белm i акындарымыздын улкен epicinin 6ipi шьтыс эде- CucTi болган. Егер Калмаккан сол адындардын. салтын 6yrinri эдебиетонзде сактап, жаца идеялык кернем мотивпен дамытып отырса, 6i3 мунысын оруакытта ма- кулдауымыз керек. Бул факты б!зд1н эдебиетйз алды- мен орыс эдебиеНмен, сол аркылы дуниежузшк эдеби- етпен тьтыз байланыста уйрсне дамыса, екм!ш! жагынан казактын халыктык эдебиетшен тулеп epic косып дамн- ды, ал yuiinmi жарынан шырыстыц эдебнет улплер1 мен 'enepin де, толык, камти отырады. Демек, одебиетпз эр- турлi акындык cmai, эралуан енер булагынан сусындау аркылы оркендейдь Совет эдебнетшдег! форманык бай- лыры да осыдан туады. Сюжетс!з поэмалардын iuimfleri ен Toyipi — Сэбиттщ «Соз— coBCTTin армиясы». Акын мунда накты 6ip сюжег- пен, пакты 6ip герой ©Mipine байланысты уакнраны су- реттемейдр одсбиеттщ корамдык куат-куишпк со в е тк армиядай Отан KopFay жолында кызмет ктейтшш тык сез образдарымсн, жана акындык толгаумен корсетедь Сэбиттщ «Колхоз аулы осындай», «Майбулактан Моск- вара» дейтш поэмалары да 6yriHri куннщ манызды та- кырыбына арналып жазылран. Сэбит поэмаларынын 6ip epeicmefliri: онда белгш 6ip сюжет алынбай, накты типи чный объентпп алып, оны идеялык тушндеу'Жел1сшде ай- кын суреттейдь Осы кунг1 орыс акындарынын 6ip тала- йыныц поэмасында да сюжеттж курылыс дамытылмай, ерекше поэтикалык жардайды керсетт, сол аркылы об раз жасайды. Ko3ipri орыс совет поэзнясында мактаулы Николай Асесвтын «Маяковский басталды» дейтш поэ- масы осы улг!дс жазылран. Акын Маяковскшш Heri3ri образ eTin алады да, онын образын жасау унпн eMipiHin ен жаркын кезендерш жеке-жеке суреттсйдь Поэмада уакиранын ж1б1 байланып, онан ширатылып, онан ша- рыктау merine жетш, онан шенплу кезенте келетш 6ip- ыцрай сюжеттж жел1 жок. Bipaic мунда акын Маяков ский OMipinin ен кызыкты, ен айкын моменттерш ipiKTen, типт1к сипат eTin бере б1лген. Сонымеп 6ipre акын поэ- манын эр£Нр тарауында дара картина, айкын портрет, мшездеме, терен ойлар 6epin отырады. Осыдан келш акын Маяковскнидщ тутас образы жасалады. Бул — жа- ца поэманын 6ip y.nrici. Мундай поэма, ярни сюжетНз поэма, жазу унпн мьщты c«i шарт керек. Bipi — niKipAiii терешйп; cidnuiici — соз образдыльтыныц куштшгь Со-
бит ез поэМаларын осы улпде жазу жолында творчество- лык жатынан 1здешп келедк Сэбит казактыц 6yriHri елец елшемш, жана ыррак, жана суреттеу системасын табура умтылады. Жана форма табу — Сэбит ушш улкен твор- честволык жумыс. Енд1 Тайырдын поэмасына келеШк. Тайыр — еленд! акындык шабытпен жазады жэне сюжетаз, толгаулы лириканын улкен шеберь «Кун ткч катты» сиякты поэ масында ол езшщ шын акындык стилш тауып, кесЫп шапкандай кен epiciH KepceTin едь Онан кейш б1рнеше усак толгаулы лирикалары мен 6ipre «Таскын» сиякты поэма, толрау жырын бердь Бупнп совет жастарыныц жавымды образын жасауда республикамыздын астанасы Алматынын эсем бейнесш елестетуде «Таскын» поэмасы- нын мацызы ерекше. Тайыр влендерш сонау Махамбет, Омар жырларынык куйрытпалы толгаулы улплершен романтикалык, аскактаура, лирикалы ой толкынына са- лынып жазады. Сонымен кабат влендер1 сырт формасы жарынан неше турл1 эсем эдем!, жаркын сездерге квминп кез тартып, музыкалык ун 6epin отырады. Осындай 63iHiH белгш стиль акындык жолы бар Та йыр coHFbi жылдарда жазган поэмасында улкен сэтаз- д!кке ушырады. Творчествосында жана акындык онер, жана идеялык терен epicTepiH кбрсетудщ орнына ол кун- сыз шырармалар бердй Мысалга онын 1940 жылы басы- лып шыккан «Экес1 мен баласы», «Нарын» атты поэма- ларын алайык. Тайырдын «Экеа мен баласы» поэмасында эке мен бала i3rifli« туралы кенес курады. Бала туысымен акылды болады, социализм туралы б1рден кен ойланып толганады экес1мен саналы адамдай кенеседь Ертен самолетке MiHin, к уста ушуга талпын де ген эке акылын мынадай «лирикамен» беред1: Кус сулуы судан гул Жемже арнап жузбей ме? Кус жыршысы булбул гой, Сайраса озек узбей ме? ' Сонын балапанына Суйш балакайымды, Тенесем мен жанымды, Ceiii cyftreHfliriMfli Жан ceaiMiii сезбей ме?! Осыдан не уктьщыздар? Мен ез1м, буйырмасын, тук укканым жок. «Сулу кус судан гул сузе ме екен? Бул- 157
бул сайратанда езек тамылжу орнына узгеш калай? Онын балапанына балакайын теней ме, жанын теней ме? Ceiii суйгендНмд! жан сез1м1ц сезбей ме, cesiMin сез- бей ме? деген олак кайталау емес пе? Соншалык сай су- fieKTi актаргандай еплетш бул гашыктык жыры болтаны ма? Булар — экенщ балага деген жылы, мейр1мд1 ceai смес, дереказ (абстарктиый), магнасыз булдыр елестер гана. бленшц сейлем курылысы жагынан кырык курау екен1 езшен-ез1 кершш тур. Bipan 6i3 тусшбегеимен олп сезД1 ecTiren экенщ баласы, я т и герой бала «жумбак- тыц» бэрше тусшед1 ¥ктым енд1, экежан, Мен де асылга усармын, Самолетке Minin ап. Кустай болып ушармыи,— денди Не керек, акынныц совет баласынын тэрбиесш, сртенп KyHi гам болатын ой-киялын керсетпек болFan жаксы ниет! орындалмаган. «Нарын» поэмасы эдебнетнллердщ арасында айтыска Tycin жур. Т. Елеуов: «Бул осы кунп казак эдебиетшщ шурайы» деп жазды. Сейтов. «Tayip жагыда, кемшшк жагы да бар, дегенмеи куфатебел жаксы поэма» — дейди Акынжаиов, Калиев жэие мои — бэрШз поэма нашар, кумсыз дейм1з. Сол П1к1рлерд1 корытып, ортата салайык. Поэманы eKi турл1 планмен жазып шыруга болар еди Bipi «Нарын» деген тарихта аты бар кен алап жерд1 алып, сол жерде болтан ор замандагы улы-улы уакита- лардын ен жанды, ен айкын эпизодтарын керсетш, ец акырын Gyrinri жаца Нарындагы езгер1стермен бгпрсе, сол аркылы елдщ езгергенш, жердщ езгергенш, адам- дардын турмысы, Tipuimiri жацарганын ете типик эре- кет, картиналармен туйшдеп беруге болар едк Бул поэ- маныц союжетаз Typi, «Маяковский басталдыга» уксас поэма болып шыгар едй BipaK автор ол планды алмаган. Екшш1 планды алгап. Ол Нарында болтан Азамат соты- сы дэуipiriiir кызыкты 6ip уакитасын суреттеп, сол аркы лы майдан, курес болтан жерд1 керсетпек болтан. Кыс- касы, поэманы тарихи эпизодка курмай, дамып, шиелеш- cin отыратын накты сюжетке курган. Ол сюжет уакига 1918— 19 жылдарты Азамат согысыныц flayipiH, сол со- тыска катыскан партизан Бейсекештщ образын керсет пек болтан. Поэманыц ез1 уш бел1м (100 бет). Сонын алгашкы era бел1М1.нщ (40 бет) непзп сюжетп бел1мше
ешкандай катнасы жок, Нарынныц кумы, Каспидщ тол- кыны, Ед1,'1, Жайыктыц агысы туралы, Махамбет зама- нынан 6epri 100 жылры тарих туралы жазылран акыниын езшпс лирикалык Kipicncci FaHa. Егер поэма накты 6ip сюжетке курылса, 9p6ip бол1м сол накты сюжеттщ бу тары, epici болып отырута Tuic. Сол поэманын уакигасы- на тьдыз байланысты турл1 тарихи мэл1меттер 6epriu келсе, табигатты суреттепц келсе, дамыван накты уакй- ра жел1с!нде де лирикалы шегйпс ретшде, не эрекет тэс1- л1 реимен орынды, конымды eTin беруге болады, Ал Та- йырдык Kipicneci соцры Бейсекештщ басындары yai^iFa- ра em6ip катнассыз, жеке eiri бел1м болып кетжен. Енд1 поэманын накты сюжетт1 бел!м1н1н ез1 соцры планда шын керкем шырарма болып шыккан ба, шыкпа- ран ба деген cypayFa келеек, буран сол поэманы бэр1м1з- д1ц сонымыздан коррап, жаксы деп мактап отырран Са- рынрэли Сентов жолдастыц ознак жауап береш. Сентов «Эдебиет жэне искусство» журналыныц З-санындары «Нарын туралы» макаласында былай дейд1: «Ен басты кемш1л1к: суреттеп отырран кезенн1н 1918— 19 жылдардыц — жалпы бейнес1 кершбейдц уаки- га азамат сорысынын тусында болраны айкын сез1лменд1. Поэманын непзп геройы — Бейсекеш. Тайыр Бейсекеш- т1н бойына нелер жаксы касиеттерд! бтрген. Бейсекеш- акылды («Ойланбай жалрыз сезд1 айтпас ед1»), табанды («Б1р айтса айтканынан кайтпас ед1»), кажырлы, кай- ратты («Жаусада мандайдан муз, тандайдан кар, ат ба- сын ашулаиса тартпас едЬ>), anuii («К,ул жадай ащы даусы дарылдаган, козралса тау жанрыртып коныр эш»), шешен («©ткендей сез1 тастан жалын ед1») т. б... ...Бейсекештщ образы жаркын жасалмаран... Бейсе- кешт1ц керсеткен epniri де женд1 суреттелмеген. Акын кеб1несе жалпылап айтуды жаксы керед1.' Бейсекешт1н ecyi зацды осу емес, ол салран жерден командир болып mbiFa келед!. Онын командир болранра дейшг1 ecyi жолы кайда? Ол ешуакытта аярын шалые баскан емес, орын- сыз ic icTeren емес» (114-115 бет). «Нарынды» мактап отырран Сентов жолдастыц cesi осы, поэмада суреттелет1н ен непзп объект! 1918— 19 жылдардын кезшдеп Азамат сорысынын floyipi кершбе- се, басты герой Бейсекеш мына сиякты жасанды схема болса, онан opi ол поэмада нендей жаксылык касиет ка- % 159
лады? 13i3 де макаламызда дэл осы iilicipfli айткамыз («С. К » 17. V— 40— ж). 0p6ip керкем -шьшарма ушш керекп басты шарт— ал- раи такырыбына сзйкес накты заманы, сол дэу!рдщ ко- гамдык, рухани бейнес! жаркын кершу керек. Накты до- yip кершбеген шыгарма ешуакытта реаяистж шыгарма бола алмайды. Екшил Heri3ri шарт — шырармада басты образ дурыс, акикат жасалып шырута тшс; егер басты образ жасалып, екшил катардары персонаждын олкылы- гы болса, орйне, ол жалпы шырарманын жаксылык ка- сиетш эларетпейдй Ал «Нарында» басты образ Бейсекеш схема болып шыккан. Оны 6i3 тугКп, поэманы мактаушы сыншыньщ еЫ де мойындап, б1зден opi терендетш сынап отыр. Сондыктан поэманыц жаксылык касиет1 шамалы екенд1г1 туралы талас жок деп 6LneMi3. Поэмада Toyip шумактар, wefl6ip жершде жаксы су- реттер бар сьпрлылар сонысын еске алмаган дейд1 Сеитов жолдас. Дурыс-ак. Бейсекештщ Кексаранды. алып кете- TiH кезеш, Раушаннын iiHKi арпалысы, Махамбеттщ, Ки- ровтьщ портрет сиякты ойдым-ойдым Toyip жерлёр1 бар. B ip a K мунан поэманыц тутас, бутшдш касиел Kepine ме? Поэмада керкемдшке, поэзия тш не жатпайтын, марна- сыз тепеулер, шоркак уйцастар, кырык жамау сез образ- дары толып жатыр. Акын кебшесе кумды даланы асы- ра... дэрштейдк «Кэрi кум», «Жолбарыстай жонды кум», «Нарындай кумныц кумы», «Кумныц жимы», деп мак- тай берген. Facup бойы жылап жаткан кум, орйне, Тайырдыц ойынша 6i3flin заманымызда тецдш алады, кулпырады. «Жолбарыстай жонды кум», «Kapi кум» енд| кайта жа салып, каналмен казылран, жаксы Дршллш жасаран Нарынныц кызыкты, керкем шапян бергел1 отырран шы- Fap деп умктенесш, 6ipan баяры кызыл кумды тары мак- тайды. Колхоз ориагаи Нарынныц кумын былай сурет- тендк 1нжудей cyaUren кум су тубшен, Кумштей квтер1лген бу тубшен. (2-6.) Кызыл кум еркеш-еркеш куркеленген, Туб1ттей кумаршыры шуйкеленген (28-6.) Кызарган карай-карай кызыл кумга, Топяскан куммен жалгас шыктым кырга. Кумныц кыр кашаннан да жайлауы едк Беленш турган шары екен пурга ... Бурынры жататын кыр дала болып, 160
Карасац кезд1 енд1 муд1рткендей, KetinTi колхоз ауыл кала болып (35-6.) Осыдан не шыкты: кумды кулпыртады, алтынра, ку- мкке, шжуге тенейдк кумга саяси мэн 6epin, кеше булт буркешп жатыр едк 6yriH нурра беленш кул1м карып тур дейдь Суйтш акын Нарынньщ кумын натуралдык кал- пында мактап отыр. Тайыр «алтын кум», «ж1бек кум», «кумн: кум» деп ка- лай мактаса олай мактасын кызыл кумнын аты кызыл кум. Бул табитаттык адам ушш кызыкты TipmiaiK арка- уы болатын кубылысы емес; кайта адам куресетш, кайта жасап шыраратын кубылысы. Кумда алтын кеп болса, жаксы ес1МД1к болса, мактаута болар едь Рас, Нарын- нын патриоттары, бупнп Орда ауданыньщ колхозшыла- ры Нарын <к,умында малый ecipin, шалкып отырмыз дер. Дурыс, Нарын баятыдан 6epi малга, адам Tipiuiairine кут, берекел1 жер, оны жаксы б1лем)з. Ал Тайыр мына- ран жауап OepciHiiii: «олхоздыц малы жолбарыстай жон- данган кумды жерде кун жоре ме, болмаса бщектей бал- дырран мен журектей баттауык сиякты журымды eciM- дштерд1 жаксы кере ме? Акын осыны урыну керек едк Акынга ец акырында айтатынымыз, поэзия ушш бо лып отырран натуралды Нарын керек емес, Нарыннын келешег1 мен байланысы творчестводары болуга THic На- рынды жасап бер. ©зщнен бурынры халык эдебиеД кан- дай ecipin, ел киялын тербеткендей жаксы eTin керсетсе сен де журтшылыктын ыкласын, сез!мш аударатын. «нйркш-ай барып керер ме едЬ депзеин поэзиядары На- рынды жасап бер. Ал поэмадагы «шеккен кумды» На- рынга ешюм кызырып отырран жок, журтшылык «жел болса кум бораны азнап соратын 6ip сурыксыз жер екен» деген жирену сез1мшде калып отыр. Абай романындагы Муктар суреттейтш Шьщрыстын жерк езшщ натурал дык калпында эншешн ж aFaдай жазык, адыр-адыр кыр- калар рана, ал автор оны керкем туйшдеу (обобщение) аркылы окушынык ыкласын аударатын жаксы, сулу жер бейнесшде бергеи. Мунан туатын корытынды: б1здщ 6ip катар акында- рымыз, сонын М н д е Тайыр, поэма жазура жауапсыз ка- райды. Теманы, сюжетй менгере алмайды, образдары схема, жасанды болып шыгады; табират кубылысын творчестволык марнада тусшбей, натуралды калыпта ту- сшедк элеумет eMipiHin тарихи кезенш накты, айкын (ти- II Е. Исмаилов
пичный) бейнеде бере алмайды; тьл, керкем сез образда- рында укыпсыздык кеп. K,a3ipri казак поэзиясында бугш- ri замандастарымыз туралы шын моншдеп керкем шы- рармалар Tim i аз. Ж ас акындардыц жастар турмысынан жазиан б1ркатар поэмалары e3iHin такырыбын менгеру, поэзияньщ бшк талабы дэрежесше жете алмаран. 9cipe- се K33ipri ецбек майданындары улгш адамдардын бей- несш елестеткен курдел1 поэмалардыц жасалмауы — поэзиядары елеул1 олкылык. ©М1р1м1з д т ец мацызды уа- киралары мен кажырлы курестер1н кен эпикалык планда суреттеу совет поэзиясыныц улкен борышты мшдетк Поэ- маны жауапсыз, кунсыз ж азу— б1здщ поэмара коятын талабымыздын — критериямыздын нашарлырынан туып отыр. ¥зак поэмалар кеп жазылып, 6ipaK солардын эде- биетпзде слеул1 орын ала алмай калып коя берупйн басты ce6e6i — мацызыиа карал емес, келемже, аумагы- на карап бара 6epin келгенд!г1м!зден. 0те-мете автор- лардын беделже, акындык стажына карап 6aFa берген- дшм1зден. Акындарымыз, MiHe, осы кемшшктерден тшс- r i корытынды жасауы керек. , Акындык енерге желлу — eMip шындыгын акикат бейнелеудм! дурыс жолы. Ka3ipri каламгерлер1м1зд1 одебиет жанрына карай топтастыратын болсак. драматургтер, прозаиктер, сын- шылар ririTi аз, ец Ke6i — ацындар. Олар ниет1 бола тур- са да драмага, прозага, сынра аяк баспайды, киын сияк- ты кержедк Ал акындык енер Tirni оцай сиякты, ммге болса да оныц eciri ашык. Акындыкка да кеп 6ijiin, кеп уйренш, баскыштап жету кажет емес сиякты, егер жазу- га аздап икем1 бар екен, ол ертец-ак акын болып uibiFa келедь Б1зде акындардыц Ke6i елеши api узак, opi кеп жа- зады, сезге сараи емес, мейлжше жомарт. Муныц e3i поэ- зияныц кэд1рш кет1ретш кылык. BapiMi3re белгш, пьеса- лар сан рет сынра Tycin сыналып тузелш, Ke6i жарамай- тын болып жатса, елецдер уйкасса, ицеясы тузу болса 6 iTTi, басыла бередь Акындык окай кэсшке айналып кет- кен. Расында, елец жазушылардыц 6api акын емес. Айталык, Мариям Бектембекова эйелдер журналы- ныц редакторы, журналистер институтын 6iTipreH, жина- 162
гындагы датага Караганда влети 1927 жылдан жаза бастаган. Кыскасы, эдебиегп ерте танып тусшген, твор- чествосына жауапты карайды дейтш адам. 03i Казак- стан совет жазушыларынын жай мушес! емес, баскарма мушесь Мариямныц беделше карады ма, болмаса б1зде эйел акындардын аздыгын еске алды ма, эйтеу1р 0теев Ахмет жолдас 1940 жылы Мариямнын влендер жинагын бастырып шыгарды. Кай еленш алсан да мына сыкылды: Ен басында сыпырган уй. Жана салгаи жутынган уй, Айналасына эсер erri, Курылыста тартылгак куй. (Курылыстын сипаты осы ма?) Балбырап т э т уйкыда жаткан денем, Жатарда сергек уйкта булн деген. Куаныш бакыт танин карсы аламыэ, Сагаттын согуында алты деген. (*Э же мнi к куаныш ы».) Осы да влен болып па? Онан opi: вркендеген eHjipicin. > внд1рд1 гой оны куном. Поршын, тормыз, автоматты Dip-6ipiHeH ажыратты. Сигнал, состав, золотники Жетис укты эбден катты. Осылан-осылай кете бередь Осындай влек кергендерь К13 бар ма? Мынау влендер басылып muF\\ туг1л, квр- кем LUbiFapMa деп ауызга алута турмайды. Ал, Оналбаев туралы ауызга алып айтпаса да болар ед1, б1рак ол 3 жылдын 6epi бук1л Казакстан журтшылы- ры окитын «Эдебиет жэне искусство» журналынын бет1н босатпайды. Op6ip саны сайын не 6ip узак «елеш* не 6ip кулаш-кулаш поэмасы басылады. Журнал бетш булд1р1п бара жаткан сон, Оналбаев туралы пшрш1зд1 1939 жы лы «С. К » газетшщ бет1нде айтып ед1к, б1рак журналдын редакторы Есбатыров «Оналбаевты акын емес деу саяси кате» деп, оны коргаштап, онын влендер1н бурынгыдан да квптеп басты, вйткен1 ол журналда icTefui. Оналбаев- тын кай еленш алсан да, i.iin алар ешнзрсеа жок. «Мос кву жолында» атты узак поэмасында кврмеге бара жат кан улгш колхозшыны бермек болтан. Бас геройы Сэ- л1мящ сипатын:
^Kapa e.iTipi 6epiK киген Kepin шсказ кеп банлыкты,— деп бередк CaniM баккан малдыц сипаты былай: Жуш хибек, cyri дэр1, Tepid алтын. eTi mipin. Кантып адал кызмет етпсй, Калан суймес ек'бекп адам, ¥лы несем, партия, ук!мет Осыншама багалаган,— деп, 6ipAi айтып, 6ipre кешедк Поэманыц акырпл жа- рында акын: Аз муздап бояу жагып, Окып журген балаларга Берейш 6ip KiTan жазып,— дейдк Осыидай да соракылык бола ма екен? «Ленннипл жас», «Октябрь балалары» газеы мен «Пионер» журналын окысаныз, талай кунсыз, марнасыз влевдер кездеседк ce6e6i бул баспасез орындары жас таланттарды тэрбиелеу, жаца'жазушы, акын кадрларын журтшылыкка таныту деген i3ri niKipfli устайды да, шы- рарманьщ кундылырымен оншалыкты санаспайды. Ай- талык Жолаушыбай дейтш жас акын: Ойнактаган кек 6ecTi Кулын тапты ак тесть— деп жазады. Еркек 6ecTinin кулын тапканын niM керген! Benrijii акын Дуйсеибек аттьщ сипатын былай бе- редк Жазык тес, кабыргалы, боны нардай. Тар колтык. кец омырау, бура санды. Мумк1н, автор бул — жуйрш, сулу ат емес, жук тар- татын мыкты ат дер. Сонда ондай ат тар колтык бола ма екен? «Жазык тес», «кец омыраудыц», «бойы нардаймен» «бура санныц» уксас марналарынан да к уи т аттыц сипаты коршбейдь Бул суреттемелер: Омырауы eciKTefi Ойыиды eri бесжтей.— дсп келеин батырлар жырЫрдаРЫ мыкты аттыц тулра сын бере алмайды. 164
Мундай укыпсыздыктар, магнасыз свздср. сурет жа- сай алмайтын орынсыз тснеулер кепГегсн акындарымыз- дык влекдершен кездеседь Шыиын айтканда. акындары- мыз влек ж азуды Tiirri окайлатып барады. Bip тук отырса. 6ip влек даны», ею тун отырса. бес жуз жалдык поэма дайын батады. Сталннд1к 6ipititui дэрежелт сыйлык алган Н. Асеев «Маяковский басталды» детей поэмасын терт жыл жа- зыпты. Ол жыл сайьш 6ipep тарауын журналдарга жа- рнялап. эдебиетшиердщ сынына салып. тузепп отырган. Ал б|ЗД1Н акындарымыз влек жазуга атак карамайды. [ терт жылда 6ip поэма тупл. жылына алденеше поэма жазады. Бул асыгушылык эдебиепмЬд! eciperiH факты емес. квп окып. квп 6Liin. eMipii кекшсн зерттеп, ap6ip свзгс. ap6ip nixipre аса укыптылыкпсн карап жазуга ты- рыспайтын жауапсыздыктын белпсГ Акындардыч осын- дай жауапсыздыктарын синап. Горький былай дсген: «Стихов у нас пишется бесконечно много, и, должно быть труд поэта принято считать легким,— а это вредное забл г уждение. В результате такого заблуждения мы имеем бесконечные ленты рифмованных слов, и как правило — эти слова, рассудочные построенные в строки и сторофы. совершенно лишены чувство латного, искреннего слия ния поэта о его темой. Все это потому, что — повторяю еще раз — наши поэ ты мало культурны, слабо вооружены технически, мало учится» (О литературе. 103) Горькнйдщ бул сез| б1здш казак акындарына тура айтылган снякты. Булардан туатин корытинди: акин- дык окай кэсш емес. вте жауапты творчестволык жуяыс. Ел1ктеумен. базар болмаши икемдшпен немесе атсн курастыру тсхннкасын уйренумен ешмм акын бола ал майды; акын бату ушш бойга б1ткен талант керек, та- лантка, косымша бьлш, eMip.ii биту керек. зор укыпты- лык керек. влек жазуды онай клетке айналдирыай. бас ка жанрларымыз сиякты аса кнындыкпен жазылатын, келемше карай емес, макызыиа карап багалайтыи вте жауапты творчестволык жумыска айналдыруымыз керек. ©лен, шыгармалар акыннык атагына карап емес, сапа- сына карап. TeKcepi.iin басылатын болсын. Кунсыз, маг насыз шыгармаларга eui6ip баспасвз белнде орын бер- Meyi керек. 163
Кара eaTipi 6epiK киген Ллматылык слгс моды, деп бередк Сэл1м банкам малдыц сипаты былай: Жуш‘ ж!бек, сут! дэрд Tepici алтын, eTi uiipiH, Кайтып адал кызмет етпей, Калай суймес ек'бект1 адам, ¥лы несем, партия, уюмет Осыншама баралаган,— деп, 6ipfli антып, 6ipre кешедк Поэманын акырры жа- рында акын: Аз муздап бояу жагып, Окып журген балаларра Берейш 6ip KiTan жазып,— дейди Осындай да соракылык бола ма екен? «Лениншш жас», «Октябрь балалары» газет1 мен «Пионер» журналын окысаиыз, талай кунсыз, магнасыз елендер кездеседк ce6e6i бул баспасоз орындары жас таланттарды тэрбиелеу, жацачжазушы, акын кадрларын журтшылыкка таныту деген i3ri ninipAi устайды да, шы- рарманыц кундылырымен оншалыкты санаспайды. Ай- талык Жолаушыбай дейтш жас акын: Ойнактаран кек бесп Кулын тапты ак тесп,— деп жазады. Еркек 6ecTiuin кулын тапканын юм корген! БелгШ акын Дуйсенбек аттын сипатын былай бе- ред1: Жазык тес, кабыргалы, бойы нардай, Тар колтык, кеи омырау, бура санды. Мумкш, автор бул — жуйрш, сулу ат емес, жук тар- татын мыкты ат дер. Сонда ондай ат тар колтык бола ма екен? «Жазык тес», «кен омыраудын», «бойы нардаймен» «бура саннын» уксас магналарынан да кушл аттын сипаты кержбейдь Бул суреттемелер: Омырауы ес)ктей Ойынды eTi беЫктей,— дсп келетш батырлар жырЫндары мыкты аттын тулга- сын бере алмайды. 164
Мундай укыпсыздыктар, ма£насыз сездер, сурет жа- сай алмайтын орынсыз тсн'еулер кеп<еген акындарымыз- дын елендершен кездеседь Шынын айтканда, акындары- мыз елец жазуды TinTi оцайлатып барады. Bip тун отырса, 6ip елец дайын, «да туи отырса, бес жуз жолдык поэма дайын болады. Сталиндш 6ipiHiui дэрежел1 сыйлык алган Н. Асеев «Маяковский басталды» деген поэмасын терт жыл жа- зыпты. Ол жыл сайын 6ipep тарауын журналдарга жа- риялап, одебиетиплердщ сынына салыд, тузетш отырган. Ал б1здщ акындарымыз елец жазуга олай карамайды, терт жылда 6ip поэма тупл, жылына элденеше поэма жазады. Бул асыгушылык эдебиетпзд1 ecipeTin факты емес, кеп окып, кеп бшгт, eMipii кецшен зерттеп, op6ip сезге, op6ip пм рге аса укыптылыцпен карап жазута ты- рыспайтын жауапсыздыктыц белись Акындардыц осын- дай жауапсыздыцтарын сынап, Горький былай деген: «Стихов у нас пишется бесконечно много, и, должно быть труд поэта принято считать легким,— а это вредное забл уждение. В результате такого заблуждения мы имеем бесконечные ленты рифмованных слов, и «ак-правило — эти слова, рассудочные построенные в строки и сторофы, совершенно лишены чувство полного, искрснного слия ния поэта о его темой. Все это потому, что — повторяю еще раз— наши поэ ты мало культурны, слабо вооружены технически, мало учятся» (О литературе, 103) Горькийдщ бул сез1 б1здщ казак акындарына тура айтылган сиякты. Булардан туатын корытынды: акын- дык оцай к а с т емес, ете жауапты творчестволык жуйыс. Елжтеумен, болар болмашы икемджпен немесе елец курастыру техникасыи уйренумен ешк1м акын бола ал- майды; акын болу ушш бойга б1ткен талант керек, та- лантка, косымша 61л1м, ем1рд1 б1лу керек, зор укыпты- лык керек. 0лец жазуды оцай кэстке айналдырмай, бас ка жанрларымыз сиякты аса киындыкпен жазылатын, келемше карай емес, мацызьша карап багалайтын ете жауапты творчестволык жумыска айналдыруымыз керек. влец, шыгармалар акынныц атагына карап емес, сапа- сына карап, тексерьпш басыЛатын болсып. Кунсыз, MaF- насыз шыгармаларга ешб1р баспасез бетшде орын бер- Meyi керек. 165
Совет эдебистЫц непзп творчестволык э а \\с \\ социа л и с т реализм. Социалист реализмшн маша — eMip шындыгын барлык ой-кырымен даму процесшде ете жаркын бейнелеу деген сез. Шындыкты саналуан тар- мактарымен кеншен керсетудеп б1зд|н эдебиетйздщ идеалык epici социалист когамнын ен жогаргы фаза- сына— коммунизмге жетудш улы максаттарымен тыгыз байланысты. Совет акын-жазушыларынын алдына койы- латын непзп талап— floyipiMi3fliii ен озык когамдык кубылыстарын толык камту, заманымыздын элеумегпк жэне рухани бейнесш жасау. Патриотизм, ерлж, опта-. мист1к трагедия, т. б. 6opi де социалист!к е\\пр1м1здщ бу- riHri жэне ертекп максаттарынан тууга тик. Дэуйрге сай керкем образ жасау жалак идеялык де- кларациямсн б1тпейд1, ол акикат керкемджпен, ернпл фантазиямен, революцияшыл романтикамен тыгыз бай ланысты болу керек. Б1здт акындарымыздын б1рталайы шындыкты iuiKi тартыс, кайшылыгымен керсетпсй, Акынжановтын тш- мен айтсак, тек кунгей жагын гана суреттеушш« бар. Осыдан келт, кептеген елендерде кун сайын той, б!рык- гай куттыктау сездерд1 кайталайберушшк басым жата- ды: лирикалык кейшкер 6opiii em6ip кедерпсГз жене береди Шынында, бул жагдай — eMip кубылысын турпа- йы туешгендж болып табылады. Киыншылыксыз em6ip жешс болмайтыны, ерл1к, батырлык дегендерйнз — кар- сы турган аса кауыпты жауды, киындыкты женш шык- кандыктан туатыны бэр1м1зге мэл1м. Ал 6i3fliH акында рымыздын геройлары абыржу, кобалжу, кайгыру деген- fli бьпмейдй Геройдын eMipi, рухани дуниеа динамикада емес, статистикалык тургыдан кершедн Мэселен, Дихан- нын «Мунсыз Мариямы» жаулар агасын бауыздап, журегш сылып алып колына устап турганын кергенде де кабак шытпайды. Жасандылык деп осыны айтамыз. Ге- ройларды, жана адамдарымыздын м1нез-кылыктарын булайша катып калган схемада керсету шындык емес, карикатура болып шьтады. Осындай 6ip факт туралы «Правда» газетжде былай деп жазылды: «Фиксиннш ki- табынын аты — «Дем алые онай», жэне сырты да эдемь ак- Фиксиннщ кез1не кершгеннш 6api унайды, 6api оны кхантады, 6api OFaH сирек кездесет1н MiHci3, кызык бо лып кершедй Ал балыкшыныи нагыз айлалы диверсант- t66
ты, балык сиякты оп-оцай устап алраны жзне баска нэр- селер туралы влети «шабытпен» жазады». Оптимизмд1 терец тусшбеу «ептеген совет авторла- рын киындыкты бурмалаушылыкка апарып соктыруда, олар геройларыныц жолында кездесетш киыншылык- тардыц бэрш шындыктан аулак, жешл жзне мултжаз eTin керсетедь Бул кемшшк Р. Версатскийдщ кейб1р эщчмелершде кездеседь, TinTi Kaftcbi6ip эдеби редактор- ларда да бар касиет, ейткеш мундай редакторлар кол- жазбадан «кзйрылы» шердщ бэрш укыпты турде алып тастап, саналы курееп, кажырлы енбеетч керсетстш жер- лерд1 жымиран култмен, энмен эшекейлейдЫ. HaFbi3 оптимизм, нарыз адамдык кайрат-ж1гер кашан да сол тайталаскан, тартыс устшде Fana жаркын. керше- дь Жазушы адам жаныныц инженера Ендеше ол адам- дардыц iuiKi, сырткЫ дуниесш толык керсетуге тшс. Су- реткерлер1м!здщ eMip KepiHiciH натуралы калпында су- реттей салудан арылатын уакыты жегп. Коп елен, поэма ем1рдщ жаланаш копиясы рана. Бул Социалистке реа лизм б1здерден OMip фактысын бурмаламай, болура тшс- Ti накты жайды корсетуд1 талап етедй М. Горькийдщ се- з!мен айтканда: «Эдебиеттщ мшдет1— шындыкты FaHa корсету емес. Бар нэрсеш рана корсету аз, OHFa .снятый болура MyMKiH нэрсеш умытпау керек. Кубылысты тип- тещйру керек, усак нэрсенщ ©3iH-aK алып, 6ipaif; ете ай- кын усакты алып, улкен жзне типичный eTin шьтару — м1не эдебиеттщ мшдет1 осы»21 Акындарымыздын Ke6i реализмнщ осы кагидасын ту- сшбей жур. Qcipece поэзия yuiiH керкем романтика аса кажет. Ал б1здег1 б!ркатар влек, поэмалар OMip KepiHiciH, адамдарды типтенд1рш берудщ орнына, даяр калпында дерет турде Kouiipe салуда. Сондыктан OMipfli, шындык ты 61лу, оны творчестволык жолмен кайта екшеп, жака поэтикалык шындык туррысынан жырлау кажет. Ол ушш акындык киял, шабыт керек, жака сюжет, жака акындык мэдениет керек. ©лецнщ сырткы формасы, ыррак, уйкас, музыкалы курылыстары жака соз образдары жен1нде !здену сокры кезде TinTi аз. Маяковскийдш, оныц iusKiprrepi Асеевтер- fliH акындык енерлершен уйрене отырып, жака мазмун- 1«Правда», 16. V. 1941. 2 М. Горький о литературе, стр. 323. 1937, Москва. 167
Fa сэйкес жаца влен формаларын табура тиющз. Вул ен манызды творчестволык жумыстыц 6ipi. Барлык елецш он 6ip буынды кара елец немесе жет1 буынды жырмен зымрата беру жеткшказ. Жака акындык мэдениет жа- на мазмунна сойкес ryFan жаца форма аркылы жаса- лады. Романтика туралы 6ip-eKi сез.. Романтикасыз поэзия болмаиды, op6ip лирикалы еленде романтика бар, оны 6i3 еткендег! талантты акын- дар поэзнясынан айкын керем1з. Романтика кашан да болсын поэзняны кулпыртып, жандандырып отырады. Дуниелж эдебиет тарнхында романтика ei<i турлп 6ipi — адамды кайгы, зарлы ум^азджке карай шакыратын кер- тартпашыл романтика,’ cKiHiuici адамныц ум тн , сешмш ж1гер-кайратын алдагы eMipre карай жумсайтын ерилл, революцняшыл романтика. Совет эдебиет! революция- шыл романтиканы макулдайды. Революцняшыл романтика туралы А. Жданов жолдас совет жазушыларыныц 1 съезшдег! сезшдс былай дейдк «Материалист!к 6epin neri3re мыктап суйенетш б!зд!н эдебиетмз yuiiii романтика жат емес, 6ipaK ол жаца типтег! революцняшыл романтика болу керек. Bi3 социа- листж реализм совет керкем эдебиет! мен совет сынынык Heri3ri oflici дейм!з, ал, бул жардай: революцняшыл ро мантизм элебиеттж творчествоныц Heri3ri 6ip бвл!г! бо- лып Kipvre THic деп уктырады, ейткеш партиямыздыц бук!л ©Mipi, жумысшы табынын бук!л eMipi мен Kypeci аса катал< аса саналы практикалык жумысты улы герои- камен. зор перспективалармен байланыстыру болып та- быляды. Бпдш партиямыздыц эркашан к уи т болып келгенлтшн себеб)', ол орасан шкерлжпен ысылган тэж!рибен! зор перспективамен, унем1 wrepi талпынран жтермен, коммуниста колам куру жолындары куреспен 6ipiKTipin отыр. Совет эдебиет! геройларымызды керсе- те 6i.avre TiiicTi, ертецг! кушм!зге кез ж!бере бьлуге тшс- тЬ 1 17-бет). Bi3fliH поэзиямызда Жданов жолдас айткан револю- иияшыл романтика эл! кен epic алган жок. Тайырдыц «Кун т!л каттысы» мен KefiiHri «Кыран туран куншде» адамдарымыздын ерлж, жец!мпаздык ой-сез!м!мен уш- таскаи романтикамен аскактау нэил, эЫрелеу приемы бар. Bipan романтиканы прозасы мен драмасында б!рдей колданган Вабит сиякты саналы творчестволык эдшке 168
айналдырган акындарымыз аз. Абдолла Жумагалиев, Капай Сатыбалдин, Калижан, Касым сиякты Kefl6ip жас акындар елендер iu романтикалык эдкпен жазуFa талая-' танып жур. бул жолда олардын лирикалык мотив, жана акындык опер 1здеу сиякты суйсшерлж жактары болра- нымен, ол u.’ii шын мэшндег! ерплл романтика емес. Kepi- ciHuie, кейде Европаныц дарашыл романтиктершж ке- ленкеа болып шырэды. Мэселен, талантты акын Абдол- ланык елею былай келедк 6ip уакиганы алады да сонын ен карангы туцрыйык жагын Fana ecipin суреттейдк жар- кын жагын бере алмайды. Образдары: кебш, ку бас, бе- йпт, тунг! байдыз, карангы тун. Адамдары жнераз, кай- FbiFa, т^рец oftFa баткан мунды. Абдолланыц ойынша адамдар кашан да болсын Асан- кайрыша ауыр мунга батып, жер бетшде шырайналып, бара жататын сиякты. Мундай романтика социалистж реализмгё кабысатын акындык леб1з емес, жалган ро- мантизмге карай бой ураган леб1з. Бул романтикага елжтеупнлердщ айтатыны: 6i3 баскалар айтпаран мотив- Ti жырлаймыз, 6i3fliH жана niKip айткымыз келедц 6i3 жана образ жасаймыз, 6i3re жол берщдер. Дурыс, жол берелж, сонда терец ой, жана образдарды, жаркын ду- ниеш жырлау аркылы да беруге болмай ма екен? Бул акындар сол кайры элемше деген к у и т образдарын бу- riHri ерлжй адамнын тамаша жайдары бейнесш беруге де неге жумсамайды? Ендеше, акындарымыз романтизм- ге салынудын дурыс жолын табу кервк, eMipre сешммен, шаттык киалмсн, ернлл Ж1'герд]ц куатымен карайтын романтиканы жасауы керек! Сонда рана романтика со циалиста реализмшц 6ip бутары болып кержедь Б1здж казак, поэзиясы — K33ip кец арнага тускен, epiciH кен жайып отырган поэзия. Акындар эЫресе бугш- ri SMipiMiafliH шындырын кецжен камтып жырлауга бет буруы керек. Жана мэдениетпен, бшммен карулана оты- рып, eMipfli танып б1ле отырып, жана дэу1рдщ жаксы адамдарынын образдарын жаркын керсетш жырлаура батыл «ipicy керек. Акындык таланттар, акындык ша- быттар вз орнына, нагыз жемйгп творчестволык жолра жумсалатын болсын. Май-июнь, 1941 жыл.
емгр м е н елЕн, (Касымнщ в.трбаяны, ацындьщ сапары туралы) Жст1мдштен кутылу Даладан асыр салып ойнап Kipin кслген жас бала Касым тунжыраран кескшдк ncii6ipi ексш жыларан у» толы адамдарды керш ан-тац калды. Арасы Акметжан бауырына басып «жеттм калдык.» кой дсп eri.'iin жылай бердй ЖеДм дегсн нс? Неге жылайды булар? Терде бел жайнамазбен жабулы кимылсыз сулык жаткан OKeci не ге тш катпайды?.. Булардыц 6ipfle-6ipin жас бала угы- нып жетпедк QflTeyip, yftiuii, туган бауырлары жылап- ешрегендштен жайсыз 6ip ic болгандыгын ангарса да, 6ipaK ол жылаган жок, айнала жалтактап карап, эршм- nin жузшен моншактап домалаган жаска кезш кадап, томсарып отыра бердг Осы 6ip аянышты шактыц бейне- ciH болашак акын eMip бойы умытпаган. ¥лы Отан c o f h - сы кезшде майданнан aFacbi Акметжанды сарынып жаз- Fan 6ip хатында: «Жыламай карай берд1м ынтамды сап, Кв31ме KepiiiAiHi3 эксме усап»,— дсп oneci Ракымжанныц елiMin еске rycipefli. Ракымжан елгенде Касым бес жаста едк Эке амише (лесе булардыц аз рана малы да жойылып 6irri. Ер жет- кен агалары Ныгыметжан, Акметжан кун керу максаты- мен заводка, калага, жумыска кётедь Туран luemeci Ай- ганшаны теркш журты келш алып кетш, epii<ci3 6ip бай- Fa калыцмалга сатып ж1бередь Экеден ел!, шешеден Ti pi айрылран Касым егей жецге, жамарайындарынын колында кацрырып кала бередь 170
— Детдомга келш тускенше мен!к керген корлырым- нын ece6i жок, эке мен шешенщ куша рында еркелеп ескен баланын арманы не екен? Жет1мджтен калай ку- тылып адам болранымды жаза бастасам, 6ip том ттапкз сыяр едь— деупй ед1 ез eMipi туралы энг1мелескенде. LUemeci Айганша (1888 жылы туран) Касымнын ба- лалык жеДмдйс шадтары туралы кеп энг1мелерд1 еске Tycipin айтады: — Касымнын кеп мшез1 экесше тарткан едь Жарк- тык (epi Ракымжанды айтады.) Ее м1нез шадыр, ез айт- каны болмаса ешюмшн ыркына кенбейт1н 6ip бет, бэсе- ке, егесте намыскер адам едь Намыска тиер ic болса, ол мал-жалжанды, карабасын курбан етуге дайын туратын. Касым тураннан мазасыз болды, жыларанда 6eciKTi сыкырлататын, кыр&ынан кешн ол бездетен шьщты, ерте енбектед1. Октябрьде туран бала келер жылы майда, жет1 ай шамасында журш кетт1. Танертен ерте yfliiui уйыктап жаткапда ол турып алыгг далада уй айнала- сында жападан жэлрыз ойнап журетш, жалрыз сиырдын кара бузауымеи ойнап, ез1мен ез1 болып ынылдап елен айтатын. Кеп балалардын тобына да косылмай, онаша журуд1 унататын. Балалардын урыс-жанжалына жола- майтын. Ауылымызда жамарайын Жакыпбек деген адам жаксы домбыра тартушы ед1, оны бэр1м1з де ынталанып тындайтынбыз. 0з1м де улкендер жок жерде аздап эн салатынмын, «Кыз Ж1бек» сиякты жырларды жатка ай татын ед1м. Ауылда ш1лдехана, айт, той да етш жатады, алтыбакан, кой кузет1нде эн-елендер кеп айтылатыны белг1л1 FOfl. Булардан Касымнын нен1 урып, нен1 кызыга тындаранын б1лмейм1н, эйтеу1р бэрш де естш 61л1п жур- Д1 FOfl... Жарыктык елген сон, Касымнан Tipi айрылып, жы- лап eHipen кете бардым. Менен айрылран-Касымнын кер- меген бейнеД жок. Мейлшше катал, м е т рана емес, ею баласы мен е т келшш де кунде таяктайтын байым*— Оспан шал Касымды ол уйдщ манайына жолатпады. Баламнын халы ауыр деген 6ip сез айтканым ушш, эуел1 маран бала тауып бер деп текшлйп сабаушы едк Арада 6ipep жыл еткен сон, 6ip куш сиыр сауып отырранымда сол турран уШмн|н жакын 6ip адамы, KHiMi жалба-жул- ба, кез1 шанырактай улкен, мойны ыррайдай кылкиган, керден TipiareH аруактай саудыраган кур cyfteri бар К а сымды суйемелдеп алып келдк Баламды^ас салып жы-
лауга, eciit алдында туркан байым жауыз шалдан ко- рыктым, сиырды сауып болып, карацкы’ тускен сои ба- рып жылап-enipen Касымды тамакка тойындырып, она- ша шошалада жасырын устадым. Касым катты ауырып жатты. Ycri-басы арескен котыр ексн, оны май жагып смдед1м. Eni ай легенде Касымды адам катарына кос- тым. BipaK, сыркатынан жазылып, eci KipreciH катал шалдын уйшде жасырынып туруды, Касым twine ар кер- ДЙ Агама барам деп кетш калды. Содан Касымды кеп жылдарга дешн кере алмадым. Аралары жаксы кергетпмен егей жецгелер1 Касымга жылы шырай керсетпеген болу керек. Жокшылык, аш- тык, жалакаштык, ж е т ш к — барлыпл Касымды жаста- йынан иыктап, тнтыгына ж етт ecipreH. Мун мен шер де сол жас кезжде квюрепне байланган аурудыц 6ipi сняк- ты. \"Пршшк салты мешеу кошпел! ауылда, 13 жаска де- ftiii eMipi еткен жет1м жас Касым, козы-кой багып, шеп- отын, су да тасып, жылкы да кайырып, мал да кузетш, тезок те Tepin, кыскасы колынан келген жумыстыц бар- лыгын да icTeft жур1п, сол ауылдан езше KepeKTi суйе- н1ш те табады. Ауылдын эсем эн-куйлер1, елен-жыры, аныз-ертег1лер1, сырнайлы взен1 аккан, самал жел1 ес- кен, кекорай шалпяны, «оккаска бетсгес1 кулпыргап кен дала, жас Касымнын басындагы кайгыны жешлдетер, yMiTTi eMipre кол былгап шакырар ар.ман нысанасынын 6ini—сиякты болады. (Касым 1911 жылы бурынгы Семей губерниясы, Кар- каралы ye3i, TeMipmi болысында (каз!рп Караганды об- лысынын Каркаралы ауданы) Кызыл деген жерде туган. Аманжол Касымнын улы атасыЗБул жерде айналасы корык, тал, ши есетш К азаигап езеи1н1н тарамдары aFa- ды. Онын аягы Токырауын, Кусак, Талды езендер1мен жалгасады. «Конганы ауыл'ымнын Талды-ау дейм1н» — деп Мэдн жырлайтын Талды 03eni до Казангаппен жал- гасып, Арканын Сибирь жак ойпатына кулай агады. Бул алкап 6ipbiHFai”i жазык болмай, таулы, адырлы келед1. Зайсаннын тусынан басталган Сауыр, Тарбагатай, Шын- гыс, Каркаралы таулары 6ipi мен Gipi жалгасып, Арка нын 6 iu k жоны болып отырады. Кызыл, BepiKKapa, Был- кылдак сол таулардын ci.neMi сиякты шагын таулар. Mine, Касымнын e.ni сол Кызылды кыстап, Кояиды жэр- менкес1н1ц улкен жолына жакын Куйген Бекет, Казан- гап бойларын^мз жайланды.
Рас, Касым Казакстаннын баска да кеп жерлерш ке- йш аралады, Баянды, Квкшетауды, Алатау, Сыр, Жайык бойын да жаксы бшедь Алайда, казак даласын суйсше жырласан уакыгта жастайынан туып-вскен Каркаралы- сыныц cypeTTepi Касымнын поэзиясында айрыкша жэр- кын суду елестейдк Сырнай тарткандай тасып аккан взен суы, сылдыраган булактын, шатырлаган найзарай- дын, тунер1п твнген кара булттын, буркыраткан дауыл мен куйыннын, кейде долы, кейде жумсак дала желшщ, жулдызды караквк аспаннык, кулпырран жердщ кубы- лысы мен сырлары бакташы, малшы Касымнын алгаш- кы акындык сеЫмш оятып, канаттандырран сиякты. Ке- fiin жазран «Мен табират бебегЬ атты елецшде: «Жарк-журк eTin журуд!, Нажагайдан уйренгем. Шадыман шат боп кулуд!, Кун мен айдан уйренгем. Тэкэппарлык, ерлцст!, Аскар таудан уйренгем... Мен 6ip жанмын epiKTi Жарысып желмен жупрген. Ашу-кайгы легенд! Кара булттан уйрендш»,— дес£нд1 тегш айтпаран. (Касым ауылда жургенде молдадан мусылманша тшп- кашып окиды. 0те киын болса да зирек, алрыр жас тез хат танып, ез бепмён колына тускен б1рлЬжарым-к1тап- тарды оки бередк — Сол кезде окырандарымнын кайсы 6ipiH битей, эйтеу1р eKi жет1м бала туралы «Муклык— Зарлык» дас- таны ешмде калыпты,— деуип efli Касым 93i. ‘Жиырмасыншы жылдардын басында Касым жацадан ашылран бастауыш мектеп-уе 6ipep жыл окидьк) Мунда революция жацалырын, жана олен жырды алгаш осы мектепте окып танысады. «Оян каррыс тацба басыл- ран» — деп басталатын «Интериационалды» осы мектеп- тен алгаш уйрешп жаттайды. Bip*aK ауыл жершдеп К а сымнын окуы жуйел1 болмайды, себеб! мектеп окуына Касым кун сайын мезгшмен барып катнаса алмайды, екшнйден, мектептщ мурал!мдер1 де Касымнын аз-ак ал^ындары 6LniMi саяз адамдар болады. Олардыцбар 61л- reHi кымызы орта шарын ыдыс сиякты. Касым 6ip карып жутып, Ty6iHe карай отырЫп кал ган да ^ вь Ол окудын
f тэты дэмш татканмен, 6ipaK cinripin жутарлык дария- дай молына кездеспейд|; окудыц молы калада cKenin сс- зедк бiрак, оран калай жетпек? Бар арманы калага ба- рып оку... ГПсындай халде жургеншде (ГЭ23 жилы aFacu Акмет- жан келт Касымды Семейге экелт, каладагы баста- уыш мсктепке тубредк Каланыц т1ршшп, мсктеп eMipi барлыры Касымга жаца 6ip кызык. дуние болып керше- Д1. Ол коп оциды. Кеп уйренедк ойы да, 6miMi де тез еседь Касымнын алгырлыры сондай, алрашкы 6ip жылда ею класты б1рден 6iripin шырады.\\ Акметжанньщ ушнде Семей каласында акып-энцл ар- тистер, сауыккой, енерпаз ж1пттер, жазушы-журналис- тер Ke6ipcK жиналып отырран. Qcipece Эмре, Иса, Майра сеюлд! белпл1 акын-энийлер де, Мукамбеткали Дауыл- баев сиякты жас талапты скрипкеде ойнарыш куйнп- енерпаздар да мезгю-мезпл Акметжанджше келш, эн салып, куй тартып сауык курады. Муктар Эуезов, Сэбит Денентаев та бул уйдщ жш к елт кететш мэжлткор ко- нагы болады. Мше, муньщ барлыры жас Касымга кызы- Fbi таусылмас, кызуы басылмас аса 6ip суйжт! енер, 6i- л1м дуниеа, екшнп 6ip мектеп едк Осы акын-эннп жазу- шылар дуниесшен де акын улп, enereni мол кармады. Домбыраны рана емес, скрипка тартуды да уйрендк 0ci- ресе эдебиетке кумарлык талант та осы 6ip ортада ту- танып. оянады. 'К.аладары театр, кино, ойын-сауык орындары да, мек теп, ютапхана аркылы алран бйгтп де Касымнын кер- кеменерге, поэзияра деген кумарлырын арттыра бередь Енд! ол мектептеп, каладагы жастардык ынта-ж1гермен койылатын сауык-KeuiTepiHiH, спектакльдердт 6‘фтала- йына белсене катнасады. Ойын-сауыкка алгаш аралас- кан кездеп жолдасыныц 6ipi Шэкен AfiMaHOBj — Семейдег1 кез1мде 6ipTa.naii елендер жазган ед1м. Keft6ipi кабырра газетше де басылып журдк «Казак тш » ra3eTiHin баскармасында Сэбит Денентаевка апарып керсеткен б1рл1-жарым елендер1мд1 ол Kici t u i жагынан унатпады. Кайтып баспага усынраным жок. Семейде жу- pin жазган елендер1м 6ip дэптер болатын, онын K©6i жас- тык шакты, жолдас, достар арасындагы эзт-калжындн, комсомолдардьщ упт-урандарын айтатын елендер бола тын. Кейш ол Семей дэптершдеп ©лендер1м жоралды. Жастык шакт^ еске Tycipy ymiii демесен, ол дэптердеп 174 /
елендер1мтн жоралранына «кьшбат казнам efli» — деп екшбеймш де,— дейтш'акын 03i. Свйтш, Касымнын 1930 жылдарга дейш жазран елендершен езшщ уйдеп кол- жазба архивтершде ешкандай дерек сакталмарЗн. Касым Семейде журген уакытында арасынын уйшде онша кеп турактамайды. Агасы Акметжан уйде бар ке- зшде, уйге акын-энш1лер келген кезде Касым унем1 бо- лады да, арасы жок кез1нде бул уйге кеп жоламайды. Ce6e6i Касымды туран шешесшдей жылы кабакпен кар- сы алып, туыстьщ меШр—цррсететш еншм болмайды. Осындай егейлж-п сезген(Дасым, 1924— 1926 жылдары Семей каласындары балалар уй1не тусш окып, тэрбиеле- нед1. Одан кей1н малдэргерл1к техникумына Tycin оки- ды. Осы окуларынын аркасында Касым аз жылдыц йшнде орта дэрежел! мол бшммен каруланады. Орыс т1л1н жаксы 61л1п шырып, сол кездег1 казак эдебиетшщ улплерш кызыга окумен катар, орыс жазушыларынын шырармаларын да еркш TyciHin окуына мумкшдш алады^ Щасым детдомра Tycin, одан кейш техникумде окуы аркылы жет1мдштен кутылады. Экес1 де, жанашыр мей- piMfli анасы да — совет мектеб1 болгандырын акын кей1н жазран кептеген елендершде зор куанышпен eciHe Tyci- pin айтады^ 1948 жылы жазран 6ip елещнде Касым ез SMipiHin алгашкы дэуipi туралы былай дейдг «вм1рге енд!М енбектеп, Шалкалап экем шыкты уйден. Ж е т ш к тардыр жетн ептеп Кабарын жаба туксиген. 0 м1рден ум1Т жок взге, Даланыц терд1м тезегш Экем боп таптыц сол кезде Советтш мешц ез ел1м! Галстук Кызыл мойнымда, Мектепке карай жупрд1м. Колымды тунрыш койдым да Бетш 6ip аштым бшмнш. Сапка да турдым, ту алдым, Келд1 деп мешн кезепм. Экемдей сонда куандык, Советтж MeiiiK ез ел!м1». Акын e3i айткандай ол мектепте эуел1 пионер ката- рында, онан кейш комсомол катарында болып, совет 175
г ( жастарына тэн ком м унист рухта тэрбиеленш, кажырлы курес, ж1герл1 штщ школасынан да етедн Бул, Кысым сиякты бурын панасыз болып, совет мектеб1 аркылы ка- тарта косылран жастардын бэршш басынан ксшкен не- riari eMip жолы едн Бул школа сонымен 6ipre болашак акыннын корам OMipiiifleri орнын да, акындык жолдары epiciH де аныктап бердн Касымныц 1930 жылдардын бас кездершде жазран елецдершен де осы ерекшелж ай- кын банкалып отырады. Алгашкы акындык epicTepi <5эзо жылдардын басында Касым оку 1здеп Алматы каласына келед1. Б1рак колайлы окуга тусе алмайды. Республикалык «Лениншш жас» газетше кызметке ту- сед1. Кейш «Кызыл эскер» газет1не кызметке ауысады. Bip жарынан ез бет1мен оки журш, Касым аз уакыттын шшде газет кызметше тесел1п алады. Шарын макала- лар, очерктер жазуга машыктанады. Сонымен катар осы кезде жазран б!ркатар елендер1 «Лениншш жас». «Кы зыл эскер», «Пионер» газеттершде жарияланад^ц Бул елендер1 совет жастарынын социализм iciHe жан-тэшмен бершген ой-сез1м1н, i3ri талап-тшегш, курестер1н дурыс камтып жырлаган идеясы айкын шырармалар болганы- мен, керкемд1к жарынан элаз едн Отызыншы жылдар- дыц бас кезшде жалпы басылып журген «есеп», «рапорт» елендершщ улг1с1ндег1 нэрселер ед1. Сондыктан да он- дай елецдерш Касым 63i Tipi кезшде eui6ip жннарына енг1збеген жэне 1955 жылры басылып шыккан 6ipiHini томына да толык Kipri3reHiMi3 жок. Осыран карай Ка- сымнын «Семей дэптершдегЬ> елендер1 де кандай дэре- жеде екендМ туралы THicTi корытынды жасаура бо- лар едн Эрине, em6ip адам «шу» дегеннен улкен акын болып шиша коймайды. ¥зак жылдар оку, уйрену, кажырлы ен- бек icTey жолында ecin жетшеды[Л1ше, Касым да оты зыншы жылдардын алгашкы жарЫсында акындырыныц жастык, LUOKipTiK aoyipin басынан кешедТДБул онын, aci- ресе, Орал каласындары творчестволык ем!р1иде айкын байкалады. 1931 жылы Касым Ленинград каласындары Орман шаруашылыры институтына барып туседн Bip жылдай онда окып, денсаулыгы жарамагандыктан оку- 176
ды тастап, Батые Казакстан облысынын орталыты Орал каласына кел1п, сондаты «Екпжд1 курылыс» газетшде кызмет icTeflfli. Bip жылдан кейш 1933 жылы м1ндетт1 эскер кызметше алынып, оны сол Орал каласында етейды Щ ш — 1936 жылдары Оралдаты жана уйымдаскан казак театрында артист болып кызмет ктейдь Mine, осы Оралда болтан кезшде Касымнын акындьщ, энш1л1к, ар- тист1к таланты журтшылыкка танылады^ Касымнын Оралдаты OMipi туралы сол кездеп жакын жолдасынын 6ipi акын Т1леков Жэрдем былай дейдн — Касымнын Оралта келу1 жастардын ортасында ул- кен 6ip ракита болды. 03i акын, музыкалык аспаптар- дын барлытында ойнайтын, api anuii, куйш1 енерпаз, онын журген, отыртан жер1 ыльи думай ойын-сауык ед1. Касымнын осындай eHepi, акындыты, аккеньп, акжаркын м1нез1 эрдайым жастарды ез айналасына уйр1лт1п ала- тын. Ойын-сауыкка, елен-жырга yftip болатын жастар Касымнын сезш, атын ест1п онымен мэжшстес, жолдас болута умтылатын. Мен жакын досынын 6ipi ед1м. Мен де елен жазамын. Оралдаты Кажым Жумалиев те, Тас- тайбеков Куан да, Батыр Кыдырниязов та тэты б1ркатар ж1г1ттер елен жазатын. Б1рак Касым бэр1м1зден де елен- д1 буркыратып мол жазып тастайтын. Ол кезде к1мнен к1мн1н елен1 артык екенш айырып бага берген1м1з жок. Эйтеу1р басымыз косылтанда Касым эркайсымызды сы- найтын. Касымнын б1зден артык 6ip жер1 — ез1н1н жаз- тан елендер1н кеб1не жатка б1лет1н де домбырамен де, скрипкамен де, гармоньмен де косылып айта беретш. Сонда онын елендер1 ерекше керкемд!к куат алатын. Касым газет-журналист1к жумыска да тез теселш, ез1не жуктелген мшдегп жылдам, тиянакты орындай- тын. Ол «Екпжд1 курылыс» баскармасында непзг1 аудар- машы болды, макалаларды, ресми материалдарды орыс- шадан машинката ауызша айтып, (диктовать етш) аударады. Оралда жургенде Касымнын жолдастары, дос- тары кеп болды. Жолдастары арасында Касым еркш сей- леп, олардын iciHae байкалтан кемш1л1ктерд1 жолдасым екен деп мэйменкелемей катты сынта алып отыратын. Мэселен, алпамсадай дэу ж1пт Батыр Кыдырниязовтын жазтан елендер1 Касымга eui6ip унатан емес. Жиналыс- та, бас косылтан жерде Касым Батырдын нашар елен- дер1н ажуалап сынайтын да, сонымен 6ipre «езщ жаксы 177
Ж1Г1ТС1Н» деп кушактасып.достасып журе беретж. Осын- дай турашыл, акжаркын мжезж бьлетж жолдастары Касымды жек кермей, онымен унем! жакын достасып, б!ЕЛУраи бауырдай болып кететж. * 1933 жь:лы 22 жасында Касым мждегп эскер кызме- Tine алындьцЕксулпз де Оралдыц атты полкшде eKi жылдай болта к. Ол кезде Касым тым нэзйс ед1, салт ат- пен узджаз журетж жорыктарра — «ойындарра» жара- магандыктан Касым кебжесе штабта хатшылык (пн- сарьлГк) кызметшде отырып, елец жазуына, ез безмен окуына оныц мумкжд!п мол болды. г1935 жылы эскер кызмет1нен босасымен Касым Орал дыц театр труппасын уйымдастырып, e3i керкем баска- рушысы болды. Одан бурын Орал жастарыныц куилмен клубта, пединститутта Касым баскарып концерттер, са- уык-кештер1н етюзетш^ Енд1 труппара Касым каладагы керкеменерге бей!мДш бар жастарды жинап алып, жаксылап ойын коя бастады.Касымныц театрдарыуйым- дастыру жумыстарына облыстык кэсшиплер одэры мен комсомол комитет! кемек керсетш отырады. Кадыр Кам- зин, Шэюр Оразралнсв, Эмина Оразралиева труппаныц (кешн театрдыц) neri3ri артист!к куштер1 едь Музыка- лык мектептердщ мурал1мдержщ катнасуымем труппа жанында оркестр да курылды. Алгашкы койылран спек- такльд!ц 6ipi «Бул!нш1л!кте» Касым 63i Фурманов ролж- де ойнады. Ол концерттерде Ke6inece ойнап, жеке номер- лер де орындаушы едь кейде xopFa да косылатын. Скрип- камен казак эн-куйлер!н рана емес, орыс, татар эндерж де ойнайтын. Касымныц жолдасы Оразралиев те даусы кушт1 энип, opi скрипканы жаксы тартатын артист едь ^Оралдары театр труппасы тез ecin, аз уакыт шпиле театр болып курылуына Касымныц ецбег! зор боладьЦ Труппаныц койган спектакльдер1мен концерттерше ка зак капа емес, орыс, татарлар да кептеп недель Сондык- тан да Касым e3inin скрипка ойнаудары енерж музыка- лык мектептердеп окытушылардыц кемепмен унем1 жетйшрш, орындайтын репертуарларын молыктырып отырады. Оралдыц мол куйлерж де осы кезде терец уры- нып мецгерёдь Энип, артистер ортасыныц думанды кы- зык, cyfiiKTi творчестволык SMipi мен 6ipre 6ipiH-6ipi кундеу, табына жаксы керу, кайтып керместей жек перу, кызраныш, суй icy, айырылысу снякты жайсыз жактары 178
да болады. Касым, мше, осы ортанын эртурл1 эсер ык- палынан сырт кала алмайды. Б1рде ол cepniHi к у и т жа- лынды акын, журттын cyfiiKTi енерпаз apTHci, ерке cepici болып Kepince, б1рде кейб1р аусар жолдастарынын же- тег1не eprini, дарашылдык ce3iMre бой урады. MapnyFa- мен арасындары махаббат драмасы осындай жагдайда аягы д йырылысумен б1тедП£ Касыммен 1934 жылм таныстым,— дейд1 Марпура Кенжегалиева,— Оразгалиев Шэк1рд1к эйел1 жэне Ну- рыманов Куангалидщ эйел! — екеу1 де маран туыс адам- дар ед1. Шэшр де, Куанрали да шебер скрипкашы, му зыкант адамдар болатын. Екеу1 де Касымныц достары. Ек1 жездемнщ уй1нде Касым жи1 кездесш журш, сол кезде рабфакта окитын меш, театр жумысына аралас- тырfысы келд1. Мен театрга араласпасам да, Касым екеум1здщ арамыз алыстамады. Акын, энип, артист, са- уыккой, ерке Касымды Орал жастарынын 6api де мак- тайтын. Сулу кыз, келшшектердщ- талайы Касымга сырттай ынтык болып, онымен жакын танысуга тырыса- тын. «Ж1гггтцжурт мактаган, кыз жактаран» деп Абай айткандай, мен Касымныц акындык енерпаз таланты ал- дында, acipece аккешл, адал адамгерш1л1г1 алдында шы- дап тура алмадым жэне маран арнап жазран кептеген елекдер1н1ц сикырлы куш1 epiKci3 меш ез1не тартып отыратын. 5ip-6ipiMi3Ai адал кец1лмен сушп еджД Ол кезде жаспын, ерке ед1м. 1штей унатып отырсам да аккешл Касымды эртурл1 куйге салуды кызык Kepin (Кейде сынау yuiin де) эдей1 ашуланушы ед1м. Шакыр- Fan жер1не бармай булданып, жоктан езгеш сылтау ет1п ол келгенде кейде басымды кетермей жатып алатынмын немесе ез1м1здщ уйден баска уйге кет1п калатынмын. Mine осындай халдерде жас баладай алдымда зыр жу- ripin кейде жылаЬ, кейде муцайып барлык тыныштыктан айырылатын. Сол мезг1лдег1 езшщ тынышсыз хал1н, ма ран деген ыкласын тамаша 6ip жаксы елецдер1мен жа- зып тастайтын. Касымныц осындай жайларды, hfhh ез1н1н айнымас достык махаббатын б1лд1р1п жазран елец- дер! кеп ед1. Барлыры да сорыс кез1нде, уй1м1з ертенген- де 6ipre жоралып кетт1. Оныц 6ipiHUJi томына шрген елецдер1 оннан 6ipi ранаД1935 жылдын акыры мен 1936 жылдын басында арамыз алыстады. Оныц артистер ор- тасында, acipece ею жездемнщ уйшде етюзетш кейб1р epci мшездерш унатпай, Касымнан ез!мд1 аулактай бас- 179
тадым. Ол жиналыска тусш катты сыналран кездерде де касында 6ipre бола алмадым. Талай жалынып кел- генде, уйге icipe алмай кетш журдь «Кыраулы терезе», «Кере алмай кайттым ушме» де ген елецдерш осы кыс айларында жазран едй «Юм юна- Л1» елешн 1936 жылы май айында, Оралдан дэл кетер кезшде келга жазып тастап кеткен болатын. Рас, Касымныц маган екпелейт1п жеш де бар. Тым катал бораныма кейш ез1м катты ек1нд!м де. Сорыстан кей1н Алматыда керген1мде Касым — вм!р1мтц кектемш таиымадым-ау! — деп еткенге паз айткандай болды... Касым да, MapnyFa да кейжнеи aFa, карындас сияк- ты 6ip-6ipiH катты сыйласып кетед1. Оралда айырылы- сып, Алматыда кайта кер1скенде Касым: «Сенн» гулдей дндарыцнан, Бакыт нурын керуил ем, Махаббатты жас жанымнан Жырлар жазып 6epymi ем!» — деп сол махаббат акындырына канат б1т!ргенд1г1н жа- сырмайдй^Б1рак Касымнын Орал дэптершдег1 махаббат лирикалары кейде мазмуны, керкемдш шеберл1ктер1 жа- FbinaH 6ip келк1 емес. Акын б1рде айнымас адал достык- ты, жастык сез1мд1 шебер суреттеуге адым жасаса, б1рде турпайы жалан айтып кетедк^вСулудыц сымбатты», «Ка- рай-карай кез1мн1н нуры бпкен», «Суйд1м дед!ц5\\сиякты б1|желid ■ блендер! осындай жалацдыкпен жазыЛТап. ^Махаббат, ер мен эйел арасынын карым-катынасы, адам баласы жаралгалы дуние жуз1 эдебиетшн neri3ri 6ip такырыбы болып келе жатканы белгш. Сондыктан адамдардын табири сез1мдерше арналган Касымныц ма хаббат лирикалары кейб1р турпайылыры жаландыры байкалмай кызык KepiHyi мумкш. Улкен ойшыл акын Султанмахмут жалацаш сулудын су басында отырранын кызыра жырлаймыи деп «Аксэуде» лирикасынык этика- лык, эстетикалык мэнш эларетш алган. MiHe, осындай кей&р элаздштер! Касымныц махаббат лирикаларынан да байкалып отырады} Алайда, Касымныц алгашкы дэу1рдеп шырармала- рында махаббат лиринасы басты такырып емес (бул мо- тивтыц болуы зацды да), соц и али ст дэу1рдщ шынды- рын жырлау негГзв идеялык творчестволык мотив бо лып отырады. Оралда болганында да, онан кейш 1936 180
жылдан 6epri Алматыга келген кездершде де Касым влети кеп жазады. Оралдын «Екгнтй курлыс», Семей- дщ «ЕкпшдЬ газеттерше жэне Алматыдагы «Социалис- TiK Казакстан», «Ленинннл жас», «Казак эдебиетЬ га- aerrepi мен журналдарда онын елендер1 кептеп басыла- ды. Акындык eHepi эл1 калыптаспаран жастыгы, ауыз эдебиет! дэстуршен шыра алмаган элшздшГ байкалып турса да Касым б1рден совет дэу1ршщ ен манызды са- яси, когамдык мэселелерш мол камтып жырлайды. Со вет жастарынын оку, бш м алу, енбек, курлыс майда- нындары ерл!г1, талап-тшегй махаббаты осы тустагы акын поэзиясынын мазмуны болады. Совет Отанынын- куннен-кунге нырайран айбынды куаты, Кызыл Армия- нын жауынгерлш дэстурк батыр ушкыштардын, кажыр- лы альпинистердщ уздш ерлштер) акыннын кызыга жыр- ларан бейнелерс «Ушкыш бодрым келедЬ деген лирика- сында былай дейдк Me.iaip тунык кек аспаи, Сол аспанга жараскан Самолеттей сункармен, Ушкан куспен таласкан, Ушкыш болгым келедП Кеши — дария ойы — аспан Аскар шыкнан боны аскан, Ай, кушмен аспаннык Эз1лдескен, сырласкан, Ушкыш болгым келедП Тас тулектей кореген. Кек койнында тояттап, Шын басында тунеген, Ушкыш болгым келедП (1 том , 50-бет.) Совет жасынын i3ri арманын сыршыл ойга толы, т е бер кестель сулу свз ернектер1мен, сыршыл оймен жет- Ki3in айтады. Егер «Ерлж кандай, ер кандай», «Трактор- шы Тем1рбек», «Назипа», «Жана батыр» сиякты еленде- ршде революциялык дамудын, социалистж курылыстык жещмпаздык сипатын алгаш бастап жырлайтын болса. осы «Ушкыш болгым келед!», «Болат сункар», «Отан ку- зетшде», «Хан тэшрЬ, «Жайык», «Квктем», «Кундей шал- кып кулгешн», «Алма барында», «Колхоз кызына» сияк ты влен лирикаларЪшда совет адамдарынын ерл1гш 181 %
жырлау мотивш терендете тусёдг. «Хан Tsuipi* совет жастарынын жещмпаздырын, совет адамдары женш ал- майтын eiu6ip камал жоктыгын суреттеген романтикалы толFay. Акын б!рде: «Хан TDHipi — жатыр eai уйыктап. Айлы жастап, как керпесш туйыктап, Хабаршысы сулу сагым сыландап, Жеп’п келд1, тым асыгыс буландап. Жайлап жылжып. журд| сагым жаралап, Хан тэжрппн койны-копшын аралап, Кенеттсн. булт 6ip улып, 6ip абалап, Теки жасын — куйды несер сабалап!» деп адам алдына бас имеген тэкэппар таудын тулрасын елестетсе; 6ip де: Аккан алып. танраларлык 6ip мыкты, Жер мен кектш барлык сырын урыпты. Кара жерд1 бауырдайын riainri, Музды, кузды насыбайдай угшть Жерд1 женш, кекке ушып шырыпты, Тубптей кып т у т л е т булытты, Керпедей-ак кекжиегш TypinTi, Куле карап. купит сырын 6i.iinTi,— (1 том, 129— 130-беггер.) деп кан Tonipre шабуыл жасап, таб.ираттын долы куште- pin 03ine барындырып жаткан совет адамдарынын алып кайратты тулрасын елестетеДк Акын шекара кузетш- дег1 кырары совет солдатынын ерл1гж де, империалист^ фашиетж баекыншыларра карсы азаттык уш!н курескен Кытай, Испан енбекиллерйпн ерлжтерш де ардактап жырлайды. Колында канжары мен гитары бар отанын коргаушы эний, api батыр пспанканы суйетш'ш айтады. Касымнык совепчк патриотизм такырыбына арнал- Fan б1ркатар елеидер! 1938 жылы «бмгр сыры» атты жи- нагында жарияланды. Осы жинарымен акын алгашкы дэу1рдег1 творчествосына кортынды жасады. Касым Ал- матыдагы жас талапттардык ортасында жарк е т т , эде- биет журтшылырына езш таныстырады. Дихан Эбипев, Сани Жумагали, Капай Сатылбалдин, Эбу Сэрсембаев, Калижан Бекхожин жэне баска б1ркелк1 жас акындар- дын катарына Касым да келш косылып, сол кездег1 эде- биет сындарында ауызра алына бастаран. Бул алрашкы акындык жолдагы елеул1 адым едь
Оку, i3fleHy жолында Акыннын творчестволык есу жолы ете киын. Акын кеп окып, бш м корын жинау аркасЫнда, кажырлы, уз- джс1з енбек icfey аркасында жэне эдебиет журтшылы- FbiHbiu эд1л сыны аркасында ecin есейедь Касым Семей- де, Оралда болван шактарында yHeMi вз бетшен окиды. Осы тустары казактын белгЫ акын-жазушыларымен ка тар, орыстын жэне дуниежузшк классиктершн ш-ыгар- маларын да окып отырран. 1936— 1937 жылдары Касым Пушкин туралы белил i «Акын ескерткшй», «Акын» де ген елендерш жазран. «0м1р сыры» жинагында Байрон- нын «Чальд Горольд» поэмасынан узшд1 жэне 6ip романс аудармасы, Некрасовтан ек1 еленнщ аудармалары ба- сылран. Б1рак «©Mip сыры» жинагы тутас алганда жэне сол кезде басылып журген елендер1не Караганда Касым поэзиясында эл1 толрау жырдын улг1с1 басым ед1. «0м1р сыры», «Октябрь», «Турмыс толгауы» сиякты шубырт- палы жырлар, сол тустары казак акындарынын кебже ортак дэстур болатын. Ол кезде осы твлрау улг1с1 казак совет поэзиясыньщ келешек даму жолына олкы «жатыи- дырын эдебиет сыны тусшд1р{п айткан емес, кайта ол ул- г1лерд1 мазмунына карап айрыкша мактап жазып жур- д1. Ал, орыстын немесе батыстын классик акындарын аударып, солардын улг1с1нде жазылран Эбд1лдэн1н сю ж е т ' лирикалары сынрэ алынып отырды. Ал, Маяков- скийд1н дэстур1ндег1 Сэбит лирикаларын да баска акын- дар кабылдай коймады. Соидыктан Касымнын алгаш- кы жинарына байланысты акындык есу жолы эл1 тап басып, калыптанбаран едь ЭЫресе, Касым акындык творчестволык сын кермей келген-дП «0м1р сыры» эру макталды да, эр1 сынга да ушырады. Б1рак, улкен ко- рытынды жасалран жок- Мен Касымды 1937 жылдардан жакын бше бастадым. Ен алгаш «Ленинш1л жас» газетшщ баскармасында ма ран Жумагали Саин: — Бул cepi акын,— деп таныстыр- ды. Талдырмаш, ашан келген юшкене Касым жымиып турды да, байкап кер1ндерш1 деп em6ip каразга кара- мастан жатка 6ip-eKi лириками олешн айтып берд1. Со- нын 6ipi эл1 кунге ес!мде —1«Кектем» деген суретт! ли- рикасы. «Акырын жылжып кана кектем келдь Сыкыллы жас ж тттш сэулетайы»,—
деген кекейге конымды акын ce3i Касымныц акындыгын б1рден таныткандай едь Акыннын таланты алдымен сез1мд! селт етк1зет1н ай- кын суретшшгшен таныладьй} Акын да; художник те осы турп>|дан сезбен, 6ipi бояу№н жанды'су'рет сала бнлуге THicTi. Маган Касым б1рден осындай бояуы ашык сурет- ш шпмен айрыкша унады. Б 1здш достырымыздын басы осыдан басталып Kerri. 0pi акын, энип, куйни, сауыккой Касымныц достары, жолдастары мол едь ол кезд’еп жа- кын жолдастарынан Жумарали- Сами, Дихан Эбкпев, Калижан Бекхожин, Абдолла Жумаралиев, Толеутай Акшолаков, Капан Сатыбалдин жэне баскалары б(здщ уйге жш «елетш едп Касым кейде не домбырасын, не скрипкасын 6ipre ала келетш. Эрине, бас коскан жерде эдебиет мэселеа, acipece поэзия жайы Ke6ipeK сез бола- ды foi\"i, KiMHiH ©лен!, KiMHiH поэмасы жаксы, жаман ле- ген пшрлер ортара туседн Онын устше басы косылран акындар ездерппц сонры жазран, олi жарияланбаран елендерш каразра жазуынан окыса, Касым, кебшесе жатка айтушы едн Жатка айткандыктан ба, немесе Касым елендершщ ерекше 6ip керкемдж куштер1 бар ма, afrreyip онын елеш баскалардан,кеб!рек унап, ке- 6ipeK мактау алатын. Касымды «Тэшрдей!» табынып.ал- дына устазындай иш п ерекше 6ip тагзым етш мактау сезд1 Абдолла кеб1рек айтатын жоне баска б!зд1Н сын- дарымыздан Касымды коргаумен болатын. Ал, б \\ з б \\р елец, не 6ip акын туралы кызу айтыска Kipicin кеткенде Касым онша коп араласпай, скрипкасын тартып езшше 6ip штен жан ракатына баткандай жымиып кана оты- ратын. Ол белг!Л1 халык андершен де. «Айман — Шолпан», «Кыз Ж1бек» арияларынан да, Абай андершен де кеп айтып орындайтын. Солардын ш ж де Мэдидщ, Естайдын ондерш езгеше ыкласпен кайта-кайта яй т уш ы едн Энш сырттай суйin айткаи Естайдын 03iH 1939 жылы Алма- тыда кергенде, Касымнын куанышында шек болмады. Ен 6in кимастай жакыны жоралып табылрандай шаттан- ды. Естайдын вз1нен толык энпмесш еспген сон. «Кор- лан» уакигасын драмалык поэма eTin жазбак болды. Поэманын жоспарын. алрашкы 6ip тарауын 6i3nin сыны- мьпга салып. талкылап та алды. влеш, не 6ip поэмасы жайында дэлелдк орынды сынга Касым онша кеп талас- пайтын. « — Э, э, э? Таптын, таптын! Карашы, мына ку-
дын дэл устшен тускенш»,— деп киыннын к1лт1 ашылган- дай куанатын да, сол 6ip езше унаран ойды, немесе уа- KHFa туйшш, 6ip ауыз свзбен кагазына туртш коятын. 1938 жылы май айында Жамбылдын акындык кыз- мет1не 75 жыл толу мерекеа втт1. Осы мервке кез1нде Ка сым Жамбыл туралы макала да жазды, елец де жазды жэне «Жамбыл тойында» атты белгш поэмасын 6ipep кунде-ак жазып шыкты. Казакстаннын белг1л! акын-жа- зушылары, мэдениет, искусство кайраткерлер1 жэне туыскан республикалардан келген конак жазушылар — барлыры Жамбылдын турран колхозына жиналып, ек1 кундей улкен той erri. М1не, сол тойра барран кундер1 Касым поэмасын колма-кол жазып ш ы ры п б1зге окып бердь Поэма эзм-сыны аралас, формасы жен1нен акын- жазушыларра айырыкша унады. Б1рак бул шырарма поэмадан repi онын фрагмент! сиякты едь Сондыктан да эдебиет сыны бул женшде узилдькеплд! сын айткан жок. Жакын жолдас ортасында айткан сындарымызды ест!генле Касым :«Оны сендерден ез1м жаксы бьлемш»,— деп жай сабырмен жауап беретш. Сол себепт! бул шы- рармасын Касым 63i TipiciHfle eiu6ip жинарына енг!зген ем££» ГАлматыра «елгесж Касым 1936— 1941 жылдар ара- сында «Социалиста Казакстан», «Ленинш!л жас» бас- кармаларында, Жазушылар Одарында кызмет icTefli. Бул коллективтерде кызмет icren журш, ол творчество- лык жарынан да, жалпы эдеби теориялык бшмш арт- тыру жарынан да тез ecTi. Ол еленмен катар эртурл! та- кырыпка макала, очерк, фельетон жазды. Бунин эдебиетке де, ез творчествосына да талап-талгамы арта тусть/ 1938 жылы жазран 6ip макаласында жас акындардын аз окитындырын, елеши нашар жазатынын сынай келш: «Олендердщ б!ркатарынын сапасы ете нашар болуы, 6ip- 6ipine ете уксас бола 6epyi, 6ip айтканды кайталап ай- та берушшк, терен идеясы бар керкем шырармалар эл1 де болса аз болып отыррандыты — жас акын-жазушы- ларымыздын бш м дэрежес!н!н кемдтнен... жаксы шы рарма жазу ушш кеп окып, уйрену керек»,— дейдь «Кез келген сез акын ce3i болмайды, кез келген такырып поэ зия такырыбы бола бермейд1»,— дейдц халык поэзиясы мен жазба поэзиясыныц кабысуы туралы 1939 жылы жазран тары 6ip макаласында. Осы сынды каламдас
жолдастарына кандай арнап айтса, езше де сондай та- лап койып, ол оку, уйренудён токталмайды. Касым ете адал, турашыл жэне жакын жолдас, дос- тарына сенпш едь Б1реудщ беделк атасы бар деп жал- тактамайтыи. Ke3i келген жерде шындыкты Kecin айта алатын едк Сол турашылдыгынан жакын жолдастары- нын талайына екпел1 де болатын. 1938 жылы Калижан екеум1зд1к баскаруымызбен он-елендер1н1ц жинапд ба- сылып шыкты. Касым жинактын кемшшктерш жакын жолдасым екен дсп аямастан, катты сынап макала ■ жазды. Поэзия туралы мен1н 6ip макаламда Сэбитт1н «ком- байыннан кунылгаи бидайды», «домнаныц су боп аккан тем1р1ндей» деп бейнелеуш жаналык деп мактаганыма Касым карсы болып,— бидайды балкыган TCMipre тенеу турпайылык, керкемд1к эсер бермейд1 деп улкен Даулы сын айтты. бленшц керкемд1п жешнде сол тустагы ул- кен-Kiuii акындардыц бэр1н де батыл сынайтыи. Олардын жеке 0лендер1н, жеке создер1н бутарлай талдап кызу екп1н мен сын niKipiH айткан мезплде — кур сынаганша жаксы еленд1 езщ жазып, неге улп керсетпейс1н дсген кесе келденен cypayFa, ол улкен максатымызда сол гой деп к1лт токтаушы ед1. Касым бурын сонгы акын-жазушылардып шыгарма- ларын тандап, талгап окитын. Эр к1тапты 6ip окып басты катыра бергемше ©з1м суйетш Пушкин,. Байрон, Абай сиякты мыктылары магап жетед1... Шортамбай снякты мылжын акынды несше кызыгып окисындар деп Кали жан екеум1зд1 сынайтын да. Ютаби акындарга онша мэн бермесе де, ол эннл акындардыц поэ'зиясына кызыга ка- рантын. Акан сершщ махаббат лирикаларындапл ерекше сулулыкты, нэзж жансырын тербете жырлаган: «EpTicm куба талы сешлденш Алдымнан майысып шык бурал даты. Кш,шпын киясында турсак даты Кнгаштап канатымды бурам данл»,— деген сездерш, «ЯОпттш кек семсердщ жуз1 емес пе? Кайрап ап калын жауга сермегендей»,— деген Мэди сездерш акындык шеберл1кке, тапкырлыкка улп ет1п келиретш. ]938— 1939 жылдары «Эдебиет теориясынын мэселе-
1
.iepi» атты кпгабымды жазу уст!нде мынадай киындык- тар^а кездестш. ДуниеЖузшк эдебиетте дамып калып- таскан жанрл'ардыц б1рталайы казак эдебиетшде ал1 тумаган. Поэзиялык жанрдын шшде баллада, ода, сонет, элегия сиякты формалар TinTi жок болып шы'кты. Тео- рияны мысалмен толыктыру ymiH б1ркатар акындардан осы жанрларда елен жазып 6epyiH етшд1м. Сонда Эбдш- Дэдан «Батыр шал» атты сюжетл баллада алдым, Касым мен Жумагали OKeyi ею сонет жазып бердк Калижан Шекспирден 6ip сонет аударды. Касымнын «Алма ба- гында», «Кундей шалкып кулгешн», «Колхоз кызына» ат ты сюжет!, cyperri лирикалары да осындан теорияга мы- сал !здеуге байланысты жазылран болатын. Касымнын «Купыя кыз», Дихампыц «Муцсыз Мариям», Калнжан- ныц «Орман кызы», Жумаралид!н «Кулэнда», Капаннын «Шеиплген жумбак» атты поэмалары осы 6ip мезг!лде жазыла бастады. Bi3 уй1М13ге жиналып бул шырармалар- ды кейде жеке тарауын, кейде жоспарын, кейде тутас алып окып озара талдайтынбыз, бэйгеге баспара усыну- Fa, Жазушылар Одарынын улкен талкылауына салура бола ма деген ыэселеш Kyui бурын шешш алатынбыз. Бул ресми сындардан кебшесе каттырак жэне твор- честволык ici<e б1рталай пайдалы да едь 1939 жылдары Баянауыл, Кекшетауды аралаган мез- г!л!нде Султанмахмут, Мэшхур Жусш, Б!ржанкын бей!т- Tepin де керген-д!. Султанмахмут бейгпшц басында тук бел г! жоктырын катты Куйнбшпен айтып келген едк 1940 жылы майдын 20-да республикалык газет-журналдарда Султанмахмуттын кайтыс болганынын жиырма жылды- рына арнаулы макалалар жазылды. Б!рак, сол кездег! модениет мекемелершде ютейтш кейб1р бассауралаушы жолдастар, Султанмахмуттын устжен арыз бер!п, ол «ес- юнйл акын» деп айыптар такты. Казакстан Орталык пар тия комитет! газет кызметкерлерж, эдебиетш!лерд!, ра- лымдарды жинап кен мэжш с отюзш niKip алысканнан Keiiin Султанмахмут жонждег! газет макалаларын ма- кулдаран едк Касым Султанмахмут туралы балладасын. Mine, осындай жардайларра байланысты жазып, 6i3re окып берген-д!. Касымнын аралап керумен алатын эссрлер!, сез!мде- pi де тез, алгыр болатын. 1938 жылы ноябрь айында де- малыска шырып, Касым екеум1з Москваны, Ленинград™ араладык- Келер жылы жаз айларында Семейде паро-
ходта 6ip топ жазушымен 6ipre болып, Касым жолда Павлодар, Баянаулды аралап, б!раздан кейш БурабаПда демалып жаткан масаи келдй Москва мен Ленингардта бурын талай рет болса да, Касым гажап музенлерд!, тарихи ескерткш1терд1 ерекше акындык сез1ммен кызыга карал, алган acepaepi бойын- ша кыска елецдерш кундел!к дэптерлерше жазып отыр- ды. Леннпградты бурын жаксы б1лет1н Касым жетскш1 болгандай, каланын талай кызык жсрлерше epTin апарып отырды. Мен драмалык тсатрга баррым келсе, Касым кв- 6inece коицертке, опералык театрара баррысы келстш. Мен ecKi ютаптар сататын магазиндсрден керект1 к1тап- тарды ipiKTcn алганда, — «ecKi ютаптардын не Keperi бар, совет баспаларында шыкканын алсан болмай ма?» — деп маган сын айтатын. Брок Гаузь-Эфрон баспасы эдем1леп шыгарган Байрон, Шекспир томдарын кергенде Касым кызыгып, ен болмаса Байроннын 6ip томын берил деп колка салды. — «Eci<i баспаныц штабын саран окуга бол- майды» — деп ез сез1мен 03in токтатып ед1м, кантып к!- тап жайын свз кылмады. Квкшетауда болранында Касым Кекшешц сулу жер- лерш, Окже'тпестй Жумбактасты, Акшокыны, Степняки, Ангалды, Казгородокты, Кекше айналасындары кеп квл- flepai — барлыгын аралап кордн «Мэдениет» колхозында бфнеше кун демалып жаттык- Степняк каласында кала- лык партия KOMHTeTiiiin кызметкер1, aumi-cepi ж1г1т Ti- леубаев Ахметжардан Касым Квкшетаудын б1рталай эн- flepiH ecTin уйрендк «Мэдениет» колхозында Б|ржанды керген, Балуан Шолакпен жолдас болFan Ыскак, Исмайыл деген exi шал бар екен. Exeyi де энпменш бабын келпрш, майын тё- мызып айтатын. dcipece, Б!ржан мен Шолак жайынлагы олардыц кезектес(п айткан эюзмелер! Касым екеум1зд1 кайрам калдырды. Мей б1рталайын жазып алып отыр- дым.. Касым, домбыра тартып, эн салып колхоз жаста- рын айналасына жинап, отмрган жерш думай сауыкка айналдырып ж!бердь Колхоздагы Асантай дейтш шебер куйип шалдык куйлершен Касым б1рталай кунлсрд1 ec Tin, Kefi6ipin жаттап алды. Осы болгаи жердег1 эсерлерш де Касым шагын влецмен жазады. BipaK, ол влендер!н1ц Ko6i жогалган. Касым Бурабайда да он шакты кун жатып, саяхат ку- рып Бурабай такырыбына да б1рталай cyperri влецдер
жазган-ды. Bip куш Касым сура к етт кала жаздады. Курортта таныс 6ip кызбен eKeyi кайыкка Minin 'Окжет- necTi керем1з деп кетть Кун ашык та, ыстык едк Туске т'а- ман аспанда булт турып жел кетер1л1п, лезде Бурабай ке- лшщ бетшде алай-дулей толкын тулай жонелдк Келдш ортасында келе жаткан Касымдар, Mine осы толкынмеп, hfhh ажалмеп узак алысып жагара шыкты. Кыз eciH эзер б1лед'|. Касымнык да eni куп-ку екен. Кайыкты желге карсы айдаудын аркасында аман калыпты. «Бурабай толкындары» атты кунш лирикасы осы жардайра байла- нысты жазылрап едк Кекшешн сулулырына бар жан-тэш- мен кызыккан Касым кайтсем де бурын-сокды Кекшеш жырларан акыпдармен жарыска тусш, олардан асыра 6ip поэма жазам дсген сертпен кайтты. 1939 жылдыц кузшде Касым Райхан деген кызра уй- лендь BipaK CKeyi де Kc.nice алмай, 6ipTe-6ipTe аралары ашылып, алты апдан нейin айырылЫсты. Бул жешнде 6i- реу Касымды, 6ipey Райханды шналайды. Eni жарынан да эртурл1 мшездер болтан uibiFap. Алайда, осы уйлешп, айырылысу жанжалы Жазушылар Одарыпда арнай тал- кыланып, Касымнын атына ауыр сындар айтылды. Тал- кылауда Касымнын экындыры мен адамгершЫк мiiie3i катар с0з болды. Сынаушы жолдастардын кай-кайсысы болсын Касымнын жалындап ecin келе жаткан талаптты акын екенш, бiрак семьясындары омipi талаптты акын бо- йыиа зор Min CKCHflirin айтты. Mine, осындай талкылау- лар тусында Касым б1рде тулап, немесе yafibiMFa салынса да, ксГпн жакын жолдастарынын урындьгруы аркасында ол папдалы сындардаи езже THicTi корытынды жасайтын халге келдь «Мен влместн, елмеспш, Жамандыкка кенбеспж, Жалын ед|.м сенбейтж»,— деп 03iнiн iiiJKi жан сырларын актара aFaT баскан eMip жолына катал сын бере отырып, 6ipaK умпазджке са- лынбайды. «бкжбеймш SMipre Боска келген екем деп, @KineMin Gip кунде Тук GiTipMeft етем деп. Мен еуйемin eMipfli, Кушактаймын жарымдай, Б1рде болам кеа!лдi, Б1рде турман кайгырмай»,—
деген ем1рдеп непзп творчестволык максатын айтады. Жиырма бес жасты артка калдырганша тук бтрм ей кеп кагазды боска шимайларан окшшш де жасырмай езш жана ici<e кайрап салгандай, жана акындык epicKe кул- шына KipiceAi. 1939— 1941 жылдар арасында Касымнын творчество лык ем1ршде елеул1 орлеу flayipi басталады. Муныц басты себептер1 — 1937 — 1938 жылдардагы сыншылдык мезплден кейш казак поэзиясында акындык енерге та- лап-т1лек кушейд1. Бурынгы жыр улг1с1ндег1 карадурс1н толтулардыц орнына орыс поэзиясынын улпсшдеп Абай дэстур1ндсг1 ойлы, машалы керкем поэзиялык шыгарма- лар жасау, 1939 жылгы Казакстан жазушыларыныц II съез1 кетерген басты мшдеттщ 6ipi болатын. Эс1ресе Пушкин, Лермонтов, Маяковский, Байрон, Шевченко шыгармаларын терендей окЫп, олардан казак тш1не ау- дара баст-ауы К,асымпь^1 творчестволык осу жолын анык- тай тусед1. Осы кездерде жазган «Ленин жэне дуние», «Нар тэуекел», «Дауыл», «Кокшетау», «Орамал», Заула- заула Турксиб», «Султанмахмут туралы баллада», «Fa- шык ед1м кайтешн», «Сонет», «Жолдас маршал» снякты акын елендершде кандайлык opicTi ойлар, кандайлык терец ce3i.M куаты, кандайлык етк1р т1л байлыгы, кан дайлык жаналыкты cepnin жатыр?! Бул 1930 жылдардыц орта кезше деш ^казган толгаулардан шоктыпл белек TypFan шыгармалар екснin б1рден танисын. Акынныц В. Ма^овскийден yfipenyi эте жем1ст1. Ка сым Маяковскийдщ огвциакты елен1н L940 жылы ауда- рып, 1941 жылы «Бар дауыспен» деген атпеп жеке жинак етш жариялайды. Бул Маяковскийдщ казак тшнде ец алгаш жинак болып басылуы ед1.'-Акын Маяковскийд1 ау- дарушы Fana емес, (}ныц акындык дэстурш, творчество лык эстетикалык принцип1н мецгеруге батыл адым жа- сайды. Касым Маяковскийге сырттай ел1ктемейд1, осы тустагы кенб!р акындарша он 6ip буынды елецд1 6ip-6ip сезбен эр жолра шашып койып жазатын елжтепш улп- лерге жармаспайды, еленнш iiiiKi мазмунын, акындык мэдениет1н дамыту барытында 1зденедь Мэселен, Касым нын Маяковскийге apnaFan «Акын» дсген лирикасьгн ала- йык: ecxi дуние ecirin те ут ашып Kipreii акын ерк1н ба- сып терге умтылды, кербез эйел сиякты паи дуние оныц бул кылырына булкан-талкан. Акын дуияснщ сырын, му- цын терец угынып, бостандыктыц, жана дуниешц жырын 191
элемге тартты, кудретп пэрмеши акын даусы жер Кула гин тундырды, ескш к те, акындыктын «кудайы» — муча да ecTepi шыгып каша женелдк уйткен! музага ол рашык емес едк Не кыламыз шынында музаны 6i3, Ken акыннан калган ол 6ip кор1 кыз, Муза жазып бермейд! 6i3re елец, 0лен токыр 63iMi3 фабрикамыз... Даусы калды кулакта санкылдаган, Жыры калды журекте жаркылдаган, Жыр керек кой дуниеге жыр, керек кой, Неге гана елед! акын адам?1. Бул 1940 жылы Касымныц жазран аса ipi акындык сезк ол Маяковскийд1н тарихи улылык бейнес1н осы 6ip ша- рын лирикада жетгазш елестете отырып ез1 Маяковский- ше жазура, онын новаторлык, эстетикалык кагидаларын творчестволык жолмен менгеруге кулаш сермейд1. Эрине, Касым еленнщ формасы женшен де катты i3- денген акыннын 6ipi кандай жана форма 1здесе де акын белгш 6ip музыкалы унд1л1кке, жарастыкты шеберлжке келт1р1п беруге тырысады, музыкасыз, лепшз Касымда жана форма кел1п тумайды. Осы кездеп жана формамен жазран exi еленшн екеу! де аударма — «Сулико», жэне «0тед1 кундер» (Шевченкодан) елендер1 болатын. Кеп |'здед1м кабырынды, \"/ Кайгы снмай журекке. Суйген жарык зарлай-зарлай сагынды, Ь.р т1л катшы-ау, Сулико? Ksp.iiM гулд1 бакшадан, Шык соргалап жас тамган. Сол 6ip гутнм сен емеспен, жан еркем, Ил катсаншы-ау, Сулико!..— деген Суликонын текепсш орысшасынан ез1 аударып, музыкасьнсскрипкада ойнап, акын-эшшлер ортасында таратты.’.Элбетте еленн1н форма жаналыгынан repi мун- да музыканын ыррак толкыны жана еленге жан, ажар берш турган сиякты. Ал, 6 тед1 кундер, етед1 тундер, 1 '\\ - * втед| жазым зымырап, Согады дауыл, солады гулдер Саргаяды жапырак. деген он, ceri3 бданды терт жолды елен улпан1Касым казак поэзиясына тунрыш ретшрпзш, кей1н «Дарига, сол 102
кыз» сиякты арнаулы ыузыкасымен жазган елендер1 ар- кылы дамытып калыптастырды. Бул форманы осы кунп казак акындарынын Ke6i пайдаланып жур. Касымныц «Дауыл» елеш де осы кезде 1зденумен жа- зылган. Kefl6ip сыншылар осыдан символизм (здемек болганда Касым езшщ В. В. Куйбышевтан аударганын еске TycipeTiH жэне «Буря это движение самых масс» де ген Лениншн (т. XV. 469) ce3iH жатка келт1ретш. В. Куйбышевтын: «Буря, буря наступает, С него радость мчится к нам»,— деген революцияшыл еленшщ жолдарын Касым: «Дауыл, дауыл келеш, емес алые, Дауыл алып келед1 6ip куаныш!» — деп аударган. Касымнын поэзия жолындагы 1зденуле- pi осындай революцияшыл елендермен де ундесш жат- кан-ды. Касым лирикалы елендер1мен катар «Купия кыз», «Бикеш» атты поэмаларда жазады. BipaK, акыннын поэ- малары лирикалары сиякты эдебиет журтшылыгын то- лык канагаттандырмайды. Эаресе эуелГ «Азгынбаев» де ген атпен жарияланган поэмасы жазушылар ортасында сынга алынды. Акын, Азгынбаевтын Tepic жолга тускен мшез-кулыктарын эжуалай суреттегешмен, сол жагым- сыз кылыктарымен куресупл улгш жастын бейнесш жет- KiaiKTi корсете алмаган. Мундай сындардан Касым кешн THicTi кортынды жасап поэмасын «Бикеш» деп езгертш кайта жендеп жазды. Осы кездеп Касымнын лирикалы елецдержде жалпы совет поэзиясына ортад такырып елеул1 орын алады. Ол социалистж революциянын жещ- ciH, совет халкынын бостандык бакытын, совет елшщ кунненкунп улгайган айбынды куатын да, совет Армия- сы мен жастардык жещмпаздык салтын да, кеменгер Ленинд1 жэне коммунист партиясынын кернек™ кайрат- керлер1 туралы, колхозшылар мен акын-эншьпердщ OMipi туральь— барлыпян да жырлап жазды. Mepefti устем, макс^гы айкын совет адамдарынын кызыкты, салтанат- ты OMipi, эралуан кешл куйлерц рухани дуниесжж бай- лыгы акын жырына канат бЫргендей, ол олпрден Kopin сезгендерш дэл жырлай отырып ез OMipiHin де магналы сырларын актарып- отырады. Адамнын жан дуниесшде 193
болатын эралуан сезйм толкындарын Касым жасырмай, букпелемей ашык айтура тырысады. Алайда, согыска де- ftiHri творчестволык ем1ршде Касым недэу1р шге'рьлесе, б!рак белгш 6ip улкен кортындыга жете алмады. Со- FbicK,a аттанар алдында коштасу репндег1 6ip экг1меле- ршде ол осы кунге дейшг! e3iHin илдеармаларына кенш толмайтындырын, .казак, поэзиясы кандайлык олкы- лыкта болса, сонын жана келш косылFan жас кадршщ 6ipi 63i акындык жолда эл1 жаксы шьтармалар бере алмай аттанып бара жаткандырын айткан едь Бул поэзиялык TBopnccTBOFa аса жауапты карайтын акыннык улкен талрамы болатын. Ол майданга аттанранда да поэзиялык жолдагы бшк максатын алга койып коштас кан-ды. Сотые жылдарынын лирикасы Касым 1941— 45 жылдары ¥лы Отан сорысына катна- сып, баекыншы жаура • карсы колындагы карумен де, каламымен де белсене куресть Сорыска дэл аттанар ал дында акын «Мазасыз музыка», «Армиясы Ленинн1н», «Бейсекештщ бес улы», «Коштасу» сиякты патриоттык елендер!н жазады. Касым эуел1 Киыр Шыгыста 1941 — 1942 жылдары мягаегл эскер кызмет1н етейд1 де, 1943 жылдан 1945 жылга дейш батыстаны co fh c майданында болады. Катарлы солдат болып, мждеттд эскер кызмет!н втеген Касым майдан, жорык жолынын кажырлы курес- тер1н басынан кешед1. Ол эскери бел1мде уг1тш1 де, ойын- сауык бригадасында да акын декламатор, артист болып та icTen, командованиядан мактау алрыс алып отырады. Майданда жауынгерл1к м1ндет1н жаксы аткарран Касым Коммунист партиясыныц мушел1г1не алынады. Сол cofuc майданында жур1п Касым кептеген лири- калы елей жазады. Оныц б1ркатары «Канкуйлы жау», «Отан сорысы туралы жыр», «Уепмде сур шинел1м», «Май майданында», «Подполковник Алпинге», «Март- бек», «Жсшс даусы», «Сен фашистсщ, мен казакпын», «Кызралдак» сиякты елендер1 coFbic ем1рш еурёЪгеуге арналса; «Байкал», «Орал», «Ерт1с», «Сарарка»/«Си- бирь» сиякты лирикалары туган жердщ сыр-сипатын, су- лулык бейнесш суреттеуге арналады. Ал, «Достав кай- д’а журстдер?», «Елге хат», «Еалиге», «Сэбитке», «Есма- 194
рамбетке», «Капанга», «Ёрюн iHiMe», «Агайка» сиякты лириКалары TyFaH елдк дос-жарандарын агайын-туыста- рын caFUHFaH солдаттыц сез1м дуниесш жырлаура ар- налган. Бул елендсршде Касым Совет адамдарынын зу- лым жауга деген ыза-KeriH, туран жерге, Отанга, дос ка деген жалынды махаббатын суреттейдь Акын coFbrc майданындагы жауынгерлж уакиралар- ды, урыс кимылдарын баяндап жатпайды, кебшесе ол совет оолдатынын кажырлы кайратын, моральдык ка- сиетш, сорыста жургендеп сагыныш-куйшштерш сипат- тауга да назар аударады. Рас, coFbic ол1ммен OMipAiH тай-таласкан жерь Совет адамдары зулым баскыншы жауга карсы сурапыл со- рыста не турл1 киыншылыктарды басынан кеплрд!, жа- нын берд1. канын TOKTi. Осындай жардайдагы солдат OMipiHiH Засыпан кешетш эртурл1 халдер, турл1 кещл куйлер1 болатыны даусыз. Акын, солдат басында бола- тын осынрай эртурл1 халдерд1 кейде ж1герл1, кейде сарыныш-мунды куймен жырлайды. Аккешл адал Касым, acipece мЪйданнан жазган хаттарыида, хат елендершде езш щ майдандык eMipiH, iiuKi жан сырларын кек баян- дайды. ©S ewipi аркылы ap6ip солдат бвсында болатын сарыныш куйдерд1 Касым кандай терег^^-ербеп айткан десейшИ , CoFbic кез{Йде Касымнын маган жазран-б1рнеше хат- тары мен eKi елеш бар едк ол влендер де, хаттар да жоралды. Сол коп жазган хаттардын 6ipeyi рана менде сакталыпты. 1942 жылъг 23 февральда жазган хатынд'а былай дейд1: «Kaflipai Есет! Жет1 ай бойы хат-х^бар ала алмай, эбдрн iuiKyca болтан, caFbiHFaH кез1мде ен тунгыш ушкан жыл кусындай кеюрепмд1 кектемдей я&ркыратып сенщ хатын жеттк Сен1ц хатьщды экспедитор алып келгенде тумау тшп, наукастанып жатыр ед1м, рашыктыктан сар- Fafibin, сэры ауру болып жаткан жас сулу «суйген ж«рын келдЫлегенде кандай сертлер едц сенщ хатын Me#i сон- дай cepnpirri. Хатты он кайтара окыган шыгармын. Эр- T5ip apniBiu арасынан cyfliKTi туран o.j|CHin, жер жумары Алматыныц тау-таеы, орманы, aFam-суы, жаркыраган аспаны, достарымныц суйк1мд1 жанардяфы маган кул1м- деп карап туррандай болды. Сол мннуттеп сез1мн1н куш куатын Бетховен сиякты композитор болмаса еишм де. искусствонын кай Typi болса да (музыка болмаса) жет 13* 195
к!з!п бере алмас ед1 дел ойлаймын... поэзия келш айна- лып кайта конганда б1рдене етпесем, каз1р тш м жетпей тур, жетёр M i, наукас бегет болып тур. Ж ас кеудеме уя- лап алран Kapi тумау тынышымды алып жур. Дегенмен, жазылута беттедгм. Кыекасы сешцхатыц маган улы куа- ныш болды... Жалпы халым жаксы. Бул жацтын кысы мынадай: кар баятыда ептеп жауып ед1, каз1р ырымта жок. Ж ш -ж ш катты суык жел болады, ецмешце кек суцпдей кадалады. Жел болмаса, жылы. Ka3ip, жазты- турымныц nci шыра бастады. 03iM тонып кврген емеспш, тек жешлтек журемш деп суык тнпзш алдым. Кеп ха- барды Алматыдан кутсмш, узак eTin хат жаз, адреам мынадай: П П С — 57. 276-шы инженерно-строительный батальон. Аманжолову. Хош, достым, хат, хат, хат жаз! Касым». Жазтан елеш бул хатынан эр! к у п т болатын. «Поэ зия муцын maFbm келетж», жолдасты сатындым дей к елт ©зшщ поэзиясы алыста журсе де кус болып ушып, жалын болып жаркырап жетстш зор сешмш айтады. Осындай ойларын ол Рабдолра, KanaHFa, Ралиге жазган хат олекдершде терешрек айтады. Алыста елдк достарын caFbiHFan журегч, жалынды жырра толгандай, осы хат олендершде де Дныц акыпдыгы ерекше к©зге тусетш едк Немесе: «Жанымды салсам жалынга Жанады-ау деп те сескенбен, Жап-жасыл болган шагымда, Шомылып ертке ескен мен... Нажаганлы кара булт болып, Жанбыр боп жауып erri де». £cFa6flo.nFa», Шыгар. II том, 46-бет.) Туесам де отка, суга тозар емен... Солдаттын еттпндей жаным cipi. • («Елге», сонда, 56-6.) HuFbipaK басамын мен аятымды, Алга устап журепмд!, аянымды, 0з журген жолдарыма келем жазып Сырымлу барлык ем'ф, баянымды... Айтар ей тугаи елдш суй, деп,— тасын, Аяймын, ке’тер тамып ыстык жасын. Мундай хат елендер!нде Касым езЫ н сагынышын, бар лык imKi сырларын калткысыз актарыла баяндаиды. 196 ‘ V*
Осындай терен ойта толы, елге деген жалынды ce3iMiH жырлаган акын жауга деген ыза, кегш де теб1рене тол- гайды: «Сен едщ мен! айырран достарымнан, Орыстын ойран салып орманына Каэакты куеандай ен даласынан»,— (Сонда 80-6.) деп жолдастарын жауды кирата coFyFa шакырады. Касымнык eKi дэптер елек1 орысша-казакша аралас жазылган. Бул елендер! майдандагы солдаттардын жа- уынгерлш eMipiH суреттеуге, немк-фашистершш зулым- дыктарын эшкерелеуге арналган. Акын жалынды, отты, канатты жырларымен эрб!р солдаттарды жауга катал MeflpiMci3 болуга, Отаннын кепн алуга, жешст1 жылдам- датура шакырады. Майдандагы солдаттардын жинал- ран жершде, жиналыстарында К^асым елендерш орысша, казакша, eKi тйлде б1рдей жатка айтып орындап, улкен yriT-насихат жумысын журпздн Keft6ip елендерш ол С С С Р халыктарынын коп таралган эндершш сазымен гармоньра косып орындайтын болтан. Касымнын «Май дан дэптершдеп» елендершш кепшшгш екшип томга ipiKTen беруге улг!ре алмадык. Оны кен зерттеп, келешек- те жариялау ез алдына 6ip лпндет екендт белгш . Сотые кезшде жазылган Касым поэзиясынын бшк 6ip кыркасы, сонымен 6ipre казак совет поэзиясына елеул1 улес болып косылган «Акын елш1 тураяы аныз» атты поэмасы. Поэма эуелшде «Абдолла» деген атпен жазылып жарияланды. Абдолла Жумагалиев (1911— 1943) талантты жас акын, Касымнын жакын досынын 6ipi болатын. влендершде J g p монтов пен Байроннын романтикЭлык поэзиясынын са^ыны бар едк Онын кей- 6ip елендер1 адамнын ерш1л у м т н , дуниет кезген жо-- лаушы немесе мэнп-баки айнымас i3ri арман бейнесшде жырлаганы бзр1м1зге кызык кершетш. Накты eMip шындыгыр сипаттаган елендерш жаксы кабылдап, бул- дыр романтикага бой урган елендерш сынайтынбыз. Касым эрдайым оны: «Б1здщ Байрон» деп еркелетш, акындыгын, адамгерш1л!к мшездерш катты кад1рлеуцй едк Абдолла ¥лы Отан согысынын майданында кесюлес- кен кагш 6ip урыста куш1 басым жаудьщ коршауында калып койып, ерлжпен каза табады. Абдолланьщ жауы- на карсы eMipiHiH актык минутына дейш табанды урыс
салран тамаша ерлж уакирасын газеттерден окьтан К а сым патты TOJiFaHbin поэмасын тез жазып шырэды. Поэмада Касымга тэн аскакты романтика да, жалын аткан акындык шабыт та, керкемдж беннеге толы поэ- зиянын KYfliperri куаты да бар. Айнала ок жаудырып.ерт каптатып келген жаура берьпместен, актык ofli калран- ша ерлжпен урыс салып каза тапкан акын Абдолла ту- ралы прэмада Касым фашистер экелген кыррын coFbic- тын апатын да, сол зулым жаура карсы айырыкша табан- дылыкпен сорыскан совет жауынгершщ танражайып е р л т н дс поэзия тшмен жетюзш бейнелеген. «©Mip гулш жаншып, таптаган», М1ахаббатты «шаш- тан суйреген», баскыншы жендеттерден «жер жшркенш жирылады», «езендер жаура тамшы татырмастай суын алып кашады», «зенб1ректер кек-пн миын туаргендей» з!ршлдейдц «кара толкын орман шашын» снарядтар жулып туаруде, Mauri мекен кел жарасыя тастап; «жар- лар сура сунгуде», жаудыи Отан жер!не ерт салып, ел1м erin жаткан майдан iiuiHeH «булттан атылар нажарай- дай» батыр улкен автоматынан ок жаудырып, гранатын лактырып, ж ау тобына соккы берш, танкысын киратып, ерлжпен урыс салуда. Ызалы кекп совет жауынгер! езш коршаган uyuii басым жау алдында бас иер емес. Онын о ры да 6iTTi, автоматы да тынды, кызыл-жасыл ерт кшн- ген сулулар ойнак салып келе жаткандай, ол омырауын ашып от устаран Прометей сиякты элемге карсы каска- йып турады. Онын кез алдынан сылакдйран сулу жардай, кызыкты ©Mip де, туыстарыда елестеп етш жаткандай. Кандай к у н т романтика десейнп! Акын Абдолланы жаура беркпмей Отан намысын коррап ерлжпен елген ewipiii 6yrinri жас кауымра^улг! етш усынады. Мунын 03i оптимистйк трагедия екендтш де акын умытпайды. Батыр уланнын орасан улы ерлтне суйс'ше- ai де, елiMine кайрырып eninefli де, акын казак поэзия- сында бутан дейш айтылмаран тын акындык енермен coFbicTbin шындырын, совет адамынын ерлж^.тулрасын жаркын елестетедь Сондыктан да бул поэманы coFbic кезшде де, coFbicran кейш де эдебиет журтшыльты, орыстын, казактын акын-жазушыларк аса жогары ба- ралады. Поэма ен алгаш «Социалиста Казахстан» газе- TiHin 1944 жылы 22 майдагы 102 санында жарияланран- да, жазушы F. Mycipenoe — бул майданная есрлген жа- на леп. казак поэзиясында бурын-сонды айтылмаран 18$
жана акындык свз дел багалады («Сои Казахстан- М 11-’. в ими, I'M I жы 'I По»маш ^ да аса ipi шыгарма ексиЫ Н. Тихонов, .Jr Соболев \"V : мчи ч top Ti. C«iirin. Касым сот ыс|Двйда1<ын.о1ть куанышпен катар акындыкЧпорчество’ жолында да \\л - кен жен1ске не болып кайтып ед1. Творчгстммык врлгу жыллары С ,’ ’ Касым Улы Отан сыгы.ч^ ^ iiic m ч ;и < 1 ш сон, 1945 жылы октябрь айынла Длмлтыга кайтып келд1, Ка- симли жаяушылар журтшылыгы айырыкша курметпен v карсы алды ‘ Майланда журш жаэгаи оный б1ртллай eoeiiaepi ж'эне Абдолла туралы пизмасы Касымды вэЫ н эаманлас достарына бвлекше танытып едй Акын-жалу- шыларлын KenuiLniri енл! Касымнын майдан дэптерждег! влсндер1н ынтыга кут1п, кыэыга окып кабылдады. Жазу- шылар Одагынын Kenceciiue кен мэжл1с! шлкырылып, Касымнын бу рыи жария >. л о , с £ ■ ■ ■ j жолдастардын кайчыйсысы болсын. онын акындык epici алдекаРда серп1нл1Шатканлыгы11 толык таныган К им майлан влгндерЫ щет-журналдарга кнптеп бастыру мен катар б1рлен жана вленлер л 1945 жылы Касым ueTjapi 17 влек жа ’ ш екен, онын 7-yi Алматыга i и ен/сонЖк.1 <■ и ш «Алматы». «Сент алма о.тгыкда» сиякты лнрикала рында дел туган жер, всиен каланы сатыныл кушка! ■ к^лын I ■ цшмк см!мд1 шерт*д1 * -Л , ♦
5 Касым 1937 жылдан aFacu Акметжанмен 6ipre Жа- зушыл аngOдa fu берген Городская кешеа 69-шы уйде ту- ратын. Атайданнан кайткан Касымныц акындык ем1р1нде кандайлык жана ppic туатын болса, жеке ем1р1нде де жана туракты семВялык epic басталып едь Ол бурыннан жаксы таныс, 6ip-6ipiMeH сыйлас курбы Сакыпжамалга (Сэпенге) уйлендь Сэпенмен араларындары таныстык ерте, Оралда басталады. Касым езЫ н штей жаксы ке- рет1н сезЫ н жасырмай 6i«aipin 6ipiieuie- елендер де жазган. BipaK, ол кезде Сэпен, турмыска шыккан жас келшшек, езш1н,тату-тэтД семьясынын жарастыгын сак- тап, Касымнын елендетре мэн бермейд». BipaK, Касым, OFaH да ренж1мей С э п е ш сырттай курметтеуш токтат- паган. Касым Сэпенмен косылганнан кейш де, терт жыл- дай aFacbi Акметжанмен 6ipre турды. Бул уй 1934 жылы жазушыларга арналып салынган демалыс уйшщ 6ip бе- лег1 болатын. Айналасы жаз айларында жайкалган бау- бакша, сылдырап аккан Алматы езеш едь Акыннын куш л табигат лирикаларынын б1рталайы осы уйдщ те- HiperiHaeri кунделжД кубылыс, эсерге байланысты жа- зылган-ды. Майданда журген кезшде салкын алып, кемрек ау- руына шалдыккан Касым сол есю#ыркатынан айырып кете алмады. Алайда, ен бойын акындык куат кернеген Касым ез1н:ц ауру-сыркауына карвмастан куннен-кунге жазуын улете 6epe^j. Ол 63i катынаскан Отан «тысы такырыбыман бастап, Совет ^дамдарынын рухани дунис- ciHfleri эралуан сырларды, социалистж ем1рдж кунделж- Ti бейнесш, барлыгында кеншен камтып, елещй буркы- ратып кеп жазады. • — 1946 жылы Касым 26 елей жазган. Сонымен 6ipre бу- ры1?Гы «Бикеш», «Кытай кызы» атты поэмаларын кайта жец^еу устшде отырады. Малшылар eMipineH «Боран» атты поэш!сын жазура Kipicefli. Бул кезде де Касымнын елендер! идеялык м^рмуны жагына^ да, керкемдж ше- берлiri жагынан да, елендж ф ор ^ сы жакта]А«1нан да, эралуа1у|рекшелжтер1мен окушы’’журтшылыоын наза- рцр аударды. «Достар», «TyFan жер», «Май келд!», «С*уыншы женгейдш жыры», «Be6eriMiH Ленпншн», «Атадемия», «Курбыма», «Домбыра», «Дарига, сол к ц ^ , «Астык пен бастык», «Акындар бесжылдыгы», «Долы булт» жэне баска елендер1 Касымнын cofuc кезшдег 200
елендершен де жака леп, жана акындык 1зденумен жа- зылган-ды Осы жана леп, новаторлык 1зденуд1к жолында eui6ip кайталан&айтын Касымнын ернлл, куатты поэзиясы ерек- ше 6ip жоталана кершш, калык окушыларды б1'рден^езТ не баурай алган едк Терек жансырын тербеген ойлы, сырнайлы лирнкаларындагы езгеше 6ip сырлы саз бар eai, эн мен поэзияны туМспрген тутастык байкалатын. Ал арнаулы эшмен жазган «Дарига, сол кыз», «TyFaH жер» сиякты тамаша куйл1 лирикаларында Касымнын кошюзиторлыры айкын танылды. ТСурапыл согьгста, кып-кызыл ерттщ шйнде журсе де, тешз тебрент, дауыл туласа да, жаралы болып, ем1рмен коштасар жерге жетсе де «Дарира, сол кызды» умыт- пайды, есшен шыгармай жоктайды, «Келемш кайтып, влешмд1 айткп. Кайда екен, кайла Дарира, сол кыз?!» — деп Mauri жа£, сенбейтш арманга айналган махаббат куши шертедТд Касым лворчестволык 'киялында толFaгы жетш nic- кен ойлары келгенде каламга epix 6epin, куш тасып, елеши зор шабытпен жаэвтын.' 1946 жылы июнь айында Касым елекдерш керемет жылдам, мол жазгандыры онын колжазба дэптержен толык байкалады. Оннан аса елеши тек сол июнь айында жазыпты. Дэл июньшн 14 куш 4 елен жазыпты. Осы 6ip шабытты мезгыш акын «Кушм тасып барады, куй1м тасып», «Экспромт» атты елекдержде ескерт!п айтады. Kyfti шалкып, елен жыры кешрегж кернегендей творчестволык cepniHi кетер1лген мезгждерж еске тус1ргенде — кен аонамен елендер тасып келш калганда, калам жеспейдьау, нпркж-ай! Осы кез- де ун-тун жок жазып алатын машина болар ма деген арманды да айтушы ед1. Касым еленд1 кейде импрови- зациямен де айтып кететш. BipaK, Иса сиякты тбселген айтыс акыны отырган жерде Касым импровизацияга аяк баспайтын. Жазган елендер1н, кебжесе жатка бжетж Касымнын кейб|'р елендер1, эрине бурынгы дайын тексте- pi де болатын. Онысын жатка айтып шыкканнан кешн ез1 ескертетж. 1947 жылы Касым ара-тура сыркаттанып жатып ка-
лып журдк Осы жылы кызы Дарига туды. Касымнын акындык куй!н, куанышын тасыткан руха'ни куштщ 6ipi ете жаксы керетш Даригасы едк Ец жылы, тэгп акын дык сездерпиц б1рталайы Даригага арналып отырды. Keflin, Дарига сыркаттанып калган мезгмдершде Касым катты жан азабын тарткандай, калыпты жазу, творчест- волык жумысынан токталушы едк Дариганын саулыры, еркелеп ойнап журуц эрдайым Касымды ж ана акындык шабытка ерлеткендей болатын. Сол 1947 жылы Касым оншакты елен жазады жэне — «Б1зд1н дастан» поэмасын жазура Kipicefli. Соньтмен 6ipre Лермонтовтын «Маскарад» атты драмалы поэмасын аударады жэне А . Твардовскийд1к «Василий Теркин» поэмасын аударура Kipicefli. 1948 жылы Касым 31 елец жазады. .> -^'CoFbic кезшде жэне сорыстан Keflmri жазган тацдама- лы елендер жинагы «Дауыл» деген атпен басылып шык- ты. Касымнын газет-журналдарда жарияланран жэне «Дауыл» жинарына KipreH, елендер! казак поэзиясында ipi жацалык едь Касым езшщ жалынды ерипл поэзия- сынын лебш, езш дж акындык мэдениетш журтшы- лыкка таныта-.келдЬ) Сонымен 6ipre Касымнын кейб!р елендерi мазмуны жагынан элоз едк Касымнын поэзня- сындагы эдебиет табыс пен кемшшктерд1 сыиап, керсе- Tin отырды. « С о ц и а л и с т К%#акстан» газетппц бетшде акын Э . Тэж1баев Касым поэзиясынын ерекшелжтерш жоиары багалай келш, оны тутас алганда «Дауылды жырлар» деп атады. Б1здщ баска басты акын-жазушы- ларымыз да Касым поэзиясына осы туррыдан бара бердк Эдебнетке сорыстан кейш к елт косылран: Сырбай Мэу- ленов, Тахауи Актанов, Тэкен Эл1мкулов, Куандык Шан- рытпаев, Рафу Кайырбеков, Садыкбек Адамбеков сиякты жана толкын акыи-жазушылар да Касым поэзиясын те рец y'FHHFaH акынныц жакын достары едь ByriHri поэ зия туралы кеп энг1мелер1м1здт б1ршде мен эр акыннын ез epeKinefliri, ез орны туралы сонын iiuiHfle Касымнын да акындыры туралы сындарымды таратып айтканымда Касым дауласып: — Саран казактын барлык акыны жаксы, адамнын бес саусагы б1рдей емес кой! М е н т елендер1мнт фило- софиялык мэшн Э бд т д э жаксы тусшедк ал Сырбай поэзиямныц нэзж жанын уккан,— дедк. Kefi6ip музыкалы елендерiH нотага тус1рмей келген еюшиги айтканымда 202
Касым ажарлы кесюнмен — ол эн-елендершд1 талантты жас акын Гафу жатка бшедь жогалта коймас,— дедк Касым поэзиясы тешрепнде сындар мен айтыстар ол кайтыс болганга дешн токталмаганы эдебиет журтшы- лыгына белгш . Булай болуы табиги закды да. Ерекше талантты.новатор акыннык шырармалары езше дос оку- шыны каншалык кеп табатын болса, сонымен 6ipre кызранышты сез1мдердщ, дау-айтыс тудырарлык. ойлар- дын epicTeyiHe де туртю болып отыратыны ту&шкть Касым елендер1 осы тустарда орыс тш не де аударылып шыга бастады. Б1ркатар тандамалы елендер1 «Гроза» деген атпен (Д . Снегин аударган) 1946 жылы жэне «Сти хи» деген атпен 1949 жылы жеке кыап болып жариялан- ды. Онан сон орыс тшнде шыккан казак поэзиясынык жннактарында да Касым елендер1 елеул: орын алып отырды. Касымнын лирикаларын, acipece, «Байкал» елеш мен «Акын ел1м1 туралы аныз» поэмасын орыстыц эде биет -Журтшылыры да жогары баFaлады. '] Аударма, Касымнын neri3ri творчестволык жумысы- ныц 6ip саласы.‘ Орыс тш н еркш бшетш Касым Пушкин елекдерш 1948— 1949 жылдары аса укыптылыкпен аудар- ды. «Чаадаевке», «Еркшдш» атты ел’ецдер1 Касым аудар- масы аркылы казак- тшнде кек тарады. Пушкиннш «Полтава» поэмасын да 1948 жылы толык'аударып аяк- тады. Касымнын суйсше^ударран -жэне одан эруакыт творчестволык улг1 алые, отырран суй!кт1 акыны М . Ю . Лермонтов. «Туткын», «Акын ажалы», «Канжар», «Теректш сыйы», «Желкен» снякты Лермонтовтын тама- ша лирикаларын Касым казак тш нде лайыкты т1л тауып шебер аудара 61л д 1. Касым Лермонтовты аударушы рана емес, оны езше акындык устаз деп те санаушы едн Лермонтовка тэн аскакты романтика, жалынды пафос, терец сырлы бейнелеу, тэккаппарлык, батылдык сез1м куйлер1 Касым поэзиясынан да байкалып отырады. Куш- Ti дауылды, туларан толкыиды, кыран кусты, ажалдан корыкпаран epuiui жанды сипаттагап жырлары Касым нын ез1нд1к акындык ерекшел1г1 болумен 6ipre Лер- монтовпен ундеспгш де байкататын. Абдолланын алып ерлшпен Kypeci, елер шагында ем1рмен коштасутары Мцыридын жан сырларын да еске тушргендей. Эрине. Касым Лермонтовка жалан елштеунл емес, орынды твор честволык жолмен уйренуий, бул акыннык Mini емес, дурыс занды есу жолы
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356
- 357
- 358
- 359
- 360
- 361
- 362
- 363
- 364
- 365
- 366
- 367
- 368
- 369
- 370
- 371
- 372
- 373
- 374
- 375
