релец, С этж ол, Ы нталы ауы лдары нда крцы рберж тер суан руымен аралас отырады да, содан 343

ЬекпрпшиjUppeke-ipu______________________ ____________ о л ар д ы к,оцы р су ан д еп с у ан д ар о з б ау ы р ы н а тарта сейлейдд. К рцы рберж тен ш ьи дан Тама, Букдр, Буршак, би, Ш ормак, эулиелерд1 Ж аркен т ещ рш щ кдрттары кдсиеттеп курметпен атайтын. Эулиеллп, айры кдга кдсие'п болм аса, лакдп а т та гам керш генге крйыла берм есе керек. © тей бабамызды е у е л п д е © т е й б о й д а к , э т а п , к е ш н 6 e p K i к,оцы р болтандык,тан к р ц ы р б в р ж болу керек.. А л ендД бой д ак, е т к е н а д а м н а н у рп ак, б олм ай ты н ы б е л г ш . BipaK, ш еж 1 р е © т е й — К р ц ы р б е р й с ге н К д л кд м ан м ен Ж арм ан ды таратады. Неге? М енщ ш е, оньщ да сырын к,азакд1 эд е т -р у р ы п т а н 1 здеген д у р ы с : Б а л ас ы ж ок, бауы ры на баласы бары е з баласы н 6epin, асык, ж ш к устатады . Асыцты ж Ш к — б1ржола бала болудьщ ш артты льны . О л ш ар т -пр]де де. елзде де бузы лмаута т т с . Ш еж1релерд1 6ip-6ipiM eH сал ы сты р а кдрасам , 2003-жы лы ш ыкддн Албан ш ехарёсщ де Кдлкдман мен Ж арманды © тейден тараты п, К рц ы р бер ж пен ©тейдд ею баска адам e iin , hfhh 6 ip адам ды ею адам етш керсетш тт Ауызш а таралган тарихта мундай ауы ткулар, эрине, болмай т у р м а й д ы . BipaK, a p 6 i p cohfbi ш е ж 1 р е е з ш е н б у р ы н ш ш ежареге ытипатпен кдрауы т т с . © т е й б о й д а к ,т ы ц б у гал ры л ы м и е ц б е г ш Ti3in TyciHAipy уш ш , м енщ ш е, \"Ш ипагерлпс баяндай\" тары б1рнеше ютэп ж азуга ту р а келедд. А лайда осы 6ip сы ды рта сипатгап еткен н ен де оньщ терец бЫ м дц улкен тэж1рибе ж инацтаган адам болрандырын ацгару соншалык, кцын болмас. О л уппн оны Ьлтипатпен о ку керек. Элдегамнщ э л д е н е а демей, ез1мнщ, кдзарымныц гылыми кдзынасы деп кдрау керек. 20/4-жыл. РОДИНА ЧИНГИЗХАНА - МОГОДСТАН И зучив исследования отечественных и зарубежных ученых, и сопоставляя тексты трех вариантов \"Секретной и сто р и и м онголов” : “М оцголды ц купия ш еж 1 р е а \" (МНР, О л г и й , 1979, н а к а з. я з ы к е — 1 С И М ); \"Моцролдыц к у п и я ш ел ар есГ (П екин, 2005, н а казахском язы ке с арабским 344

ш риф том — 2 СИМ ); \"Родословная Ч ингисхана\" в книге “Т а й н а \" Т а й н о й и с т о р и и '\" ' (А л м а т ы , 2 0 1 3 , п е р е в о д с китайского оригинала Тлеуберди Абенайулы Тыныбайын, а с казахского на русский — М алика и Гаухар Киш ибаевых - 3 СИМ) и других источников, я приш ел к твердому убеждению, что Чингисхан не только тю рок, но и урож енец Ж етысу. К акие факты позволили сделать мне такое заключение? 1. М е с т н о с т и Б у р х а н , г д е ж и л Ч и н г и с х а н , н е т в М онголии. В Ж еты су - в П анф иловском районе Алматинской области, на севере-западе от города Ж аркен т - есть гора Бурхан. О на располож ена параллельно реке И ли с правой стороны. Н а востоке она см ыкается с горой Хоргос, а на западе тянется до М укыры Коксуского района. Есть речка Бурхан-су, которая впадает в реку Усек. А она находится с правой стороны Бурхана и впадает в Или. 2. П ри переводе \"С екретной истори и монголов\" с китайского оригинала Тлеуберди Абенайулы обнаружил, что название книги в оригинале н азы вается \"Ш ыцгы сханньщ кузауы ры\" (\"Родословная Чингизхана\") и местности Т ургень переводчиком пропущ ено. Почему? Чтобы никто не наш ел родину Чингисхана? Возможно. В предисловий \"Алтай тобчи\" про \"С екретной и с то р и и м о н го л о в\" Н .П .Ш а с ти н а п и ш ет: \"П ервоначальное ж е название пам ятника было \"Родословие Чингизхана\" (Чингис хаган-у худжа-ур), что подтверж дает правильность перевода Тлеуберды (\"Алтай тобчи \", М осква, 1973, с.23). Н а зв а н и е к н и ги н а т у р к с к о м язы ке. Когда тайдж игиты приш ли схватить Темучина, он \"вскочил на коня и пустился в лес. Тайджигиты заметив его, гнались за ним до самой горы Тургень. И когда Темежан успел достичь густой чащи, тайдж игиты отстали о т него\" (3 С И М , с. 476). И з этого видно, что гора и лес Тургень находились недалеко от Бурхана. Так оно и есть. Тот лес до сих пор называется Тургеньтогаем. Беря начало от м еста впадания реки Уйтас в Большой Усек, с западной стороны Бурхана, лес тянется на 40 - 50 километров вдоль реки с севера на 345

Ш ед ш и , Н ф /и Ь -у ш _________________________ _ _ юг. О ткуда я это зн аю ? П отом у что я - у р о ж ен ец этого р ай о н а. Ч о к а н У али хан ов в 1856 г. п р о е з ж а л К ульдж у чер ез Ж ар кен т. В его д невн ике есть следую щ ая запись: \"Ю генташ ская долина есть горное плато, образованное течением на западе рек Агныкатгы, Каргалы, на востоке — Усек, Борохуджира, место впадения которой называется Т у р г е н ь \" (С о б р . с о ч . в п я т и т о м а х . А л м а-А та, 1962. Т . 11. С . 11). С л е д у ю щ е е у п о м и н а н и е : \" П о к а м ы проводи ли время под ивовым кустом и соверш али свою походную трапезу, верблю ды успели переправиться через реку и направились на речку Бурхан-су, обильную кормом и водопоем \" (там ж е, с. 20). \"Н алево, очен ь близко о т дороги, ш ла холмистая гряда, направо вдали виднелась широкой лентой Или и около нее темнели силуэты городов и окруж аю щ ей их рощ и. Это бы л город Тургенкент, сто я щ и й п р и вп аден и и р е к и Б о р о х у д ж и р а в И ли\" (там ж е , с. 21). Р еки Т ургень, У сек, город Ж а р к е н т Ч окан о б о зн ач и л н а к а р т е (там ж е , с. 43). В к о н ц е д невн ика запись: \"Усек разделяется на два рукава, один приток со еди н яется с Я ркенсу, другой — с Т ургенем \" (там ж е, с. 104). Разруш енны й Т ургенкент леж ит в Турген-тогае вдоль тр ассы А лм аты -Х оргос. В ряд ли, прочитав выш еизложенное, м ож но сразу поверить, что гора Бурхан — т а са м а я м естн о сть Б урхан, где ж и л Ч и н ги схан в XII — XIII вв„ а Т ургень — тот Тургень, куда он спрятался от своих сородичей Тайджиутов. Потому что веками нам говорили и внуш али совсем другое. В М онголии нет ни горы Бурхан, ни рек О нон и Керулен. Все эти названия просто монголизированы. Реку К е р у л е н и л и К э л у р э н с а м и м о н г о л ы н а з ы в а ю т Х э р л э н (1 С И М , с. 22), а О н ан а или О н о н а - О ны н, Бурхан отож дествляю т с горой Хэнтэй. К е р у л е н — т ю р к с к о е сл ово: Kep(i) + о л е н . К е р (терис) - \"наоборот, против других\", олен — \"река, су\". Значить, К ерулен — река, текущ ая в обратном направлении. О нон или О нан - тож е тю ркское слово, означает \"больш ой\" - нэн. Так как в русском языке нет буквы \"э\", переводчики, вероятно, написали вм есте него \"а\". Я думаю , что О нан - не название самой реки, а 346

Шомпыш определение ее величины. В книге \"Географические названия К азахстанац ученый, лауреат Государственной премии Казахстана Телгожа Ж анузаков доказывает, что древнетю ркское слово \"Иле\" имел значение \"больш ой\" (Алматы, 2005, с.201). 3. Т леуберди считает, что О н он — это р е к а И ли. Я в этом его поддерживаю . Почему? О братимся к источникам. П ервая схватка меж ду андами Ж ам ухой и Темучином с о с т о я л а с ь в \" О н о н н ы н З э э р э н ш а т к а л ы \" (1 С И М , с . 55), т. е. в ущ елье Зерен. Зерен — по тю ркски \"тостаган\", \"чаша\"; ш аткал — \"ущелье\", а \"узкое ущ елье\" — капчагай. П ереводчи к в словосочетании \"З ер ен К апчагай\" (3 С И М , с.490), т. е. \"у зк о е у щ ел ье с з ер к а л ь н о й водой, с гл у б о ки м дном, как чаш а\", пропустил слово \"Капчагай\", из названия местности превратив его в слово, описы ваю щ ее ее облик. Таким образом стало невозм ож но опознать эту местность. Н а самом деле Капчагай леж ит в 70 км севернее Алматы, а о т Б у р х а н а — в 230 —25 0 к м к зап аду . Когда племя татар отказалось повиноваться Алтан- хану, чтобы их наказать, Чингисхан \"выступил против та т а р и з м естн о ст и п о р е к е О н о н ... В м естн о ст и , назы ваемой Улджа, он остановил М уд ж ин-С улту, разбил его войско, его самого схватил и убил\" (Раш ид-ад-Дин \" С о б р а н и е л е т о п и с е й \" , М . —А., 1952. Т . 1. К н и г а в т о р а я , с. 93). С лова \"по р е к е О н он \" я п о н и м аю так: Ч и н ги схан поехал вверх по О нону и попал в м естность Улджа. И сторики ее отож дестовляю т с рекой Ульдза в М НР. Если двигаться по монгольской реке Онон, то попадеш ь к горе Хэнтэй; а если вниз, тогда — к рекам Ш илка и Амур. Н а этих территориях татары никогда не ж или. А река К ульдж а в К итае находится по И ле, и история подтверж дает, что когда-то там ж или татары . Это подтверждаю т и все географ ические карты . Д алее обратимся к источникам: \"И они (Чингисхан и О н-хан - Б. Н.) п о р е к е У л д ж а п р о е х а л и ч е р е з К у с у т у ш и т у г е н , Н а р а ту ш итуген\" (2 С И М , с. 59). А в д р у го м и с то ч н и к е го в о р и тся , ч т о \" о н (Ч и н г и с х а н — Б. Н.) п р е с л е д у е т Т а та р и я М акихана Ш огольты вв ерх п о р е к е К ульдж а... Т атари и укрепились в урочищ е Н араты -Ш аты, близ урочищ а К усты -Ш аты \" (3 С И М , с. 491). Н а к а р те х р е б е т (ш ат — 347

Ъвксутан Нфквке-ты_____________ _______ \" у щ е л и с т ы й х р е б е т \" - Б. Н.) Н а р а т ы р а с п о л о ж е н в в е р х по рек е Или. Значит, Тлеуберди прав: О нон - это Иле. Этого м ож но проверить и по логике. Тайджиуты Чингизхана поймали в Тургене, а он от них сбеж ал в О ноне. Значить, Бурхан, Турген и О нон находятся недалеко друг от друга, чему полностью соответствуют их расположения в Ж етысу. 4. В торая сх в а т к а м еж д у Ж а м у х о й и Ч и нгисханом п р о и з о ш л а в м е с тн о с т и Х у й т е н (1 С И М ), К у й т ен (2 С И М ). В П анфиловском районе к юго-западу от горы Бурхан им еется местность Китин (можно провести параллели с Хуйтен, Куйтен). М есто, где ж и л Ж ам уха и где он в детстве стал андой Ч и н г и с х а н а , н а з ы в а е т с я Ж у б у р (1 С И М и 2 С И М ), а в переводе Тлеуберди назван Ш убар, что соответствует м е с т н о с т и Ш у б ар , к о т о р а я н а х о д и тс я в 45 —55 ки л ом етр ах зап ад н ее Б урхан тау, в 3 —5 км от А ралтю бе Кербулакского района. А второй Ш убар, который всем известен благодаря дважды Герою Социалистического Т руда Н .А лдабергенову, находится в К оксуском районе А лм атинской области. Если ж алаир Ж ам уха (из племени ж адж ират, т. е. ж ат ж урат или ж урагат — \"далекий родственник\") ж ил в Ш убаре, то как он мог друж ить с Темучином, которы й прож ивал в Восточной М онголии? Ч и н г и с х а н р о д и л с я о к о л о Х о д о о а р а л (1 С И М ), К о д е ге а р ал (2 С И М ), К оде а р а л (3 С И М ). Н. Б ичурин пиш ет: \"К итайское письмо состоит н е из букв, выраж аю щ их тоны голоса, но из символических знаков, образую щ их понятия о вещ ах. П о этой причине язы к их сам по себе недостаточен для удерж ания правильного выговора в тоническом переложении собственных иностранных имен (и з к н и г и \" И с т о р и я м о н г о л о в \" , М „ 2011. с. 10). М о ж е т быть, по этой причине переводчики одно название переводят по разному, что затрудняет поиск правильного вари анта. Х одоо — по м онгольский д ы р (возвыш енность). М не каж ется, это слово переводчики монголоизировали. В словаре М. Каш гари слово \"кету\" имеет значение \"тебе\" — \"сопка, возвыш енность\". Вроде, одно и то же. Н о \"ходоо\" — монгольское, \"кету\" — тю ркское. Я предполагаю , что в оригинале “кету\". Если так, тогда 348

Шомпиш местность Аралтебе находится в Кербулакском районе, в 3 - 5 километрах восточнее Ш убар. Если Чингисхан родился здесь, то горы Телиген — Болтак, т. е. две отдельны е горы — пара гор (3 С И М , с. 472), Д элуун болдог (1 С И М , с. 30) э т о - М а л ы й и Б о л ь ш о й К о т ы р к а й , которые Терисаккан обходит с восточной стороны, со стороны близлеж ащ его Ш убара. А где свое начало б ерет речуш ка Т ерисаккан (\"текущ ая проти в всех\") л еж и т о т д е л ь н а я г о р а Ч а га н , п о х о ж а я н а Д о л о о н б о л д о г (1 С И М , с. 58), Т олаган б о л тау (3 С И М , с. 492) — о тд е л ь н а я растянутая гора. Пятого усыновленного ребен ка Чингиса звали Чаганом, которы й позж е отвечал за все его хозяйство и обеспечение продуктами. Возможно, он ж ил здесь и присматривал за скотом. \"Т ургень\" — п о д р е в н е т ю р к с к о м у “т е з\" (бы стры й). Если это слово в одном источнике пропущ ено, то в пекинском вари анте п ереведен о к а к Т ергуне (2 С И М , с. 23). С лово \"терк\", к о то р о е яв л яе тс я ко р н е м это го слова, в словаре М. К аш гари такж е им еет значение \"тез\" (\"Турж с езд щ \", А лматы , 1997. С . 407). П оэтом у я у в е р е н в том , что это — то место, где прятался Чингисхан от своих собратьев тайджиутов. М есто избрания ханом Чингиса тож е пиш ется по р а зн о м у : Х е к н у р (1 С И М , с. 51), К о к н у р (2 С И М , с . 27) и К о к н о р (3 С И М , с.488). П о тю р к с к и \" к е к ” — синий , “нор\" — озеро. П р им енительно к т р а в е слова к е к и ж асы л являются синонимами. Н а западе Бурхана, н а востоке от Аралтобе есть озеро Ж асы л кел (Зеленое озеро). Это маленькое озеро действительно сине-зеленое, так как его дно — травянистое. О зеро со всех сторон окутано труднопроходимы ми горами, только с ю га им еется просторное ущ елье для прохода. Чингисхан вполне мог вы брать это место для своего избрания ханом как наиболее безопасное и, спасаясь от тайджиутов, он с семьей перебрался именно сюда. Когда китайцы перебили дж алаирцев, одна группа откочевала к стойбищ у Мунулум, которая была вдовой Дутум-М энэна, предка Чингисхана. У нее было девять сыновей. Дж алаирцы убили ее вместе с восемью сыновями, спасся только один ребенок по имени Хайду. 349


Like this book? You can publish your book online for free in a few minutes!
Create your own flipbook