Исмайлов Е. Сын мен шығарма

облыс алдында_ койып 6eKiTKi3in, сол бойынша icKe Kipi- cefli. Жоспар оидагыдай орындалып, колхоз ен уздin кол- хоздар дэрежеане жетедк Сейтш, эцпмедеп жоспар таласында тозь™ жеткен еск| тэжрибе мен ескелен eMipfliii творчестволык тэжри- бесiнiн арасындагы тартыс айкын кершедк 6м1рдщ ре- .волюциялык дамуына суйенген ерплл идея 6ipie-6ipTe жекедк Энпмеде жана жоспарды icne асыруга белсене араласкан адамдардын енбек ерлМ, кауырт енбек устш- деп жана карым-катынас, адамгершшк мшез-кулык кец суреттеледй Жомарт, Жакып сиякты б1ркелю адамдар колхоздын жалпы ортак иплнч жолындары ic эрекетчмен Kepiiice, Алма, Ж анат сиякты жас кауым ездершщ твор­ честволык енерш, icKepniriH, бшмш танытумен, жана здамшылык ce3iMiM6H кершедк Жэшбек, Жантас. Ахмет, Баймакан сиякты адамдар колхоздын карапайым енбек ерлер! болып суреттеледк Bapi де езше тэн мшез1 бар, id бар, колхоз жумысына жан-тэшмен берьпген, колхоз емК pi кайта тэрбиелеп шыгарран жана адамдар образы. Рас колхозда ескш ктщ калдыгымен де курес токталмайды, колхозды жеген Айдар сиякты алаяк, ку эшкереленедк Бейсен сиякты жалкаулар кэпшшктщ сыны мен талкы- сына ту с т , тарбиеленш тузелш шырады. Жазушы Жомарттын жоспары бойынша орындалып жаткан колхоз eMipiHin тан-тамаша жаналырын си- паттайды. Колхоз епшн тугел трактормен салады, ауыс- палы eric TapTi6i толык колданылран, тракторлар маймен рана емес, ешй электрмен де журпзшмек. Жомарттын жоспары бойынша ауылга келген электр еп'ске де кел- мек. Ауыспалы eric мейлшше 6iTiK болып шырэды. Би- даймен катар'ем миллион сом табыс беретш бау-бак- ша есш-енедь Ол колхозра келген электр насосымен су.а- рылады. Колхоз каласы тугелдей электрленген: егшшн суарылуы, орылуы, жиналуы — 6api енд1 самоход электр машина куинмен орындалады. 0p6ip уйде электр жары- ры, колхоздын TeMip coFy жумысы да электрмен б1тедь Колхозда асыл тукымды малдар кебейедь Сиырлар электрмен сауылады, май электрмен алынады, койлар электрмен кыркылады — кыскасы, колхоздын Tipuitai- пне электр тугел араласкан. Колхоздын новатор басты- ры Жомарт жарасымды жаналыкка 6ipne cyficinin, кы- зырып караса, 6ipfle aai канагат кылып токтагысы келмей, 1здей, iarepiaefi беруд1 максат етедЬ

Колхоздары улы каркынды ецбеюп жалгыз Жомарч баскарып icTen журген жок, буран enai Жакып та, Жа- нат та, Жантас та, Баймакан, Байсен де, барлыц колхоз- шы тугел жумылып, тас туйшдей болып KipicKeH. 0Mip машинаныц шапшацдырымен елшенгендей, астыктыц жоспары да, колхоздыц курылыс жумысы да жылдам, мезгшнеи бурын, тияиакты орындалып жатыр. Мунын барлырына себеп: партияныц жоспарлы басшылыры, кол- хозды ауылды электрлеширу деген уранныц м у л ттаз Тске асуы, алга умтылран новаторлык творчестволык ец- 6eKTin нэтижел1 болуы. Колхоз астык жоспарын мезгш- нен бурын орындап, ушметке жоспардан тыс жуз мьщ пут астык бермек. Тукым корын куйып, МТС акыларын етеп, ap6ip колхозшы 6ip ецбек кунге 8 кг. астык алган- нан кейш, колхоз ез базарына 200 центнер астык сатпак. Миллионер колхоздыц озык табысыныц бегалысы осын- дай. Жазушыныц суреттеп отырраны с о ц и а л и с т реализм oflicine сиымды 'OMip шындыгы. Жданов жолдас 1934 жылры совет жазушысыныц туцрыш съез1ндег1 сез1нде былай дед1: «Б1зд1ц эдебиет1м1з — таскындаган ж1герге, ерлмс icKe толы эдебиет... 0Mip шындырыи революциялык дамуы жарынан алып суреттеу yuiin, сол ем1рд1 б1лу ке- рек. ...Б1здт эдеби етй з ушш революцияшыл романтика керек. Совет эдебиеп ерлер1м1зд1 корсете 6uiyre ти1с. Ер- тецг1 кушм1зге коз ж1бере б1луге ти1ст1». Жданов жол- дастыц бул сез1 бук1л совет эдебиетгнщ даму жолын, творчестволык стилш саралап бергеи ед1, ярни эдебиет буг1нг! кунн1ц бейнес1н рана емес, ерютеген жешспен жететш куннщ шындыгын да корсете б1луге мшдетть « С оциал ист реализм турмысты ж асау творчество деп таниды... Мен натуралист емесшн, мен кайта эдебиет шындыктан жогары шыкса екен деймш, ейткеш эдебиет- Tiii мшдеп шындыкты Fana корсету емес; бар нэрсеш корсету аз, oflFa снятый, болуы мумк1н нэрсеш умытпау керек, кубылысты типтенд1ру керек». Горькийдщ бул а«ыктамасы 03iniH с о ц и ал и ст реализмд1 революция­ лык романтикара уштастырып жазган корксм шыгарма- ларыныц тэжрибесше сай айтылран. Рабиденн1ц мил­ лионер колхозы туралы жазган орш1л идеялы коркем onriMcci осы Горький дэстуршдег1 революциялык ро­ мантикара кулаш сермейдь Эцг1меде суреттелгец

сАманкелд!» колхозынын eMipi, ондагы эралуан мшез, ic, эрекеы бар ул гш совет адамадарыныц образы — бупнп колхоз журтшылытынык кайсысын болсын 03iHe кызыктырып, алга жетектегендей зор идеялык, эстети* к а л ы к осер 6epTiHi сезаз. BapiMiare белгш, согыстан кейшп жылдарда колхоз шаруашылырында енбек ерл1г1шц бурын-соц болма- Fan тамаша данкты 6ip ерлеу flayipi туып отыр: жуздеген соц и ал и ст енбек батырлары Казакстан ауыл шаруа- шылыгынын кен майданный туын жогары кетерш, бар-' лык колхозшыларды 6i3re тенел дегендей зор улг! керсе- туде Вабиден суреттеп отыртан Жомарт, Жэшбек, Жан- тас, Ахмет, Баймакандар — 6yriHri колхоздары данкы жайылган енбек батырларынын образы. Рас, колхоздык 6api б1рдей «Аманкелд1» колхозы си- якты жетшп болтан жок, казак колхоздарынын шшде колхоз каласын бакшаландырура, огород жемкш егуге, енбектщ барлык турше техникалык, агрономиялык ша- раларды колданура теселш жетпегендер1 бар. Шаруашы- лык, эл-аукат куаты элаз колхоздар да бар. Колхоз- дар тугел эл1 электрлент болтан жок. Колхоздардын мэ- дениет, арарту жумыстарында да елеул1 кемшшктер жок емес. Bipaic Вабиденшц anriMeci колхоз курылысындагы мундай артта калушылыкка нег1зделт жазылмаран, ecin жет1лген, ж етш п келе жаткан уздж колхоздардын бей- HeciH елестетуге арналган. Расында erinai мол салатыч, ертеден жер суарып, егшмен к аст еткен облыстарда ша- руашылыгы шалкып ескен миллионер казак колхоздары аз емес. Олардын 6ipinae, ауыспалы eric, агротехника тэр- Ti6i жаксы колданылады, екшилсшде, асыл тукымды малды укыпты есГредц уилнипсшде, электрленд!ру жу- мысы ойдагыдай жург1з1лген, тертжилсшде, колхоздын бау-бакша, жем1стер1 мол ег1лген. Жазушы суреттеген «АманкелдЬ колхозынын SMip бейнеа тутас 6ip колхоз­ дын т1ршшгшен табылмаранымен, осынын бэр! Казак- стандары жалпы колхоздардан табылатын жане болуга мумк1н ©мiр шындыры. Сондыктан да жазушынын колхоз курылысын ерекше даму, жетЫп, жгержеу, узджаз алFa басу туррысынан бейнелеуш социали с т реализмнщ творчестволык айкын 6ip KepiHici деп бмем1з. < Энг1медег1 адамдар куш бурын калыпка салынран стандарт емес; эркайсысыныц колхоздары эралуан ен- 358

бек TipinuiiriHe байланысты эрекетк ойы, ш ш сыры бар, езппц т1лi, кескш-келбета бар. Жомартты алатын болсак, бул — колхозды жаца ер- леу кезецше жетюзуде бшм1 мен жкерш б1рдей жумсай бмген ерипл, ойлы новатор. Ол OMipre рылым, прогресс кез1мен карайды. Партиянын сорыстан кешнп бесжыл- дыкты орындаудары уранын терец урынып тусшген. Жо- март — колхозды ауылдыц жана окыран маманы, ж о рэ - ры дэрежел1 6uiiMi бар агроном. Колхоз шаруашылырын агротехника тэжрибесше непздей отырып журпзедь ©Mipai, табиратты адам ецбеп взгертедк жанартады деп быедк Жомарт wrepimia, сондыктан ол максат орын- далмай коймайды, адам eMipaiit жетепнде емес, eM ipai адам жетектеуге тик деп бшедк Ол Жакыпка: «Керген- нен, бшгеннен аспау, барды канарат кылу — ой мешеу- л iri» деген кариданы усынады. Оныц рылымрэ суйенген киял, армандары ем1рдщ зор максатымен тутасып жа- тады. Алайда осыншалык 6ip колхоздыц жумысыиа уйткы, басшы бола б1лген жкерлк табапды, новатор Жомарттын уй турмысы мен даралык eMipiHfle 6ipa3 жарыкшак бар. Cyftin косылран эйел1 Алма бакытсыздыкка ушырап, ек1 квз!нен айрылады. Жомарттын алдына енд1 кайту керек деген мэселе туады; оныц махаббаты Алмадан суына ма, болмаса бурынгы махаббат сол калпында сакталмак па? Бу£ан жазушы тура жауап бермейдк Жомартты eKi ой­ лы е т т коя салады. Жомарт Алманы кимайды, аяйды, кас кабарыиа карап, рен ж тп алмайын деген жаксы ниет б1лдipin отырады., Бул арада нагыз адамгершшк Жо- маргта екен, Алманыц сау кезшдеп жастык, шынайы ма­ хаббат сол куй'шде сакталран екен, оныц кьлт1 Жомарт- тыц зор адамгершшк журепнде екен деп ойлайсыц, rim i cyiicinecin. Bipan суйткен Жомарт доп ойнап жургенде байкамаган болып Жанатты.катты суйедк артынан сол махаббатын сыргка шыгарып, кунделж дэптерге жаза- ды: «Ел кездепш емес, кошлдегпн де бмедн Кара квз- ден ушкын шашыраса, сокыр ма журт кермейтш. Сол ушкыннын 6ipi рана inline Tycin, ертке айналган. Жан- сам да шыдап к елт ед!м, ei<i рет epii<ci3 балкыттын... Ку- ып жетш колтыгыца жармасканда, колымды кагып кет- Tin, букм олнрден кагылгандай болдым»,— деп Жанатты шып журепмен суйетшш б1лд!ред1, 6ipaK Алманыц ал- дында epiKci3 екендкш де мойындайды. 359

Bip сэтте Жанат exeyi арбада келе жатады. «Выдай uibiFa Жомарттын юшкене кез1 жайнай бастады. Булан- даткан пар ат, ыргаган солкылдак арба, желшген самал жел, жанкалган кек дала жастар ен д тсш езщ 6ui деп турман Tapi3fli. Жомарт аш каскырдай жалактап келедь Тойган козыдай монтиып Ж анат отыр... «Найлз достар ракат пен азапка б1рдей ортак. Егер ocuFaH турсан...»,— деп Жомарт ушшцп рет умтылганда Жанат алаканын да тосты, бет1н де бурып экеттЕ «Bip тоспадын, уш тостын, сабырым да, свз1м де 6irri»,— дей келе Жомарт капсыра кушканда, Ж анат атып турды орнынан». Осыдан кейш Жанат ауыр-ауыр сездер айткасыи, Жомарт амалсыз уялып, «кек кен1лге exi Tiaeirri GHFbiaa алмадым» — деп жылап ж1берд|. Адамныц бойындагытабигн сез1мнт бул сиякты сыртка шыгуы ем1рде болатын шындык шыгар. Жазушы Жомарт мшезшщ кайшылыгын ашпак болтан да шыгар. Алайда коммуиист1к мораль тургысынан Ка­ раганда мундай ожарлык м1нез улгЫ колхоз басшысы- нын бойына сиымсыз, махаббат белпсЕ 6ipre келе жат- кан кызды бас салып суйем деу — таудай Жомартты соншалык темендетт т;ур. Ол Алманы’и алдында неге ершЫз, неге киналады? Keiiiai суыган екен, ашык сейле- cin Алмамен ажырасып кетпей ме? Bip журеетп exire бо­ л т ек| Typai сез!ммен журу улгш совет адамынык бо- йына лайык кылык емес. Шыгармадагы кунш образдын 6ipi — Жакып. Ол 15 жыл колхозга бастык болтан, жасы елуге келген, колхоз жумысына, шаруанын жайына теселген. Ютап бшмжен repi eMip тэжрнбесшен алган Gi.niMi мол. ойы алгыр, ce3i утымды, шешен келш отырады. B ip aK Жакыптын ap6ip моселе туралы токтамы, туй'тд! ойы yncMi 63i Kepin сез- ген тэжрибесше cyfienin амтылады. 0 з тэжрибесшен ет- пеген, K93i жетш канбаган icKe баспайды, сенбейд! де. Тек тэжрнбеге Fana байланган онын ой-epici тым тар жатады. Ен алгаш жоспар мэселеЫ талкыга тускен кезде Жакып катты намыстанып, улкеН тартыска. Жомарттар колхозга ipiTKi салып жур ме деген кауыппен араласа- ды. Кызымен Kenecin отырып, Ж акйп вз ойын кен ак- тарып: «— Ke3iMiiin xapaiubiFbi Жанатжан. ceHi кандай тт е- сем, осы колхозды дэл сендей, бэлк1м сенен де артык ti- леген ед!м, торбиелеген ед1м. Mine, бу да nicin толып тур. Колхоз НзгМн сыналмаган ceHiMci3 ойга билету ете

киын... «6iTKGH icKe сыншы кеп, nicKeH аска жеунп кеп. Сыншынын 6api б1рдей мшил ме? Ж еудщ 6api б1рдей ен- uji ме? Кабылдай беруге болмайды? Тартысуга кайрат жете ме? Бас cayFaFa ар жете ме?» — дегенiM мансал камы емес» — дейдь ©Mip сырын терен бьлетш Жакып- тыц ойлары да осал емес, салмакты. Рас, Жакып колхоз- дьщ 1адал .адамы, ол бойындагы бар кайрат-ж!герш осы колхозга жумсаган: «Мен жасымнын, акылымньщен толган maFbiH осы колхозга жумсадым. Будан артык болмасыма кез1м жетедЬ,— дейд1 Жакыптыц езк BipaK ол колхоздыц жака жагдайда жана каркынмен 1лгер1- леуш тусшбейдц езшщ 15 жылдан 6epi байыргы тэжри- 6eci, олшеу1, мвлшер1 колхоздьщ келешектег1 барлык емь pine де шек келед1 деп угынады. Жакыптыц басындагы кайшылыктык улкен1 осы. Осы кайшылыктык себебш урынган акылды кызы Ж анат Жакыпка мэн-жайды тос- палмен тусшд1редк «Ец жегшим деген адам тарих кё1шн 6ip FaHa кезенге жетк1з1п жур, одан эр! жана адам за- MaHFa тиеп алып утылап барады. Ci3 колхоздыц 6ipiHiui дэу1ршде— социализм дэу1р1нде турсыз, екшнй дэу1рд1ц жацалыгын сезе алмасацыз, кем елшеп, кейш тартуыцыз сезаз». Б1рак Жакып муны Mice тутпайды ец жанашыр жакыным деген кызына да сенбейдк О Fan Жакыптыц топшылауы бойынша ei<i Typni ce6e6i бар: 6ipi — Жо- март, Жанаттар eMipfli кггаптан бшедк турмыс тэжрибе- cin басынан еткермеген, ал кггаппен OMip жанаса бер- мейдь EKiinui — арадагы гу-гу веек эцг1мелерд1ц жаны бар екен, Ж анат пен Жомарттыц кецш косылган екен. 0кен!ц намысынан repi суйген адамныц намысын артык кередк Осы ойдан келш Жакып: «Экец yflin жау шапса, жабыгына колды 6ipre сал деген екен. Жолыц болсын»,— дейд1 де журш кетедк Осыны Tycin6eyi, осындай ой epi- cinin тарлыгы Жакыпты ауыр-ауыр жан толкынкна ту- cipefli, адастырады, ез1м1шлдшке де, кызгаишактыкка да, кертартпалыкка да жетектейдк Ол барлык ойын туйш келгенде: мен баскарган колхоз ж етш п болды, барар же- piHe «олхозды бастап экелш, осы журтка, осы Жомарг- ка осыдан артык не к^рек, — деп елiMi3flin ш ерш ьл улы толкынын мулде угынбайды. Жакып суршедк же- щледц 6ipaK тэжрибеге, факт1ге бас iiriiuTiri оны осын- шама кайшылыктан аман алып шыгады. Алматы, Онтус- TiK Казакстан колхоздарын аралап кайтканнан кешн ол мулде езгередь бутшдей жана каркынмен врлеп жаткан

колхозды кергенде Жакып ез!н т бурынгы кем елшеп кешн тарткан кате, кемшшгш эбден тусппп мойын- дайды. Муны да жазушы ете орынды, занды eTin керсетедй Ж аиат пен Жомартты epiin, колхоздын электрленген жумыс T9pTi6in, erin шаруасын, асыл тукымды малдарын, бау-бакшаларын аралап керген Жакыпка жазушы: «Кеп таластык, кара бастыц камы ушж емес, колхозды ел ушж. Кеп iiopceni Kepin, ссептеп салыстырганда же- н|лin калдым. Сен женгенще мактанарсын, мен жайлге- niMe мактанам»,— деген езже лайыкты сынды сез айт- кызалы. Сейтж, Жакыптын образы унамды, унамсыз Mi- нездержж таразыга, сынга тек тусумен ете анкын енпатталады. Туптеп келгенде Жакыпты жек кермейсщ, оныи Seine суйсжж отырасын, вйтке>п ол шын адал ннет ymin Kypecin кателеседк сол катесж алдымен e3i мойын- дайды. KefiiriKepni кайшылыгымен, кат-кабаты мол руха- ни дуниеЫмен керсету дсп осыны айтамыз. Жакып обра­ зы казак эдебнетшде жаиа туынды кесек тулга. Эцпмеде ж у р т ш ы л ы к назарый аударатын Жанат пен Длма. Exeyi де колхозды ауылдын алдыцгы катарлы. са- налы, окыган жастары. 0м1рд1 TyciHyi, алдына койган совет жастарына тэн i3ri талап-плектер1 6ip-6 ip iM di ка- бысып жатады. Eneyi де жан кныекан достар, сырластар. Алайла cKcyiniii 6ipinen-6ipiHiH айырмашылыгы бар. Ал- ма ск1 кезжен айрылып, бакытсыздыкка ушыраган, eiifliri бойындагы бар талантын музыкалык творчестиога ар- наган, сонымен 6ipre e3inin cay кунжлеп кызыкты шагы- мсп дол осы мезгши салыстырып келж, ордэГпм куйге- лектжке, даралык ойга, ауыр жан куйзел'|сше де бержедк Эр мезпл Жомарт enai меш cay кушмдепдей айнымай суйер ме екен деген сурау онык ойынан кетпей- дк Муныц 6api — табнги жан кубылыстары. Алманын бул сыкылды ауыр сез1м куйлерж жазушы тап басып, дэл керсетедЕ «Жана гана куаныш кернеген Алманын кенш сур булт кешкендей сапырылысып Kerri. Кезжд1рж орнында кара коз турса нажагайша жаркыл- дар Онаша калса да уйге симай жур. Дос, куаныш дегсидср осы ма? дегендей KeKiperi каре айырылды... Алма катты киналды, долы кызганыш сэуегей сананын бетшен алып тур. Б т м г е кслер емес. Жанатты аяса езж аямау керек». Осындан алай-тулей жан куйзелМне, долы кызганышка бержген Алма терен толгана оилап

келш, улы адамгершшк сез1ммен е зМ к бакытеыздык халше де, Жомартпен дос Жанаттын махаббатына' да мойынсунып эдм 6aFa береди к е с т уюм айтады. «Аз жа- сымда кеп кершшн, кергешмнщ 6api эдем1 калпында. Ешуакытта езгермейдь Шынында олардын тозраны да, жанаргапы да бар, тозранын кермеймт, жанасы калай екен деп кумартамын. Кецш мде тек сулулык, кумарлык жасайды. Жарык дуниенш маран жаманы да жаксы... Алатаудай KepinreH топырагым емес, ж эст ы ры м болар. Дос журегшен срндай орын бергенге ризамын тардырра. Тек сондай бегет кылмасын. Онда м ен т жанагы керкем кёкш м кун туссе де кунг1рт». Осы ойлы сез1мен Алма api Жомарттын кенш н де, досы Жанаттын кекш н де те- рен толкытады, ез5н5к таза KipmiKci3 махаббатын буюл жас кауымра ортак адамгершшк мшезге уштастырады. Ол ею кез1 сокыр болса да, кенш керкем; махаббаг, кумарлык ce3iMi aai жаркын, сенбеген. Ею досына сол таза маххабатты юрлеме, алатаудай достыкты, адамгер- шшкт1 тэн кумарлырына курбан етпе, эдм, адал бол. Барлык. бакыт е к е у т н т арандары махаббатта турса, о да маран кызыкты кершедк Оны да жаксылык деп карсы аламын деген ой туйшш 6mflipefli Алма. Алма езшщ осындай жекелж махаббат ем1ршен, бакытеыздык хал1- нен творчестволык енбекп жогары кояды. Ол ауыр жан куйзел1сше бертгенде e3ine жубаныш санайтын, eMipfli кызык керш, бакыттымын дейтМ «Куншуак» сиякты зор шабытпен шьтарып айткан тамаша сулу куйш; осы твор- чествоны ойлаганда ол барлык кешетжы де, бакытсыз- дыкты да умытады, 63iHin eMipin машалы, кызыкты деп урады, eMipre зор махаббатпен карайды. Бул жазушы- нын Алма образыныц есу жолын, психологиясын эралуап ой-кырымен дурыс бере 6uireHfliri. Алайд^ Алма образы жазушынын ойлаганындай толык аякталмаран. Кез1 со­ кыр болгансын музыкага кумартуы, эн-куйге 6epmyi орынды, занды да. Ал онын ©3i дэр1герлж институтын 6iTipe турып, б1рден, аз уакытта улкен композитор болып шьтуы, онын уетше Москвага барып, сол шьтармасын улкен театрра орындауы, Сталин жолдастьщ мупын ко- лын алып, гул 6epyi — 6api шапшан, тез жэие нанымды емес, шындыктыц да, романтиканыц да шекбершен шы- рып кеткен. Жанат шьтармада жаксы мшез, улriai к-эрекет1мен колхозды ауылдагы бшмд1 совет жасынын образы ре-

тшде суреттелед1 Ол — MyFaaiM, api партия уйымынын хатшысы. Акыл, бш м , тэжрибе жагынан Жомарт, Жа- кыптардан асып тусетш сиякты. Жомарт, Алма ушеунпн арасыидаты махаббат, достык маселесшде ец теракты, нагыз байсалды адамгершшк мшез б1лд1ретш Жанат. 0cipece Жакып пен Жомарт айтысып журген мезплде тугаи екем деп карамай, Жомарт жоспарыныц дурысты- тына квз1 жеткен сои, ашыктан-ашык сомы жактап шы- гады, кателескен эке Minin де жасырман тура айтады. Колхоздагы кауырт курылыс пен eric жумысына да белл сене араласади. Кыскасы, Жанат когамдык эрекетц же- келЫ мшез-кулкы жагинан жазушынык ойынша ен бас- ты жагымды образдиц 6ipi болып кершедп Disflimue Жанат образыныц аныкталмаган, ез бойына шакталмаган артык, кем сыпаттары бар сиякты. Алды- мен, Жанат — MyFaaiM. DipaK оиыи колхозды ауылда мэдениетт1н уйткысы болган мектеп OMipine байланысты 6ipae-6ip орекет1 кершбейдц Ke6inece, когам жумысына, колхозды баскару жумысына араласып журедй Совет адамынык, совет жасынык артыкша 6ip Mineai — ез ма- манлыгынла, ез орнынла енiмдi. манызды енбек icreyto- де смес пе? Рас Жанат колхоздагы партия уйымынын уйымдастыру жумысын жаксы журпзедй б!рак сол жаксы жумысын Жанаттын езй||н neri3ri enaipicriK кызмет1мен кабысып жатуы Tiiic. Жанат образыныц бо­ йына конбайтын, оз1нен-оз1 кайшылыкка урынып турган eKiiiiiii 6ip сниаттама бар, ол, Жанат 6ip жагынан пар­ тия уйымынын хатш.ысм — Жомарт, Жакып, Жэ1пбек. Ахмет, Баймакан, Жаитастарга акыл тэрбиелт жол кер- ceTin отыралы, партия хатшысына булан снпаттама беру орынлы да. Секретарьдын когамдык кызмет poai осылай. Алайда Жанаттын улкен жетекшыж роль аткаруы на- нымлы ма? Мундай басшылыкты 6ipneiue жыл партия катарында болып ысылган, теселген Kapi болмаса да, орта жаска келген партия кызметкер! ойдагыдай атка- рып кете.-ii. Ал Жанат болса. ол эл! жас кыз. окес!не смен eMipni к1таптан гана б!лем» деп e3i мойындайды; Жо- мартка деген махаббат сез1мше, жастык eMip жайын- дагы ойына. Minc3iiie Караганда, оЛ шындалган. ысылган партия кызметкершен repi, комсомол жаска уксайды. Кызметше. когамдык icine жасы, Mine3i кабыспай тура- ды. Mine, жазушы Жанат образыныц осы бф ерекшелж- Tepine кешл белмеген сиякты.

Колхоз курылысы такырыбына жазылран шыеарма- ларда корамдык максат пен ж екеш ш к максаттын ара- сындары кайшылык унем1 басты мэселенщ 6ipi болып недель Басырлар бойы калыптанран жеке менникпк сез1м1н, капитализмнщ санадагы калдыгынын acipece колхозда б1рден жойыла коймайтыны сезшз. Бул энгщеде де осы сез болады; ол exi турл1 жардайда кершедь 6i- pi — колхозды жеуни Айдардын эшкереленук жалкау Бейсеншн тэрбиеленуй бул бурынрыша; eKiHmici — Ах- метт1н образы, бул бутшдей жанаша. Ахмет колхоздьщ устасы. Бурын орыс арасында ес- кен. Уй турмысын жаксы, тэртшпен устайды, енбек кун- д1 де кеп алады, мэдениегп, аукатты турады. Онын ай- наласы толган бакша, жемк. 1рш -усакты он шакты жеке меннпк малы бар. Эйел1 Злика да шаруара укып- ты, барлырын уксатып жайлай бмедь Алайда Ахмет 6ip мезг1л колхоз жумысын icTen кайткансын уйшде тынык- кысы келед!, сол кызметшен алран енбек куншщ табысы да кун KepiciHe молынан жетш жатыр, ушне келген сон бес-он кара малды барып-карудый, кутудщ 03i Ахметке 6ip элек, Tipiflefl азап кершедь «Азаптьщ соры маган байлык болды. Балалар окуда, жас, мынау екеум1здщ колхоз жу-мысынан колымыз тимейдь.. 1рш -усакты осы уйде мал бар, юм барады. Бакпасан мал кетедн карама- сан катын кетедь Желшдеп турран сиырдыц 6ipi шырып KeTinTi, соны 1здеймш деп тустеп былайры уакытым кал- ды. Эйтпесе 6yriH машина, сайманнын ремонтын бгп- peTin кушм едь Сиыр жоралмаранда да мынау екеум1з- де тыныштык аз»,— дейд1 ол. Сондыктан Ахмет жеке ма­ лый колхоз орталырына салура арыз бередь Bipaic Ахмет- тщ бул арызын кабылдауга колхоз уставы кетермейдь Ахметтщ бул мшезш эйел! де, Жакып та, баска жолдас- тары да унатпайды. Осы антурран колындагы дэулеттен неге безед1? Коммунизмге 6ipaK кунде жетпек пе? — деп буран катты мшдер тарады. Ахметке журттын 6ipfle-6ipiHiK акылы конбайды, ол да турмыс тэжрибесш кеп еткерген, eMipre, ем!рден ке- peTiii кызыкка езшщ кезкарасы, ece6i бар, ол кандан шгерипл жаналыкты болсын адам eMipiH, адам енбегш жаксарту, жешлдету, кызыкты ету туррысынан карап багалайды. «Мен дуниенщ езш-езше жумсап ракатын кермекгмн, дуниеш тапканша бейнетщ дурыс. Ал тапкан сон не бейнет, тапкан устше таба бер, тапканыннык тек ЗвБ

кызыгын кер»— дейдк Колхоздын жумысына, электрлену!- не катты куанады. Казак турмысты кура бммейд! деп, шаруага эл1 жаттьжып болмаган езшщ сержтерМц 6ip- талайынын Minin де казбалап айтады. С ей тт жазушы Ахмет образы аркылы котамдык максат пен жекелж максаттын 6ipTe-6ipTe кабысу, екеушщ арасындагы кай- шылыктын жойылуга бет алу мэселесш кешнен кетере б1ледк мунын 63i — б1здщ социализмнен комммупизмге келе жаткан адымымыздынзор максатына уштасып жат­ ка н ерипл, uirepiuijji идея, жазушы осы идеяFa кулаш сермеген. Ахмет образына байланысты жазушы 6yriHri flayipiMi3aiH «н келел! философиялык мэоелесш Tyftin айтып бередь «Барлык жол коммунизмге барады», бугш болм'аса, ертен колхоздары жекеменпнк белг1с1 т'фий- лжтен де, адам санасынан да 6ipTe-6ipTe жогалмак, ко- гамдык менипк тугел устем болмак; ейткеш адамдар езшщ кабшетше карай ешмд1 енбек icTefui де, корамдык байлыктан KeperiHe карай алып iiuin, жейдь Осьтан жетуге «АманкелдЬ сиякты миллионер кол- хоздыц Myiueci Ахмет талпынып отыр, Ахметт1 бул идея- га uiTan 6miMi жетектеп отырган жок, шалкып ecin, мэдениетт!, аукатты дэрежеге жеткен колхоз тэж!рибесь HiH 03i бастап отыр. Егер энг1меде Жомарттын творчест- волык жоспары мен жанашыл енбегшен flayipiMi3fliH жещмпаз идеясын айкын керетш болсак, Ахмет образы- нан да дэл сондай epuiui революцияшыл идеяны айкын сезем!з. Эцг1медег1 елеул1 6ip кемшЫкп айта кетейш, ескелец OMipaiH дамуы уакытка, мезгшге кабыспайды. Жомарт­ тын жоспары кабылданганнан кейш Жакып Алматьта кетедн Арада уш айдай уакыт етедй осы мезгш 1ийнде жана жылдын erici салынып, шьтымлы болып орылып жатады, бук!л колхоз электрлешп шыгады, малдары асылданады. Колхоз TSHjperi бакшага, ж ем т ericiHe толады, жана курдел1 курылыс жумыстары аякталады. Алайда осыншалык ораса'н ттердш барльшы opi окай, opi тез 6iTyi eMip шындырыи тым жалацаштандырып жР бередь Рас, жазушы улы езгерштш, жаналыктын icKe асуын шебер, эдем1 тшмеН суреттейдн 6ipaK нанымды, кекейге конымды емес. Бул улы езгерштер уш ай емес, 6ipHeme жыл iuiiime icite асура тшс кой. Мэселен бакша- нын ermyi, жетшун ешм 6epyi,- малдардын асыл тукым- дануы уш айда бола кояр ыа?! Сондай-ак Жомарттын

жоспары кабылдаганнан кей!н ем1рдеп адамдардын ку- peci, жалпы шыгарманын сюжет ж ел1а элареп кетедь Колхоз шаруашылыганык сала-саласын электрленд|ру, машина, сайман, курылыс материалдарын ж ея сяру, канал арналарын журпзу, бакша егу, енбек тэрябш кай- та уйымдастыру— барлыры оп-онай болып па? Bapi- не де толып жаткан киындыкты, бегетт! жену жолында кажырлы курес, жшерл! кайрат керек емес пе? Жоспар- дын кабылдануынан, жоспардын юке асуы жешл ме екен? Мане, жазушы eMipain дамуындагы осы непзп тушндк шындыкты толык ашып бере адмаран. Керкем шыгарманын идеясы, образы, суреттемелер1 шебер я л аркылы 6epiaeai, ейткеш «Эдебиет дегешм!з— бул сез аркылы сулу суреттелетш искусство» (М. Горь­ кий). Кез алдына жанды, кызыкты поэзиялык eMip бей- HeciH acepai елестетпеген шырарманык идеясы жалацаш. Макызды такырыпты игерупе шебер я л керек. Габиденнш aHriMeci шебер керкем ялмен жазылран. Габиден казак эдебиеянде сонры «Шыранак» пен осы «МиллионердЬ жазумен езшщ жазушылык стилш, кер­ кем суретш ш к eHepiH толык танытты жэне калыптас- тырды. LUbiFapMaaaFbi ем!рдщ сырткы KepiHicTepiH, табират кубылысын 6epyi, адамнын келбет кескшш, психология- сын cyperreyi, адамдарды езше тан ялмен ceflaecTipyi 6api жатык, оралымды, эсем. Габиденшн керкемдш сез енерМн 6ip талайы жана. BipaK, сол жаналык жасанды емес, калыптаскан, каккан шегедей жымдаскан. Сейлем- aepi жинакы, ыкшам, шубаланкылык, eKi уш тш к жок, аз сезбен uiaFbin суреттеп, кеп ойды, курдел) eMip кубы­ лысын елестете быедк Жазушынын айтайын деген ныса- налы ойына (иаеясына) т ш тусау емес, кайта алгыр утымды, жетекшк Габиден кандай колхоздагы кандай KepiHicTi алсын жанды поэзиялык бейнеде беруге тырысады, жана ауыл- дын, ецбекпен гулденген ауылдын кен тынысы жарасым- Ды бейнес!н кез алдына елестетедк «11Плдедег1 жер бея жайкалып тур. Табигат биыл мырзалырын мактана кер- сея п я. Еск) аныздарды 1Кодыран баоса, тастак тебелер- Д>н 6eTereci коян жасырады. Егш бурыл тартса да бой- лап барады... Бакшасы белуарынан келш, ыныранган ауылдын )1шнен скрипканын yni есялш тур. Ешюм ешуакытта ес- 867

■ пмеген жана ун, жана capbiHFa кулак тояр емес, тм сы- паттап болар емес. Кешлд1 кундей жаркыратып, бойды кымыздай албыратып барады. Bipece шарыктап, 6ipece куйылып калыктаганда, осынау дуние алаканыца, аскак армаи табаныца'б1р келгендей». Осы 6ip поэзиялык суретте жазушы api ем!рдщ, api табираттын кен KepiHiciH, api адамнык ium бейнесшщ тынысын б1рдей уштастырып 6epin тур. Тарихи такырыпка жазылган тытармаларда адам- дардын Ke6i халыктык даналык ойымен макалдап, мэ- телдеп, тапкыр сейлейтш. Bipi акын, 6ipi акылды шешен, 6ipi сэуегей сыншыл сиякты болып келетш. Ал бупнп eMip туралы шырармаларда, адамдар ic енбекпен байла- нысты тура магналы карапайым рана сейлеп, ешкандай шешендж, тапкыр ойлы пшрмен сез айтпайтын. Мунын 63i мулде Tepic эдет едь Шынында 6yriHri ауыл мен ен- flipicTeri казак революцйядан бурынры казактан ой-са- насы, акыл б!л!м1, мэдениеН жаеынан анарурлым uirepi, анарурлым бш м дь 0Mip жанарып ест!, сонымен 6ipre адамдар да рухани дуниеамен жанарып есть Олай болса каз1рг! ауыл адамы Муктар суреттейтш Абай flayipinfleri адамдардан 6ipfle-6ip кем темен дэре- жеде сейлеуге, ойлаура кисыны жок. Вабиденшн 6yriHri жаз^шылардын кебшен артыкшы- лык 6ip жер1 жана адамдарды акылды, мэдениеД ес- кен дэржеде сейлете де, керсете де бьпуь Жомарт, Жа- кып, Жанат, Алманын немесе Мэмет, Досай карттардын эркайсысынын сездер1 ез мжезше, ез iciHe лайыкты тап­ кыр, eTKip айтылады. Есте калатын, кейб1р макал- мэтелге, Keft6ipi етюр эзмдщ жаксы улгшше айналып отырады: «Несер алдында нажарай ойнайды. Кеп алдын- да кесем кершедЬ, «Карнын ас этлесе, жан мэртебе тВ лейдБ>. «Б1ткен icKe сыншы кеп, nicKeH аска жеупп кеп». «MiHiH Kepin безгенше, MiHin алып тузе». «Дауыл купи жуан Тереку! де кулатады, кеп аукымы болат ойды да бо- сатады». «Сакалы актын 6api б1рдей акылды емес... Бей- таныстан безе берсе антурран шал кайда сияды». «Адам бутгн, екше жарылса еледк Максат 6ipey, exire белу ымырашылык», — деген сездердщ 6api eMip тэрбиесшен корытылып, екшелш айтылран тужырымды, тиянакты ойды бмдфетш, макал-мэтелге айналатын сездер. Муны 6yrifiri колхоздын жана адамдары айтып отыр. Жазушы колхоздагы Мэмет, Дос сиякты кариялар- 368

ды ете жарастык, i3ri мшездер1мен, Э31л-калжынмен, меймандостык, сырластык ерекшелжтер1мен шебер су- реттейдк бяпрдщ кен тынысты кершсш беруге келгенде де Рабиден теселген совет жазушы екенш танытады. Жауыр таудын бшгшен шыккан ацшы Достын ойы аркы- лы, ауылдын жанындаты бшкке шыккан Ж анат пен Алманын ce3iMi аркылы колхоз ауылынын кешш 6ip кв- piKTi мезплдершщ сипатын, Жакып пен Жбмарттын ce3iHyi, ойлауы аркылы ep ic ii, енбекп даланын керш - ciH, колхоздын кысы, жазы, кектемк жазрытурымры бей- нелерш жазушы т!л! де, K03i де жетш кен, шебер бейне- лейдь Рабиден 6yriHri колхоз einipiH жана поэзиялык керкемджпен менгерш жазуда жазушылардын кебше озык Улг* керсет1п отыр. Рас, Рабиденнщ тш нде, жеке свздершде Keii6ip кемшшктер, олактык, салактыктар жок емес. «Баймагамбет енкейгенде аю тэр13дЬ>, «Бакыр- ды шал жолдас айрырша жалбырап отыр», «Жомарт аш каскырдай жалактары» деген тенеулер, Жакып пен Ахметт1н 6ipiHe-6ipi «ит» деп калжындасулары — осы- ньщ 6api, flepexi свздер. Жастарра айткызатын кейб1р елендер де KepKeMfliri жарынан элаз. Алайда мундай жеке кемшшктер шырарманын тутас керкемдж мацызын эларетпейдь Энг1ме творчестволы енбек адамдары туралы болган- дыктан, жазушы ем!рдщ шынды рын да творчестволык социалистж реализм дэрежесше кетерш, жерше жетюзе шебер суреттеп, соган лайыкты жана акындык енер таба б1лген. Сондыктан да шырарманы 6i3: езжш идеялык, керкемдж Kyuii жарынан казак совет эдебиетшдеп ipi, жана шырарма, кернекп табыс, калын журтшылык ку- мартып окитын кызык энг1ме деп баралаймыз. И ю л ь , 1948.

керкЕменЕРДщ терец тамыры туралы ЖАН,А РОМАН Николай Анов Совегпк Казакстан ем1р1мен 6ipre жа- сасып, бгге кайнасып келе жаткан, каламы теселген, жазушылык SHepi калыптаскан, республиканыц бурын- сокп>1 тарихын жуйр1к б1летш суреткер. Ол ез1 араласып керген, 03i укыпты зерттеп игерген, езш ойландырып, толгандырран уакигалардан алып жазады. Сонда онын Ke6ipeK тереидей, ем1рл1к такырыбы е т т алраны Казак,- стандары, казак, орыс халкынык туыскандык ©Mipi бо- лып отырады. Буран «Азия», «Ак меипт», романдары, «Журек ©Mipi» атты пьесасы толык дэлел бола алады. «Советский Казахстан» журналынын cohfh сандарын- да жарияланран (№ 1, 2, 3, 4, 1956) Н. Ановтын «Эн.ка­ наты» («Крылья песни») атты жана романы Казакстан окушы журтшылырынын назарын аударран елеул1 кер- кем шырарманын 6ipi. Роман казак совет искусствосы- нын алгашкы карлыраштары, халыктык нег1здер1 туралы бола отырып, Кдзакстаннын 20 — жылдардагы когам- дык, мэдениегпк ем1рд1 кен камтидь Октябрь револю- циясы аркасында тенд1к алган казак халкы улттык мэде- ниет1н, улттык искусствосын тыннан жасау керек болды. Терен тамыры, нэрл1 урыры, кунарлы топырары бар жер- де кулпырып еоет1н жарастыкты гул сиякты керкеменер- д!н де халыктык кайнар кез1, терен тамырлары бар екен1 белгЫ. Н. Анов взшщ романдарында казак совет искусство- сын жасау М1ндет1мен байланысты онын халыктык нег1з- дершш терен сырларын, эралуан опер epicTepiH ашып керсетед!. Автор революция совет когамы казак халкына 370

саяси бостандык берумен катар творчестволык еркшдж, керкемдж талантын дамыту бостандырын бергендтн романный басты кешпкерлер1 — акын Муса, энип 0Mipe- нiи енерпаздык ем1рлер! аркылы жаркын елестетедй Жа- зушы Н. Анов романнык уакира ер!стерш, сюжетш, ком- позициясын шебер куру аркасында когамдык ешрдег! жэне идеология майданындагы жадалык пен еск ш к ара- сындары шиелешскен тартыстарды — ауылдагы ran тар- тысын да, мэдеииет мэселелер1ндеп идеялык тартысты да занды даму жолымен суреттей отырып, сол тартыс устшде 0Mipe, Муса сиякты искусствоньщ талантты кай- раткерлершщ идеялык, творчестволык жарынан калып- тасып ескешипн нанымды керсетедк 0Mipe, Муса, Саби­ ра, К,алиберген, Шарбан сиякты халык енерпаздары ауылда, Коянды жэрменкесшде, Семейдщ каласында ез- дершж акындык, энгшлж, артистж енерлерш калай дамыткандыры, acipece 0Mipenin энпплж eHepi Москва, Париж калаларында зор бараланып, дуниежузш к маныз алгандыры, буран А. Затаевич сиякты орыс мэдениетшщ кврнект! кайраткерлер1 айырыкша кемектескенд1п, пар­ тия мен уюмет камкордырындары халык таланттарыньщ бул творчестволык даму жолы казактык туцрыш улт театрын уйымдастырудыц neri3ri уйыткысы болгандыры романда кек «ержедь Демек бурын жаншылуда келген халыктык искусство таланттары совет flayipinae жарыкка шырып талпыиады, желшнш, гулдешп, канаттанады, ка- иатты эн Казакстан даласында да, Москва, Париж ка- ласыныц театр сахналарында да ершн шыркайды, сол канатты эн таланттары казактык улттык искусствосы- нык берж, мыкты ipre тасын калайды. Н. Анов романы- нын Heri3ri идеялык, творчестволык тушш Mine осында. Автор романындагы Heri3ri кешпкерлерпнн OMip ке- зендерш жасаган дэу1ршен, когамдык ортасынан, семья- лык Дршшпйен б о л т алмайды, эралуан кызыкты уаки­ ра эпизодтарын, шиелешскен тартыс тушндерш баяндау аркылы кейткерлердж всу, калыптасу жолдарын, OMip тардырларын, мшез-кылыктарын пакты сипаттайды. Муса Байзаков— бэр1м1зге белпл1 данкты халык акы­ ны Иса Байзаковтын тарихи образы. Жазушы Мусанын тендеа жок жуйрж, шешен* импровизатор акындырын, OMip шындырып айтудагы тапкыр сыншылдырын, рево- люциялык идеяны жырлаудагы алрыр турашылдырын сипаттайды. Они жалпылай айтпайды, акыннык творче- 371

стволык eM ipiHflerl, сондай-ак ap6ip ауыл акынынынемь Р>нде болатын шындыкка тэн керкем бейне жасайды. Муса жуйрш жорраны MiHin, желмен жарыса, кендала- нын тесшде жан дунесш тамаша 6ip куй билеп келед!, аттын жорра, жуйрш желкй, акыннын сол 6ip ырракпен косыл Fan аскакэсем жыр, Kyfli ещи— жаца поэзияны — атакты «Желд1рмеш» тудырады. Муны жазушы, акын ■ тшмен жетюзш суреттейдь ЭЫресе жазушы сулу келш- шек Бике мен eKeyiHiH арасындары достык, махабаттык сез^мдерд! де, соныц устшде жана шырармалардын ка- лай турандырын да психологиялык планда кен ашып керсетедь Муса Бикеш бар ыкыласымен, шын ниепмен жанындай ынтык болып суйедк ен жаксы елендершде, «Айсулу» атты лирикалы поэмасын да Бикеге арнайды. Акылды, сымбатты Бике жалынды жас акынды iiirrefl унатып суйсе де, вз карабасыныи махаббатынан repi акыннын, талантын, келешегш жогары санайды, ауыр жан куйзел1сш басынан кеилре отырып, Мусанын махаб- батын кабылдамайды, — сенен жасым улкен, тешн вмес­ т и , акындык творчестволык жолда мен бегет болармын, ертен окып, бш м алып ер жеткен кезде езще ем1рлж жолдас та, марналы махаббат та табылады,— дейд1 Бике. Мусаныц акындык, адамгерннлш, махаббатык ce3i\\ii кандайлык KipmiKci3 таза, жогары болса, Бикенщ адам- гершшк, махаббаттык ce3iMi де шрийказ таза. Ютапха- нада 1стейтш адал агарту кызметкер1 Бике МусаНык OMipiH, талантын сактау унйн жэне бурынры Мыигаштын курындауынан сактану ymiH Семейден баска калага ауы- сып к етт «жогалады». Бикенщ Мусага деген кешл куй- лерк махаббат сез1мдерк acipece кайтып корместей бо­ лып айрылысар мезгшндег1 ойран болран ой дуниеа романда улкен шеберлшпен жетшзшп бертген. Teri6yn Н. Ановтыц ез шьтармаларында кешпкерлердш жан сы- рын (психологиясын) берудеп жана 6ip corn творчество­ лык асуы да болар. Жазушы Мусанын £икеден айрылысуын бакытсыз- дык деп туашйрмейдй Муса Бикенщ бурын Kyfieyi бар- лыгын бшедк Мунын 03i акын кешлшде улкен екЫш тудырса, ешннйден сол куШк, намыс онын жана творчес­ тволык жумыска белсене араласуына жол ашкандай. E H a iri жерде Мусанын Бикеге •деген махаббаты 6ipTe- 6ipTe алые армангэ, еткендеп елее дуниесше айналады, онын орнына жазушы казак искусствосын жасау сиякты 872

улы максат устшде табыскан Шарбанмен арасындагы карым-катысты занды жолмен ашып суреттейдк Шарбан ауылдын жас эний кызы, аскан акындык fiiiepi унин Мусаны суйедь ол Бикеш «идеал» кы лрэн Муса ауыл кызынын iuiKi сырларын укпайды, елемейдк 6ipaK Шарбаннык артиспк eHepi, творчествосы epiK- ci3 акынныц назарын ауДарады, шын, улы махаббат ЬЧарбанды театр enepin менгеруге жетшзетш болса, сол Шарбанныц творчестволык enepi Мусанын акындык ша- бытына да, махаббатына да канат б т р е д ь Мунын, e3i spfiip адамныи басынан кешетш шындык та, кызыкты да exiip жолы рой. Романда жар.кын кершетш Эппренщ образы. Казак- станга белгш атакты энип артист 0Mipe Кашаубаевтыц творчестволык eMipiH кен, дурыс суреттейдк 0зш щ ас- как унд1 даусымен, шебер орындаушылык енер1мен казак эндершщ жана тамаша керкемдж ерекшелжтерш бар- лык мэдениет™ халыктар ортасына жетшзш айта б1лген 0Mipemn эннплж кызмеп романда жаркын елестейдк Эм1ре Париж каласындары дуниежузЫк энцллер жары- сы'нда «Агаш аяк», «KapFarn», «Каракесек», сиякты атакты халык эндергн орындайды, Москва, Кызылорда театрынын сахналарында да талай эндерд1 бабына кел- Tipin салып, тындаушыларын кайран калдырып, тэгп се- з1м кушарына белей б1ледк 0MipeHiH эн салудагы ерек- ше каб1летш, acipece «Агаш аякты» Москва, Париж журтШылыры алдында зор творчестволык шабытпен орындау устшлег! — кейде куаныш кушагына беленген, кейде peHim кушне беленген эралуан жан толкындарын да, б1рде кулкнйн ажары, 6ipae жас тами1ыларап екЫш- Т1н ызрары ойнаган сырткы кесшн-келбетш де дэл кел1с- Tipin ж егю зт бере бтген жазушыныц суретш ш к шебер- jiirine суйсшбеске болмайды. 0н, елец — 6Mipflin гулк eMipfle жасаушы адамдар- дык кенш н ажарландырып, эсемдж сез1мш сергИедь Демек, искусство кайраткерлерМц творчестволык кыз- мет1 когамдык eMipre тырыз байланысты. 0Mipe, Муса, Затаевич, тагы баскаларынын emxui творчестволык кыз- мет1 басталгаи кез — 20-жылдар, hfhh Казакстанда ре- волюцнялык советлк курылыстыц жаиадан epic алып жаткан кез1 болатын. Сэкен Акбаев сиякты канаушы тап вшлдер1 ешшн айналасына атка мшер куларды, мол- даларды, TinTi жасырынып журген актыц баскесер офи- 373

церлерш де топтастырып, ауылдары советтж дамура, жаналык прогрестщ канат жайыуына бегет жасагысы келедк Байлар, ауылда совет занын icKe асыррысы кел- ген Каймен сиякты белсенд! косшы уйымынык мушесш елыруд1 уйымдастырады, халыкка кад1рл1 0M ipe, Му- салардык творчестрвосын ез максаттарын, ескш кп, байлардын салтанатын мактату максатына пайдаланбак болады. Байлардын революциялык дамура карсылык эрекеттерше Мыцраш — Наиль сиякты алаяк кулар ке- мектеседк Бул шиеленюкен тап тартысы уакираларын жазушы Кайменнщ елiMine байланысты шындык турры- дан елестетедь Жагымды, жарымсыз кейшкерлерд1 езше тэн iuiKi кайшылырымен сипаттау ip i керкемсез шеберлершщ Heri3ri 6ip ерекшел1г1 дейтш болсак, сол шеберлжтщ ул- rici осы романнан да байкалып отырады. Автор жагымсыз кешпкерлерд1 6ipbiiiFai”j карикатура- лык схемамен бермейдк ез!не тэн мшез 6iTiM, к-эрекетР мен беруге назар аударады. Сэкен Акбаев ауылдын то- пас, сасык байы емес, орысша окыран, кала тэрбиерш керген, искусствоны нэзш тусшетш, 6 ip a K таптык макеа- тын мыктап кбррай б1летш айла, тэсш мол феодал бол- са, М ы н р э ш — Наиль каскыр мшезд1 кекнйл катал адам. Онда кумарта, суйе де бшетш, сырттай кубылып, турлене б1летш, айуанша коркып, адамша куле бьпетш мшез- 6 im «ep i де бар. Баскесер бандит Мынгаш ем1рдеп ауыр кылмыстары yuiiH 6ipTe-6ipTe вкшгендей, бурынгы e3i журш еткен соракы сокпакка кайтып оралрысы келмейдр эд1лет заныныц алдына e3i келш жуггнедь ал Мустафа— НЭП дэу1рш т усак сэудегерь акындык, эншшк енерге де, совет занына да тек e3iHiH кара басынык пайдасы туррысынан карайды, мунын ce3iMi де, TyciHiri де тайыз. Ескш к, кертартпалык куштер каншама карысып, кар­ сылык жасаса да тегеуршд1 революциялык жаца, жас куштер алдында б1рте-СНрте эшкереленш жешле бередь Саветтж к у н т бастаушылар облыстык партия кызмет- керлер1 Каширин, Нуртаза, газет редакторы — Хасен, мурал!м — Рали, тергеуий Рябов, акын — Муса, эннп 0 M ipe, тары баскалары ездершщ корамдык, мэдениеттж жумыстарын калын букарара байланысты жург1зед1; ел- neri кедейлер де, Сабира, Калиберген, Эк1М сиякты халык ортасынан шыккан адамдар да А. Затаевич, Кажымукан, Айдабуров сиякты искусствоныц кернекп 374

кайраткерлер! де, жогарыдары коммуниста — совегпк куштердщ тобында болЪш ездерш н творчестволык кыз- мет1н дамытады. Романда халыктардын д о с т ы р ы — А. Затаевичтщ ха- лык музыкасын, халык, таланттарын бар ынта-яигер1мен жаксы Kepin, эшш акындармен достасып араласкан жу- мыстары, алрашкы улт театрын куру кезшдег! жас артис- тердщ орыс режиссеры Айдабуров пен 6ipre журген твор­ честволык жумыстары, 0м1рен1н Москва, Париж сапары- на байланысты эр улттардыц екш мен жакын араласуы бэр! казак совет искусствосын жасау жолындары курес устшде калыптаскан достык eKeaairi айкын кершедь Роман ынталанып окитын тартымды уакигасымен Fa- на кызыкты емео, 20-жылдардаРЫ Семей каласыныц, aci- ресе Коянды жэрменкесшщ кен тынысты тарихи карти- наларын беру1мен де кызыкты. Жазушы 0м1ренщ сезшук TyciHiri аркылы Москва, Париж калаларынык да эпи- зодтык картиналарын орынды берген. Эпизодтык болса да автор Кажымуканнык езше тэн балуандык, анрал- дык, кешлшектж мшездерш, калтыксыз адал, 6ip бет 0к!мнщ, эннй cepi Сайраннын, кулд!рг! внерпаз К,алибер- геннщ мшез-кулыктарын ашып отырады. Нег!зшде сэгп, кызыкты романный Kefl6ip кемшшк- терш де айтпай болмайды. 0 M ipe, Муса, Шарбан сиякты басты кешпкерлердщ Heri3ri туып ескен ортасы — ауыл T ip u iM iri с о л ры н сурет- теледк Муса, 0м1релерд1н Семейдегк Жэрменкедег! емь piH сондай жылылыкпен жаркын суреттеген жазушы ~ олардын ауылмен, даламен байланысын тым уепрт айта- ды. Егшдж, шабындык жерд! белуге байланысты рево- люциялык мацызы зор уакиганы, шурайлы жер, кайнаран ауыл т1рш1лirin in бейнесш елестету аркылы беруге бол- мас па efli? Жер туралы талас — сол жердщ устшде, то- пырарында етуге тшс, ал романда жер белк жайы жэр- менкеде сез болады. Акын эннллер тобы Кояндыдан Ер- Tic бойына кен даЛаны как жарып жол шегедь 0M ipe, Мусалардыц ce3iHyi, акындык, халыктык киялы, ойы аркылы жол бойларындапл дала бейнесш, елдщ ата ме- Keni, Tipmijiiri женшдег! эсерлерш шебер поэзия тшмен айту мумкшд1гш автор толык пайдаланбаран. Жазушы аспандагы булттыи кубылуын, дауылды, нажагайлы жанбырдыц eKi рет жауып етуш айтудан басканы кере алмаган. 25* 375

0Mipe, Мусаларра идеялык творчестволык ыкпал жа- сап yneMi кемектест отыратын Каширин, Нуртаза, Faan, Хасен сиякты жарымды кейшкерлердш езже тэн мжез- кулыкпен дараланып суреттелмей, б1рынгай статикалык берж гендт шырармадагы елеул1 кемшшктж 6ipi. Романный к у и т 6ip тарауы 0м1ренж Парижде болу- ын cyperreyi. Алайда «Агаш аякты» тамаша орындаган концерттен кейш 0Mipere ресторан аралатып, кермеш кы- зыктатуы, гильонтинмен бас алгызуды KepceTyi онша нанымды емес. Басты кейшкерлердж жол журуже автор орынды-орынсыз кеб1рек кешл беледк 0Mipenin Москва- га, Парижра бара жатканын, онан кейш Семейге кайтка- нын, Кызылордата келгенж, сол сиякты Муса, Шарбан- нык да ерсш-карсылы жургстерж де 6ip келк'| (эпизод- тык) кайталау ретжде керсетедк Мундай канталауларды ыкшамдай тускеш жен. EKi акынын айтысын беруде, Акбаев Сэкен мен Иса арасындары кагысуда, ескш к пен жаналык арасынын тартысын баяндауда автор кейде кешпкерлерд1 тым жа- лан ойланлырады, уст1рт натуралистис урым дэрежесжде сейлетлредй Бейнел1 акындык енер, тапкЫр шешен тммен сейлету айтысушы акындарга тэн сипат емес пе? Романный композциясында, кейб1р кейшкерлерд! си- паттауында, жеке 6ip уакира курес туйждерж беруде кыскарту, ыкшамдау репмен женделетш кемшшктер, салактыктар жок емес. Н. Анов Советск Казакстан eMipiH, казак совет искус- ствосын жасаура унем1 атсалысып келген талантты жазу- шы. Онын Иса Байзаков, 0Mipe Кашаубаев сиякты ка­ зак искусствосынын кернекп кайраткерлер1 туралы, ка- зактым халыктык эн-куйлерк елен-жыр, ертегжери таланттары туралы бутан дешн жазран очерк!, макала, экг1мелер1 осы романды жазура улкен дайындык екендР ri белгш . 0iiini акындар, алрашкы улттык театрдын уй- ымласуы, онын халыктык терен тамыры туралы зор ынта, суйшпеншшк сез1'ммен жазылран бул роман Казакстан эдебиетшдег1 улкен мэдениетпк уакига болып табылады, осы романда Н. Анов езж ж Казакстан eMipiMeH тындз байланысты тамаша жазушылык талантын да, кен epicTi творчестволык кабметж де танытып отыр. Романды ка­ зак тш н е аударып баскан жен: 1956. .

МА3 МVНЫ Алры сез ..................................................................... 5 I Б 0 Л 1М Сын мен lubiFapMa........................................................11 Сыннын элс|зд1п.................................................. 13 Дэстурден уйрену керек......................................... . 1 9 Сынсыз есу ж о к .................................................... 25' Саннан сапата кешу — закды ку б ы л ы с ..................... 29 Сынды кептеп кетерейж............................................38 Эдебиет танудын кейбгр м эселеЫ ................... 44 Непзп идеялык, творчестволык а р н а .........................46 Дуние тану мен керкем творчествосынын аракатынасын дурыс тусшу — мэнд! м эсе л е ............................ 53 Реалистш дэстурдщ калыптасу мэселеа . . . . 5 9 Калыктар эдебиетшш езара байланысы мен 6ip-6ipine ык- пал ету! — керкемдн< дамудын зацдылыгы . . . . 67 Енбек адамдарын содиалист1к реализм эдюмен бейнелеу ж е н ш д е ..............................................................72 Шындык искусствонын курескер!......................................97 Эдебиеттег! формализм мен натурализмге к а р с ы .............. 107 II Б в л I м Поэзиямызды сез е тке н де .......................................... 125 Сулулык, акындык шабыт керек не? . . - . .132 Жана шыгарма т у р а л ы ................................... Адындык талант вз орнына жумсалсын...............................145 Лирика туралы . . . ,.. .147 Поэмалар т у р а л ы ................................................ 154 Акындык енерге жетшу — eMip шындырын акнкат бей- леуд1н дурыс ж о л ы .......................................... 162 0Mip мен влек............................................................ 170 Жет1мдм<тен кутылу................................................ Алташкы акындык е рктер!....................................]l76 Оку, 1здену жолында .......................... 183 Сотые жылдарынын л и ри касы .............................. 194 377

Творчестволык ерлеу жылдары....................... 199 Акын eMipiHiH сокры мезг1лдер1 . [ ' 205 Касымнын акындыгы женТнде 6ip-eKi сез 1 . ' '220 Аскардын акындыры...................................' '226 Акын, поэзиясынын ем1рлж neriai ] Поэма жазудагы corri, сэтсмзджтер1,.................. 248 Акындык ерекшел1гш калыптастыру маселей . . ’.265 III Б ел IM «Жумбак жалау»..................................................... 281 «Абай» жэне роман туралы........................ [ 297 Эдебиеттш дамуы жолында романнын манызы ! сы ама?Р0МаНЫ~ Х1Х мсырдагы казак тарихынын айна- Кунанбай мен Абай. \\ ’ * .'308 Романнын керкемдж epeKiueairi туралы . . *321 «Абай» романымен байланысты Kefi6ip мшдеттер . . .325 Халык eMipiHiH энииклопеднясы................................ 328 Такырыптын керкемдж uiemiMi....................'342 Колхозаагы жана адамдар туралы | .'355 Керкеменердщ Терек тамыры туралы жанароман . .370

Е. Исмаилов КРИТИКА И ПРОИЗВЕДЕНИЕ Сборник статей Издание Казгослитиздата —I 96О Редактор М. С у н д е т о в . Оформление художника К. Х а м и т о в а Худ. редактор НК. орГраекетвор. ТГе.хЖн. арелдпакатокро вК.а Ф а р и т д е н о в СдаФноорвмнатаб8о4рх22/10X8I'I/и——191519.8г7. пИ.злд.,—№195.457. Пуеолд.пипсеачн. ол.к(пуечч.-аитзид.8/лИ. 2—1.2I906).0 г. УГ01210. Тираж 4000 экз. Цена 10 руб. Заказ N) 2038. Тнпогрфня № 2 Главнэдата Министерства культуры КазССР. г. Алма-Ата, ул. Карла Маркса, 63.

J.