Исмайлов Е. Сын мен шығарма

«Чернышевский эстетиканы киратушы, сулу искус­ ствоFa шабуыл жасап жур, искусствонын максаты адам- нын нэзш ce3iMiH ояту, соны суреттеу, онын элеуметпк мэселеде жумысы жок» дегенд1 айтты. BipaK Чернышев­ ский искусствонын басты касиеп— онын мазмундылы- рында, халык OMipiH дурыс керсетуде екенш айырыкша ескерте отырып, кэркем шырармалардын сулулык ка- сиетше де айырыкша мэн бердь Мундай каридалы niKi- piH ол алдымен 63iHe карсы шыккан, болашак даныш- пан суретий Толстойдын шыгармасы аркылы айтты. Бул Чернышевскийдщ эдебиет сынында жазушыны сынаудэ- Fbi тамаша эдщ дтн, тамаша шыншылдыгын керсетедь Сонымен 6ipre Чернышевский ем1рден аулак, адамнын п'лепнен тыс «таза сулулык», «таза искусство» дегеннщ болмайтынын, сулулыкка умтылудын Heri3i eMip шынды- ры н камтыган керкем шытарма болатынын сан per кайталап айтты. Сейтш, дворян эстеттерше карсы унем1 аяусыз соккы 6epin отырды. Ол эдебиегп адам баласынын — Россиядагы калын букараныц азаттык алу, бакытты турмыска жету жо лындагы улы куресше, зор максатына байланыстыра бшд1, ол эдебиеттеп, искусстводары материализм ymiH, реализм ушш жауынгер куресип болды. Чернышевский­ дщ эдебиет танудагы искусство, эстетика мэселелерш шешуде аса терен марналы теориялык окуы, социалист^ дэу1р1м1здщ искусство тану рылымымызга ен куши мэ- дениеттщ мура. «Чернышевский кандай жазушы» деген макаласында А. В. Луначарский улы сыншынын керкем- енердь эдебиегп танудары каридалы пшрлершщ со- циалиснк мэдениепм1з ушш кандай манызы зор екенш айта келш, когамды рухани дамытура кемектесетш ис­ кусство ол алдымен сез1мге эсер ететшш, куресунй таптын адамгершшк касистш дурыс барытка алтейтш тэрбиелш мэнш жогары баралады. Чернышевскийдын терен р ы л ы м д ы к , эстетикалык кагидасынан уйрену 6i3- дщ борышты мшдепм1з деп бЬпдь (Н. Г. Чернышевский, тандамалы шыгармалары 1934 ж. 11— 12 бет). Чернышевскийдщ философиялык, жазушылык енбе- пн ез заманында Маркс та аса жогары багалап: «¥лы окымысты жэне сыншы» деген. Ленин орыстын улы мэде- ниеп туралы ултшыл буржуазия окымыстыларына кар­ сы былай дед1: «8p6ip улт мэдениетшде ек1 турл1 улттык мэдениет 104

бар. Пушкиевичтердщ, Гушковтардыц жэне Струвенын улы орыстык мэдениет! бар да; — сонымен 6ipre Черны- шевскийдщ, Плехановтын аттарымен сипатталатын улы орыстык мэдениет бар». (Ленин шыгармалары, XVII том, 143 бет). В. И. Ленин Чернышевскийдщ атымен байланысты бук1л орыс халкы мактаныш кылатын зор мэдениет буржуазиянын канаушы топтарынын т1лег1не сай туран мэдениетке карсы жасалган нарызхалык мэдениет1, про­ летариат табына мура болатын мэдениет екен1н айырык- ша этап керсетед1. Ленин Чернышевскийдщ философия мэселес1нде материалист болгандырын, Россиядагы ре- волюциялык козгалыс майданында варыз революционер- демократ болгандырын ете-моте жорары баралады. «Чернышевский материалист болды. жэне езшщ сонры кундер1не дей1н, hfhh XIX расырдын 80-жылдарына дейш идеализм мен мистикага жол беруш! сыпайы по- зитивистер» аталрандарды келеке, мазак кылды, (XVII том, 224 бет) жэне Чернышевский анарурлым табанды жэне жауынгер демократ болды. Онын шьтармалары- нан тап тартысыныц рухы шалкып. есед1». (Ленин, XVII том, 342 бет). Чернышевский тек Россиядагы элеуметт!к, эконо- микалык, философиялык мэселелерд! рана тап тартысы- ныц енбекпп букараныц квзкарасы туррысынан алып карап койран жок, ол барлык искусство, эдебиет мэсе- лелершде осы туррыдан алып карады. Жданов жолдас совет эдебиетшщ идеялыльты, ерш!лд!г!, жорарры маз- мундылыры туралы келел! мэселе KOTepin, зор мшдет койранда, орыс эдебиет!н!н тарихынан революцняшыл- демократтардыц жаксы дэстурщ улг! етш усынды. Эрине, Чернышевскийде кемцйлж, элаздж те жок емес! Ол езшщ философиясында тарихи материализм дэрежесше, социализм туралы идеяларында утопиялык- тан рылми коммунизм дэрежесше жете алран жок. Чернышевскийдщ ецбегшдег! бул сыкылды элазджтерш Ленин, Плеханов, Луначарский ез уакытында ашып, этап корсеткен болатын. Чернышевский искусство мен эдебиеттщ OMip шын- дьтына тырыз байланысты болуы ушш, искусстводагы шындык, халыктык ушш батыл курес ашты. Чернышевскийд!ц эстетикалык, эдебиеттж кезкарае- тары орыстыц бурынры, 6yriHri эдебиетшде сайрап жат- 105

кан зор улг1, жаксы дэстур. Чернышевскийдщ агарту- шылык, эстетикалык кезкарастары ез заманында Шокан Уалихановка, Абайра улкен эсер erri. Совет эдебиетк совет эдебиетшщ сыны революция- шыл-демократтардын эдебиет, искусство жешндеп теор- ияларынан уйренедк сын кез1мен пайдаланады. Совет эдебиетшщ терен жорары идеялыры ушш, партиялык болуы yiuiH курес,— марксизм-ленинизм рылымымен ка- рулануды кажет етедк сонымен 6ipre орыстын револю- цияшыл-демократтарыньщ эдебиет теориясы жешндег1 кезкарасын бш п, окуды талап етедк бул acipece б!здщ казак совет эдебиет! ушш аса манызды мшдет. 1947

ЭДЕБИЕТТЕП ФОРМАЛИЗМ МЕН НАТУРАЛИЗМГЕ КАРСЫ Керкеменер тарауларындагы формализм, натура­ лизм KepiHicTepiH катты сынаган «Правда» газетшш ма- калалары совет керкеменерМн, онын шйнде здебиет- Tin сапасын арттыру жолындагы куресн жана сатыга кетердй корнем шырармалардын кемшЫктерш барлык жатынан ашуга улкен жол ашты, керкеменер майда- нынын кызметнплер! мен жазушылардын эл1 де болсын жепспеген жактарын керсету ушш взара сынга кен epic бердй Сез жок, жалпы керкеменердеп, онын iuiiH- де, эдебиет1м1здеп формализм мен натурализм элемент- TepiH, онын керкеменердеп залалды эсерш батыл тур- де сынау flayipiMi3re сай улкен, кымбат керкем шырар- малар тудырура толык мумкшдш бередь Формализм мен натурализм женшдеп мэселеш, ой- да жокта тыннан койылган мэселе екен деп уплнбай, эдебиеттщ сапасы ушш куресудщ бурынры рылми бары- тынан тугаи ец 6ip колайлы, ен 6ip етюр Жака кезеш деп бьлу керек. Формализм буржуазиянын Kepi кеткен, тар квлемдш тьпегшен туган субъективизм. Формалис- терше, керкем эдебиет когамдык элеумегпк кубылыс емес, образды приемдардьщ техникалы ж и ы н т ы ры рана. Булар эдебиетке элеумет, корам тш егш к кезкарасы- мен, керкем шыгармалык продукцияларды халыктын KeperiHe, халыктын пайдасына жарату туррысынан ка- рамайды, онын кершшше, сол продукцияны турызушы, жасаушы адамнын ез кара басындагы жеке тмекке не- годейдк Оларша эдебиет шырармалары — усак кол ене- pi, сез аркылы керкемдш эдштермен жасалатын заттык

6ip нэрсе. Жазушы, арбашы, балташы, TeMipuii сиякты даярлаган материалдан зат ктеп шыгарады, онын еш- 6ip элеуметтш идеяда жумысы жок, тек кырнап, жонып, кабыстырып, шеберлеп зат icren шыгаруды рана 6 k e a i, заттын сырт KepiHici MiHci3 болып шыкса 6irri, керек адам товарды танып тусшед1. MiHe, формалистердщ алдына коятын субъективтж максаттары осындай. Натурализм — ем1рдеп барды, барлык, кубылыс уаки раны, фактыларды бултартпастан сол куйшде оп-онай копире салу, екшпп сезбен айтканда, минутпк фотосу- рет. Мунда ем1рдеп дерею кершктер, болып жаткан жанды-жансыз уакигалар корамдары адам санасы ар- кылы екшелш, 1рштелт, ерекше сипатпен бершмейдь hfh h натурализм ем1рдш шындык сэулен емес, онын KepiciHiiie, ем1рдш езшде бар нэрсею езгертпестен дэл сол куйшде копире салатын коленкеа FaHa. Мундай натурализм эдк1мен жазьишан шырармаларда ем1рдш кайнаран рухы, ом1рдщ туткасын бураушы курескер адамнын жан дуниеп сезшмейдй кобше жансыз, ел1 KecKiH, ел1 сюжет бодады да кояды. ©Л1 екеш содан: окыган, керген уакытта сеш кызыктырмайды, жетектеп, epTin отырмайды, ж1гершд1 кум рып, зорланып окисыц, немесе окып келе жатып: «Е, муны жазбаса да мундай екенш 63iMi3 бшем1з ро й ! — деп, колындары шырарманы тастай саласыц. Натурализмнщ Ty6i неге согады? Онын туб! адамнынoMipfli тануындары, жаратылысты женш шырудары белсендшгш жоюра, ем1рдеп улылы- Kiuiuii факты-коршктердш шенбершен аса алмайтын, заттын карсылыктары езшдш кимыл-козралыстарын та- нымайтын, м а те р и ал и сте бетке устаран идеализмнщ жшшкеленген 6ip турше, ярни фозитивизмге апарып со- рады. Философия майданында Ленин позитивтистерд1 материализмнш iiHKe Kipin кеткен ен 6ip ркауы деп, оны- мен катты курес ашкан болатын, ал 6i3 керкеменердеп онын накты KepiHicTepiMeH катты куресем1з. Б1здш казак эдебиетшде формализм, натурализм элементтер1 бар ма, бар болса, кэз1рде эдебиеем1зге каншалыкты эсер етш отыр деген сурак туады. Егер 6i3 осыдан 3— 4 жыл бурынры 31— 32 жылдардын шпн- де шыккан эдеби шыгармаларды алатын болсак, форма­ лизм де, натурализм де бар, оны турл1 мысалдармен дэлелдеуге болады.

Ол кездеп Сэкеншн «Альбатыросында» да форма­ лизм, схематизм салкыны 6ip талай. Bi3 Сэкеншн казак поэзиясына Kipri3reH улкен жаналыктарын, новаторлык енерлерш кай уакытта болсын дурыс багалай 6uieMi3. ©лендеп жака формыларды ойлап, белгш маганара байланыстырып, занды eTin ала бьпуде Сэкеншн улкен шеберл1п бар дейкпз. Осымен 6ipre Сэкеншн жана тур, жана поэма табу жолындагы сэтазджтерш де кер- сетуге тшсшз. «Альбатрос» поэмасынын neri3ri такырыбы — социа- лизмшн советтер Одарындагы женш шыккан улы кушш корсету. Такырыптын элеуметтж манызы улкен. Сэкен осы алган такырыбын терен идеялык туррыдан жырлай отырып coFaH лайыкты керкемдж поэманы бар жагы- нан жет1лтш бере алмаран. Ол еленд! акындыктыц образды куралы аркылы шырару орнына кейде жайша зат жасау эдюне тускен: 3en6ipeK топ, бомбы толран Гуралдеп. Жер менен как калшылдады, Дурсшдеп. Гураллеп топ, Дауыл боп ок. Кайнаган шок, Гур, Шарт, IliypT. Мунын e3i сырткы курылысы, екшн, ыррары, лешт, уран- ды жагынан кызыкты да сиякты. BipaK мазмун элареп жеткен жок, па деген ойга келесж- Сэкен дыбыс, унд1 бейнелейтш катары эдем1 куралган елеши жазганымен онын мазмунындагы тутастык, ж арасты к жет1лмеген. Заттын сырткы техникасын сулулаймын, сез материалда- рын тэртштеп коямын деп, оленшн iiuKi сырына аз кешл б о л т отыр. М ундай ф о р м а л и с т эд к ке апарып соратын шырармалар кобше акыннын i3ri ниет, талабы- на кайшы усак енернйлджке субъективизмге апарып

coFaflu. Сэкеннщ «Социалистан» поэмасыида да осьж- дай кемшшктер кездеседь Сэкендеп формализм кебшесе жана тур !зденуден туып отырады. Сэкен кандай жаксы, терен идеяларды кейде еленнщ сырткы ернеп, сырткы сез Kecieci ушщ Курбан' кылады, осыдан мазмунды 6ip талай жерде эл- cipeiin алушылык келш шырады. Эрине, мунан Сэкен­ нщ эдебиет1м!зге занды турде юрпзген жаналык енер- лер! жок, не бары тугел формализм деген сез шыкпай- ды. «Советстан», «Комбайн-трактор», «Току фабрикасы» сиякты ул гш елен ернектер! — формализмге соккы болып тиет1н шыгармалар, осымен 6ipre акын Сэкеннщ жана тур 1здеу жолындагы кемшшгщ де ашып айтуы- мыз керек. Сэкеннщ жана тур i3fleyinmri кешнп жас жазушы- ларга улкен эсер erri, олар жана тур !здеу1шлжтщ ешн айналдырып, поэзияда б!рталай олкылыктар тудырды. Ана 6ip кездеп Мэжит, Жакан, ©тебай, Аскар, Тайыр- лардын «шак-шак, гур-гур, пыс-пыс» тары белгш 6ip магынага непзделмей, жалан дыбыс елжтеуден, тек кана еленнщ сыртын сулулаудан жалан уйкастыруды !здеуден шыккан формалистж схематизм aflicTepi бола- тын. Бундай шыгармаларды 34-жылдары 6i3 катты сын- Fa алран болатынбыз. Енд1 оны кайталаудьщ Keperi аз. Формализм ipi акындарда — 1лиястада, Сэбиттеде бол- ды. Сэбиттщ «KeMip коммунизм!», 1лиястын «Куаты» формализм сарынымен жазылран, еленнщ сырткы уйка- сын, HpFaFbiH куалап, iuiKi марынаны эларетш алу бул eKi поэмада жеткшктн Ж ас акындарда формализмге салынып елен жазган Кажым Жумалиулы болды. Онын «Ер Жаукен» деген узак еленш алыныз, елен— басынан аягына дейш сез образынын схемасы. Б1рынрай, 6ip жуйел1 niKip аз, олар 6ip жерлерде жарык етш керщсе, енд1 6ip жерлерде онан адасып каласын. Ce6e6i идеяны, niKipfli эли жазу- шыньщ схемалы сез материалы жауып кетед1 Формализмнщ элемент! Тайырдын «Нефтстан» мен «Мотор жыры» деген поэмасында жэне бертждеп мак- таулы «Кун т!л каттысында» бар. «Кун тщ катты» тутас алганда, казак поэзиясындары ipi, кушт! шырарманын 6ipi. Алайда элаз шумактар бар. Мэселен, Тайыр «СССР» деген терт эршке дэл кел^рш поэманы аяктайды. Бул жерде жазушынын акындык по

купи, сез ернектер), терек тапкыр ойды беру ушш жум- салмайды, терт эршке дэл келген сездерд1 курастыруга жумсалады. Осыдан келед1 де тары да мазмун эла- рейдь Формализм элементтер1 еткен 30-жылдардын бас кезшдег1 эдебиет1м1зде кеб1рек болган, енд1 тап бугшп эдебиет1м1зде дэл сол кездегшей болмаранмен калдыры, элемент! бар дейм1з. 1935 жылы Эбд1лдэн1н «Социалис- т1к Казакстан» газет1нде «Кел акындар» деген кушт1 ойлы елен! басылды. Мундагы Эбдшдэнш айтатыны: мен уйде отырып лирика жазам, кешеде каменщиктер шак-шак ет1п балгасын урып тас шабады, о да ем1рдщ мэстер1, мен де сондай лириканын тасын шауып, балга- сын урып жатырмын дейдм Уйде KepiK, 631М уста, KeMip жанат, от лаулап. Мен де кайта жендеудемш, Лириканы балгалап. K33ipri акындардын 1ш1нде 9бд1лдэ езшщ лирикаларын терен толганыспен, канатты, етшр сез1ммен жазады. Ал мына елен1 6 ipa3 дау тудырады. Осы 6ip тум ак еленнш ез1нен-ак Эбд1лдэн1н елекд1 формалистерше ту- с1нент1н1н байкатады. Уста тем1рд1 калай сокса, мен де лириканы балгалап жасап жатырмын дейд1. Олай бол- са, баяры Сэбитт1н айтканындай балташы, арбашы, те- м1ршшен акыннын айырмасы балмарыны рой. Онда акындык талант, ем1р' дщ шындык сыры, терен идея ке- peri жок, акынFa материалын берсен 6 iTTi, ол уста си- якты отка салып кыздырып, жонып кырнап, эйтеу1р тех- никалык жабайы жумыспен еленД! колдан жасап iiibiFa- ра бермек. Эбдшдэша, акын болу упин, заводка Kipin, слесарь болтан сиякты немесе каменщик окуын окыран сиякты акындыктын мастерскойына бар да, б1р-ек1-уш ай уй- рен, сонда акын болып шыра келесщ. Mine, онай маман- дык, Эбд1лдэ, эрине, ез1 формализмнш теориялы макса- тын алдына койып отырган жок, 6ipaK объективт1 турде бул елен1 формализмнш ураны болып шырады. Мунан кейш Эбдшдэ елен1н былай бтредй Кел акындар, жолдастар, Кант пенен шай, сабындай, Жетюзейш бар елге. III

Мунда да Эбдшдэ керкем енердщ 6ip саласы — поэ- ' зияны товар деп тусшедь Эбд1лдэ ойлауы мумкш, елдщ ен кеп кереп кант пен шай, поэзияны онымен б1рдей есептесрк, оны халыкка ен пайдалы, ен кунды продук­ ция ете аламыз деп. Бул турпайы тусшж. Алдымен, олен, поэзия адамнынт1р1дейзаттык кереп- не жатпайды, ол заттык. керектщ кондырмасы. Акын да, жумысшы да халыктын керек товарын жасап шыгара 6epefli деу, формализмге апарып сотатын турпайы yFbiM. Аскардын жанада жазылган «Уборщицасын» ала- йык- Бул поэмадан схематизм мен натурализмд1 аз кездест1рмейм1з. Алдымен, елецнщ сырткы курылы- сында бастапкы уш жолдын шашылып отыруында eu:6ip зандылык жок. Сез саптау, образды сездерд1 жасауда да «керпе— кун, жастык — томар, балшык — тесек, аяры — ат, кез1 — карауыл, колы — негер, ми — орда, ой — планшы, бастаушы— акыл» деген сиякты колдан жонып апарып койган кыстырма, казык сездер бул поэманыц поэзия дэрежесше кетершп шешишеген, элс1зд1гш керсетедь Bi3 эдебиет1м1зд1н келешепне сал- кыны тиетш мундай олкылыкпен бшмЫз KypecyiMi3 ке­ рек. Алайда б1здщ эдебиет!м1здеп формализм, кебжесе жана тур табу, немесе жана такырыпты суреттеу жолын- да туып отырганын ашып айтуга THicni3. 0 M ip шынды- гын типтенд1рш, керкем бейнелеп суреттеудщ орнына, керген, б1лген жалан фактыларды сол калпында кеилре салу акын, жазушыларымыздын творчествосындагы не- riari 6ip кемшыпп екенд1П сан рет айтылып келедк «Мен натуралист емесшн eMip шындыгын типтенШру керек» — дегён М. Горькийдщ кагидасы соц и али ст реализмге жетму талабы гургысынан айтылды. ©шр шындыкын турпайы суреттеудт айкын 6ip фак- тысы челюскиниплер туралы поэмалар. Эдебиетопзде формализм KepiHici б1здш акын, жазушыларымыздын шыгармасында белгш 6ip aFbiMFa, жуйеге айналып, кен орын тепкен емес, олардын шырармаларынан форма- лизмшн жеке элементтерш, ушкынын гана керемш. Муны 6i3 Сэкен, Тайыр, 0бд1лдэ шыгармаларына байланыс- ты айттык. Ал турпайылыкты, натурализмд1 алатын бол- сак, бул 6i3flin поэзиямыздан repi прозамызда елеул1 орын тепкен. Ka3ipri эдебиет1м1зде тап бупн танда да ен залалды болып отырраны да осы турпайылык. 112

Bis Мажиттщ «Торайы» туралы жазган макаламызда оны натурализмнщ барып турран улпсм, eMtp кескппнщ дерек! cvpeTi деп едж. Турмыстагы барды копире салу, аздап TyciH бояп muni куйшде алдына тарту жалрыз Мэжитте FaHa емес, басты жазушы 1лияс, Ветмбет, Сэ- биттерде де бар. Челюскиннщ айбынды улы ерлж жорыгы 1лияс Жан- суг1ровтыц «Жорык» поэмасында жалан суреттелген. Тан-тамаша уакиганы киялында типтевдру сеюлд1 поэ- зиялык шындык байкалмайды. Автор басынан аярьша дер'ин болган уакираныц сурлеуше тусш алып, соньпизш куалайды да отырады, соныдан жол сала алмайды. Bip рет болып еткен накты уакира б1здщ урымымызда эуел- ден айкын болганнан кейш, Глиястын, оны кайтадан сол куйшде баяндап 6epyi 6i3fli кызыктыра алмайды. Бул поэмадан басты геройлардын, эрекеттерш схема туршде кересш. Олардын е р л т адамныц imKi, сырткы сипатта- рымен 6ip.'iii(Te беришейдк эрекет 6ip белек, эрекетхе байланысты туатын накты ой, кещл-куйлер! 6ip белек журш жатады. Мэселен акын Шмиды былай суреттейдк Ш м и д т суреттеуге мшез-кулкын, Колымнан мойныма алам, келмес журчым. «Ер» дед1м, «кыран» дед1м тук шыкпады, • Тек кана сипаладым сакал-муртын. Кылмай-ак кызмепшц бэрш елец, Мжезш казгыламай, ойыи терец, Челюскин жорысыныц езьак ангак, ^ Шмидт) кез алдында керед! элем. Жайдары, акылы мол, ерю кушть Мухит пен майдандасып музга туст1. Баулыран большевнктш сакалды улы, Байлаган улы жолра ой мен icTi. («Ж оры к», 68— 69-беттер.) Мшек», акынньщ журег! мен геройынын уштасып жа- татын жерЫн, суреть Суреттей алмаганын, усырт сака- лын Fana сипаларанын 63i мойындап айтып отыр. ФактМ , уакираны копиру «дэл кесюнш» бес минуттйс фотомен суретке Tycipin алу эдкймен жазылган «Жорык- ты» улы аттаныс образын, улы ерлш образын бере алма- гаи шырарма деу талассыз нэрсе. «Жорык» поэмасын басынан аярына дейш окып шыкта, Челюскин жорыгын- да болран фактщен айнымай калганын (здеп кер, ешнэр- се таба алмайсыц. Онан кейш, акынныц ез жанынан косканын карастыр, eui6ip соны нэрсе таба алмайсыц. из

Суйтш, K33ipri поэзиямызда1 турпайылыдтын айдын 6ip улг1с! осы «Жорык». Бутан Ралидыц «Алынган дама- ЛЫН», Асдардын «Уборщицасын», Тайырдын «Муз тол- кынын», Эбдшдэнщ «Кутдаруын» досуга болады1. 1лиястыц «Жорыгыныц» катарына досылатын «Жана туган», Асдардын «Кайным аулы», «КасделенЬ, Бали- . дын «Uteyuwipi», Сэбиттщ 32-жылгы Караганды жумыс- шыларына арнап «5000» деген атпеи жазган баяндама «поэмасы» досылали. Алдыцгы датардагы адындар мун- дай жазган сон былайгы жас адын-жазушылар олардан HefiiH далып отырган жод. Ke6i алдыдгылардык i3iH ба- сады. I ■: Облыстардагы жас жазушы-адындардын Ke6i, эл1 кунге 31— 32-жылгы рапорт — айгай, турпайы фотогра- фиялыд сарынмен жазудан аса алмай жур. Семейдеп жас адын Ердебай улыныц, Оралдагы Кубаш улы, Аман- жол улдарыньщ, Караганды облысындагы Абдол, Сейт- жандардын жазган поэма елендерш одып отырсан кв- 6iHiKi, элп басты адындарымыздыц турпайы эд1с1мен жазган влен, поэмаларыньщ двш1рмес1 болады да оты- рады. Б1зд1н адындарымыз ем1рдщ турпайы кеплрмесш га- на жасаудан неге шыга алмайды, неге едшелген туйш- д1 образдар (обобщение), тын (оригиналды) сюжеттер тугызбайды, неге адын жазушылардын вм1р фактысынан догам санасы ардылы жинадталган шыгармалыд (твор­ ческая воображения) диялы жод, мунын бэрше жалгыз- ад жауап бар, солардын эл1 социалист1к реализм эд1сш терен TyciHin, жан-жадты мецгерш, билеп экете алмаган. Элс1зд1кт1н бэрi де, Mine, осыдан туып отыр. Натурализмде OMip KecKiHi адам бейнес1, дерекн бур- маланган сиыдсыз турде керсеткедь Сол дерек1 кер- сеткш келгеншк ен бастысы адамнын бейнес1, кескшк Квркем шыгарманын кандайы болсын барлыд сурет- теу жадтарын, сайып келгенде айтатыны — адамдардын жайы, адамдардын эрекетн м1нез1, кеск1н1, сипаты бола­ ды. Ен алдымен адамнын ез! дурыс жырланбаг.ан, адам- 1 Сонгы поэмалар туралы жеке мадалам болгандыДтан, мунда дайталамадым. 114

ныц e3i дурыс сипатталмаган жерде шын мэншдег! кер- кем шыгарма болмайды. Осы уакытка дейш б1здщ 6ip катар акындарымыз заманымыздын сн ардакты адамдарынын кескш, сипа- тын кебшёсе элг1 айткандай дерек1 бурмалау туршде сурсттеп келгешн кврем1з. Мэселен, ана 6ip кездерде ен бас акындарымыз Бешмбет пен Сэбигпн e3i батрактыц rypin былай берген болатын: Кслте тайлу,- кара бала, ^ Кысык кездн бужыр бет. Тырнадай рып бара-вйра, Бойды берген куд1рет. . Ебедейсгз свлекеттеу, Имен кагад жургенде. Еркшде жок курттай, Лузин ашып кулгенде,— («С а р ы н д ы к».) десе, Бей1мбет, Сабит: YHrip кез, мурны кайкирзн, Табактай бет! талпиран. Шот мандай, Tyci кап-кара, Дурд:к epiH салпиган. Сакал-мурты жабагы, Туксие б1ткен кабагы. Бука мойын, шон желке, Тырысып жатыр тамары. EKi eai Kip кеудес!, Баттасып жаткан батпактай,— дейдк Мунда БеШмбет пен Сэбит езшщ непзп геройынын акикаг KecKinin суреттеп отырран жок, кайта оны мак- таймып деп ажарсыз кулк1 кылып отыр. Рас, кейб1р жалшы батырактар осындай кескшде-ак шыгар, 6ipaK барлык кедей, барлык малай осы Сэбит пен Бешмбет суреттегендей сиьсксыз нускын емес, бул 6ip жары. Екш- mi, б1зд!н таптык санамызда, жалшы малайлар (еткеи уакытта, бугшде) ылри дерем кескшде болсын, оларра адамныц KeaicTi деие 6iTi\\ii, сулулыры керек >емес деген кагидалы урым жок кой. Б1здщ пролетариат табы сулу- лыкты, келштшки кашан да болсын кереказ демейдк сумйайы, жексурын пншндер кебше бурые геройларра колданылады Foil. (Гогольдщ Собакеевич, Плюшкинде- Piн ал). 8* 115

Мумюн, бул ертё кездеп жазылган поэмалар дер, ет- кеиге жауапкершЫк ол ез алдыма, осы поэмаларды казак эдебиетшщ 6ip кезецдеп элаз улплер1 деп кояр едп<, 6 ipaK осы поэмалар акындардыц соцгы басылган толык жинактарындЗ, оку ютаптарында кайтадан басы- лып uibiFbin жатса, 6i3 муны амалсыздан K33ipri эдебиет улплерше жаткызамыз гон. Онан сок, осындай дурыс адамды маскаралап, сиык- сыз eTin керсету сол Бешмбет, Сэбиттер бастаганнан 6epri жерде eiu6ip бэсендеген жок, T im i поэзиянын да- йын 6ip схемасына лцналып бара жаткандай жайды ац- гартады. • 32-жылдары Ралым шахтердщ кескшЫ: Ала коз, калык кабак, буж-буж 6eTi, Астаудай б|'лек пен сан булшык ел. Кошкыл тэн, алкалы тес, бурют саусак, Каннаскан кара болат жота peTi. Суык туе денесже ылайыкты, Дегендей — дуннеде мен-ак мыкты. Свйлесе «ci3-6i3iHfle» жумысы жок. «Сен мен» деп омырайтар тынгылыкты,— деп суреттесе, 35-жылдары Тэшкендеп Оспанов Калма- кан 6ip геройынын TypiH былай суреттейдк Былайша icri ептейдк Карасаныз езше, Сика болган такадай. Кулак салсан сезже, - Асыктагы сакадай. Бет-аузы 6ip уыс — Аузында тук Tici жок, Танауы жатыр тарбиып, Мурнынын Teciri, Квр1нед1 кердей ажарсыз, ©Hi жамаи тым куыс, Tyci сары uierip коз. (« К у р а л», 10-бет.) Адамды сыртынан осындай eTin суреттеудш мазмун- га каншалыкты байланысы бар? Адамды сиыксыз нус- кын 'кылып керсету мазмундагы идеямен, немесе белгш 6ip тип жасаумен б!рынгай б1рлпсте кабысып отыр ма? Жок. Мунык 6ipifle болмайды. Гогольде адамнын сырткы сипаты мазмундагы iuiKi идеямен, не типтщ мР нез-кулкымен тыгыз байланысты келш отыратын болса, ал б1здщ жазушы-акындарымызда ол жок.

Элпдей адамды сырт пшпшн бузып керсету, ия бол- маса coFan жацыидау кескнш алу шебер жазушымыз Бешмбетте кездеседь Мэселсн: Чапайдыц кескМ: «Аласа бойлы, адырак кезД1 ка­ ра бала» («Чапай комсомол»). Койшыбайдыц кескЫ: «Алпамса бегл, кожыр бетл сэры бала». («Койшыбай» очерю 34-жыл). Нурыштыц necKiiii: «Орта бойлы, шойым денелк сэ­ ры бужыр ж тт». Оспаннын KecKini: «Тапкы мурын кара бужыр ж тт » . («Алтын сандык»)- Бешмбеттщ эцпмелершен бул сиякты керсеткеи кой- шы мен кедейлердщ KecKiHin злде нешеу табуга бола- ды. Карап отырсак адамдар opi сиыксыз, opi 6ip biKFaii 6 ipine-6ipi уксас келш отырады. Бешмбеттщ 6ip катар энпмесшде батрак, кедейдin кеск1ндерi, не «адырак кез», не «алкам-салкам», не «пушык, мурын», не «салпы ауыз», «дурдщ epin», не алпамыс, не «кара бужыр» бо- лып неделе Эрине 6 i3 адамдардыц Typi ылги сулу болсын деген шарт коймаймыз, кайдай кескш, кандай niuiin алынса да ем1рден турпайы турщде алынбасын, ол 6 ip. Екшнп, кандай бурые, дурыс болмасын мазмунга, идеяга байла- нысты болсын дейм1з. YuiiHuii, кедейден шыккан адам- нык 6api ылш адырак кез, алпамса, бужыр бола беру дурыс емес дейм]'з. Олай бола беру кедей, батрактын кескнпн акикат танымагандык болып шыгар едк Турпайылык б1зде елецмеи катар кара сез жанырын- да аз емес. Сэбиттщ 31-жылы жазган «Екпшд1сшде» 1лияс, Бешмбеттщ жол эцпмелёршде, Можиттщ, Аскар, Еалидын эцпмелершде турпайы суреттеушшк кеп кез- деседк Б1зде эцпмеш кеп жазган жазушы Бешмбет. БеШм- бетгщ эцпме жазуда алатын орны баска жазушыларга Караганда улкен, жэне салмакты да. Бешмбет елецнщ, пьесанын, кара сездщ б1здеп ipi таланты екенш толып ж атк ан ipiai-ycaKTbi шыгармаларымеи керсетл. BefliM- бет социалислк дэу1рдщ, ocipece колхоздыц шындыгым мезгшмен дэл суреттегеп идеялык керкемдш мацызы ж огары кунды шыгармалар бердг. Буган «Раушан», 117

«Коммунист», «Он -бес уй», «Асулардан асканда», «Май­ дан» тары баскалар дэлел бола алады. Бей1мбеттщ жа- зушылык epicinfle, жазу ад!сшде жалпы эдебиешпзге, кейшп жазып келе жаткан жастарымызга жаксы енеге- ciMen катар алуга болмайтын элазд1г1 де бар. Ол эл1 кунге деГпн БеШмбеттщ жазушылык эдшшщ 6ip ерекше- л1г1 есебшде калмай, жонылмай келе жаткан, турпайы- лык Бешмбеттщ бфталай кыска энпмелерГ белгш 6ip кезецдсп эдебиетйздщ ерекше 6ip кубылысы болып, журтшылыктьщ кецшн б1рден козгарлык бшк'сатыра кетер1ле алмауыныц ce6e6i не? Бешмбеттщ кеп эцпме- лер1 нелжтеи ем1р1м!здеп куиделж жещл-желш .очеркЬ Hiu дэрежесшен аса ал манды, елеуаз калып отырады? Бешмбеттщ будаи 8— 10 жылдар бурынры шыккан эн.г1ме к1таптарыныц 6ip талайы жол уст1иде, жол эн.г1- мелер1 болып кедуmi ед1, одан берп жердеп энпмелеры HiH Ke6i осы сарында жазылран, 34-жылры «Социалды тулжтегЬ ацпме, очеркшерш ал, 35-жылры шыккан «Ал­ тын сандык» атты жинагындары «Сары май», «Верен», «Кат» сиякты ацпмелерш ал, осылардын Ke6i 6ip-6ipiHe уксас, эдебнет1м1зге койылы'п отырган жогаргы талап- тьщ сатысына кетерше алмаганын баска жазылып жур- ген елеуаз кеп эцпмелердщ 6ipi FaHa болып шыкканды- ры н керем1з. Бешмбет сиякты кара сездщ улкен uie6epi саналган жазушыпыц ap6ip юшкене шырармасы да б1рден окушы- нын niKipiH козрап, кен1л1н аударып, ертш экетпеу1н1н ез1, б1рден эдебиет1м1зде тык кубылыс болып кете ал- мауы, осы шырармалардын neri3i турпайылыкта жат- кандырын керсетпей ме? Мшекей Бей1мбетт1н жол журш бара жатып tycipin алган 6ip суретк «— CoB.\\o3Fa келдж. Мал совхозы, — дед1 Ыбырай маран бурыла тус!п. Ферма турран кыстаура келдж. Bipine-6ipin MinrecTipe салган ecxi казак уйлер1, бурыш б!ткеи! мужшп, ез1л1п, кулаура колы тимей турран icneT- Ti. Кеи арасында, шыгармен оралып, куйрыры шошайып тауыктар жур. Кол бакаша секецдеп уй кояндары жур. Б1здщ жолымыз осы ауылдын котанына Kipin жоралды да, жол 1'здейм1з деп ауылдын басынан Kipin, аягына 6 ip a K шыктык. Bipep жср ошакка tycin , кулш де буркы- раттык. Жер ошак басындагы таба лэген шеркеудщ ко- нырауынша данрырлады». («Сары май» 93-бет).

Бул суретте ешкапдай бурмалау да, тер!с сурет те жок, жазушы кергенш дэл Tycipe (Нлген. Мунан мш де, мшЫздш те таба алмайсыц. Сонымен 6ipre ерекше назар аударыла типтенд1рген eMip шымдыгы байкалмайды. Бсшмбеттщ б1рталай эцпмелершде туйшдеу (обоб­ щение) жасалмай, ем!рдеп бар уакиганьщ келеманде отырады, Бешмбет турмыстагы пакты фактыныц жете- пнде болады, фактыны творчестволык дуниешмен билеп кете алмайды. БеШмбеттщ 6ip anrineci мен бдр экпмесшщ ерекше айырмасы аз, Ke6i 6ipiHe-6ipi жалвас, уксас недель (Адамдары, типтерь сурет, 6e.nri жавдайлэры 6ip келю болып отырады). БеМмбет энпмелершен философиялык топшылау, ninip туйшдерш кездеспре алмайсын. (Бул басты жазушылардьщ кебшде бар вой). Бей1мбеттщ натурализм!, емард! суретке Tycipin алу- ва жакыи болуы, Мэжиттщ, Аскардьщ, тавы баскалары- нын дерею фотосуреттершдепдей емес. БеРпмбетте eMipfleri эртурл! кескшдер (ак, кара, сэ­ ры жасыл, кок, кызыл) сол туеше дэл боялып отыра­ ды. ©Mipfleri 6ip уакиваны, накты 6ip жавдайды жазатын болса, Бейпмбет сол накты уакива жавдайда каншалык эртурл! кеск!н, эртурл! кимыл болса соны бултартпай неше турл1 баяуларды таба бшедь нешетурл! кимылдар- ды сезбен жетшзш бере бшедь Ол буван келгенде бояуы ашык коркем сездщ шебер cypeTKepi. Сондывынан Бе­ шмбет энпмелер! окушылык эсермен караванда, ем1рдщ езшде бар бояулары, кеск!пдер! дэл бёршген, эдема ке- ршедь ©Mipfliii керкем шыидывы, социалиста реализм- нщ улкен талабы турвысынан карайтын болсак, оныц 6ip катар эцпмелерш щ ез дэрежесшде eMecTirin айкын сезем1з. БеГнмбет эа^месше караванда, Мэжиттердщ «Тора- йы» ешкапдай бояусыз жазылван нэрсе. Мунда БеГпм- бегпкшдей эртурл! бояулар болмайды, бояу непзшде 6ipan тусте болады. Эртурл! боядым дегендер!, 6ip бояу мен 6ip бояу косылып, араласып, баттасып жатады. Бат- таскан тустерден тук айыра алмай, Мэжитт! урсасыц, оган кольщды шлтейсщ. Окушы, сыншыларва Мэжиттщ дерек! cyperrepi, натурализм болып тез-ак сез!лед!, ал Bei“iiM6eTTiKi элпдей эртурл! бояуы айкын, ез орнында болгандыктан тез сез!ле коймайды. Мшекн Бейнмбеттщ эцпмелершдеп Kefl6ip турпайы- 119

лыктыц тамырлары, Бешмбет осындай жазу эдюмен Kefiinri жастарымызга кеп жерде Tepic эсер береди Бе- юмбет казак c©3ine шебер, уста, сол me6epairin фото- суретш салуна жумсаса, б 1з оны дурыс бет алые демей- М|‘з. Бул айткан сындардан БеМмбеттщ жазгаидары тугелшен натурализм, ол eMip шындырынан алыпдэу1р1- \\” зге сай жаксы, кызыкты шырармалар жазган жок деген кортынды щырармаймыз. БеМмбет — нег1зшде аса ipi реалист жазушы, образдарды тушндей (обобщение- мен), типтенд1ре б!летш ешмд1 жазып келе жаткан ipi суреткер жазушы. Bi3, Бешмбеттщ шыгармалык эдшшдег! Kefi6ip елеу- л1 кемшЫктк турпайылыкка (натурализмге) салыну- шылыкты этап керсеттш. Эдебиетпзге тубшде салкыны тиет!н бул кемшшктен 6ipTe-6ipTe арылу жазушы ал- дына койылатын творчестволык Miидет. Сэбнттщ «Тем1ртасындары» схематизмдк жалан топ- шылау мен бер!лген кей жершде ус^рт шолып кана фото- cyperrepin берген жерлерш арнаулы макаламызда айт- камыз. 35-жылгы «Эдебиет майданындагы» басылран Сэкепшц «Сол жылдарда» деген эцг1мелер1 де, 1лиястын «Дарканы», Сабырдыц Kefl6ip энг!мелер! 6api де турпа- йылык улгще жазылран. «Дарканды» квркем энпме деу киын. Уйткеш мунда сюжет те жок, ешкандай туйшдеу де (обобщение) жок, эцг1меден repi очеркке уксайды, 6ip адамнын eMipiiwe болтан хал-жайды сол куШнде баяндап шыккан. .Жазу­ шы геройын imxi сез1м дуниеа, ic-эрекет, киындыкты жену туррысынан керсетпейдп Кебше сырттай танысты- рады. «Б1зд! бшкке алып шыккан инженер айнала карай, колын KOTepin жан-жакты керсетш евзге Kipicri: — I Анау квп терек каланын сняемп Анау вокзал, ал содан былай осынау жаткан кен елке осы заводка ка- райды. Мынау корпустар жаткан Аймак заводыиыц ке- лемп Ал, анау жакта жумысшы каласы жатыр. Ондагы уйлердш барлыры да, жацадан салынды. Анау ею кабат улкен уй ездерпиз келген заводтыц баскармасы. Онын бер жарында бакша — демалыс, мэдениет парки Онда жаксы клуб, кыекы клуб сонау кершген уй... Инженер 6i3fli алып жаца 6ip улкен корпуске юрдн Муныц imiHin 6opi тем1р, шойын. РетГнен отырран слесар- дын, токардын станоктары. Бурын аттык тагасын сога 120

алмайтын ауылдыц кара сакалдылары кэз1р шытырман машиналардын ец нэзж бел1мдершде icretou... Бул ме­ ханический цех — де(Ш инженер. Мунда турл! улгган толып жаткан мастер бар екен, сонын iumuieri кек же- лещй жас казакка жакындадык. Бул мастер. б1здщ кел- г а т п з д е жумысы жок’ жоцкасын буркылдатып, станок- те октау сиякты 6ip темipfli егеп жатыр едi. Касыиа бЁз келген соц жумысын койып, 6i3re бетш бурый тура калды. — Бул ударник, комсомол! — дейд1 инженер». Мшеки, бул статискалык турилдагы жай сурет. кана. Газет, журнал yuiiii, мезпл мшдетш втеу ymin мацызды да. BipaK einip шындыгына сонау заводтакы ержеткен, машина теипн игерш, социалист^ ецбектщ ул гш ада- мы болтан ерлердщ жинакты образы, типт1к тулгасы дегсн бул эцпмеде байкалмайды, санаумен атау бар да, оны корытып керкем шындыкпен беру жок. Б1здщ эде- биетпздеп мундайлык жалацдык, турпайылыкка жол беруге болмайды. Будаи баска да шыгармаларды пакты сыпал, болып OTbipFan кемшипктщ бетш ашу сынныц мшдетй Батыл сын болмай, жазушылардыц ез ара сыны ерштемей, 6i3 эдебиетйздеп бул 'сешлд! турпайылык, жалацдык, схемалык элазджтерден арыла алмаймыз. Март. 1936

II Б0Л1М

поэзиямызды сез е т к е н д е Сулулык, акындык шабыт керек пе? . Поэзия деген сез жалпы керкем эдебиетке де колда- нылумен катар, елецмен жазылган шыгармалар угымын да бередь Кай жагдайда болсын поэзия эдем!, сулу сез деген машаны камтиды. Керкем эдебиеттш асылы — сездег1 керкемдж. Бул керкемд!кт!ц, сулулыктыц !шк!, сырткы онык мазмупы мен формасыныц б!рлест!гшен туады. Мазмун сырткы сулулык аркылы да, сырткы су­ лулык iuiKi сез!мдшк аркылы да айкын кержедк «Эдебиет» — сез аркылы сулу суреттелетш искус­ ство,— дейд1 М. Горький. «Поэзия — искусствоныц ен жогарры саласы», — дейд! данышпан Белинский. Будан туатын кортынды: поэзия унпн алдымен кажет нэрсе — сулулык, керкемдж. Осы сулулык керкемдж аркылы терец идеяны бер, eMipAi таныт, шындыкты керсет. Сулу образ, сулу манера аркылы бер!лмеген поэзия— жансыз поэзия. Жанды, жансыз поэзия болуга мумкш бе? Мум- KiH. Мэселен: ...Малды сыртынан санаган, Соканы денгелегжен караган, Элемент, Винт, Дружина Сеп. Ондайларына жола'маран. Декгелеп турранда Журе бермейтш neci бар?— Деп усталарды манайына жолатпай IcTi эулнелшпен багалдган.

E ki ат miluri Лолran, Он туйеш сатин Ж1бсрген... (Калмакан.) Сырттай Караганда бул «елец» кимылды, адамныц ic- эркетш керсеткен. Ал eMipAin саналуан кимыл динами- касыи керсеткен шырарманы жансыз поэзия деуге бола ма. BipaK бул «елец» — жансыз, в т поэзия. Ешкандай сын кетермейдц Мундайларды елец, керкем шыгарма деп ауызга алуга болмайды. Екшип мысал: Дала акша кар плюшпен, Жалаткандай кушспен Жершнщ; Баурында ай жузш, Саурында кун кызып Кулан пек киядан Дещмшн; Танына тугаи куанам Нурына туган EaiMHiH. (Т ай up.) Бул еленде де Отанныц сипаты бершедь Уйкас, ыр- FaK жэне форма бар. Ею елецшц екеушде де сырт куры- лысында болатын мушелер тугел-ак. BipaK сулулык, керкемдж жарынан алганда араларында, жер мен кек- • тей айырма бар. Соцры елец сулулыкты тек сырткы курылысымен рана 6epin отырран жок, терец туйсшд1 идеясымен де берш тур. Муны шын поэзия дейм1з, муны жацары Горький, Белинский аныктаган кагидадарыдай керкем образ аркылы бер1лген искусство дейм1з. Бул поэзия — сулу, эдем1 сез. Шын поэзияны жасайтын акында сулулыкты жан журег1мен танитын, оны образды сезбен бере алатын оез!мтал шабыт болу керек. Соцрысында акынныц ша- быты айкын. Шабыт дегешмгз — акын журегшен шалкып, тасып шыккан ой толкыны, eMipre жан-тэшмен берьпген маха- баттык сез1м. Ой толкыны мен махаббаттык сез1м ернпл хйгермен уштаскан, жан журекп тербететш лирика ар­ кылы сыртка шыгады. Акын шабытыныц жаны — лири­ ка, лириканыц куаты— акын шабыты. Б^здщ совет дэуц piHfleri акындардыц шабыты эрнне, акынныц шабыты, 126

сез!м дуниеа, емфД1, адамдар эрекетш терец туспип туйсшук бурай коятын машина емес, кат-кабаты, ой кырлары, буран жолдары кеп те вте курдел1 психология- лык процесс. Акынныц жаи дуниеа эрi алгыр, 6epix те, api сырткы эсерге бер1лг1ш иэзж те. Демек, акын 93i араласкан ем!рдщ клгерМл кубылыстарын, адамдар- дыц iari рухани дуниесш эралуаи соз врнегшен, эралуан сез1м куннмен жэне нэзш ойлы, ернлл лирикамен де су- реттей алады. Осы талап туррысынан алганда 6i3Ain акындарымыз- дыц елепдер1 кандай? Казактыц бурынры тамаша бай халык поэзиясы мен Абай шьи-армасы 6nii< 6ip белес болса, сол ерекшелж 6yriH ri поэзиямызда да айкындалып, Жамбыл бастаган халык поэзиясы букш одак келемше mefliH кетершп отыр. Казак, поэзиясыныц уйткысы Абай, Жамбыл гама емес, булардан баска да акын талаиттар б1зде кеп. Осы- лардыц тутас коллектив! буюл казак совет поэзиясы­ ныц neri3in жасап отыр. Сонымен катар булар 6ip-6ipi- не уксамайтын эртурл1 акындар. Мэселен, Тайыр мен Жумагалидыц екеуще елещй улкен акындык шабытпен жазады. Шабытпен жазганда акынныц cesriui журегпнц айкыи кержейнш, эрб!р кыска суретшде суду сипат, керкем картина жасайтыныи, поэма болса, образыныц iuuci ce3iMiii шебер жетшзш бере алатынын, суреттелген адамдармен 6ipre куанып, 6ipre ренжш, !штей ой толкы- нын тудырып отыратыныи байкаймыз: Тайыр Алатауды: Kepin пе ек муядай ару тау сркесш, Устше табигаттыц керкем кешш — Жамылып, шайы Kepnecin сулу cepnin, Лшкандай afiFa сркелеп аппак Tsciii,— деп сулу кыз бейнесшде сипаттап, OFaii 83iHin тура катм- насын б1лд!редн Ал «Тасцын» поэмасында ананыц бала- сына дегеи улы махаббатын тамаша елестетедк Ананыц балбыратты бала езеп'н, Жулынын шымырлатты жэне езегш, Сурлапып, жуз[ солын кемсец кагып, Толтырды канды жаска кара кезш. Акын осы 6ip шумак елецде адамныц елер алдындагы аянышты халш, сонымен 6ipre ез ел^м.нен repi штен 127

шыккан баласынын ел1м1 жанра ауыр бататынын жерше ! жеткьзе суреггеген. ! j Бул cKi елецде нендей ерскшелж бар? Bipinuii шумак- ' та тау сипаты метафорлы образбен, hfh h жансызды жан- ДЫныц бёйнесшде кулпыртумем берйпген сулу лирика. Eidiiuii шумакта курдел i образ жок, 6ipan, жай суреттелу- AiK езшде шиелешскен трагедиялы жардайдыц толык сипаты бериаген, бу да терец мазмунды поэзия. Екеушен де акындык шабыт аспанка шапшып тур. Bipaiv Тайыр- дыц акындык шабытыныц epici бул емес. Ол аскак ро- мантика мен шешендж толрауларынан айцынырак керн недк П1к1р1м1эл£ дэлелдеу ушш акынныц «Кун у \\п катты» поэмасынан 6ip ysiHAi келлрешк: «Кику салып кузга ушкан, Куздан суык музра ушкан, Муздаи 6iiiK бултка ушкан, Булттаи бшк кепке ушкан. Карулы кыран KiM ед1?.. Дулыга симас басыца Асау кун келдщ касыка, Сеней де кушт! туранмын — Советтен ушкан кыранмынЬ—г Дед1 ушкыш кыран да... - «Куздан ушып кун суйген, Tyfiiain тошным кек туйген, Аиды аймалай булт бурген, Таиымасан бул журген Мен барынбас кыранмын!» Б ул — жалынды, ж1герл1 сез несер!мен бермген ли­ рикалы шешенддк тол pay. Мунда акын шабыты творчест- волык киалмен уштаскан. Романтикалы аскактау ша- рыцтап акындык киалдыц би1г1не жетедк Лирикалы тол- раудыц epici кец, унекн кесйпе дамып отырады. Аскактау, .ерлеу, шарыктау мотивш берудщ мацызы б1здщ заманымыздагы оптимистж поэзия yuiin аса зор. Кун сайын ерлж, батырлык, табигаттын долы Kyiuin же­ ну салтанаты, яогердщ устемдш, шаттык ce3iMinin кул- пыруы— барлыры поэзиямызда жаца мотив — аскак романтикалы мотив береди Бул мотивтер аскактаран ли­ рикалы толраумен, аскактаран ак.ындык керкем образ бен суреттелуге THic. Тайырдыц сонры шумак елецшен аскактаран романтиканыц сулу лирикамен уЛтасып, AayipfliH айбынды, аскакты мотив|н камти жырларанды- FbiH керем!з.

Жумаралидыц «Пилот сыры» мен «Достыма хат» де- ген поэмасын алыцыз. Мунда да акыннын журегшен тас- кындап шыккан лирикалы толгау, творчестволык киал бар. Жумаралидыц елецшде eMipai, жаратылыс элемш суйген, сонан сулулык лэззет алган, терец сыр уккан, ол терец сырды адамдардыц куаныш-кайгысына уштастыра бьпген ацынныц сезпш жаны квршедь Акын эркашан сулу eMip, жаратылыс кершамен сырласа бшедц ылде- се бшедк «Десе де квз кумарткан квшл ояу, Аспанньщ аясына барып таяу. Кврер ек турленгенш табигаттын, Мык‘турл1 дуниеке шашсам бояу. Бул ец1м: уй iпанде жарык сэуле, Касымда карындасым отыр Зэуре. Алтындай иек артып тереземе, Квз tikti квреьйн деп болып ауре». («Ек! туннен».) Бул yainflifle eMipAi, табигат керийсш керкемдж ая- сында бейнелеген образды ой мен акын журепшц бул сыры epici кец шабыт аркылы бершп тур. Кец!л куш, •гунп ай сипаты жанды образбен суреттеледй Тайыр мен Жумаралидыц поэмаларында акындьгк шлт hfhh лири­ калы Kipicne, лирикалы merinic ете-моте жаратылыс си- паттары шынайы акындык шабыт, сулу лирикамен бе­ рм ген. CefiTin, 6i3 бул eKi акынныц шын талантын керсететш акындык шабытты таныдык, поэзия керкемдпспен берш- ген eMip шындыры екемin кердж. Мундай сулулык пен Дшбыгка жете алмай журген, елецшде керкемджтщ ну- рын кашыратын, дереш турпайы соз ернегшен арылма- FaH шырармалар б1зде кеп-ак (Калмаканныц, Жакан- ныц, Тынбайдыц, Омарбайдыц, тары баскалардыц елец- дершде). Буран кешн айырыкша токталамыз. Акындык шабыт пен лирикалы журек сез1мдерш жар- кын KepceTin, поэзияны шын марнасында урынатындык- тарын нык танытура тырысып жургендердщ iiniHeH та- лантты жас акын Калижан мен К,асымды айрыкша атап еткен жен. Калижанныц «Орман кызы»_мен «Аксак ку- ланын» окып, Касымныц «Жумбаккызы» мен лирикалы елецдерш окыр|нда, Журектен дсарып шырып, кулпыра ecin келе жаткан кектемшц гулшдей жаркын, ашык 129

акындык талантты кереаз. Тайыр мен ЖумагалидыД елецдершде сырттай кубылу, ойпакшу басым да, ал мына екеушщ елецдершде iштей толкану, кулпыру басым. Акындык талапттыц, шабыттыц суду лириканыцер1с- тершде. нейдей ерекшелж бар? Букан келгенде эуелп eKi акынныц да, баска акындардьщ да б1ркатар елецдершде сырты жаркылдакан моншак болып, iu m мазмуны ni- Kip байлыкынан жалацаш, бос брлып келетш кемшшк- терд1 Kepeci3. Бул кемшшктер' niKip жалакдыкынан емес, керкем сез, образды ой тапшылыкынан байкалады. Бул yuiiii 6ipncuie акын елецдерш накты талдап керейш. Пушкинге «Арнау» деген кыска елецшде Жумагали: ToHpici супу сездщ арындаган... ЮршжЫз кумю судай музац ети. Меруерттей сез мурасын жаркылдаттын Секьпд! кум1с канжар моншактаттыц... ToHpici eTKip сездщ керкем жырдын Саран деп шапагына суду куннш... Алтынды ескерткштГмен койдырдым . Турлен1п суду куннен кумю шапак Алтынды ескертюшс!з жаркылдаттым, — (« А л ты н тан», 24— 26-беттер.) дейдк Мундакы кайталап келген «нур», «кун», «кум1с», «ал­ тын», т. б. сездер еленде керш берудщ орнына, кайта оныц керкемдж касиетш кеп темендетш тур. Сыр­ ты жылтыр, iuii тулдыр. Керкемдж касиетшен журдай елецдер Тайырда да кездесш отырады. «Едш толкыны» сиякты кернекп поэма жазып акын- дыкын таныткан, талантты жас акынныц 6ipi— Эбу. Эбудщ «Кесемге арналкан юлем» деген елай мынадан: ...Оянды уйкысынан колхоз кызы?! Кагарлап жиды сондеп шай Kepneni. Жуынып, ак Ж1бек пен сурт'т бет'ш, Ж>бектей сэндеп ерд| кос еркчдк Кырда ескен кызгалдактай колхоз кызы. Кул1мдеп, пурга балкып акшыл жузн Турандан кекжнектен куннт кезк Оннакшып, eTKip, нурлы кара K©3i, Турлешп нурра балкып жайнап жузк Кыр.чызы Ж1бек жшпен безенд1рш, Эшекей Ti3Ai ермекке кызыл гулдн Отанныц ecin ж 1бек майда желк Tep6e.nin майда желмен кызыл гул1. Калыктайды кекте кумю куишн кезт. («Ж у р ек сыйы», 11— 12-беттер.) 130

Бул елекшн 1шждеп керкем сез образдарыныд сикы осындай. Мунда толып жаткан жылтыр кайталамадан баска не бар! Мэселен, еленде ж1бек, сэн, нур, жуз, ерке, гул, кез сиякты жеке сездер мен бутш сейлемдер олак колданылган жэне орынсыз кайталана бер1пген. Bip жерйнде: «Еркелеп майда жел мен толкынданып» деп да­ ла сагымын сипаттаса,'екпшп жершде: «Отаннын ecin ж1бек майда желк тербелш майда желмен кызыл гулЬ деп Отан мен гулдщ бейнесш суреттемек болады. «К.а- тарлап жиды сэндеп шай керпеш»,— деген. Жолдан кешн-ак б!рден «Ж1бектей epin сэндеп кос epiMAi» — дейдь Барлык жагдайда да есшрмейтш, тозбайтын 6ip «ж1бек» бар, акын оны кол жаулыкша олай да, булай да жумсайды, дамыл таптырмайды. Казактыи эйелдер! бурын курак керпе ктейтш, ал1 де TireTiH болуы мумшн. Ол сэндп< ушш, бутшдж yujiH, немесе ермек ушш емес, кездеменщ кикымдарын далага тастамас ушш жасалады. Курактын, арасында ж1бек, шэш, патсайы, баркыт, шуга, атлас сиякты асыл нэрсешн кикымдары да, помазый, сукно, зонт, сиса си­ якты турпайы нэрсешн кикымдары да болады. Б1здщ акындарымыздык кейб1р елендер1 осы курак керпеш еске туаредь Мундай елендер арнаулы улпмен т ш ш п тшшетш орамал кестесшдей, не текеметтш оюындай емес, кургак керпенш ала-кула, жолац-жолак элемш- тершдей болып шыгады. Мундай жардайда автор уш турлй кемнйлжке кезде- tin отырады: 6ipi — накты нэрсешн, не адамнын дурыс сипаты бер1лмейд1, екшииден, бут!н еленде тутас образ жасалмайды, ушшнйден, туйшдк жинакты идея, пшр-ой айтылмайды. Эбудщ жанагы елещнде осы уш кемшшк- т|н yuieyi де бар. Акын даланын, табигаттын, кЬ1здын, юлемнщ т. б. нэрсе объектшердщ накты cypeTiH шын, дурыс бере алмагандыктан образдын тутастыгы жойыл- Fan, бул жардай акын нысанасындагы етшр, марналы niKipAi жаланаштап ж!берген. Сырт Караганда елен кул- пырып турран суду сиякты, ейткеш елецшц жолына сез- Деп асыл моншактар кадалган. Олар жалт-жулт eTin, кез тартып, окушыны алдандырады. Ал шындырына кел­ еек, мундай елендер сулу, керкем поэзия санатына косы- ла алмайды. Бул айтылрандардан поэзияга тэн, соныц жан журен болатындай эдем1 тенеу сездер, образды сейлемдер кол- 131

данылмасын деген кортынды тумайды. «Алтын», «кум!с», «гул», «иибек» сиякты сездер керепнше пайдаланыла 6epeiii, Gipait. олар орынды жершде, жаца, тын керкемдп; оралымда (оборотта^) колданылу кажет. Екшнпден, мун- дай сездер елец iuriHae сан рет кайгаланып та келу1 мум- к|н, бфак кайталау ofliciri акын керкемд1кп айкындай, niKipAi еселей тусу ушш саналы турде колдануы керек. Мэселен, Тайырдын «Кыран туганда» деген елецшдеп «кун, нур», Жумагалидын «Бакыт кушагында» деген еленшдеп «акку, айдын кел, гул, кун» сездерi саналы турде, шабыт аясында кайталанып, cyperri ашып, niKipAi еселеп ж1беред1. Халык поэзиясЫнда кездесетш сан ал- уан кайталаулар да niKip жаланаштыгы, сулулык образ- дыц олкылыгы болмайды, yueMi ширак, нык келед1 (Ак- жушстщ толгауы, К,ыз Ж бектщ кенп, Махамбеттщ толгауы т. б.). Демек, поэзия ушш алдымен сулулык, акындык ша­ быт, творчестволык киал керек, мунсыз поэзия жансыз. Нагыз сулулык, терец идея тутас образ жуйесшде жаса- лады. Идеядан, тутас образдан жалацашталган керкем- Д1К поэзияга нэр бола алмайды. и Жана шыгарма туралы Акындык, жазушылык жумыс — улкен енер. Сен енер neci екенсш, ep6ip шыгармацда жаца ернек жаца тап- кырлык KepiHin турсын. ©зще дейш баскалар жасап, ewip базарына усынып цойган енерд1 кайталасан, немесе журт тоздырып тастаган нэрселерд1 жамап-жаскап сыр- тын бояп жылтыратып шыгарсан, ол акындык енер емес, курастыру, сыналау болады. Жаца шыгарманы жаца енер ici деп тусшу керек. Жаца шыгармага койылатын басты шарт дэл шыгарма жазылган уакытка дейш ай- тылмаган жаца niKip туйшдерк терец ой толкындары, жаца образдар, жаца тецеулер, ен акырында, тыц.сюжет курылыстары берьпетш болсын. Жаркырай шыккан та­ лант neci екенсш, сен дуниеге жаца енер аясындагы жаца шыгармамен KepiH. Сан рет айтылып, сан рет жа- зылып, образдары жасалган объектш, теманы, керкем- депш сездерд1 кайталай бермей, поэзияда, эдебиетте тыцнан жарып жол' салуга тырыс, coFaH кулаш серме. 132

Mine, осындай талаптан туган керкем шырарманы 6i3 жаца шырарма дейм1з. Bipaic жана енер аспаннан тус- пейдк эдебиетйздш 6ip бутары сабагы есебшде ecin жет1луге ruic. Мундай керкем enepfli тудыратын таланг- тар, жана тык шырарманын улгшерш беретш кесек ек- бектер 6i3AiK керкем эдебиетизде мол. Халык поэзия- сынын алыбы Жамбылдык ap6ip жана елецшде жана тапкырлык ой-niKip, жана акындык енер улпсг сезшп туратындыктан, оны журтшьглык б1рден ынтыга кабыл- дайды. Сэбигпц ap6ip елещ, поэмасы жана сюжеттж ма- тивпен, жана образ, жана керкемдж системамен ж'азыл- ран («Сез — советик армия»), «Колхоз аулы осындай», «СССР— аскар Гималайт. б.). Аскардынap6ip жана сая- си етюр лирикасы, публицистикалык сатиралары оку- шыны б!рден ез!не тартып, ер тт отырады. Эбдшдэнщ, Калижанныц музыка темасына жазган толкынды, ро- мантикалы поэмалары, жастардыц, геройлардыц ерлж, патриоттык, махаббаттык eMipiH бейнелеп жазылран Тайырдын «Таскын», Жумаралидыц «Достыма кат» К,а- сымнын «Жумбак кыз», Диханньщ «Шалкыма», Эбудш «Едш толкыны», Саядмдщ «Акын шабыты», Капаннын «Шенплген жумбак», Жаканныц «Самолеттеп батыр» сиякты елец, поэмалары, халкымыздыц i3ri ерлiit дэстур- лерш сипаттаран. Исанын «Алтай аясы», Жамбылдык «Сураншы батыр» поэмалары т. б. осынын 6api б1здщ сонры 6ipep жылдары поэзиямыздыц курдел1 жем1сж, кен жайлау epiciH керсетедк Нурпейстщ толраулары, Сарынгали, Секен, Сэду, Казн т. б. талантты жастардын лирикалары да 6yriHri поэзиямызра жана улес болып ко- сылып жатыр. Казактын халык эдебиетппк сулу сезш таза, орынды колдапып, ой-niKipiii eTicip, ашык api орынды образдар- мен кулпыртып беруде каламын карыштай с!лтеп талант керсеткен акындарымыздыц 6ipi — Касым Аманжолов. Касы м, Ж умагали, Капан т. б. Снркатар ж ас акындар — езд ер Ы ц талант epiciH жазушылык стажбен емес, ушкыр каламымен, азды-кепт! нэрлк дэмд1 шырармалармен ел- шеген ж ас тулектер. Буларда 6ipbiHFaii тебшдеп ecin, кырдыц бетш жапкалы турран калыц кек бетеге сиякты тутас тулеген, кулпырура айналран талант бар. Поэзня- мыздыц кен ж айлау epicmin 6niK жотасынан да, ж азык алацынан да, терек сайынан да бул таланттардын Жарк етш K&piiieriHi ce3ci3. 133

Касымныц «Болат суцкар», «Ушкыш болгым келедЬ, «Акын соты», «Кектем», «Акыннын ескертюшЬ сиякты кыска елецдер! жастыктыц жалынды жырын, алымды ойын, ж1герл1 сез1мш бередк «Ушкыш болгым келедЬ (совет ж астары ныц Ttaeri) деген елецшде акын былай дейдг: Мвлд1р тунык кек аспан, Сол аспанда жараскан Самолеттей сункармен Ушкан куспен таласкан Ушкыш болгым келедь Конл1 — дария, ойы— аспан, Ай, кушмен аспаннын Эз1лдескен, сырласкан Ушкыш болгым келедь.. ..._Ар-намысын актаган, Журекте сыр жаттаган, Туган елш— уясын Жан-тэшмен сактаган Ушкыш болгым келедь («0м ip сыры». 41— 42-беттер.) Совет жастарыныц Отанды сую ceaiMi, енердщ, fu- лымнын шик шыцына ерлеу>идеалы, соц и ал и ст зама- нымыздыц ескелец, epaeriui, талапты да алгыр касиет1 — мше, осыиы акын сондайлык еркш акындык шабытпен, табиги керкемдш енермен теплте жырлап берген. Акын- ныц туйдектеп, еселеп, дамыта колданган тецеу сездер1 шынайы журек cepniHiMeH айткан ой-пЫрш ecipin, ас- кактатып тур. ©лецшц сырткы динамикасы ойнакшып achaHFa ерлеудщ, ушкыш болудын аскакты эсем кия- лын елестетт турса, coFaH сай eTKip ой TyftiHi де шира- тылып, нык айтылган. 8p6ip совет жасыныц журегшен куйылатын ант, серт сиякты бейнелер карапайым, ка- лыпты халык эдебиетшен алынган, 6ipaK жаца акындык, сулулык кестемен бермгендштен ол к у и т шыккан, соны шабытпен канатталгЗн, сондыктан да б1здерге улкен эсер етедк Бул еленде ешкандай сырты жылтыраган эле- Miiu бояулар, алтындап-кумштеп кадаган моншактар жок, бар’лык тецеу образдар орынды api тапкырльгкпен алынгандыктан, мейлшше жатык. MiHe, осындай шы- гармаларды 6i3 жаца шыгарма дейм1з. Мундай шыгар- маны акындарымыздыц бэршен де кездеепруге болады. Жаца шырарма беруде казак поэзиясындагы ipi акын Сэбитпц елецдер1 мен поэмалары айрыкша орын алады. Жогаргы этап еткен жас акындарымыздыц 6ipep шыгар- 134

масынан рана жаца енерд1 керетш болсак, ал Сэбиттт елендершде ол жаналык системамен келш отырады. Сабит — казак поэзиясыныц улкен новаторы. Буран ай- рыкша назар аудармаса болмайды, ейткеш Сабит поэ- зиясынын ерекшел1гш кейб1р жетшп калдым деп мен- MeHciren акындарымыз тусшбей жур. Олар халыктын карапайымдылыкка (простаталыкка) тапкырлык пен новаторлык енерд1 уштастыра отырып елен жасап алу eKiHiH 6ipiiiiH колынан келе бермейтшш, буран epicTi талант, зор акындык мэдениет керек екенш урынбай жур. 8pi 63iniH енерше, api басканын внер1не шалагай карап, «муза» деген жаланаш елеен, не сонык ку карарайын кушактап, «гул», «журек» деп елж1реп туратын «лирик» акындарымыз шыи акындыкты аз да болса Tycinyre тик. Акын-жазушылардын 6ip жиналысында Капай Са- тыбалдин жолдас:«Сэбиттщ елещ елен емес, лирикасыз, жансыз ce3iM мен деюр жазылады»,— дегенд1 айтты. Сэбиттщ елецдер1н буюл Казакстан журтшылыгы 20 жылдан 6epi yiieMi суйсшш, кумартып окитыны, кай о.кушы болсын Сэбитт!н елещне айрыкша ынта коятыны ез алдына 6ip алуан баска, сын болса, наняз поэзиянын катан занымен, керкемдж критериянын елшеу1мен тек- oepin Караганда, Капаннын элп сиякты сездер1 непзаз, дзлелаз екенш Kepeci3. Сабит поэзиясынын, эрине, есу жолдары бар. Акын- дыгынын алгашкы дэу1ршде ол б!рталай, елен, поэмасун уйкаскан кара сез туршде жазды: ауыз эдебиетше жа- лан елжтедк поэзия керкемджш мецгерш кетпедк Б1рак Сабит унем! 1зденумен ecin оуырран акын. Осы 1здену устшде онын шынайы акындыгы, лирикалык ce3iM кушш жырлай алатындыгы новаторлыгы айкындалып отырады. Эке мен баланын туыскандык махаббатын, ол махаббат- ты eMipni, улы Ленищй шеказ сую ceeiMi мен табигат шаттЫрына белеу аркылы сулу, шебер суреттеген «Пио­ нер» поэмасын, жау колында туткын болып, биж жардан сура кулап ем1рмен коштаскан КунэШм кыздын ауыр трагедиясын, табигат кушарындары, домбыра куйшдеп романтикалы киалмен керкем жырлап берген «Жет1м кыз» поэмасы, жалынды махаббатты, сулу табиратты, еркшдж жолындагы трагедияны жаркын бейнелермен суреттеген кек айдыи лирикалы, романтикалы поэзия — «Сулушаш» романы, жаца социалиста лириканыц жак- сы yarici саналатын «MaflFa сэлем», «Он алтыда карын-

дас» елендерк адам акылы мен жаратылыстыц мылкау купишн образын бейнелеген «Ак аю», колхоз ем1ршщ сулу, сэнд1 кершсш тамаша енбек процешмен 6ipre ше- бер, сулу суреттеген «Колхоз аулы» поэмасы, халыктык поэзияны кулпыртып берген «Май булактан Мэскеуге» деген кисса, керкем сезд1 акыпдар командасымен жуса- тып ерпзген «Сез— советик армия» т. б. Сэбит поэзия- сыныц жансыз поэзия емес екенп1, бул поэзиянын epici мейлшше кен, nceMicri, мэдениетй екен1н толык дэлелде- се керек. Мундай саналуан акындык енермен кершген талант иесГн улкен лирик, улкен эпик, улкен новатор деп айтуга толык праволымыз. «Сулушаш» сиякты ел- мейтш г.унды шыгарманын e3i тек Сэбиттщ творчество.- сы ушш гана емес, буюл казак совет поэзиясы yuiiH ул­ кен мактан. Осы 6ip поэманьщ ез1мен-ак Сэбит казак совет поэзиясынык бшк кыркасында табанын нык басып тура алады. Сэбит елецдершде, эрине, пшрдщ топшылары басым журедь ейткеш Сэбит публицистикалык лирикаларды кеб1рек жазады. Нэзнс лирикадан repi, публицистикалы лирикада когамдык ем1р туралы ой басым болатыны бел- rijii. Жамбылдын, Аскардын, Саядкадц, Нурпеистщ елец- дер! — непзшен алганда, когамдык пшрдщ етк1рлЫне суйенген публицистикалы поэзия. Бул поэзия да пшрдщ байлыгына сэйкес мыкты керкдмдж образ болуга тигс. Мыкты керкемдш образбен берйшесе, ол поэзия — етшр саяси Поэзия, етшр публицистикалы поэзия болмас едк Мундай поэзия — совет поэзиясынын журегцЖалпы поэ- зиянын e3i, жалпы лирика атаулынын ез1 — когамдык ем1р1м1здщ айнасьт. Осы тургыдан Караганда Сэбитгщ «СССР — аскар Гималаи» дегеп елец1 жана акындык енермен жазылган шын мэшндеп публицистикалы поэ­ зия екен1 даусыз. «Сез — советт1к армия» деген атпен Комсомол баспа- сы бастырып шыгарган Сэбиттщ елецдер жинагында 19 елец басылган. «Майга солем», «Н тысяча», «Он алтыда карындас», «Гул багындай Отаным», «Журег1мд1 мандат кып», «Мектеп 61л1м eciri», «Б1зд1н маршал Буденный», сиякты ,елендер1 керкемд1г1, ninip туйпн1, сюжет1 жакта- рынан тын (орйгинальды) шыгармалар, шын жаца шы- гармалар. «Сез — советтж армия» мен «Колхоз ауылы осындай» поэмаларыныц Сэбиттщ творчествосы ушш де, бупнп поэзиямыз уш1н де айырыкша мацызы бар. 136

Соцгы 6ip-eid, жылдагы поэзиямызда колхоз темасы- нажазылран шырармалар ете аз. Эрине, уст1рт жазылдан, acipece колхоздын каракез суду кызын рана алыстан бул- дыр керш журген лирик акындарымыз жок емес (Мыса- лы, Касым, Эбу, Капан сиякты). Колхоз жумысынан есеп 6epeTin колхоз бастырьшык ролшдег1 акындар да жок емес. Bipan мунын 6api де поэзияда бугшг1 колхоз eMi- piniH, шындЫ'К, бейнесш елестетпейдк Ал сон.ры жылдар- дары поэзиямызда Сэбигпн «Колхоз ауылы» колхоз тур- мысын накты суреттеп, керкем тушнмен жазылран ipi шырармаиын 6ipi болып отыр. Сюжет1 шарын, суреттеле- TiH объект!— колхоздыц 6ip туш мен 6ip кунг1 en6eri. Акын осы 6ip тун, бур Kyuri Kopinici, iciMen колхоздын енбекке жумылран 6ip.Tiriii, ж1герш, сол екбек аркылы куйылып жаткан орасан мол табысын, байлыдын, кол­ хоздын ецбек KyuiHin ®3i мереке, той екенш шебер сурет- тейдь Осы суреттеу аркылы колхозшылардын Отанга бе- pi.nren махаббат ce3iMi, колхоздын шаруашылык куаты керсет1ледк Автор поэмасынын шршпесшде тувдд бейнелеп, кузет- iuici Кенбай «артпен сырласа отырып, сарала таннан колхозшылардын егш ору жумысына кол койранын, трак- торшы ж!г!ттщ комбайнды т1ркеп, жумыска KipicKen ек- бек ewipin суйсше жырлайдш: «Тракторшы ж1пттщ буйрырына Бой суиып, Комбайнды куйрырына Тракторда танкалдырды халыкты журкшс, кимылына. Kyuiine жануардын кайрам калып. Сонына eriii беттеп epfli халык, EriHre юрд1 алып «Красындай», Малтыран мылкау, мещреу музды жарып. Алкынбай, токпе танау кусырылмай, Te-riri фабрикт|ц уршыгындай, Айнальан комбайннын орарынан Кыркылды eriH жуннщ кылшырындай.... ... Тешздей турран eriii толкып, шалкып, Толкынды айдаган жел лемш тартып. Алгандай тынып кешке, бар каймарын. Комбайн шашыратпай алды калкып». Mine, бул узпадде акын комбайимен штелген жумыс. npoueciH жана керкемдж системамен суреттеп 6epin отыр. Bi3flin Kefi6ip акын-жазушыларымыздын ойынша. 137

«Красындай», «фабриктщ'уршырындай», «домнанык те- MipiHflefi» деген тенеулер, немесе жана угымда кушеГт- лш колданылган «жуннщ кылшыгындай», «алаша жола- гыидай», «езеннщ ку курагындай» деген ecKi сезден куралган тенеулер комбайнныц шын сипатын бермейдр мунын 6api акындык журектен. шыккан калыпты тецеу- лер емес, жасанды, куранды тенеулер, сондыктан ко- нымсыз тенеулер дейдк Муны айтатын жолдастардын поэзия женшдеп угымы — тар келемдеп нэзж лирика- нын ер1сшдй гана, ягни «таза лирика» деп аталатыннын элеумегпк ем1рдеп epici каншалыкты тар болса, элп жолдастардын ой-epici де соншалыкты тар. Шындыгын- да, Сэбиттщ жогарыдагы сипаттаулары б1здж заманы- мызга тэн керкемдж жэне советтш поэзияныц телепне жауап бере алады. Халыктык мотивтен алые кой дейтждер жэне бар. Ал «алтын, кум1С, гул» деп кайта-кайта айта бергеннен де, поэзиямызга осындай жана внердщ — б1рден журт- шылык кызржып окитын енердж косылганы анагурлым артык, мунын 03i нагыз халыктык енер екеш тусЬ HiKTi. Бул узшд! де Сэбит халыктын карапайым сез кес- Teci аркылы комбайнга, машинага, техникага деген ха­ лыктык кезкарасын айкын керсетед!, колхозшыларды ез тшмен, 63 угымымен жаксы сейлете бьледь Поэмада акын колхоз манынын сулу кершсш, кол- хозшылардын KeiUKi сауык KeuiiH шебер суреттей келе: «Эн-куйге Кулагин журт салып турды, Сулу куйге сусыны камып турды. Бултсыз кундей жарык айлы тунде Кызыл ту ждлындай боп жанып турды»,— деп, акын колхоз даласынын шаттыгына ун косады, жу- регшен 6yFaH сулу, тэгп жыр жазады. Акын поэмасында колхоздын жумысы жайында ез атынан не колхоз бастьжы атынан баяндама жасамайды, колхоздын табысты, аукатты, сауыкты eMipi суреткердж кен, ep.KiH, шебер суреттеулержен кержедь Муны сулу поэзия емес деп ешкшде айта алмаса керек. Сейтж жана шырармага, жана акындык енер, жана niKip туйнп, тын керкем образдар керек, ap6ip жара шы- гари алан журтшылыкты езже тарта алатын тапкырлык ойлар, соны тенеулер, жана системалы лирикалы толгау- лар керек.

Б1здег1 жазылып журген елен атаулынын барлыры б1рдей жака uibiFapMaFa койылатын тмектерге жауап бере ала ма? Толып жаткан елендер б1здщ дэу1р1м1здш эр саладагы шындырын камтып, керкем туши жасап бе- pin отыр ма? Поэзиямызда улкен кесек образдар бар ма? BisAiii журтшылырымыздын талайы-ак кептеген-кепте- ген елендердщ бастапкы еш-уш жолын окиды да, «apFbi жагы ез1ме де TyciiiiKTi» деп, колын 6ip-aK шлтеп, оты­ май тастай бередь Олар: «©лендерщ нашар-ак, кещлге конбайды, кызыкты, дэмд1 кылып жазбайсыцдар» деген тшектер койып, айтып жур, Мунан Heiii aKFapypa бо- лады? Б1зде елец ете кеп жазылады, TinTi кисапсыз. Осы кеп еленшк мацызын салмактап, нарыз керкем поэзияга тэн касиеттер! жарынан сурыптай бастасак, б!зде 6yriHri журтшылырымыздын т1легше жауап бере алатын елен­ дердщ ете аз екешн керем1з. Бул нелжтен? Бул акында- рымыздыц елен жазура, жана шыгарма беруге жауапсыз карагандырынан, дэу1р1м1здщ шындырын толык, кен камтып айтып бере алмагандырынан. М. Горький 1935 жылы сейлеген 6ip сез1нде былай дейд1: «Жолдастар, акындар жуздеп бар. Мен1цше, зор талантты шырармалар беруш1лер TinTi аз. блендер кило- метрлеп жазылады. Бул елендердщ элеуметт1к мэн1 ете шамалы-ак» («Эдебиет туралы», 498-бет). Бул сезд1ц казак поэзиясы уш1н манызы айырыкша. Б1зде осыныц нег!зшде теманы менгеру, керкем образ, сурет, лирика, сюжет, уйкас-ыргак сиякты б1ркатар бас- ты творчестволык мэселелер тен1рег1нде ойластыратын жайлар кеп-ак. Ец алдымен творчестволык керкем та- кырып жардайын алып карайык. Шздщ ем1р1м1зде акын- дарымыздыц шырармаларына езек бола аларлыктай те- малар ушан тец1з. Б1рак кеп акындарымыз сол теманы мецгеруде немесе теманы тандауда белг1лi6ip стандарт- тан iubiFa алмай келед1. Накты объекты, пакты icTi, адам эрекет1н сурегтеп, сол аркылы кецбайтак социа- лист1к ел1м1здщ шындырын толык керсетудеи repi, жал- пылау, С.ССР-дыц немесе Казакстанныц табыстары жайында газет тйимен баяндама жасау, рапорт берушГ Л1К басым. Акыпдар елещй кыска, дэмд1 жазудыц орны- на, атынык басыи токтата алмай, узак conapFa Tycin кетед1. 139

Акын Касымнын «0Mip сыры» деген жинагындагы келсмд1 елендернпц б1рталайы-ак отчет, рапорт болып жазылган. Ei<i жуз жолдай «0Mip» атты жэне уш жуз жолдай «ТолFay» деген елендер1 узак поэма сиякты. Шындыгында ei<eyi де поэма смес. Eni влек 6ipiH-6ipi кайталаган жэне сол екьуш жуз жолдагы ninipfli 30— 20 жол вленге сыйрызып айтуга болатыи сиякты. Касым­ нын бул eneimepi мына сарындас: Немесе: Социалды СССР — СССР-да жана жырГ Жана тулга, жана тур, Кулпырды sMip, жайнады... СССР-дын жандары Кайнап, кызып кандары, Солкылдата балганы, Епнге орак салраны, Каптал астык тапканы. Терт тулпс мал бакканы. Ак жамбыдай атылран Байкал, Балкаш балыры. Гудогымен ашылса Фабриканын какпасы, Жанган кардай жал болган, Орта Азия мактасы. Баржы суйреп пароход Балык тартса тешзден, Казакстан малдары Балалаган ег1зден. Сыпыра отчет айтудыц 63i дурыс сёйлем курылысы- мен, тьщ квркем сезбен берымей тур. Бастапкы уш жол «жыр», «тур», «жайнайды» деген сияктылар жауыр бол- Fan, дереказ, жалпылама (абстрактш) сурет. Онан ке- fimri 7 жолда «жан» мен «кан», «алган» мен салганга», «балганы» кыстырып, «астык тапкан» мен «мал баккан» дегенд1 жайша уйкастыра салган. CoHFbi шумакта да осы сиякты эр жердщ атын этап, Ti3iMre алып вте шык- кан. Мундай отчет сарынды влен, немесе жержузшк сая- сатты 6ip-aK шолып ететш «километр» влендер Жакан, Дихан, Эбу, Тайыр, Аскарларда да бар. Аскар — кыска сюжетт1 лириканын, кыска сатира- лык, публицистикалык ёлендердщ улкен шеберй Мэсе- лен, ол кызыл эскер туралы жазгапда, еленши iuiKi- сырткы динамикасын дэл эскердщ оз ойынындай куйгы- 140

тып, ойнакшытып ж1беред!. Ал жастар ем1р1н, кекг'ем сиякты сулу кер'ийстерд! жазса, оныц елецдер! ерекше кулпырып, ширатылып, карыштап, аспандап кетедй му- зыкаиы, театрды жазса, куйкылжып, эсем ыргакпем теплгендей болады; техниканы,' машинаны жазса, жуйт- nin ентелеп шарыктайды. («Булар им», «Кызыл эскер», «Жастар», «Кектем», «Турксиб туйккенде», «Тамара», «Кушт1 болса кектен де», т. б.) Барлык, жагдайда да шапш^н, алымды, етшр, тапкыр сез кестелерн туйдек- теу, таскындау, еселеу приемдары акын поэзиясына жан Kipri3in отырады. Бул карапайымдылык, тапкырлык, еленд1 эр! кыска, эр! етктр пшрмен жазу журтшылыкты б1рден кызыктырады. Аскар акындытынын айрыкша кундылыгы осында. 0лец сезден неше турл! сулу мэнер жасауга. шебер кен epicTi талант neci Аскар кейб1р елендершде жалпы баяндама, схема сарынына салынып кетед1. Айталык «К«н дала» деген елещ жалпы Казакстан темасына ар- нап жазылган. (©леи «Эдебиет майданы» журналынын 8-санында басылды). Жана дала мен ecKi далаиы салыс- тыра отырып, Казакстаннын табыстарын айтады, coFan акын езшщ катынасын арнау туршдеп лирикалы тол- гаумен б1лд1рмек болады. ©леи 140 жол; Бул 140 жол еленге б!р поэманын сюжетш сыйгызуга да болады, ем1- piMi3, ааманымыз жайында не турлг сулу сурет, керкем образдар беруге болады. Б1рак бул елен Аскардын куй- кылжытып, кулпыртып беретш поэзиясына тшт1 укса- майды; олени!» ыргагында, кэркем сезбен жасауында сылбырлык, жасыктык, бытырацкылык басым. ©ленн1н сырткы курылысындагы осы олкылыктар ондапл niKip- д1н жинакталмай, туйшделмей, бет-бет1мен жайылуына себепш1 болтан: Уа, кулпырран кек дала, Ежелп елге кейуана! Койныннан койма копарттын, Койнауын толгаи ел, кала. Tapiiwe xe.'iip жол ойнап, брнегш салды ол жана. Орманын ойда ып^ьш, ... Квкорай шалгын, квк маиса, Кескпщ кесе айдала. Топырагы тулеп торкадай, Орнаран завод, зор кала.

Мунда сан рет кайталанып келген Казахстан байлы- Fbi мен «жаца, жайнады, кала, айнала» деген сездер еш- кандай тутас сурет жасап турган жок- «Кейуана» деген жергшкп С0здщ окушылар журтшылыгына тус1шкс1здй ri ез алдына. Сондай-ак акын «койныциан койма ко- парттыц, койнауыц толган ел, кала» деген суреттемемен де татымды мусш жасай алмаган. Автор орман, агаш — жердщ i<epi<i, слдщ ырысы ретшде кашанпан 6epi сурет- телж келе жатканын естен шыгарган, Ол далага^ eric толу ушш орман ыгустырылды, оны киратып жойдык деп шындыкты бурмалайды. Аокардыц eci<i ем1р мен жана ем1рд1 салыстыруы да элаз, TinTi турпайы: Жырымыз басар, жср жузш, Kenefwi тыныс бйржола. Домбырам жана куй текН, Ел журеп, ол-мура. Адыра калды ашыгу, Нан жемеймш жалдана. Кигешм торка... тон емес, Бутпщелд! жен, жага... Уа, гулстан, кен дала, 0з бойына сен кара... бзпий S3iH танымай, Каларсын мумкш кейуана (?) Керегем кеше тырбиып (?), Ушарымды жел гана Тунжыраймын мен де ана... Bip кезде жыртык жен. жага! Танертен гудок шакырса, Турушы eniM ынырана. Бул елецдерде акын не есш сур елпрдк не жана куй, жана шаттык сарыннын ©з!н ете айкын жандандырып, ез дэрежесшде кулпыртып суреттей алмайды. Алдьщгы жол жана eMip туралы болса, соцгы жол ecid ewip тура- лы; cKeyinin айырмасын акын керсетудщ орнына, жалан топшылауга тускен. Bip сейлемнщ шшде 6ip-6ipine кай- шы ппирлердп! болуы шыгарманыц логикалык кисынын a.nciperin яиберген. Жыр жер жузше жеткен epicTi болса, Ke.aeci жолда тыныстын кецейген1 туралы емес, жырдыц элемд! тан калдыратын ceaiMfliK куаты жайында айтылуы керек. Домбыра жаца куй тексе, келеа жолда жана куйдщ тас- 142

кынды, яигерл!, T3TTi сез1мд1 сипаты жайында айтылу ксрек. Эн-куй жайында айтып келе жатып, аштык, нан жеу туралы энпмеге Tycin кетуге болмайды. EcKi '■ сур ем1рдщ картинасы тутас, 6ip жинакты берсе айкын елес- тейд1 гой, автор бул арада niKipin шашыратып алган. Byriiiri адамнын жаксы кшнетшш 6ip жолдын жарты- сында айтып, eKimui жартысында есш заманныц кшмш тыкпалай койган. Мунам api кшмнен «жата» мен «жен- дЬ гана айтады да кояды. EcKi замандаты уйаздж, панасыздык, коныссыздыкты кврсету ушш алган об­ разы — керегешц «тырбиганы». Оман api «ана» деген сез- Ai уйкдс yuiin суйей салады. Ен соцгы шумакта кед даланы айтып, «жен, жагага» тагы келш тусед1 де та- HepTenri гудоктен 6ipaK шыгады. Адыргы жолда «ыцы- рана» деген сез косакталган. Осы терт жолда 6ip-6ipiHe катынасы жок терт турл1 магналы сездщ басы epiKci3 куралып тур. BipiHiui жол — дала туралы, екшнн жол— жен, жага, кшм туралы, yuiiHuii жол — гудок, завод туралы, тертшил жол — шаршау туралы. Мше, бул сыкылды кырык курау жамаудын барлыры бул шыгарманы елек депзбейдй Не шебер керкемдж жок, не куши образ жок, не етюр ninip туйш жок, не жаТьдк уйкас жок. ¥йкастыд аксактыгын айтпай-ак, уй- каскан сездердщ каншалык кайталаганын алсак былай болып шыгады: дала — 9 рет, ана — 5 рет, бала — 7 рет, айнала — 4 рет, рана — 3 рет, жара — 3 рет, кала — 3 рет, т. б. Ед сонында акын eai сезшщ б1ршде «куаныштын кун- дагына белеул1мш», «айналам толган эн, Meni элдилей- . д1», «мен баланмын» дегенд1 айтады. 0м!рге, KOFaMFa, туран елге арнап сейлегенде акын езш бала бейнесшде cyperreyi мумкш, 6ipaK мунан — ол бесжке белеулй кун- дакка ораулы жас нэресте образында болу деген упдм тумайды. Адам сол когамныд ортасында туып есиендж- тен, e3iii баламын дейд}, ал езш ecipren ананы ана деп тану дэрежясше жеткен адам— саналы акыл иеЫ, eMip- деп ерлж курестш, 'Кайратты жжерл1 icTiH neci адам. Акын «мен бала» дегеиде, e3iH даланыц, ана екешн ту- с1нген акын, творчество Heci адам бейнесшде cyperreyi керек едй Аскар опы тусшбеген. Корытып келгепде, Ас- кардын бул елец] керкемдж жарынан да, образдары жа- гыпан да, идеялык TyfliiiAepi жарынан да элаз, камеею жазылган, бул жана шыгарма емес. Токталып сынаган- 143

дырымыз, елец жазура салацтыц, укыпсыздык кандай болатынын баска акындарымызга да айкын керсету едк Эрине, Аскар акындык куил жетпегенджтен осылайша жазып отырран жок, бул керкем шырармара салак кара- рандыктан, атусп, журд1м-бардым жардайда жазудаи гуран олкылык. K,a3ipri акыидардыц алдына: 6ipiiui-6ipiH кайталама op6ip жаца шырармацда тыц, жаца ninip айтатын бол, тын — жаца керкемдж енермен кержетш бол дейтш талап койылады. Кеп акындарымыз Жамбылдан улг1 алады. Жамбыл бугшп 0MipiMi3flin ец мацызды такыры- бын, озык ой-niuipiH мезгшмен тез жетюзш, баска акындардан бурый жырлайды. Жамбылдыц осы касиел- нен уйренуд1 б1ркатар жас акындарымыз дурыс угынбай жур. Олар Жамбылдан улг1 алуды сол Жамбыл бурын айтып койрэн oii-niidpfli Жамбылдыц акындык улпамен кайталап айтып беру деп тусшедк ^дйталап айтканда, керкемд1г1 нашар, nixipi жалац, жаца образ,_жаца акын­ дык eHepi жок шырармалар бередь Бул жас акыидардыц айтатыны: Жамбыл зац тура- лы, Кытай туралы, eric туралы, стахановшылар туралы жазды, мен де сондай eTiii жазамын дейдк Бул жазран шырармада жаца сурет, жаца ой-niKip болмайды. Жам­ был жазран такырыпка барлык акындар жазура болады, 6ipaK бурынры хальик эдебиел улпсшдеп домбырамен жатка айтып шыраратын Жамбылды сол куйшде кайта- лаура болмайды. Эр акын op6ip жаца шырармасында езЫц yHiH, езппц !зденпш жацалырын танытсын. 1939 ж.

АКЫНДЫК ТАЛАНТ 03 ОРНЫНА ЖУМСАЛСЫН (1941 жылы 4-июнь Kynei баяндамадан) Казак эдебиетшде поэзия — бурый да, бугш де ка- лыптанран ueri3ri жанр. Революциядан бурын орыстын, Европанын галымдарын кайран калдырган дуниелж эде- биетке асыл шурай боларлык халыктык эдебиет1м!здщ 63i поэзия болса', 6yriHri Советтер Одарында да казак эдебиеД алдымен поэзия жанрымен танылып отыр. Жамбылдын саналуан snip шындырын жан-жакты кам- тыран терец марналы жырлары, сол сиякты жалпы казак акындарыныц елец, поэмалары канатын одак келемшде кец жайып отыр. Казак совет поэзиясыныц ескенд1гш, кун сайын жаца теманы менгеру, жаца акындык мэде- ниет жасау жолында ожмд1 жумыстар icTen отырранын акындардыц acipece cokfu eKi-уш жылры творчестволык тэж1рибесшен айкын керуге болады. Саны жарынан ал- ранда, соцры екьуш жылда 60 шамалы поэма, дастандар жазылран. Бастылары: «Сураншы батыр» (Жамбыл). «Сез — советт1к армия», «Майбулактан Москвага» (Са­ бит), «Акын», «Кобланды», «Комиссар Пожарский» (Hypneflic), «Канды жазу», «©Mipre жол» (Аскар), «На- рын», «Белесток» (Тайыр), «Батыр», «Ескенд!р», «Лук- пан хаюм», «Егшшшщ баласы», «Дш сыры», «Бодык сопы» (Калмакан), «Кавказ», «Он 6ip кун он 6ip тун» (Иса), «Абыл», «Акку келЬ (Эбдьпдэ), «Койшыныц ар- маны» (Доскей), «бткен кун» (Куат), «Караганды» (Кешен), «Орман кызы», «Аксак кулан» (Калижан), «Бес мылтык» (Саядй]), «АмангелдЬ (Омар), «Кулэндэ» (Жумагали), «Азрынбаев» (Касым), «Акмаралдыц жу- peri» (Эбу), «Каспий толкыны» (Треков), «Дарын»

(Тем1ржанов), «Каратау кызы» (Калауова), «Асан кай­ ры» (Абдолла), «Шолпан» (Эли), «Шахтер» (Ралым), «Калина» (Дайырбеков), «Шеийлген жумбак», «Айдан тамган жас» (Капан), «Мунсыз Мариям», «Аю таларан Арыспай» (Днхан), «Ралия» (Калнев), «Ак бидай» (Жу маранов), «Шойын жолда» (X. Абдоллин), тагы баска лар. Буран акындарымыздьщ жуздеген усак елец, жырла- рын, лирикаларын, толгауларын косатын болсак, поэзия- мыз Казакстаннын бупнп социалист eMipiniii санал уан саласын камтып, дамып отырранын керехйз. Элбет- те, мына т1з1мде аталраннын 6opi ез дэрежесшде кунды шырарма емес, олардык кепшшп эл1 жетьлмеген, алгаш- кы творчестволык 1здену (творческая разведка) сиякты нэрселер. Сонымен 6ipre бул жана шыгармалар flayipi- м1зд!ц талабына сай сапалы керкем шырарма берудщ батыл, творчестволык адымы. Жамбылдыц, Сэбиттщ, HypneflicTin Отан KOpFay темасына жазган поэмалары- мен елендерк Исанын, Саядшдщ батырлык дэстур тура- лы толраулары, Калмаканныц Шырыстын аныз экпме- лершщ непзшде жазгандары', Эбд1лдэнщ «Абыл», Эбу- ДЩ «Акмаралдын журеп» атты лирикалы-романтикалы поэмалары поэзиямыздыц творчестволык (зденуден ту­ гаи манызды шарырмалар. Поамалар мен толгауларда, лирикалы елендерде со- ветпк патриотизм идеясы, социалиста ецбек пен ерлж- TiH KOTepiHKi лебц совет халкынын коммунист партня- ра деген зор суйкпеншшп жаркын кершедц казак хал- кыныц ерлж дэстурi де едэучр жырланып, Исатай, Ма- хамбет, Сураншы сиякты батЫрлардыц образы, 1916 жылры кетершс, азамат сорысы aayipiHfleri халык азат- тыгы ушш курескен Аманкелд1, Бекболат сиякты боль­ шевик ерлердщ образы, ей. акырында, 6yriHri енбек, техника майданындагы геройлардыц образдары поэзия- мызда кен суреттеле бастады. Лирикалы поэзия совет адамдарыныц i3ri адамгерщ1л1к касиет1н, acipece сез1м дуниес!н жырлаура бет бурды. Эбд1лдэшн, Касымныц, Калижаннын, Зияштыц жаца лирикалары 1зденумен жа- зылуда. Поэзиямыздагы манызды 6ip факты — орыстыц жэне баска халыктын классик акындарынын влендер1н1« казакшага аударылуы. Лермонтов, Шевченко, Маяков- скийд1н лирикаларымен поэзиялары аударылды. Казiр Новаи, Низами аударылып жатыр. Соцры кезде поэзия-

мызFa жана талантты ТворчествосЫЫен Сеитов, Дайыр- беков, Макашов, Калауова, Абдоллин, Казбеков, сиякты жас адындар келш косылды. Нурлыбек, Шашубай, Нар- тай сиякты халык акындары iprefli шырармалар бере бастады. Бул жай халык поэзиясы мен жазба поэзияныц 6ip-6ipiMCH нык уштасканын, 6ipiH-6ipi толыктыра оты- рып даму процесш керсетедк Лирика туралы Ka3ip лйрикамыз кушт! дамура бет алды. Казак поэ*- зиясында жалпы лирика жанрыныц калыптасу, 'даму мэ- селеа ез алдына.улкен такырып. Бул жерде 6i3 шагын елендердщ, ярни лирикалардьгц кал-жайына назар ау- дармакшымыз. Шарын елевдер, егер шын поэзиялык ка- сиет! тугел. болса, 6api де лирика бола алады. Жеке жи- нактарда, газет-журналдарда басылган елендердж Ke6i лирика екенд1гше еишм таласпайды. Лирика поэзияньщ мьщты 6ip саласы бола отырып, ез шшде 6ipHeuie жанрлык турге белшедь Лирикада тартыс, уакиралар суреттелмей, квбшесе ем1рдщ, кубы- лыстын картинасы, соран деген акыннын кезкарасы су- реттеледй Лириканык асылы — адамнын сез1м куйш, ой толкынын бвд!ру. Олай болса, адамдардын рухани ду- HHeci сыр'ларыныц лирикадан орын алуы табири да зан- ды: онда адам толганады, кеидк шаттанады, кайраттана- ды, еркелейд! т. б. Сез1м дуниесшдег1 мундай кубылыстар енбекте, уй турмысында, жолдастык карым-катынаста, табигат пен тартыста, жаумен куресте кершедь Казак поэзиясында лириканык осындай эркилы турлер1 тугел, катар дамып келе жаткан жок- Осыдан ек1 жыл бурын эдебиет теориясы туралы Ki- табымызды жазу устшде лирикалык жанрдыц дуние эдебиетшде бар neri3ri жанрларын беруге тырыстык, ка­ зак поэзиясынан мысалы, улг1 карастырранымызда ол 1здеспргешм1здщ Ke6i жок болып шыкты. Сонсын Эб- дшдэдйи балладаны, Касым мен Калижаннан романсты, Жумагалидан соне,гп жаздырып алдым. Бул факты ли­ рикалык жанрлардьщ барлык yririci б1зде aai толык ка- лыптаспаранын байкатады. ¥лы классик акындар кыска лирикалы влевдерд1 кеп жазган. Лирика аркылы рана езМ ц акындырын таныт- Ю* 147

кап. Амал каиша, K33ipri акындарымыздыц i<e6i, Mine, осы шагын лириканы жаца сатыга кетерш ecipe тусудщ орнына, оран мацыз бермеуге амналып барады. Ei<i, уш шумакпен аса марналы лирикалы елевдер жа'зуды акын- дар творчестволык салтка айналдырмай жур. Шынын айту керек, уш ауыз еленде терец м а т а сирызып елец жазудан repi 6ip километр поэма жазуды оцай кередь Орыстыц акыидарында мынадай салт бар. Bip акын куш- Ti 6ipep елец жазса, ол шырарманы поэмадан eui6ip кем санамай, соныц тэшрегшде улкен ппбр кетередь Б1зде жаксы жазылатыи кыска елецдер, орине, жок емес, бар. Окан Элидщ Отаи KopFay такырыбына жазган e.'ieiuiepi дэлел. Бутан коса Сэбиттщ «Генерал» (8 жол), Эбд1л- дэнш «Койшы жыры», «Кузет эш» атты ею елеЦж, К,а- сымнын «Акын», «Жауынгер жыры», «Дауылда» атты елендерш, жас акын Кабшен Мукышовтыц «Найзагай», «Нура» атты елендерш, Жумагалидыц соцры жазган «Ею елеш», К,алауованыц i<eii6ip кыска елецдерш алуга болады. Бул eaeim eri басты ерекшслис— api кыска, api сюжетп, api толкынды. Мысалга Мукышовтыц «Найза- райын» алайык: ■ . Дауыл турып, кун курюреп, Жаркылдайды найзаган. ТуШлед! туйреп бултты, Майдандаты найзадай. Жол усгшде офицер де Сак кулагын досады. Зуылдата осады. . Шатырлады кок жангыртып, Атты отыи манзаFail. Кут1рлед| cyfieKTepi, Офицерге тусп жай. Сэбиттщ «Генералы» да осындай, ол ею-ак шумак. Ал К,асым мен Эбдьпдэшц кыска олецдер1ндс лирикалы толкын, акыидык шабыт бар, алган теманы улкен акын- дык сез1ммен жырлаушылык бар. Bi3re шын магнасындагы керкем, идеясы терец, мэ- дениетт1 лнрикалар керек. Б1зде жетюмеген, тумаран романс, баллада, сонета сиякты лириканыц толып жат- кан кыска Typ.aepi поэзиямыздан Kepinyi керек\\Б1зде лирика жазу yiuiH не махаббатты, не кешлдш .муцын, кайгысын жазу керек, ейтнеген кунде лирика жасалмаи- ды дейтш т-cpic TyciHiK бар. Шыиында, кандаи такырып-

ка жазсацда лирика жасауыца болады, тек акындыгын, ш еберлтц жетсш. Махаббатты жазба демейлйз, жазу керек. Махаббат, табират кубылысы, адам ел1м1 жалрыз лириканыц рана емес, бушл керкем эдебиеттш «мэнгшк» такырыбы екенш Горький этап кврсеткенГ^Махаббат женшде Горь­ кий былай дейдк .«Романтизация индивидуальной любви имеет глубокий культурно-воспитательный смысл,— она выражает желание мужчин установить в отношении к женщине нечто отличающее двуногого самца от четверо­ ногих. На почве этого желания сила воображения помог­ ла людям обоего пола выработать в себе биологическое тяготение ж совершенству формы — сексуальную эстети­ ку», (М. Горький «О литературе» Москва. 1937 г. стр. 1()2 ). оУцпме мунык такырыбындр емес, сол такырыпты калай мецгерш жазуда. Б1здщ б1ркатар акындарымыз- дыц махаббат лирикалары адамныц 1шк1 дуниесш, Kip- цнкпз журек сырын, нэзш сез1м1н шебер суреттеп беруд1ц орнына, кейде ек1 жасты не жарык айлы тунде терект1ц келецкесшде, не жарык электрл1 белмеде кез- дест1ред1 де, дереу суШсНредь 1штей ынтык болу, сырт- тай кезкарас, сез1м кубылыстарын беруге бармай таныс- тырады да, оп-онай кушактастыра, cyflieripe кояды. Ei<i жа'стыц достыгы, адамгершшк касиет1, лирикалык ке- шпкерлердщ 6ipiH-6ipi б1лудег1 iuiKi сез1м кайшылыкта- ры, yFbica алмаушылык дегендер ашык айтылмайды. Не- месе, оныц кер1сшше, бугш косылып, ертец айрылысып кеткен опасыздыкты бейнелейдТ^ Махаббат темасына жазып журген акындарымызда классиктерге жалан елжтеушшк бар. Бул такырыпка жазганда классиктерден уйренетш жер бар да, ал уйрен- бей керекс1з етет1н жер бар. Классик акындар махаббат пен байланысты жастардыц iujKi сез1м куйлер1н тамаша керсетедк жетк1з1п береди Ал эйелдш, ж1пттщ адамгер- ш1л1к касиет, ем1рдеп i3ri арманы кандай болу керек деген мэселеш толык дурыс шешш бере алмайды, ейтке- Hi олар баска когамдык ортада ем1р сурдь Сол заманнын ец алдыцгы катарлы прогрессивт1 моральдык нормала- рын айтканныц оз1нде де, б1зд1ц социалист1к дэу1рдщ адамгерш1л1к, мораль жешидеп нормаларына жетпейдк жетуге, катар тусуге мумк1нде емес. Сондыктан да. Горь­ кий айткапдай совет акындары махаббат темасына жаз- 149

ранда совет эйелдершщ жана моральдык касиеттерш, адамгерщшк, семья жаншен ©ткендеплерден элдекапда артык ерекшелжтерш керсетуге THic. Табигаттын керкем, кубылысын жазу — лириканын улкен тацырыбы. Бул такьфыпка акындарымыз аз жаз- байды, кеп жазады, жаксы елендер де квп. Бул ретте Калауованын «Жаз келсе» атты сулу лирикасын мысалра келт!руге болар едк BipaK акындарымызда табигаттын кубылысын, сулу KepiHiciH жазранда адамнын сол табигатка деген белсен- д1 карым-катнасын кермей, табигат алдында бас ию, та- быну сиякты Tepic салтка салынушылык бар. Эли Ес- мэмбетов былай дейдк KerUaip аспан, кек дала, Ажарым сенсщ, табигат. Турленш KS3iM тартатын Базарым ceHciH, табигат. Бул табигатты дурыс TyciHy емес. Мунан элденеше расырлар бурын адам табигат алдында мугедек болта­ ны, оран мэнп табынып еткеш рас. Бул кунде табигат кубылыстары адам Tipmi.airiiie тьюыз байланысты, кул- пырран жердь гулденген даланы адам ез колынан жа- сайды. Сондыктан эдебиетте табигат кубылысы, табигат KepiHici адамнын эрекетшен, белсенд1 катнаеынан сьГрт, дара суреттелуге TiiicTi емес: барлыгы да енбек, он ду- HHecinin алдына бас иген жардайда суреттелуге тшс. Та­ за табигат лирикасы деген болмайды, табигаттын ка- рым-катнасынан туатын лирика болады. 1940 жылы декабрь айында Еылым академиясы фи- лиалынын сессиясында Муканов жолдас акындарымыз- дын творчествосын тек поэмалармен гана елшедь усак елендермен акындыгын танытып, жаксы лирикалы шы- гармалар берген акындар туралы мардымды ештеме айтпады. Б1зде жаман салтка айналып кеткен нэрсе мынау: кесек поэма жазбаса ол акын емес, ягни узакка, алыска шаба алмайтын шабан кушеншвк акын сиякты болып кв- р1нед1. Осы 6ip жаман эдеттен .арылып, шыгарманы калемше карап емес, сапасына карай багалажгын уа- кыт жетт1. Калмаканнын 3000 жолдык «Батырынан» 30 жолдык «Гранаты» анагурлым шебер, кунды екен1н, Эбдкпдэшн 2000 жолдык, «Куткаруынан» 30 жолдык

т «Сырдариясы» анагурлым багалы екенш, Аскардын 2000 жолдык. «Уборщицасынан» 20 жолдык «Турксиб туйк- кенде» немесе «Желжкен женгейлер» сиякты сатиралы жыры анарурлым манызды екенш TyciHy киын емес. Пушкин: «MiHci3 6ip сонет узак поэмага барабар... Жак- сы эпиграмма, жаман трагедиядан артык»,— дейд1 рой (Шырармалар жинагы, V том, 24-бет.) Bi3fliH кейб1р басты акындарымыздын Heri3i творчест- волык стил1 осы inaFbiH елец жанрымен калыптасты, 6ipaK 6i3 оны байкамаймыз. Мэселен Аскардын акындык жолы улкен поэма немесе проза, драмада аныкталган жок, алдымен осы кыска саяси жэне сатиралы елендерь мен айкындалып отыр. BapiMi3fe мэл!м, Аскар журтшы- лыкка кызыл эскер, жастар, комсомол туралы жазран «Кызыл оскер», «Шенберленге жауап», «Нагиманын ха­ ты», «Турксиб», «К ун т болса кекте юм», «Ен жогары» сиякты саяси етшр лирикалары мен ете кызыкты жаза- тын сатиралы сыкак елендер1 аркылы танылды. Аскар акындырынын алрашкы floyipinneri тореиилджтердь молдаларды, арапшыларды, ecKi эдет-рурыпты мшеп жа- затын OTKip сатираларын Keftikri уакытта бэсенстп алды. Аскар сатиралы елендершде б1здш адамдарымыздын мшезшдеп, ш-эрекетшдег1 neft6ip жарымсыз кылыктар- ды ете eTKip туйреп, coFan лайыкты зиш кекесш сездерд1 тауып айтып, кейде сюжет жасап отырады. Мэселен, «Сот алдында» дейтш кыска кекесш еленшде Keft6ip жещл мшезд! кыз бен ж!г1ттщ 6ip кеште бакшада таны- сып, ертенше 1ле шала загске барганын, акырында eKeyi араздасып соттасканын айтады: Екеум1з де тук эсераз Кайта-кайта cyfliceMi3. «0лсск мола 6ip болсын»,— деп, Катты уэде TyfiiceMi3... Тап сол кун! загс бардык, Колымызга кагаз алдык... TyHi бойы кушактасып, Ken JKypicTiK сад алдында, Bip жыл erri, екшил жыл — Алимент дауы’Сот алдында. ©лен не 6api 24 жол, бфак осы 24 жолда акын семья, махаббат мэселесше жснкп карайтын ушкалак мшезд! KcTi6ip жМт пен кызды шебер мшейдк кекейдь Bip жыл 151

бурын «моламыз 6ip болсын»,— деп 6ipin-6ipi елгенше суйген ci<i жас, енд! 6ip жылдан кешн жанжалдасып сот­ ка барады. 0yeari кун мен сотка 6apFaiiFa дейшп ара- .1ыкта мол yaRHFa жатканы езшен-ез1 белгш. Аскардын «Желнскен жецгейлерге», «Кылтын-сыл- тыц», «Ушн кер де тусжен тущл» сиякты соцгы ксзде жазгап сатнралы елецдер1 керксыдмч, идеялык ©TKipjiiri жап>!нан оте шебер шыккан. «Желшкен женгейлерде» KOFaMFa пайдалы ецбек 1стемей, eni колын кусырып ка­ рал отырып, тек мещандык турмыс куратын кейб1р эйел- дердш Tiiniii айкын сипаттап бередк Тушмен уйктап. тусте турады, Кейде сатат ушге турады. Bip — ею еагат жуынып журедК Уйдж апшысын куырып журеде Bip — eKi еагат айпада турады, Bip бетш, 6ip сыртын аннага бурады, Сипалап, майлап сылайды келш, Дидарласып шашын бурайды келш... 1стейтш ici жок. epire тусед1, EpiKKen женгейлев желire туседг...' Кинодан, cipo, кино коймайды, SfiTeyip 6ip куй уйде болмайды. Bip опера, 6ip драма Желжкен жекгейдщ жвнш сурама. Элшт1, 6ipaK таяк деп бГлмейэд Оны езше уят деп б1лмейд1, («Л е н и н ш i л ж а с», 20/ХП, 40 ж.) Белгш 6ip орында штемейтш уй шаруасындafы оиел- дердщ 6opi мундай емес, ал осы акыннын айтып отырган типшдеп i<eii6ip «желшкен» мещан эйелдердщ бары рас, ондай эйелдердщ мшез1 коммунисток семьянын салтына жатпайды. Аскар осыны eTKip сатирамен туйреп сыпал отыр. Аскардын осындай сатнралы eaeimepi журтшылык арасыла ете кеп таралады жэне журт аса кызыгып окн- ды. Казак акындарыныц шннде кыска сатнралы елещи Аскардан артык шебер, эдемкаеп жазатыны жок. Бул Аскар поэзиясыньщ басты стил1 ерекшелшшен саналады. Аскар творчествосында онын поэмалары кыска елек- дершдей манызды орын алран емес... Аскардын «¥лы майданда», «Каокелен», «©Mip», «Кузетте», «Уборщица», «Жолдас», «©Mipre жол», «Каиды жазу» сиякты кулаш- кулаш поэмалары кунсыз, нашар шырармалар екенш

журтш<элык мсзгшмен сынаран болатын. Бул шыгарма- ларымсн Аскар ешуакытта езш журтшылыкка таныткан емес. Ал амда Аскар, coHFbi жылдары барлык акындык кызмет1н1к салмаган поэма жазура жумсап жур. Алай- да онын ен сонгы'поэмасы творчествосыныц сзтыздшш, акындык мэдениетшщ теменд1гш керсетедь Расырлар бойы касыктай су тамбай кеуш жаткан шел даланы тал- кандап, керемет кен арналы арыктар журпзш гулденд1- pin, табиратты колдан кайта ' жасаган совет адамдары- иын саналы iciH, жещсш, жаца ерлж тулгасын тушндеп керсетудщ орнына Аскар белгш стандартка Tycin алып: кеше менреу шел дала ед1, 6yriH кулпырды, жайнады,— дейд1, бурый ешшм тимеген тасбака, курбакалардын жи- налып кскесш, 6i3 курыдык, 6i3 б г т к деп «жыларанын» . знимелейдн Акыннын айтпак ойлары да, колданран сез образдары да жалан, турпайы: Уйткысы улы еипрдщ калындады, Сара жол Октябрьде салынралы. Шарыктап шаруашылык, бшм, сана, Тен ест! Gipeyi артта калынбады,— деген сыкылды жалан отчет, рапорт болып келедь Акын мунда жана сез образын жасай алмаган, теманы твор- честволык жол мен менгере алмаран, терен магналы ni- Kip жок. Б1здщ эдебиетке койган мэдениеттж талаг(-ть лепм1з мейлшше ескен 6yriHri жардайда мына сыкылды кунсыз сездермен поэма жазу Аскардьщ творчествосына жауапсыз карагандырын «ерсетедь Аскардын 1941 жыл- ры «0Mipre жол» поэмасы мен 1931 жылры «Улы майдан- да» атты рапорт поэмасынын керкемдж дэрежеа б1рдей. Бул жардай, бул факты Аскарды ойландырута тшс; акындык мэдениегп кетеруге умтылдыру керек. Ол езь HiH акындык жолынын куигп, элс1з жарын салмактауы керек. Bi3 Аскарга: e3ii{Hin акындык стилще кайшы ке- лет1н кулашынды жаэдырмайтын жанрра бара бермей, ежелден творчестволык epiciHfli аныктаган усак лирика- лы жанрра баса кен1л аудар, етшр саяси лирикамен сатиралы елендердщ жана мэдениетт1 формаларын ту- дыр дейм!з. Лебедев-Кумач кыска елен жазумен-ак бу- шл союзга cyfliKTi акын болып отырраны улкеп улп емес пе? Аскардын стил1 Лебедев-Кумачка жакын, онын Ле- бедев-Кумачтан енеге алраны жен.

Поэмалар туралы Поэманы Аскар рана емсс, баска акындар да кептеп жазып жур. B ip талай поэмалар халыктыц еткендег1 ерлж дэстурш жырлаура арналган. Бул ретжде Жамбыл- дык «Сураншы батыр» поэмасы жаксы улгц Мунда акын Сураншыньщ елд1 корраудагы ёрлжш халык досты- Fbi идеясымен байланыстырады. B ip a K тарихтары ерлж- Ti, тарихи адамдарды суреттеуде дэрттеуге, жоктау сарынына Tycin кететш, немесе муцра бату сиякты жал- ран сарындар да жок емес. Шз тарихтары ерлердц батырларды жырларанда «Кайда кеттщ, сабазым-ай!» — деп жоктау кушн тартып жатпаймыз. ол б1здщ 6yriHri идеалогиялык салтымыз емес. Bi3fliH мшдет1м1з урпакка солардай ел1нд1 суй, солардай батыр бол деп улг1 eTin тарату. Тарихтары ер- лерд1 жырлау 6yriHri урпакты Отан коррау борышына, ерлжке тэрбиелеу iciMen тырыз байланысты болу керек. Тарихи такырыпка жазылран поэмалардыд М иде керкемдж-идсялык жагынан жаксы шыкканы — Обдкп- Дэшц «Абылы», «Акку келЬ>. Буларда акындык шабыт, лирикалык ой толкыны жаркын коршедц керкем енерге тэн эсемджтц нэзж сез1мд1 котере жырлаушылык мол. Осыран байланысты Эбдждэшц творчестволык жолы туралы мынаны айту керек. Эбдмдэ, соз жок, елещй кеп (здент, жаца акындык мэдениетпен жазатын ipi лирик акын. Ол 03iH эдебиетке 1935— 36 жылдардары 6ip келк1 мэдениетт1 лирикаларымен танытты. Онан 6epi де б1рне- ше кыска, марналы лирикалар жазды. B ip a K ол эл1 63iHiH акындык стилш калыптастыра алган жок, эртурл1 тема- ра, эртурл! жанриа жазумен 03iniH Heri3ri творчестволык 6eTin аныктата алмай отыр. Ол прозара араласпак бо- лып едц аяксыз калды, драмалары («Ак кайын», «Терец кел») эдебиетйзде мацызды орын ала алган жок, жана такырыптары кыска лирикаларын да 6ip жуйемен терен- детш, Menrepin экетпедь оран анда-санда рана 6ip уцшп кояды. Сэбит сиякты 6ipbiHFafi жаца елец формаларын 1здеу жолына бержмейдг, айналып келin музыкага не кене замандык легендара жугшедй Эрине, бул eKeyi де жацалык емес; мэселен, «Акку» — ацызды романтикамен жазран, шырыстыц рашыктык. каталдык туралы леген- дасы рана. Мше, бул жайлар Эбд!лданы кец ойландыру керек, 63iiiin бул сюжегп лирика жазудагы ец жаксы, 154

жана батыл творчестволык epiciH аныктап, сол epicri терендету, калыптастыру керек болады. Эрине, Эбд1лдэ- iiiu «Абылы» сюжет, композиция курылысы, акындык ш еберлт жактарынан к у и т поэма. Бул акыннын тана емес, поэзиямыздыц да жаца табысы екеш даусыз. Суйт- се де, Эбдшдэ сиякты акыннан будан коп, opi курде.гп нэрсеш талап етем!з. взшдш акындыгымен кершген Калмаканныц «Бодык сопы», «Дш сыры», «Ескешйр», «Епншшщ баласы», «Лукпан хаюм» атты шырыстын хикаяларына непздел- ген поэмалары алдымен балалар ушш аса кызыкты, кунды шырармалар. Калмаканныц бул поэмаларындары 6ip касиет — сюжет! кызыкты жэие шырыстыц ежелп даналык, тапкырлык акыл-ойларын бере бьпушшп, ту- ftiHHin жатык карапайым келетЬвдп. Мэселен 6ip патша катты ауырып, соныц жазылатын eMi адам от1 болыпты. Патша !здеп журш 6ip кедей eriHmiHiH баласын сатып алдырып, патшаныц адында бауыздаралы турранда бала куле 6epinTi. Патша ац-тац калып: «Сен елгел1 турсыц, кулетш жерщ осы ма», — легенде, бала: Ката айтасыз таксырым. Тек кулетш кун каллы. Жылай-жылай таусылдым, Зар тындайтын kim калды? — деп 63iHiH еткен eMipiHiH азабын дот кояды. Бала 03iHiH ос'ындай тапкырлырымен ел1мнен азат болады. «Лукиан хаюмде» Калмацан ерте замандары шырыс­ тыц ралым адамдарыныц eMipiH, хандардыц жауыздык кылыктарын, ете кызыкты сюжет жел!ынде керсетедь Даналык пен жауыздык тайталасып келгенде, рылым алдында жауыздык амалсыз т1зе бугель Калмаканныц керкемдш стиль поэманыц уакигасын курауы 6opi тар- тымды, шырыстыц Фердауси, Новаи, Низами, Шаих Сар- ди сиякты улы акындарынан уйренгенш керем13._ Ш ырыс акындарынан уйрене отырып, сол елдщ эщгмелершщ такырыбына поэма жазу Калмакан творчествосындары ете суйсшерлш 6ip факт. Бул кунде б!зд1ц Heri3ri мэде- ниет epiciMi3 — орыс, батыс эдебиеть Ол дурыс. BipaK кейде 6i3 гасырлар бойры рухани мэдениетпзбен, тШвш жарынан туыстас болып келген шырыс мэдениетшщ ерек- шелшш мулде ескермейм1з. Сонау Абай, Акмолда, Мэш- hyp Жусш, Нуржан, Шэди тере, Майлы кожа сиякты 153