Исмайлов Е. Сын мен шығарма

ушу сапарына байланысты аспан элем!н!н, табират ку- былысынын (боран, дауыл, усю рж аяз) сипаттарын бе- редь Мвлд!реп жасыл дала, тынык аспан, Айкасып эсемденш кушактаскан, Торланып TOFafl жактан тумаи-сарым. Эл1 тур ж1бек торы бузылмастан. Салкын леп, акырындап соккан жел1, Кызыл ту электрмен жымындаскан1. Кнлбеген кек койнында, кек жасыл кус. Коштасып 8Tin жатыр колхозды елге. Туган жер, бурак катып Ед1л калды, Кол кездей кершед!, тещз тенге.,.2 Табират дуниесшщ жайдары кешлд! керш, адамды MefipiMfli кушарына алгандай жарастык бейнеамен ел- естейдь BipaK, самолет жолында табират дуниеа унем1 квн1лд1, ажарлы емес; ол кейде адамра, ушкышка кар- сы каЬарын тегед1, ежелден «адам алдына бас имеймш» деп келе жаткан табираттьщ долы, асау куштер1 тума- нын Tycipin, бултын каптатып, боранын уйткытып, даулын соктырып, аязын усшртш катты карсылык жа- сайды. ... Карангы коршбейд] айналасы, Осы деп, ушып келед жни шамасы, Булт шайкап тенселед1 «АНТ-25», Таласып тагы куштш тайталасы. Сыкырлап сарат отпей самолетке. Муз сакал пайда болды. кырау — шашы... Муз катып зйнегше жапты кезш Керместей мунар басты летчик ОЗШ...8 Эрине, 6i3 самолетик ушуына бегет болран табират- тын долы бейнесш акын толык жетюзш, керкемдж ше- miMiH тауып суреттед! деген шюрден аулакпыз. Мунда болтан фактыны дэл елестету байкалады. ¥шып келе жаткан самолет айсыз, куназ, жулдызсыз кап-ка- paHFbi тунде боран сорып, бултпен булт уштасып, алай- тулей болып жаткан 6ip жерлерге кез болады; TinTi компостар штемей, журер бет кай жакта екенш айыру киынра согады. Оньщ успне самолетик кана- 1 А с к а р . Сталиндж маршрут, 1938 ж. 2 Сонда, 6-бет. а Сонда, 30-бет. 254

тына муз катып, мотордын айналуы элЫрей бастайды. Бул ец кауыпты кезендер. Акын, MiHe осындай ец киын кауыпты уакытта асыкпай абыржымай мыкты сешм, кажырлы кайратпен бултты, туманды жарып ш ы р ы п , жол оала б1лген Чкалов, Беляков, • Байдуков сынды ушкыштардын ерлж эракепн, ж!герл1 ой сез1мш жыр- лайды. Поэмада акынныц лнрикалы mnFay, лирикалы шал- ку, туйдектеу ретшде совет Отаныньщ мактан етерлж ерлжтерш куанышты сез1ммеи жырлаган жерлер1 бар. Поэма осындай corn , угымды жактары бола турса да идеялык, керкемдж туйпндермен аякталмаран. Му- ныц iieri3ri ооемшшп, самолеттщ жалпы ушу уакирасы- нын i3iHen uibiFa алмауы (хроникалы болуы), болран yaKHFaiibi бастан-ая'К т1збектеп айта беру поэзиянын мш- детше жатпайды, акын осы улы ерлж сапарды. жыр- лаудын тушнш таба 6uiyi керек едк Челюскин жорыгы туралы С . Муканов уакигасын Ак аю айналасына жи- нактап курып, табираттыц долы куаймен куресу идеясын керкем жырлаудыц кштж таба быген. Барлык уакираны Ак аюдын табири ойы, ceaiMi аркылы берген. Т. Жарокоз «Кун тш катты» поэмасында acnaHFa, бижке шыркап ушкан советт1д данкты ер ушк,ыштарын кунмен т1лдесть редк Иса Байзаков езшщ «Он 6ip тун, он 6ip кун» поэма­ сында ушкыш эйелдерд1 н ерл!гш тайгадары адасу аркы­ лы керсетпек болран. Mine, булай жырлау— шындыкты творчестволык жолмен i3aenin жырлау болып табылады. Аскарда осы !здену жетлейдк Болтан фактыны елец очер- шмен баяндап ете шыккан. ©те-мете акын Муз тещзшен, солтустж полюстен конбай ушудык философиялык туйш- дерш беруге eui6ip назар аудармаган, жалан. уггт ц-ау- мгарында калып койран . Ерлж такырыбына, колхоз совхоз такырыбына, се- мьялык такырыпка жазылран немесе толгау туршдеП поэмаларынын Ke6i Аскар творчествосында елеул1 орын ала алмайды, ол каншама кептеген поэмалдр жазса да, поэзияныц эпикалы саласын, поэма жазуды мецгере ал- FaH жок. Аскар поэмаларындары Heri3ri кемшшктер кайсы- сы? Аскар поэмаларында накты сюжет, занды шебер композиция болмайды, оньщ шырармалары Ke6iHe

схемалы, кисынсыз уакиралардын, хроникалардын неп- зшде жазылады. Онан сон Аскар поэмаларында адам образдары жа- салмайды, адамдардын мшез1, жан ce3iMi дегенд1 бер- мейдк берсе де усНрт керсетедь Осы Toyip жагынан этап еткен поэмалардын езшде де накты дараланран адам образдары кершбейдь тек адам eMipiue байла- нысты сырткы эрекет cypenepi рана бержген. Поэзия унпн eMip шындырын KeiepiHKi леплен (па- фоспен), романтикалы ажармен 6epyi аса кажет. Ocipe- се, поэмаларда акыннын eMip туралы ойлары шарык- таган канатты, отты сез1мдермен берш п отыру шарт емес пе? Осы туррыдан алып караранда, Аскар поэма­ ларында шындыкты кетержш бейнеде, соц иалист ре­ ализм мен революцияшыл романтиканы уштастыру не- пзшде алып керсету аз, дэлме-дэл кепйрме, натурализм шенбершен аса алмайтын жалан суретшшк басым жатады. Акындык киял, шалкып тасып отыру, роман­ тикалы аскактау эдштер Аскарда сирек кездеседь Орыс классиктержен Пушкин, Лермонтов, Некрасов Маяковскийлердщ поэма жазу мэдениетжен уйренген- fliri, оиыц поэмаларынан кержбейдь Осыдан келш акыннын тж кедейлт, ой саяздыры байкалып отырады. Осы niKipjiepiMi3 дэлелд1 болуы ушш жопе поэманы буркыратып кеп жазран акындарымызга тон ортак кемшЫктерд1 аныктау уипн де Аскардын 6ipHeuie car­ d s поэмасына кыскаша токталып, шолып сын берейж. «Бакыг ю лл » поэмасы 1933 жылы екп1нд1 колхоз- шылардын съез1не арнап жазылып, жене к1тап болып басылра'н. Онан кейжп жинактарынын 6ip катарында поэма кайта-кайта басылып келедь Поэмада — Квктем уакыты келд1, колхозшылар егжге каксы дайындалды ма дсген сурау койып, акын колхозшылардын патша ук1мет1, хан билеген замандагы суррылт eMipin елесте- Tin, сол тунекте туншыруга калганда Октябрь таны атып, халык бостандык алганын, бай-кулактарды жо- йып, колхоз болып жана бакытты заман ориаганын, колхоз шаруашылыгындары укыпсыздык пен екшиш, саналы енбект! салыстырып жырлап, бакыт к й т кол- хоздын улг1лi жумысында екен1н айтады, малды кутш, квл1к сайманды сайлап, eric науканын жаксы етюзуге шакырды. Рас поэманын ез Aayipi ушш yriTTiK мэш бол- рандыры сезаз. 25в

Алайда муны социалистк шыядыкты колхоздагы ул- г ш адамдардын образын керкемдк шешгммен керсеткен поэма деуге болм'айды, поэмада алдымен колхоз ем1ршщ накты шындык бейнеа 1кержбейд1. Атам заманры тарих- тан бастап, 1933 жылра 6ip-aK кел1п токтаган схемалы б1рдеме. Поэмада сюжет жок, акын колхоздары жагым- ды, жапямсыз адамдардын сипатын, олардык ic k дэл, накты суреттемейд1. Жел1п-жортып ат уел, олак турде шолып айтып ете шырады. Мэселен, социалистк Казак- стан бейнесгн былай керсетпек болады. «Нлс|3 жерд1 ел басты, Кенс1з жерд1 кен басты. Караганды какырса Какырыгы тас кем1р. Карсакпайын тук1рсе, keMipiaren жез TCMip. Риддерш жетелсе Алтын, KVMic козралар. Емб! нефтщ тушюрсе Май атады соргалап»1. Алдымен осы «суреттщ» 03i акын атынан айтылмай- тын жалан сездер лзбегн Аскардын ез свз1мен айтсак- поэзия тулл, жай сезд1н «какырыгы» мен «TyKipiri» К а­ раганды, Карсакпайларды, Риддерлерд1 какалтып, жо- телт1п, тук1рт1п, туншртш кою барып турран турпайылык емес пе? Ел]‘.\\изд1н дариядай шалкып тасып жаткан алып енеркэст орындары туралы жалган сурет болып шыкпай ма? «Поэманы» Аскар тацдамал'ы шырармаларыныц ка- тарыиа 1946 жылы жендеместен кайта бастырып iubiFa- рып, бурынры кател1г|н терендете тускен2. Аскардын «Каскелен» атты поэмасында (1934 жылы басылган) Каскелен колхозынын калай уйымдасканы ту- . рады Жантоке деген карттын энг1мес1 айтылады. Бурын байлар билеген жерд1 енд1 колхоз иемдент, егш салып, малый ecipin отырранын баяндайды, акын касына Жан- токеш ертш кырман басын аралайды, erin орагын керш куанады, кешке таман колхозшылар жиналысы болып, онда Жантеке сез сейлеп малды журттан ерекше жаксы кутт ecipreiik мактан етедк Скан колхозшылар да ау- даннан келген уэк1л де (эрине акын да) сен т, Жантекен1 1А ск а р . «Бакыт К1лт1» К. М, Б„ 1933 ж., 6-бет. 2 А с к а р. Тандамалы шыгармалары, 1946 ж., 49— 70 бет. 257

екпйш малшылар слетше делегат кып сайлайды, акы- рында акын Жантекенщ уйшде конак болып, кайтады. Акын колхоздагы Жантекеден баска екпшдьден 6ip eni адамды, жалкау, бай-кулактардан 6ip eni адамды этап етш, колхоз ш ш деп тартысты керсетпек болады, 6ipaK поэмада колхоздьщ iuiKi OMipiniH накты сипаты! жеке адамдардын образы берьлмеген, 6api схемалы, манызсыз кургак соз болады да отырады. Поэмада бас кейшкер eTin керсетпек болтаны Жантеке. Б1рак, Жан- текешц накты колхозбен байланысты ici, енбеп керш- бейдь акын кебжесе OFaH ecxi eMip мен жана eMip ту- ралы узак баяндама сейлетедь Сейтш, акын бастан-аяк Жантекеш мылжындатып сейлетш, сезден баска тук ктемейтш нагыз— мактаншак адам етш шыгарады. Колхоз жиналысында малшылар съезже KiMfli сайлай- мыз дегенде Жантеке 63i баргысы келш былай дейдп «Бныл кеткен елден еркек, . Ектид1 атым шыкты белек... 1степ журдш оэрш де нык- Берген ыалды багыл, куту, Оны ecipin, устал, жуту Маган сундег, маран пары] (?) Уларникпж сонда нагыз»1. Жиналган колхозшылар онык осы сезже Сенш — ойбай ендеше съезге делегат Жантекец барсын деп кау- лы шыгарды. Жантекеннж колхозда бар 6iTipreHi жал- р ы з сиырын ecipin багуы гана, ал, колхоздьщ когамдык малый багып ecipreni, немесе eriH жумысына араласка- ны туралы тук айтылмайды; поэмада Жантеке ектнд1- ден Kepi жумыс ктемей кур езш-ез1 кетерт мактанга салынып, атка Minin карап журген кейб'ф пысык белсен- д1ге уксайды. Осыдан келт, бул поэмада такырыбы ду- рыс болганымен керкемдж манызы жок, шындыкты туйждсп 6epyi жетпеген кунсыз шыгарма болып шыккан. Аскардык «Кузетте» поэмасы 1934-жылы жазылып, жекс щтап болып шыкты, кейш барлык жинактарында канта басылып жур. Поэмада Ыскак дсген комсомол совхоздын 6ip гуртшш малый — сиырларын кузетт ту- рып, тунде уйктап калады да, сиырлары тауга карай 1 А с к а р . «Каскелек». 1934 ж., 83— 84-бет, 258

uibiFbin кетедй 6ipaK бул жайды гурт бастыгы сэры жГ riT сезш калып, сиырларды кайырып экеледц уйктап- калган Ыскакты оятып катты уялтады. Ыскак осыдан тузелш екшнд1 малшылар катарына косылып, Майтебе совхозынын слетше катынасады. TaFbi 6ip кун1 Ыскак тунг1 «узетте (эрине бул жолы ол уйктамайды) андып келген урыны сезш калып, уры exeyi тебелеседй уры му- ны канжар салы.п ауыр жаралайды, Ыскак оны таспен урып калжыратады. Мал иес1з калып сиырлар тау>а ка­ рай кете бастаганда гурт бастыгы оянып, малдарды аман алып калады. Жаумен акыргы рет алысып елгел1 жаткан Ыскакты тауып, урыны устап, соттайды. Мунда Аскар совхоз eniipiH 6ip кыдыру накты суреттемек бол- FaH жэне тунп мал кузеДмен байланысты табигат керЬ HiciHin сипаттары нанымды бермедь Алайда акын сов- хоздыц у л гш , екпшд1 малшысы Ыскактын жагымды образын дурыс керсете алмаган. Оныц вз1 мал кузетнн- ci бола отырып уйктап калады, ол кылыгы комсомол жи- налысында айтылып, катеа бетше басылып, тузеу шара- сы колданылмайды. Exi рет малды аман алып калган белпаз сэры ж1пт. Ыскактын бар ерлiri — урымен те- белесДру. BipaK ол тебелесте Ыскак тары жеюлш кала­ ды; Гурт бастыгы келш айырып алмаса Ыскак елетш ед1 де жэне малдын кеб! тауга шыгып кетш не кыры- латын, не каскырга жем болатын едь Сонда совхоздын алдынгы катарлы малшысы боларлыктай Ыскакта кан- дай ic, эрекет бар? Акын оны кур мактай бередь Акын жаудын канжа- рына нэдэунр токталады, 6ipaK канжар энпмеа жалпы поэзия дуниесЫде жаналык емес, классикалы поэзияда атам заманнан 6epi сан айтылып, тозыгы жеткен энп- ме, оны ете орынды, тын сюжеттж мотивпен киыстырып беру керек болады. Дэл Ыскак пен урынын арасына канжар уакигасы онша конып турган жок. Сейтш, бул поэмада совхоз eMipiHiH сырт Kepinici бар да, iiiiKi пак­ ты енбек eMipi, адамиын эрекет1 бершмеген. Аскардын «Уборщица» атты поэмасы 1935 жылы Челюскиннплер жорыпд такырыбына арналып жазыл- ган. СюжетГ жагынан да, адамдардын ici-эрекетш су- реттеу1 жагынан да, бул поэма кунсыз екен1н кез1нде айткамыз.1 1 Е. Ы с м а и л о в. «Бэйп алган поэмалар туралы», «Эдеби майданы». 2-6, 1936 ж. 2S9

Поэманын непзп к емш ш п — акын дуние жузш тацралдырран улы эпопеянын бейнесш, сол улы жорык- ты бастаушы адамдардын ул гш iciH, ерлМн жырлауды Heri3ri творчестволык нысана eiin алмагандыры; оныц орнына акын кеме апатка ушыраганда уборщицаныц корыкканын, езше жаксы орын 6cpin, самолетке Minri- 3in ушырранда куанранын, Москвада калган ит1 мен мысырын caFbiHbm камыккандыктарын суреттемек бо­ лып, ете усактап кетедь Челюскин жорырына катынасып Солтустж муз тещ- 3iH зерттеген данкы ралымдардыц ойы мен максаты Аскар суреттегендей уборщицаныц ойынан элдекайда жогары, терец болатын; ец зор максат— адам баласы- на мэцп барынбай келген Солтустж муз тещзш барлык жаратылыс куб1.1лысы жарынан кен зерттеп, совет елр Hill киырдагы байтак жер шегше байланысты жол ашу, табираттыц долы куипн совет адамына барындырып, KeperiHe жарату сиякты улы максаттарды алга койран болатын. Социалистж реализм эд1с1мен каруланган жа- зушы Челюскин жорырыныц зор максаты мен идеясын осылай терец Tycinin, оныц адамдарыныц киындыкты жешп рылымда, ецбекте дуниежузшк жацалыктар аш- кан уздж касиеттерш жырлар едг Аскар улы уакира- ныц осы терец мэнш урынып жетпеген,. туйшдеп айтура бара алмаран, оныц поэмасы, сондыктан да, жалан схе- малы, идеялык, керкемдж жактарыиан элаз турде бо- лып жазылган. Социалистж реализм эдюне жатпайтын, схемалы, идеялык керкемдж жешнен кунсыз шырарманыц 6ipi Аскардыц 1936 жылры жарияланган «0Mip» атты поэ­ масы. Поэманын уакигасы: Нуржэмилэ мен Касым де­ ген казактыц 6ip ж|'пт, 6ip кызы Москвада уйлешп той жасап жатады. Exeyi де институт б тр ген , тойда 6opi тос кетерш, 6ip акын cxi жастыц еткендеп eMipiH елес- тет1п елец айтады. Революциядан бурын Касым мен Нуржэмилэ 6ipin-6ipi жалынды махаббатпен cyflin, ко- сылмакшы болып серттеседь Бул 1916 жылдыц кезь BipaK, Касым майданный кара жумысына алынып кете барады да, oxeci жок жеНм кыз Нуржэмилэны Кожан деген бай шал зорлап токалдыцка алады. Кожанмен узак отасып отыра алмайды. Кожан каза жетт елед1 де, Нуржэмилэ ж еар калады. Акырында революция бо­ лып, сол корлык ем1рден кутылып, Нуржэмилэ окып, туе-

ri металл ииотитутын бтред1 де, инженер болып шырып, езш н бала кезшде тау-тасына табынып жыларан Кара- тау кен ошагьгна келетш болады. Касым да Москвада оку бтрген , Нуржэмилэ eneyi 1916 жылдан кейш 6ipiH- 6ipi 1935 жылы б1р-ак керш, еск1 рэшыктыры бойынша косылып бакытка ж ет т , Казакстан 15 жылдык тойына Алматыра келе жатады. Кешег1 бакытсыз жастар бугш бакытка жеттк адам болды деп поэманы аяктайды. Эрине, акын ^каксы ниет, жаксы талап пен поэманы жазып шыкпакшы болтан, б1рак сол i3ri талап ойдары- дай орындалмаран. Акын совет жастарынын ©MipiH, ба­ кытка жету жолын ете турпайы, уст1рт TyciHin жазган. Поэманын сюжетк непзг1 геройдын басынан кешет1н ем1рд1н ез| нанымсыз, шындыкка жанаспайды. Ек1 жас революциядан бурын бакытсыз, сорлы ед1 деген жалпы С0 зд1 кайта-кайта айта бергешмен, б1рак акыннын дэл суреттеуше ол екеу1н1н жастык eM ipi, кайта кызьгкты сиякты. Поэманын «Кушак» деген бел1м1 бррталай акындык шеберлжпен жазылран. Майдын жадыраган 6ip эдем1 ке- ш1нде алтын ай сэулесш тепп, ж1бек жел ecin, таза бу- лактан сынаптай су мелд1реп aFbin жатады, aFaurrap жа- пырары мен кулпырран жер бет1 гул бэйшешектерд1 турленд1р1п, жупар ис1н ceyin турран тамаша кызыкты ракат мезпл болады. Бул ауыл, айнала жьш-жырт, осы кызыкты табират куша рында: «Екеу отыр... 6ipi Касым . Bipeyi — Нуржэмилэ! Екеуше так калгандай Тыкдай калган ен дала»1. Ек1 жас армансыз, дуниедеп ен зор бакыттын шы- нына жеткендей, 6ipiH-6ipi катты кушып суйкедь «Тже сейлеп, ею уялшак Жанга карсы келмеген! Эдем1 кеш, элдилейд1 Ауык-ауык леппенен; Салкын самал, сипап cyfiin, Аймалайды еппенен... Айы жузт, жулдыздары — Кек жузшде жымындап, Жер устшде жер калдырмай 1 А ск а р , ©Mip (позма), 1936 ж., 24 бат.

Алтын сэуле текпеген!.. Тулай бердн coFa 6epai Ыстык кандар лыпылдап. Кыз да кулдн ол да кулд|, Карай капты 6ip-6ipine сыр жиып...»1 Булардын кара басында жет1мдж, кедейлж, жок- тык, зорлык-зомбылык керген eiuip елес1 байкалмайды, оны ойлап кайрырмайды да, exeyi де махаббат кызыры- на мае болып, кенелш бакытка жеткендей. Тары 6ip ер- ескелд1г1 осы cyfiicin, е л т талып отырган Нуржэмилэныц жаеы 13 те болады. 1916 жылры кетер1л1с, онан KefiiHri революциялык заман кез1нде ею жастын бакыты уз1лед1. 19 жылдай 6ipiH-6ipi кермейд1 жэне умытый кеткен. элде неше жыл Москвада окып ж у р т 6ipiH-6ipi кере алмай- ды, 1здемейд1 де 1916 жылы 6ipiH-6ipi суюге жараган ек1 жас 1936 жылра дети сол «жас» калпында калып коя- ды. С вйтт, мунда Аскар адам ем1рМц ен. карапайым занды осу жолын дурыс бере алмаран. Аскардын поэмасындагы улкен кемш1л1к бакыт де- геннш езш ею жастын cyfiicin, уйлену1 деп угыиуы, бул талай жырланган бурЫнгы поэзиядары дастур гой. Онда махаббатты адамнын когамдык ем1ржен жогары, ез1нд1к идеял, максат деп урынады. Материалист1к дуние танура мыктап табам TipereH социалист1к реализм эд1с1мен ка- руланран совет жазушысы — жастардын жеке басындагы махаббатын материалдык ем1рд1н дамуынан, максатынан жогары санамайды, совет жастарыныц махаббаты мен семьялык турмысын аллымен социалиста когамнын улы максат, улы талабына нык байланысты, coFaH барыныц- кы жардайда алып керсетед1, когамдык ем1рд1н т1лек- ■ максатынан сырт даралык махаббат, оныц идеялы де- ген1м1з болмайды. Mine, Аскар социалистке реализмшн осы нег1зг1 принцип1н TyciHin жетпеген. Онын бер жарында поэма композиция жарынан да олак жазылган. Поэманы уакига курылыеы, жеке бол1м- дерд1ц торт1б1мен окысак тук тус1ибейм1з, Аскар б1рд1 айтып, 6ipre к етт, нег1зг1 сюжет жел1с1н ыдыратып, жал- пылап жайылып кетед1. Bip жерде тойды айтса, eKinuii жер1нде ею жастын 19 жыл бурынры cyflicin айтады, ушinшi 6ip тарауында — ауылдагы кемп1рлерд1н кенес1н, немесе Москвадагы Ленин музейш, онан кей1н Нуржэми-1 1 Сонда, 26— 27-беттер. *62

лэнын Кожан шалга тигенш баяндайды да, тары музейдь Москваны аралганын тбектейдй Немесе, Москва мен Берлин каласын салыстырып, кайтадан Нуржэмилэнын балальгк шавына оралады. Казакстанга поезбен келе жатканын айтып, одан Каратаудын еткен шарымен бугш- ri жайын сейлеп кетедк Мше, осындай 6ip i36eH дамитын сюжет epici жок, накты 6ip KepiHicTi, уакиганы эжептэ- yip айтып келе жатып, жалпы шолу, ж е л т журш, баян- дау, соны дэлелдеу сарынына Tycin кет!п отырады. Аскардын мунан кей!нп жазган «0Mipre жол», «Ба- тырлар дастаны», «Канды жазу», «Батыр Эли» сиякты поэмалары такырыбы, идеялык нысанасы жатынан Ма- нызды болранымен, Kefi6ip суреттеу кезендертде Tayip жерлер кездесш отырранымен, кег!зшде нарыз коркем, уакиралы дастан болып жазылмаран, Ke6i жорарыда 6i3 талдаран поэмалар сиякты схемалы, немесе композиция, сюжет жарынан олак жасалран, кокам eMipiHiH . шынды- FbiH туйшдеп корсете алмаран, жалпылама кеп созбен желд1рте берген мацызсыз шьтармалар болып калып койды. Поэма жазудапд бурынгы сэте!зд!ктерт жоюка, бу- riHri колхоз OMipiHfleri жаналыкты накты керсетуге акын соцры «Агроном кектем!» атты поэмасында батыл адым жасаFan. Мунда озык идеялы огроном Эл1бекпен бурынгы колхоз бастыгы Шойбек арасындагы тартыс ар- кылы акын буп'нг! колхоз адамдарынын калыптаскан мшез-кулыктарын ашып керсетпек болтан. Казак кол- хозында овощ ecipy поэма котерген мэселенщ Heri3ri TyfiiHi. Поэма коркем тьл, жеке кейткерлердщ кейб1'р унамсыз мшездерш ашу, сырткы KopiHicTi беру женшен 6ip талай сэтт1 шыккан. Алайда, поэманын 6ip тутас тартус жел!е!, занды сюжет! жок, басты образдары Эл!- бек, Шойбектерд!н ез!нд!к сипаттары (характер!) ашыл- MaFan, будан 6ipHeuie жылдар бурынгы «Миллионер», тары баска шырармалардагы сюжетт!к мотивтерд! кай- талау автордын творчестволык !зденбегенд!г!н керсетед!. Сондыктан эдебиет сыны да OFaH «айта алмаран энгЬ ме»1деп орынды сын берген; бул да тутас алганда акын- нын шыкпаран, nicnereH шыгармасы деп дурыс кортын- ды жасаган. 1 С. К и р а б а е в т ы к м а к а л а с ы . «Казак ЭдебиеП». 28. I. 1945 ж., № 3. гея

Ал Аскардын «Куаныш жыры» сиякты кейб!р сюжет- а з поэмасы толгаумен жазылган. -Бул жалгыз Аскар поэзиясына тэн сипат емес. Жамбылдын жана жыр, по» маларынын Ke6i осы толгау туршде айтылган. Толгаулы поэмада пакты герой жырланбайды, когамдык 6MipiMi3- дщ, тарихи улы адамдар eMipiniK ен манызды, ен айкын кезендер1 жаркын суреттелш, содан терен nixip кортын- дысын, керкемдж туйшдеу жасап отырады. Мундай поэ­ мада акыннын шешендж толгау ce3i аркылы, суреттеу ш еберлт аркылы тапкыр, 9TKip ойлар жаркырап керь Hin отыруы керек. Жамбылдын «Туган ел1м», «Ленин- градтык 9[)ендер1м», «Ленин», «Москва» сиякты толгау- лары терен идеялык тушндеумен жырлангандыгынан кызыкты, керкем де жэне толгаумен айтылган жырлар Жамбылдын оз бойына шак, жарасымды коршедь Аскар­ дын толгаулы поэмаларыныц iuiinne елеул1 жазылганы да осы «Куаныш жыры». Мунда акын Совегпк Казак- стан бейнеан, онын табысын, казак халкынын бакытты 9MipiHin сипатын жалпы елестетедь BipaK, Аскар бурын- ды-сонды халык акындарына жалан елжтеп, коп жершде сол акындардын niKipin, соз1н дэл соларша кайта айтып шыккан, 93iHiH акындык жаналыгы аз. Б>з халык акын- дарын кад1рлейм1з, олардын халык даналыгын, сез бай- лыгын сактап, дамыткан асыл казынасын пайдаланамыз, онан улп де аламыз. Б уп н п халык акындарынын поэ- зиясы 93iiiiH саналуан керкемдж ерекшелшмен б1ртутас совет поэзиясынын 6ip тармагы, ажарлы 6ip Kepmici ре- тшде дамыган занды кубылыс деп б!лем1з. Сонымен 6ipre ауыз эдебиет! шыгармаларына сын кез!мен де караймыз. Ж азба эдебиеттш, совет эдебиетшщ есу жолындагы алдына устайтын жарык жулдыздай нысатасы фольклор емес, ен озык орыс эдебиеть дуниежузшк классикалы эдебиет. Пушкин, Лермонтов, Абай, Горький, Маяков- скийлердт творчестволык жолы бупнп акын, жазушыга жарык жулдыз нысана; неге карап, калай карап eceMi3? Жакеымыз кайсы, M iniMi3 кайсы легенде, 6i3 алдымен an6ip шыгарманы, эр жэзушыны — озык улпл1 эде- биетпеп катар койып, сол эдебиет салтындагы гылыми эдебиетпк кагида, аныктамалардын тургысынан карап сынауымыз керек, багалауымыз керек болады. Осы тургыдан алганда Аскардын, сол сиякты Калмакан, Жакандардын рапорт, есеп, толгау туршде жазган по» маларыныц б1рталайы ескен эдебиеттш дэрежесше жете 264

алмаган, niKipi тайыз, кейде керкемдт де шамалы, тек кеп свздердщ Ti36eri болып кете беред1; ен мыктаганда, фольклор стил1мён айтылган желд1рме, кыздырма сез- дер болып шыгады. Сонымен, Аскардын поэмалары женшдеп жалпы кортындыларымыз мынадай болып шЫрады. Аскар поэзиянын уакигалы (эпикалы) саласына эл1 теселмеген; коптеген поэмалары социалист^ реализм эд1с1мен жазылмаган, идеялык, квркемдж жарынан эл- С13, акыннын творчествосында елеул1 ,орын алмайды. Аскар эл1 кунге поэма жазудын техникасын, компози- циясын менгермеген, кейб1р поэмалары оз уакытындз сыналып, эртурл! пшрлер айтылып отырса да, KefiiHri поэмаларында содан niicTi кортынды жасап, езше-ез1 сын К9з1мен карамаган, творчестволык жолда жылма- жыл ecin OTbipFaHflbiFbin керсетпейдк 1930 жылдары жазран поэмасымен 1940 жылдары жазран поэмалары- нын арасымда айырма шамалы, бэршде де 6ip стандарт, 6ip схема кайталап келед1, бул акыннын б ш м , мэдение- тшщ вспей, 6ip калыпта калып койрэндырын керсетед1. Аскар'дын атарына, даккына карап элс1з поэмалары тал- Faycbi3, сынсыз басыла берген. Эрине будан Аскар поэма жазудан токталу керек деген кортынды жасарымыз келмейдк алайда казак со­ вет поэзиясындары кернект1 акынымыздын 6ipi — Аскар езшщ творчестволык жолындары осыншалык кемшшк- тер, олкылыктар женшде катты ойлануы керек, — Аскар эл1 кеп жазатын, жаза алатын акын болгандыктаи, Ас- дардыц алдында э ф е с е келемд1 поэма жазудары талап пен т1лект1 каттырак, айкынырак айтура м1ндетт1м1з де. Аскардын поэмаларындары мундай елеул1 олкылык- тардын болуынын тары 6ip ce6e6i — онын кемшшгш мез- гшмен жетк1з1п айтып сынап отырмаумызда. Аскар ж а ­ за бастаганнан бер! сыналудан repi, жаксы елендер1мен 6ipre жаман шишармалары коса макталып келд1. Бул бэр1м1зге тиш жаткан эдебиет сынымыздын зор мшь Акындык ерекшел1г)н калыптастыру мэселсс! Аскардын акындык, жаЗушылырынын Heri3ri 6ip кы- ры, онын буюл казак эдебиетше елеул1 улес болып ко- сылатын ерекшел1г1, онын сатиралык шырармалары. Ас-

кар казак акындарынын шлнде ipi фельетоншы (сати­ рик), очеркшы акын-жазушы, ocipece онын етюр Ti.ni кулд1рп елен такпакта_ры, ескшктщ калдыктарын туй- реп, эшкерелеген фельетондары калык окушылар журт- шылыгына кызыкты жэне ол жанрды Аскар ез1 cyfiin, кызыгып материалын, такырыбын Mcnrepin узбей жаза- ды. Бэр'цпзге мэл1м, керкем эдебиетте сатиралык жанр эркашан да куш етш, euiin бара жаткан ескшкке карсы 6iTiMci3 курес ашады. Орыстын классикалык эдебиетш- деп Крылов, Гоголь, Салтыков-Щедрин, Некрасов, Че­ хов, Маяковский, Демьян Бедный шыгармаларына бай- ланысты сатира жауынгер, курескер болгандыгы даусыз. Казак эдебиетшдеп Абайдын, Денентасвтык, Б. Май- линнш, I. Жансупровтш, Аскардын сатиралык поэзиясы орыстыц классикалык сатирасынын, дэстуршде туып, да- мыды. Казак совет поэзиясында сатиралык поэзия жайы сез болганда алдымен Аскардын осы жанрда уздшаз, ешмд1 творчестволык енбек cinipin келе жаткандыгына айрыкша токталмай болмайды. Аскар сыкак-кулш елендерд!, фельетондарды, сагн- ралык мэн1 айкын мысал (басня) елендерд|' шебер жа- зады. Bipaic акын бул саладагы шыгармаларын эншешн кешл котерер кулш yuiiii жазбайды, белгш идеялык нысанамен, керкемдж туншдеу дэрежесше KSTepin жаза- ды. Аскардын са^р ал ы к поэзиясынын такырыбы мен мазмуны ел1м1здш тарихи когамдык дамуынын эркез- деп манызды уакигаларга байланысты езгерш, жаиа- рып отырады. Революциянын алгашкы жылдарында, ягни жиырмасыншы жылдардын орта кезшде жоне колхоздастырудын алгашкы дэу1 ршде Аскардын са­ тиралык поэзиясы ескшкке карсы, Kyui б т п , тарих сах- насынан мулле ыгыстырыла бастаган канаушы тап уэшлдер1 — бай-кулактардын, кожа-моллалардын, баи- шыл-ултшыллардын кастандык орекеттерше карсы батыл курес ашкан жауынгер поэзия болды. Осы кездеп, партиялык басшылыкка суйене отырып журпзьлген та­ рихи когамдык курестердш (жер б елю , эйелдер Teimiri, байлардын мал мулк)н конфискалау, колхоздастыру, тагы баска) бэрше де Аскар е зш т eTKip Т1ЛД1 фельетондарымен, кулш-сыкак елендер!мен белсене ат- салысты.

1926 жылдан 1956 жылдардын арасындары респуб- ликаныц газет-журналынык бэршде Аскардын фельетон сыкак елендер1 ен кеп басылып келгендтн керем1з. Аскар сатираларынын такырыбы эралуан жэне сол жаз- FaH мезгшндеп саяси котамдык мэселелерд1 накты -Камтиды. СаТирасынын идеясы айкын, к1мдерд1 эшкере- леп, к1мдерд1 мактайтыны да туснйкть «Саудагер мол- да»‘ «Юмдерд1 аластаймыз»I2, «Тутан куйрык»3*, «Зан балта>И, «Бо.тпрж»5», «Куя1кт5 кун.к1л»6 сиякты сьжак ©лендерше байлардын, молданыц кулый, сумдытын, олардын кой TepiciH жамылып совет занына карсы эрекет жасайтынын, ecKi _феодалдык эдет-турыпты жак- таушылардын. эйел бостандыгын аякка таптаушыларды батыл эшкерелеп керсетед1. 1929 жылы жеке ютапша болып басылтан «Кулк1 сыкак елендер»7 жинатындаты елецдержде Аскар совет занын бурмалаушы кейб1р ал- аяк куларды, банды жактап пара алмак болтан, ел ара- сына OTipiK, есек таратып совет занынын, партия ура- нынын манызын тус1рмек болтан сум-суркиялардын калдыктарын елт1ре сынап, ондай елендерге «Тамырын киып балтала», «Tecin ерн1н кулыпта!» деген уранды ат кояды. Аскардын сатиралык поэзиясы халыкаралык мэселелерд1 де камтып, ocipece совет ушметше коз алар- тып, коканлокылап коркытпак болтан империалистердж сотыскумарлык, эрекеттерш де батыл сыкак ет1 п жазады. жазады. Мунан Keftiiiri дэу1рлерде жазтан сыкак фельетонДа- рында Аскар, ауыл, колхоз, eiwipic ©м1р1нде кездесетш кейб1р жатымсыз, кылмысты кылыктарды, мемлекет, халык мулюн шашушы, урлап жеунл жеб1р сумырай- ларды, тоцмойын бюрократтарды, семья турмыстаты еск1л1кт1н ipiK, mipiic калдыктарын, тотышар жалкаулар- ды, oTipiKUJi жалакорларды, партия мен уюмет саясатын бурмалаушы басбузарларды, колынан ic келмейт1н, б ш м а з куыс кеуде мылжыцдарды, тэты соидай 1лrepi I «Енбекш! казак», № 127, 1926 ж.. . 2 Сопла, № 158, 1929 ж., 3 «Жана эдебнет», № I, 1929 ж.. * «Зан балта», «Енбекнп казак», №55, 1929 ж.. в Сопла, № 23, 1, 1929 ж., В «блендер жннагы», (29-жылы жазылтан), 1945 ж.. 147-бет. 1 «Еибекнн казак» редакциясы бастырган. 267

дамуымызга кесел1, Kecipi тиет!н унамсыз жайларды ел-ripe эшкерелейдй журтшылык алдына олардыц жире- HiuiTi бейнелерш эйгыейд1, мыскылдап кулю етедь Сол еткен заманнан uiecin калмай келе жаткан ipiK-mipiK- терге совет кауымыныц ыза-кегш козгайды, 6iTicnec куреске шакырады. Аскардыц сатиралы елендершщ агтары к©б!несе онык мазмунын, exKip идеясын айкындап турады. «0зара сыи- нын сойылы»1, «Шокидагы уйкы»2, «Сумкел1 сурпакбай- лар»3, «Сумелек кайната»4, «Жалакор»5, «Кылтын-сыл- тыц»6, «Kapi жезде»7, «Шалдыр-малдыр думше бай»8, «Кулкын туралы купил сыр»9, «Мылжын», «Честное сло­ во»10, тап>! баскалары, езара сынды мыкты колданып жазылран, идеясы мен мазмуны айкын enrip фельетон, сыкак елекдер. Сатиралык поэзия совет журтшылырыныц ескш к калдыктарымен, жумыстагы кемшшктермен, салактык, олактыктармен, эдепЫздш, мэдениетФздшпен куресуде- ri оте eTKip, оте оралымды курал екенд(г1 белг!лi. Фелье­ тон, сатира революция жауларына карсы жумсалса ол т ш п , Kecin тусетш кайраулы устарадай OTKip болып не­ дель ол совет адамдарынык iciHfleri кемшЫкт1 ашуга арналса, ол езара сыннын мыкты куралы ретшде жумыс- тары олкылык, кемшшктерд1 туйреп сынап отырып, оны жоюга, кайтып болдырмаура кемектеседь Осы туррыдан Аокардын кептеген фельетон, елекдер! ©те манызды. 1927 жылы жазылган «Арыздын арызы» атты сыкак ©ленде акын жалшыиыц арызы мезгшмеи каралмаран кейб1р салактыкты, тереш1лд1кт1 сынайды, бурынры арызы узак жатып калган жалшыиыц екинш шарым арызы РК И ге (Жумысшы шаруа ннспекциясына) ке- лin жетедь 1 «Социалист Казакстан», № 281, 1932 ж., 2 «Енбекш! казак», V III. № 164, 1929 ж., 3 «С. К ». XI, № 132, 1928 ж., 4 Сопла, Ns 289, 1933 ж., 5 Сопла, 1. К» 237, 1938 ж., * «Лениниил жас». К» 216, 1940 ж., 7 «С. К ». IX. 1943 ж.. № 154, в «Кызылту» газ. X. № 176, 1943 ж., 9 Сопла, № 9. 1945 ж.. 10 Тандаыалы шыгармалары, 1953, 197— 208-беттер

«Жатырмын сонан ораулы Умытты таре сурауды, Алкымынан кигаштап «Тзртш» деп жакты бояуды. Успмнен басып муз кагаз, Кысты втк!зд1М, келд! жаз. Аспанда калдым туншыгып, Кимылдауга жок ылаж»1 деп, жалшыныц арыз кагазы атынан шагымы тез тек- серьлуш етшедь мунда акын Kefl6ip теренплерд! кекетш (юмормен) сынап отыр, ол салактыкты жоюеа журтшы- лык назарын аударады. 1934 жылы жазган «Беттесу» деген шагын мысал елекшде акын колхоздын молотилкаоы мен колхозшы екеу1н кездеепредк молотилканьщ тук жумыс 1стемей карап турганы сез болады, жет1 кун жумыссыз жатып алган жалкаусын деген кгнэден молотилка езш кор- гайды. Ертешнде мет боска, Bip кырманга кеилрдщ. Жолда нашар xenip кез кеп, Тебесшен TeciafliM. Мен сол жерден кулап жатып, Bip тун боска тэты erri, MiHe сондай кеарменен, Жет! кушм бос Kerri..А деген молотилканьщ сез1 аркылы колхозда енбек уйым- дастырудын кемш ш пн, салактыкты, ен аягй колхоз жанындагы кешрдщ женделмегендшш орынды сынайды, молотилканын бул дэлелд1 сез1нен колхозшы, трактор- шылар ж енш п, мунан былай молотилканы мезгшмен жвндеп дурыстап устауга серт бередь «Сока мен Костамбаев» атты сыкак мысалында Ас­ кар колхоздын сокасымен жер бел1м1н1н бастыгы Кос- тамбаевты айтыстырады. Bip жагы сынык сока жер бе- Л1мше келсе, онык бастыгы Костамбаев — каулы жазып жатырмын, мешаит етпе дейдь Сока — маган каулы керек емес, ic керек лесе, оган Костамбаев — колхозга бар, ceni мынау каулыга этап Kipri3eMiH деп жауап бе-* ' блендер жинагы, 1945 ж., 134-бет. * Аскар, «Каскелен», поэма, елецдер жинагы, 1934 ж., 105— 106-беттер.

редь Эрине колхоздык енбек уйымдастыру жумысына, кектем ericine дайындалуга дурыс басшылык бере ал- маган Костамбаевты акын катгы сынайды, oFan карсы сокканын атынан айтылатын ce3i eTKip, Костамбаевты ундетпейдь «Жатпаймын енд1 боска кур, Кектем болса жап-жакын. Демей ме ертен коска жур, Кенбесен, айда сотка жур!»1. Аскардын мундай кыска сюжегп мысал елендер1 пакты 6ip Fana фактыны, 6ip рана уакиганы алып сурет- тейдь Сондыктан да акыннын ойы айкын, сынаймын деген к ем ш ш кп, OFaiii м й ш бадырайтып дэл тауып, деп урып керсетедь Каулыдан басканы бьлмейтш тон- мойын, тереийл бастыкты еллре сыкактай отырып, акын журтшылыкты квктемп eric науканын ойдагыдай втмзу- ге, ол женшдеп кемш ш кй жоюга шакырады. Аскар 93iHin фельетон сыкактарында OFaiii мшездй ж'арымсыз кылыктарды бояуын тауып суреттей бмедь «Сумелек кайнага» деген сыкак энг1меде колхоздагы ен ул гш стахановшы эйелдщ кайнарасын жалкау, муртын сылап кыдырып ж у р т келшшщ тапкан-таянганымен кун керет1н масылдыгы айтылады. Оны колхозшы эйелдер «Сумелек кайнага» деп нтайды. Аскар «9cipece отырган уйде ко’шкар тумсык. казандай кара елт1рл1 6epiKTi ше- кеане койган, каМыт аяктау 6ip ж1г!т ертек’псш Сэрсен- гул женгейдт уй-уйш сыпырып, жеделдетт жумыска шырарганнан жасырынып, кашып калган жамбоз екеш беп-белгш, мунын жалкаулырын кайта-кайта муртын жалап.'урты салбырап, бетаузы колыбырап куншуакта отырган отырысынан да сезгендейсж»— деп жалкаудын сырт келбетш, журш-турысын осылайша эжуалап кер- сетедь Колхозда осы сиякты б1рнеше ж^лкаулар болган- дыктан макта теру жумысы енбей жатканын, эйелдер жаксы icTereni мен еркектер жаты жумыска салак екенш ашып айтады. Сондыктан жазушы «Сумелек кайнага ке- лшщнен кей;.н калганын ете келКпз ете жеркежш, сенде де eKi кол, eni аяк, eni кез бар, tim i сапсиган сакалын 1 А с к а р «Каскелен» поэма, блендер жинаты, 1934 ж., 111-бет. 270

бар, еркекситшщ ез алдына»1*деп тары 6ip туйреп, жал- кауды екш ндш щ катарына косура ундейдь «К.ЫЛТЫН-СЫЛТЫН» дейтш сы как елешнде акын icKe, енбекке, деке шыныктырура, эскери ойынра икем-еб1 жок, жалкау, ерквюрек кейб1р жастардын OFaui мшездерш шебер туйрейдь «Жорыкка шыкса жолда калады, Жолда калмаса онлз калады. Болпан «Ypic борсан келед1, Мшез1 томырык торсан келедь Аярын кетерсе, ырсылдай калады, Жел урген местей тырсылдай калады, Он кадам басса вкпеа кысылады. Он метр журсе шекесш ушырады. Денеа шик! болбыр келедк Mini салынкы солбыр келедк Конькиге Mince кулап жатады, Лыжыеа MiHce сулап жатады. Аяктын орнына басы кетедк Он жасар бала басып кетедК Мылтык аттырсан кезш жумады, Атпастан бурын ез1 бурады. Таре ете калса, селк ете калады, Арткы турганды желкеа карады, Bip нэрсе десен кеюрек карады, «MeHiKi жен» деп eaipeK кагады, Сейлесе сезге суман келедй Mine3i aenip будан келед:, Сезпнн басы: «мен» деп келед1, Шатактын сортын тендеп келедк.. Мундай кылыктан аулак болындар. Аулак кана емес, аулак конындар»1 Бул сюжетс1з сыкак влек, 6ipaK акын етюр т1л ар- кылы кейб1р жастын бойында болатын Tepic мшд1 дэл айтып, келеке етш сынап отыр. Аскардын б1ркатар сыкак фельетондары отан со- ры сы кезшде халыкаралык, co fu c такырыптарына жа- зылды. «Арыстанга елжтеген мысык»3 (Гитлердщ На- полеонга елжтегенш сыкактау), «6л1ктер жолында»4, 1 «С. К » № 283 XII., 1935 ж., «Каскелек» жинагы, 125, 129-бет- тер. * «Ленинимл жас». № 255 1Г40 жыл. * «С. К.», газ. № 269, 19 IX. 1941 ж, 4 «С. К.» газ. № 280, IX. 1942 ж. . 271

«К,ыл кетр дщ устчВДе»1*3, «Шалбарра шабуыл>а, тары баска фельетон сыкак елендержде Аскар немк фашис- TepiHiH топастырын, eTipiKuii суайттарын, айуандык зу- лымдыктарын эшкерелейдь Аскар фельетондарында эри- не кейб1р идеялык жансактык кемшшктер де жок емес. Турмыстагы жарымсыз кемшшктерд!, кейб1р кылмысты кылыктарды, айтамын деп,ез1 сезсж, сезбесж совет шын- дырын бурмалайтын, натурализмге салынеан, Tepic кор- тынды туатын фельетондар да жазып кояды («Терт епз», « 0 п зд ш етМнп» т. б ). Ал фельетон сыкак елендержж кейб1реулер1 тым жалан, уст1рт жазылады. С . Муканов жолдас айткандай «Мыскыл, сыкактары кейде от басы, ошак касы» дегендей ауыл уйдщ манайындары уак-ту- йекке арналып, ем1рдщ курдел1 проблемаларын сирек кетередЬ>5. Аскардын жорарыда талдагандай сыкак елендер1 кер- кемдж, форма, жанр жактарынан эралуан: 6iрде мысал туржде, б!рде етюр публицистикалык фельетон, б1рде эжуа кулю (юмор), б1рде келекелеу, шенеп-мжеу (сар­ казм) туржде жазылып, акыннын жалпы сатиралык поэ- зиясын ажарландырып, турленд1рш отырады. Сатира­ лык поэзиянын жаны жэне куатты ажарынын 6ipi кулк|, сыкакка беленш отырушылыры. Егер акын етюр кала- мымен ескш к тж калдытын туйреп эшкерелейтж болса, ол алдымен сол жарымсыз кылыкты мазак, кулю етедь олардын ж иркеш нт образын жасайды. М ж е, сондыктан Аскар сатираларында сездеп, icTeri, мжездеп кулкш халдер 6ip-6ipiMeH унем1 уштасып келетждж1 занды да. Аскардын сатираларында б!ркатар манызды такы- рыптар дамытылып жазылады. Мэселен, ол. халык мул- к1не кол сурушы жемкорлыкты, урлык-карлыкты бЫс- пейт1н батылдыкпен эшкерелеп жазады. Онан сон ес- KuiiKTi дерттж саркыншары ретжде осы кунге дейж жойылмай келе жаткан маскаралык эдегпн 6ipi эйелге феодалдык кезкарас. Осы дерттж кандай тур1мен бол- сын, Аскар е зж ж сатирасы аркылы уздж аз курес ашып келедь Жиырмасыншы жылдардан 6epi карай жазран 1 «С. К.» газ. 21. XI. 41 ж. * Танламалы шыгармалары, 1953 ж 193-бет. 3 С. М у к а н о в . «Творчестволык енбек жырлары*, «С. К ». 23. IX. 35 ж. 272

фельетон, сыкак елендерше Аскар калынмал 6epin кос катын алушыны, жас кызды epiKci3 шал Fa 6epyniiHi, e3i- HiH эйелiH корлаушыларды, эйел тенд|пн коррамай ecKi салттын ынгайына еруцн кейб1р кызметкерлердк махаб- батсыз косылып артынан айырылысып сотка барушы же- шл мжезд1 wefl6ip жастарды, казактын ен 6ip кунсыз эдетж бетке устап конган уйждег1 кыз, катынга кол са- лушы уятсыздарды, есектен басканы бммейтж енбеказ, 61лiMci3 мещандарды Аскар толып жаткан фельетон елендержде елт1ре мазактайды, жер жебфже жет|п кулш етедк олардын сумпайы, жиркеш нт бейнелерш елестетедь 1955 жылы Аскардын б1ркатар мысал фельетондары «Казак эдебиетЬ газетжде басылып шыкты. Бул Аскар торчествосындагы елеул1 табыстын 6ipi FaHa емес, ка­ зак поэзиясын жанрлык жарынан дамытура белг1л1 улес болып косылган мысал фельетондар. Мысал елендерд1 баска акындар да жазып жур. Б1рак Аскар, баска акындарра Караганда eMipre жанасымды, кекейге ко- нымды шебер тжмен сюжет1н де, такырыбын да та- уып жазады. Аскардын сонры жазган мысал фельетон­ дары («Мяу мен Мен», «Кекек», «Шырылдауык пен ал- ма aFaiii», «Эушлдек пен кумтлдек») сюжету такырыбы, керкемдж т ш жактарынан толык бутжджте, жазылган- дыры байкалады. «Мяу мен Мен» мысал еленжде акын мысык пен тышканньщ астык коймаларындары урлык- карлырын энг1мелейд1. 1шюзш, жепзш, «Тышеке» депзш, Тышкан эбден басынды, Кейде мысыктык иыгына асылды. Bipi уртынан кулдь Bipi муртынан кулдь — деп тышкан мен мысыктзрдын кылырына уксас кейб1р жарымсыз кылыктарды эжуелей отырып, акын мысалы- нын аярында: Ke(16ip 6i3fliH склад пен базда, Осындайлар аз ба?1— деп орынды кортынды жасайды. «Кекек» аггты мысалында ж егш , маскунем, тамыр- 1 «Казак эдебиет 4. III. 1955 ж. № 9. *73

танысымен FaHa ауыз жаласкан кейб1р кызметкердг кактайды. Кунде компан, Кунде шампан Ашылып та, шашылып та, твпл1п те жатыр, Каптын аузы cerUin те жатыр1,— деп элп ж епш кулардьщ сырын eTKip тьпмен туйреп, эшкерелейдь Бул сиякты идеясы айкын, сюжету ф акп а нанымды, т ш eTKip фельетондар — 6i3flin поэзиямызда аса мацызды орын алатындыгы даусыз. Аскар фелье- тондарынын айрыкша 6ip ерекшелш! тiлiнiн етшр, opi жатык келш отыратындыры. Rip ауыз сезбен, 6ip шумак еленмен кейде Аскар е зш н сатиралык елендершщ идеясын, керкемдж куннн айкындап отырады. Сейтш, Аскар акындырыныц 6ip ерекш елт, айкын езшдж стил!, сыкак фельетонды шебер жазатындыры. Егер X X расырдын басындагы жэне казак совет эдебие- TiHiH алгашкы flayipiiifleri поэзиямызда фельетон, сати­ ралык елендер жазуда Сэбит Денентаевтын алатын орны ерекше десек, Аскар совет эдебнетжде бул дэстур- fli элдекайда дамытып терендете тусть Аскардын сати­ ралык поззияны дамытуына сез жок орыстын класси- калы эдебиетк acipece В . Маяковский, Демьян Бедный, тары баска аса кернекД акындардын сатиралык поэзня- сы унем1 кемектест отыратындыры даусыз. Казак эде- биетшде эл! дамып жетишеген сатиралык поэзиянын эралуан улплерщ (фелье(тон, эпиграмма, мысалы т. б.) дамыту жолында Аскар келешекте де жемшт1 енбек ci- Hipyre TiiicTi. Буран, Аскардын акындык кунй толык жеткшкть Осы кунге дейш Аскардын сатиралык шыгармалары кен келемде жеке жинак болып басылган емес. Буран алдымен ез акындырынын ен 6ip к у н т epiciH дурыс yFbi- нып, oFan жете мэн бермей келген Аскардын e3i кшэл1 болс.а, екшшщен Аскар акындырынын 6niK кыры мен айкын ерекш елт, acipeoe, осы сатирада екендтн толык багалап дурыс алтеу бере алмай келе жаткан б1здш эде- биет журтшылырынын, эдебиет сынынын жауапты екен- д ш се за з. Элбетте, Аскардын баска жанрдары шыгар­ малары ез ер1сшде дамыганы макул. Мунын 03i, акын Сонда, 18. II. 1955 ж. 274

поэзийсындары эралуан ажар, эшекейдщ ерекшелжш, сол ерекшелжтщ кайсысы баянды, 6epiK, кай-кайсысы элаз екенджш аныктай тусвтш фактЫ керсетедк Аскар кара сез жанрына кыска эцпме, очерктер жа- зуда елеул1 табыстарга жетть 0cipece 1940 — жылдары Рабат екеу1 жазатын очерктер идеялык керкемд1к ж э р ы - нан шебер. Аскардын кара создер1 кебшесе поэзиялык ыррак занымен жазылуы да езшдж стильд1 байкатады. Бул жанрда да Аскар манызды жана енбектер беруге тшс. Эрине каламы теселген кернекп, акынра, ананы жаз, мынаны жаз деген мшдегп кагиданы тыкпалай бе- руден аулаклыз. 9p6ip акын-жазушынын езшдж 1здену- лер1, ез1нд1к творчейтволык жоспарлары болады. Оран кол cyFa алмаймыз. Алайда, акыннын узак ж ы л р ы твор- честволык тэжрибеФнде, неден cypiHfli, неден утты, неден табыска жетт1 деген сурауларра 6i3 жауап беруге тырыс- тык. Осы жауаптыц ез1нде Аскарра койылатын талап-Ti- лектер аз емес. Сынап, талдап айта берсек, Аскар туралы калын 6ip к1тап жазура да болар ед1. Б1з макаламызда Аскардын акындык жолын, шырармасындары непзп такырып, идея- лык барытты ашуга, акындырынын кейб1р ерекшел1 пн айкындаура зер салдык. Оныц кортындыларын макала- ныц эр бел1м!не байланысты токтап айттык- Аскардын акындык есу жолы токталган жок, эл1 де кеп жазатын, кеп енбек ciHipeTiH акын. Сондыктан да Аскардын алды- на каз1рп окушы журтшылыры улкен 'талаптар кояды. Ka3ipri окушы журтшылыктын мэдени талап т!лег1, керкемдж талгамы б,1л1м epici ескен, жогары. Осыдан 20—30 жыл бурынры окушы журтшылыры, Аскардын не жазраны болсын к ы зы р ы п талгамай окый берет1н болса, Ka3ipri окушы казак акындарыньщ шырармасын орыс- тын э л д ы н ры катарлы акын-жазушыларынын шырарма- ларымен салыстырып, талрап, тандап окиды, сондыктан да сонры кездег1 Аскардын елендер жинарын салкын турде кабыл алып жур.'айтар жаналыгы жок деген сын- ды талапты айтып кояды. Муны еске алмаска болмайды. Орыстын классик жазушы, акындарын кеп окы деген акылды эрк1м эр макаласында да, жиналыстагы сындар-

да да ж ет к ш кп айтады, оны 6i3 кайталамай-ак коя- йык. 30 жылдан артык жазган Аскар бул женшде кеч ойланып, езше-ез1 сын кез1мен карап кортынды жаса- раны жен. Аскардын акындык шеберлж жвншдеН жэне yrirrlic елен жырларды жазудагы табысы мен 6ipre кемшшкте- piH деб1зд1н KepneKTi жазушы, сыншыларымыз етеорын- ды сынап керсетш отыр. С . Муканов— «0лендер1шн сырткы керЫ сш , япш турш Ke6iHece кызгылыкты сурет- тейтш Аскардын бояулары кейде калын жагылмай, жука суртш п , tarepi баскан заманнын ауа райын кетермей онып кетедЫ дейдк F. MycipenoB — «Онын творчество- сы газетпен астасып жаткандыктан, ол K96ine еленд1 га­ зет карызын етеу yuiiii жазады. Сол себепт1 Аскарда кеч толгам, кеч днапозон жок. Кулашты кенге алтеп калса, Ty6i KepiHin саяздап калады»12 дейд| Э . Тэж!ба- ев — «Шебер отты такпактап жырлайтын акын, кебшесе коп сезджке салынып нетель Bip оленге кеп мinдет си- гызгысы келед1 де, кунделж урандардын imKi мазмунын ашпай, кургак т1зе бастайды, кургак т1зуге кургак соз- дер квп yrtipi^efli»3 дейдь Акынга жаны ашып, кемекте- су максатымен айтылган бул сындар Аскардын поэзня- сы туралы нагыз эдьп сындар екенд1г1 даусыз. Аскар влети бвгелмей, буркыратып жылдам ж а­ зады. Суырыпсалмалыкты мактан керетш буры1жы ауызша жырлайтын акындар салтына кызыккандай, Ас­ кар осы жылдам жазуын болмм езже улкен акындык ка- сиет санайтын mbiFap. А л, шын акындар еленд! ойланып, толганып жетпестен отыра калып квшртш жаза берме- ген. Искусство, поэзиянын кеменгерлер1 жана шьжарма берудь киналып толгатып бала тапкандай, ауыр азап- тын, кажырлы енбекпн ж ем ю деп бмген. Маяковский «Элен калан жасалады» деген белгш макаласында 0 ленд1 жазу аса киын, жауапты онер екенш, огам кеч толганып, катты ce3iHin, коп снбек cin ip y керекпгш ай­ тады. BisfliH Аскар наукам кездершде 6ipep кунде, 6ip поэманы топеп жазып, тез бастыра салып журе бередь ©лендержде магнасыз, бос создер, кайталаулар yiiewi кездесш отыратыны, 6ip елен! екжчп еленже уксай бе- peTiHi, жана тенеу, тын соз енерж жасауга коп конги 1 «Социалист Казакстан». 23. IX. 1955 ж. 1 Аскардын тандамалы шыгармаларына nipicne. 1953 жыл. 3 «Казак эдебиет!». 16. IX. 1955 ж. 276

белмейлш Аскардын елен жазура ат уел жещл карай- тынын керсетедь Аскар бупнп eMipfli, эсересе колхозды жаксы бше- TiH акын, фактКперд! орынды шебер келлредк 6ipaK соларды терен корытып жазбайды, 6yriHri шындык керЬ HicTi, ертенг! куншн тмепмен, коммунизмге ету жолын- дап>1 зор максаттармен байланысты туйшдеп заман, дэ- yip ллегше жауап берерлнс дэрежеге жетшзе алмайды. М1не, осыдан келш Аскардын алдына социалист1к реа­ лизм эдюмен толык каруланып жазу мiндет1 айрыкша койылады; социалиста реализм эд1амен карулану де- ген]м1з — ем ф шындырын революциялык даму турры- сынан терен угыну, б ш м д1 молайту, acipece озык орыс эдебиетш, «дуниежузшк мэдениет казнасын» менгерш 6iay, акындык шеберлжл уздш аз арттыра, жетымиребЬ лу — деген сез. Бул ушш, жетер жер1м осы деп токтап калмай, унем| творчестволык !зденуге, кажырлы енбек- ке жырыла 6epiay басты 6ip мшдет сиякты. 1947, 1957

Ill Б 0 Л I М

«ЖУМБАК ЖАЛАУ» (Сэбит Муцановтыц жаца романы) Казак окушы журтшылырыньщ каз1рде аса суйсшш оки бастаран шыгармасы, белгш романис жазушымыз Сэбит Мукановтын «Жумбак жалау» атты романы. Сэ- биттщ ap6ip прозалы шыгармасы казак эдебиетшде ул- кен жакалык, улкен уакига болып отырды. 1930 — жылы «Адаскандар» романы, 1935 жылы «Тем!р тас» романы журтшылыктын ынтасын айрыкша аудартан, казак эде- биет1нде курделц кесек шырармалар жасаудагы жазушы- нын кен epicTi суретшшк талантын, батыл адымын кер- сеткен факты болса, ал «Жумбак жалау» бупнгц hfhh 30-жылдардьщ акыры мен 40-жылдардын карсанындары казак совет эдебиетшщ аса ipi табысы болумен 6ipre, ка­ зак эдебиетшде роман жанрыньщ туып, калыптасу мэсе- лес1н творчестволык тэжрибенщ улкен сатысына кете- pin отыр. «Жумбак жалау» романынын Heri3ri 6ip идеялык, керкемдш манызы— халкымыздын революциялык ку- рес дэуфшдеп eMipiH жан-жакты суреттеген1нде. Импе­ р и а л и с т сорыс жэне социалист!к революция дэу1ршде- ri казак ецбешшлершщ бостандык жолындары куресш роман жанрында кецшен бейнелеп керсету жазушы yuiiH кандайлык абройлы, жауапты жумыс болса, б ут л казак совет эдебиетшщ алдына койылран абройлы мшдет бо- латын. Роман, мше, осы талапка сай Казакстандагы улы Октябрь революциясынын жещсш со ц и а л и ст реализм aoici туррысынан жазылран. Романда тарихи eMip бейнеЫ кен, кеп салалы ерюте (кеп планда) кершедь

Роман уш бел1мнен турады. I — бвл1м — 1913 жыл мен 1916 жыл арасындагы казак аулынын корамдык eMipi, II — бел1м— 1916 жылры казак халкынын кете- pijiici. III — белiM Казакстанда Совет уюмет'| ушш ку- рес (азамат сорысы) дэу!р1. Романный кай бел1м1, кай тарауында болсын казак ецбекш1лер1н1к таптык, улт-азаттык жолындаты Kypeci бук1л Россияда большевиктер бастаган революциялык куреспен тырыз байланысты, сол улы курест1н 6ip-6ip са- ласы екенд1г1 айкын елестейдк Кекшетаудагы Кузнецов, Аскар, Амантай, Ботагез тары баска саналы таптардын араласкан Kypeci, ушкынынан шыккан ерттей, улгая, ка- натын жая келе бук1л казак ©лкесш камтыран улт-азат­ тык козгалыска, Октябрь революциясы yuiin болтан улы куреске уштасады. Жазушы корамдык eMip, дэу1р бей- HeciH елестетуде, уакира, тартыстардыц казыгы болып отыратын жарымды жагымсыз кежпкерлердщ eMip жо- лын баяндауда дайын схемаларра урынбай жзне бурын ез1 жазраи романдардын кемшшгше кайта оралып сок- пай, жаца творчестволык 1здену жолына, калыптаскан суреткеруик эд1ст1 6epiK пайдаланады. Аркадапл суду жер Бурабайдагы Ботагоз, Балгабек, Кузнецовтардыц 6ip елге ©Mipin жург!зуш1 болыс Итбай- дыц, халык батыры Амантай мен мурал!м Аскардын, тары баскалардык мшез-кулкын ©Mip, жолдарын накты суреттейотырып, жазушы сол кейппкерлер араласкан кы- зыкты, шиелен1с1, кат-кабаты мол ©Mip ш ы н д ы ры н жар- кын суреттейдь Ол шындык тарихтын фактысы ретшде жалан баяндалмай, сюжет нанымды тартыс туй1нде- pi аркылы 6epiaeai. Романда 1913 жылдан 1919жылдын арасындары казак аулынын корамдык eMipme тэн курдел! уакиралар, курес тартыстар да, даланын Омбы, Петербург, Кызылжар калаларымен байланысты саясат дуниеа кен Kopineni. Жазушы романныц сюжет ©piciH унем1 дамытып, ©picTeTin алган. Саналуан объект1мен байланысты уакиралар, орыс жазушыларынын романын- дагыдай, ©з алдына дами отырып, жалпы тутас сюжет жел1с1не жинакталып, ширап отырады. Bip тарауда Ит- бай аулындары уакиралар, ©Mip KepinicTepi кец суретте- л1п отырса, сонымеН катар Бурабайда да, кзлын орман, тау арасында да, Омбыда да, Петербурда да, майданда да, баска ауылдарда сала-сала уакиралар катар дамып. шиелешсш, Аскар, Амантай, Ботагез. Алексей, Итбай 282

сиякты непзп образдардын айналасына жинактала, ту- йшделе бередь Шырарма сюжетшщ тартымды, жинакты болуы, басты образдардын eMip жолы кызыкты суретте- лу| романнын курылысындагы (композициясындары) ул- кен шеберлш, бул классик орыс, европа жазушыларынын роман жазу OHepiHiH улпсь Романнын композиниясын дурыс, шебер куру дегеш- М1з — осы жанр ерекшелИн еркш игерш алу деген Сабит орыстын озьгк эдебиетшен кандайлык улп, енеге алып уйренгендтш поэзиясынан жаксы бтетш болса да, eimi осы романын жазуда да сол уйренгендт, уйренш отырып езшщ Сэбитпк ерекшелшн, hfh h ро- манды кеп планды, кызык сю жегп жаза бьлетждшн толык танытып отыр. Демек, «Жумбак жалау» романы соц и али ст реализм ofliciMeH каруланран, 6i3fliK халкы- мыздын ерлш курес тарихына улкен суретшйпк турры- дан карап жазылган шын мэншдеп керкем шьтарма. ■ Керкем шырарманын жаны адамдар образынын ка- лай жасалуында гой. Ромаидагы непзп жарымды об- раздар Аскар мен Ботагез. Аскар казак интеллигенту ха- лык окытушысы. Казак халкынын бакытты, мэдениети болуын, патшалык ресей мен казактын феодал байла- рынын — шаруашылык жэне рухани кысымынан казак халкынын азат болуын арман еткен, халыктын адал улы канаушылык, талаушылык кысым атаульта канымен кас — гуманист, халыкка бакыт !здеу жолында Лениндш коммунист партиясын тапкан, шын бакытка шыгу жолы соц и али ст революция екенш тусшген большевик рево­ люционер — интеллигент. Аскар образынын мазмуны осындай. Аскар образынын мундай болуы казак жардайынын шындырына жата ма? Толык жатады. Теориялык, мэде- ниеттж майданымызда б1‘рталай уакыт тер!с кезкарас таратып келгён Kefi6ip тарихшылар — революцияга де- ftiHri казак интеллигенттершщ 6api б1рдей алашорда- шыл болды, уйткеш оларды бастаушы Бекейханов, Бай- турсыновтаред!— деп сокты, бул 6ip. Екшин, казак халкынан революциялык куреске араласкандар болма- ды, эйтеу1р болып калган революциянын жем1сше «33ip аска» ие бола кегп деп сокты. Мунын барлыры б1здш тарихымызра керше жала, киянат еду Енд! б1ркатар совет жазушыларымыздын шырармаларында револю-

цияга дейшп интеллигент образы eKi жакты бейнеде, 6ipae халык жагына, б1рде алашорда жагына косылып кететж тураксыз, табансыз адамдар бейнесшде керсе- ■ плген едк Бул дагы шындыкты дурыс керсегпеудщ 6ip KepiHici едк Революиияга дейшп казак интеллигенциясынык тап- тык сыры туралы мэселе Сэбит романында жанаша ко- йылып отыр, байшыл, ултшыл интеллигентпен катар ха- лыктын демократиялык революциялык козгалысына ара- ласкан интеллигенттер де болгандыгын Аскар, Ботагез образдары аркылы керсетед1. «Ж умбак жалау» дагы Аскар аркылы жазушы ка­ зак интеллигентшш типик жана образын, социалист^ реализм принципше сиымды образды суреттейдь Эрине, Аскар б1рден большевик бола коймайды. Ол орыс боль- шевиктер1мен сырлас болганынша казак халкын азат ету — улттык тар шенбердеп ултшылдыкпен уштаскан козгалыс жолы деп тусшедк ултшылдар, казактын шын камкоры деп ойлайды. Ол ел талагыш, киянатшыл, за- лы м ’ Итбайдын кылыктарына, момын казакты камшы- сынын астына алып, кешеде жыгып салып тепкшейпн, зорлыкшыл, топас патшанын каргылы тебеттер1— прис­ тав, стражниктердщ сойкандарына катты карсылык б1лд1ред1 де, б1рак ол осы корлыктан кутылудын жолын таба алмай, кеп ойланып толганады. Сол ойларын ем1 р тэжрибеамен екшеп келгенде, казактьг ултшыл окыган- дар куткарады деген умгг узакк,а бармай, жокка шы- гады. Итбайдын уйше аТакты ултшыл окыганнын 6ipi Ма- дияр келедк Аскар казак, аулынын хал-жайынан сейле- се келе, Мадиярдын халык камкорышысы екенш, олар тек Итбайлардын кол жаулыгы, солардык итаршысы екенш анык тусшедк Ултшыл окыгандардын 6api булай болмас деген ш тей ез к у д т н тагы да аныктау ушш Ас­ кар олардын баскасынан 6ipa3 уакытка дейш гана жак- сылык кутед!. Бул у м т ш н бекерге шыкканын, алашор- дашылардын кай-кайсысы болсын казак халкынын жауы екенш. 1916 жылгы халык к е т ер ш а кезшде айкын ке- редк Ултшылдар халыктын ке^гершсше ашыктан ашык карсы шыгып, патшаны жактады. Кетерш сп бастаган Амантайды жэне Аскардын ез1н бузыктар деп секи. Ас- кардын есу жолынын 6ip жагы осылай, дос санап журген адамдарынын кас екен1н, курес, тартыс устшде. айырып

б1лу аркылы жетйедь Екшнн жагынан Аскар орыс большевиктер1 — Кузнецов, Булатовтардан тура тэрбие алады, окиды, улттардын азаттык алу мэселесш проле­ тариат революциясынын 6ip мждет1 есебшде колга алу KepeKTirin Лениннщ, Сталинит ецбектершен тура окып тусшедк Бурын Аскар, патшанын жауыздыгына канау- шылардын айуандык кылыктарына тек казак халкы рана карсы рой деп тусшетш болса, Петербурга барган- да орыс пролетариаты — патшага тек карсы болып кана коймай, карсы кимылды, белсенд! курес аркылы патша- ны кулату, жою, билжл колга алу жумысына Kipicy ар­ кылы журпзш жатканын кез1мен кередь Аскардын осу жолынын eniHini жары осылай жетшедп Сейтш, Аскар, большевик революционер болу дэре- жесше — усак буржуазияшыл гуманизм, махаббат жас- тык эуенже тусушшк жолдарынан етш, курес, тартыс тэж1рибелерже 6ipTe-6ipTe теселу аркылы жетедь Аокар образынын 6ip айырмашылыгы, ол орысша окыран бшмд1, тэжрибеде алымды. Орыс большевикте- ржен алган тэжрибесж, ютап дуниесшен алган бш мш де, OMipaeri курестен алган улп сж де, ез бетчмен icne асыра бшедк Bi3fliK б1ркатар жазушыларымыз да казактан шык- кан революцияшыл бейнел1 образдарды жасанды, куыс кеуде жан neci кылып керсетушшк бар. Булар басшы- лык алып уйрену дегенд1 Tepic тусшш жур, «Чапаев- тагы» Фурмановты керш алып осыдан штампы, схема жасап алган. Акынжановтыц пьесесждег! Исатай, Myci- реповтыц «Аманкелд1» пьесесждег1 Аманкелдю де, Тэ- ж!баевтыц «Терец келждегЬ -Болаты да ез безмен киын гстердщ TyfliHin ш еш т, улы KypecTi бастап кетуге дэрменс’1 3 . Бул образдардын. езже тэн ерекше сипат, Mi- нез аз болады, саналы, еркж творчестволык оймен ба- тыл куреске араласу эрекеттер1 сезжмейдц кебже да- йын буйрык, дайын ережеж мул-пказ шке асырушы сиякты. Жагымды курескердж журегжен улы бостандык жолына арналып, Кайнап шыккан шын сез1м, шын ер- лжтж жан жалыны (страсть) шалкып еспейдк Казак арасынан шыккан курескер революционерлердж бейне- ciH булай 6ip жакты, дайын схема туржде корсету OMip шындыгынан алыстаудын 6ip KepiHici болып табылады. Ал «Жумбак жалау» дары Аскар жансыз, схемалы

калыптыц адамы емес, ол тарихи ем!р шындырына сиым- ды, керкемдж шедши табылган образ. Ол орыс революцнонерлершен басшылыкты, бшмд1 жеткшетч алады, e3i онын бэрше сокыр' сез1ммен емес, саналы, шын журеНмен тусшедк Ленин партиясынын жолына жан-тэшмен 6epiflefli. Осындай саналы револю­ ционер болып шыныкхан Аскар, азамат сорысы кезшде, киын кыстау тартыс, подполиялы курестер устшде жу- мысты вз ынта-ж!гер1мен баскарып журпзш кетедк ©3i- нен бш м ц тэжрибеп аз эр улттан куралган партизан- дардыц кайсысына болсын басшылык керсетедц Аскар политкомиссар да, командир да, yrrruii де болып жумыс жургюедк Mine бул казактан шыккан большевик — ре­ волюционер, ингеллигенттердщ шын образы. Бул казак совет эдебиетшде осы уакытка дейш болмаран жаца образ, казактын букарашыл интеллигенциясыныц ролш мейлшше кетерерлш, революциялык курес тарихымыз- да интеллигентен ролin айрыкша баралайтыи образ. Аскардыц образы тек элеуметтгк эрекеемен FaHa ке- рЫ п коймайды, ол жеке кара басымен байланысты ic- эрекет, м1нез1мен де кершедк Жазушы, Ботагезбен еке- уш щ арасындары махаббатка коп мэн бередк эрине бул махаббат интригасы элеуметтж тартыс жел1сшде сурет- теледк Аскардыц Ботагезге косылу жолындагы турл1 эрекеттерд!ц барлыгы да эйелдщ бас бостандыры ушш курес, ал ол курес — Итбайдыц зорлык-зомбылырына карсы курес едк Элеуметтж курестш 6ip саласы, Аскардыц эрекетте- piMen 6ipre, iuiKi Kyilnepi аркылы (ойы, киялы, нэзж се- з1мдер1, психологиясы) эр жардаймен байланысты кец, epKin кершедк Аскар dip жагынан халык OMipi жайынан, революция жайынан терец оГша бататын, зор акыл neci саналы адам болып кершсе, екишп жарынан cyiiin, куйе бшетш махаббат жанды жас ж т т болып кершедк Ас­ кардыц сулу Квкшен1ц бауыры — Бурабайда Ботагезбен кездесулерц сол кездесулердег1 оныц нэзж iiUKi жан толкындары, катал курес устшде 6ipTe-6ipTe калыптас- кан достык пен махаббаты олардыц болашак бакытты ©Mip туралы улыарманмен уштасуы романда нанымды, кызыкты суреттеледк Аскар устзлып абактыга туседк айдалып жер ауады, курын, cypriH кередк соныц бэршде ол революциялык курес жолына да, Ботагезге.деген ма­ хаббатка да айнымас 6epii< бершедк Сейтш, Аскар 6ip 286

жатынан арартушы-демократ, революция солдаты жа- уынгер, саяси алрыр комиссар болып KepiНее, екшил жа- гынан суйген жарына, жакын досына, сорлы адамдарра жан журепмен мейр1мд1, камкор, аккецы бауырмал (кейде куана, кейде кайгыра да бьлетш) гуманист адам болып кершедь Амантаймен, Кузнецовпен, Ботагездщ уй iuiiMen достык карым-катынас жардайында да Аскар- дыц адамгершшк сыр-сипаты накты елестейдь Аскар образын когамдык эрекет жарынаи да, адамдык дара 'касиетт жагынан да булай пакты керкем суреттеу — жа- рымды кейшкердщ тарихи тулгасын шын елестету болып табылады. Аскар образыныц туп тулгасы (прототипы) табыла ма деуиплер бар. Мешцше, 1912 жылдан революциялык курес жолына туокен Эл1би Жангелдинн1ц, осы жолда курбан болтан Эдьлбек Майкотов, Нургали Кулжанов- тын ем1рлер1н1ц ез1-ак Аскардын тарихи шын (типтж, образын жасауга мумк1ид1к бередь Романда тарихи ем1р шындырын туйшдеп, кетер1нк1 романтикалык леппен суреттелген кушт1 орталык об­ раз — Ботагез. Ботагез — казактыц окыган саналы эйел1. Револю- цияга дейгаг1 казак эйелшщ eMipi, халы ылри трагедияга толулы ед1, халыктын турмыс-салт жырларынан бастап. X X FacupaaFbi акын-жазушыларымыздыц шырармасында калынмалра сатылып, суйгенже бара алмаган, ез кара- басына тендж, махаббат еркшд1г1н кексеу жолында зор кайрыра, ауыр азапка ушырап, курбан болран казак кыз- дарынын образы керсет1луш1 ед1..Эрине бул казак жа~- дайыныц жалпы тындыты екен1 даусыз. Алайда, казак эйелдершщ образын булай керсеткенде дэл революция алдындагы жардаймен байланысты 6ip шындыктыц бет1 буркеул1 калып коюшы ед1. Бул казак эйелш к саналы- лыгы, корамныц саналы акыл иес1 екенд1г1, ол тек ма- хаббат ушш рана Kypecin коймай, жалпы адамдар бакы- ты уш1н де куресе алатын кауым екенд1г1 эдебиет1м1зде (К&меск1 ед1. Ертег1дег1 Кдрашаш даналыгы, Айманыц бас бостан- дыры жолындагы тапкырлыгы болмаса, эйелдердт ко- рамдык Kypeci туралы б1зде женд1 ешнэрсе жазылмады. Mine, осы олкылык туррысынан Караганда Ботагез — бу- тшдей тык образ. Бул образдын бойында жалпы казак эйелшщ басында болатын ортак сипаттык уст1не, ол—ев-

ропаша б ш м алган, езшн, ойы, акылы, ce3inyi бар. орыс, европа эдебиенн окумен тэрбиеленген кыз. Казак эдебиеннде мундай образды тудыру жазушынын улкен творчестволык eu6eri. Ботагез юм? Ол — окыран, саналы казак кызы, ез карабасын ескшктш зулымдык эдет-рурпынан коргай б!лген, жауыздыкка карсы, элеу- мет eMipmaeri теказджке карсы намысты журекпен ку- рссе бмген ж'терлц канратты эйел. Ботагез жаксы ку- йеуге тикш Fana максат еткен традициялы образ емес, ол жаксы жарды ыстык, жалынды махаббатпен суюд1 бас бостандыгы, ар, намыс бостандыгы, адамдар бакыты жайындагы улы правомен байланыстыра бюгён акыл ие- ci, саналы казак эйель Ботагез Аскарды сырткы сулулыгына гана, 6iaiMai- лжше гана к ы зы р ы п дуймейдн онын езюген букаранын камкоры, акылшысы, жан ашыры екендт ymin, жауыз­ дыкка MeflpiMci3 кас екендш ymin суйедь Ботагез Ас- кардын карабасына, не ез карабасына, не ез туыскан- дарыныц карабасына ауыр кундер туганда жасымайтын, тез1мдк ез1н yiieMi ерлж, ж тер л ш к дэрежеде устай 6i- летш оптимист эйел. Ол барлык жерде Аскардык кор- рауымен болмай, онын Kepicinuie Аскарга да, Аскардын достарына да кортам бола бжедь Ботагездж когамдык курестерш, Аскармен eKeyiniii карым-катнасын логика- лык Kyuii 6epiK нанымды шытырман уакигаларга байла- нысты жам-жакты энпмелей, сол cyiiiKTi кейшйерж мелер катал eMip сыиларынан, нелер ауыр жан кунзелштершен етюзедь Bip yfmi жанды асырап отырган aFacbi BaaFa- бек усгалып кеткен, жецгеЫ ауру эл устшде жатады, Mine осы кезде Ботагезд1 Итбайдын адамы зорлап алып кашады. EKiumi 6ip жагдайда aFacu Балгабан дарга тартылып еледк Катал ем1рд|н осындай ете_ ауыр сок- кыларына ушыраган Ботагездпг iiin<i жан куйзелшш, се- 3iM дуниесш жазушы жаркын елестетедь Жазушы Аскар мен Ботагез арасындагы достык пен махаббатты булардын семьялык турмысын, cyiricneHiuiai куши берж семья жешнде жана кезкарасты, жана со­ ветик этиканы усынады. Ею жас 6ip-6ipiii революциялык курес успнде де суйеди махаббат жалынды ыстык-ак болуы NiyMKiH, буларда нэзж сез1мдер мол болады; 6ipax мунын барлыгы адамдар бакыты учли,курес максатынан жогары арман емес, махаббат революциялык курес мак- сатына батыцкы турдеп кубылыс деп карайды жазушы.

- Бул жазушынык езгн!н бурынгы «Адаскандар» рома- нындагы «таза махаббатты» дэрштеушшк принципше |К.арама-карсы дурыс «езкарасты керсетедь Ботагез образы тарихи eMip шындыгынан тым бшк, вс1р1лin керсетмген деп дау айтатындар бар. Шындыкты романтикалык ажармен эсемдеп, нанымды суреттесе, ол социалиста реализм эд1сше кайшы емес екенш Горький- дж творчестволык тэжрибеш толык дэлелдедк Оныц бер жагында бул образдыц тарихи шындык нег1здер1 де жок емес. Революцияра дейш орысша окыган казак кыздары эр облыста болтан. «Айкап» журналыньщ бетшде елец, макала жазатын казак кыздары, 1914 жылы Семей ка- ласында жаррафиялык ковамнын м эж ш ан де Абай ту- ралы орысша баяндама жасайтын Нэзипа Кулжанова бэр1 де 61л 1м д 1, окыран эйелдер. Демек, Ботагез образы киялдаи тугаи емес, болтан, болура мумкш ем1р шынды- рынан туйжделт жасалган. М1не, сондыктан да бул Ботагез казак эдебиетшде жана образ, жазушыныц творчестволык 1здену1нен тугаи кесек тулга. Кызыкты eMip жолымен KepmeTiH халык батырыныц жаркын тулрасы Амантай данкты халык батыры Аман- келд1н1ц тарихи образын еске туаредь Романда Аман- тайдыц extipi аркылы Аман«елд1 образын кеншен сипат- таран деуге болады. Амантайдыц патшалык курылыска, Итбай сиякты болыстарра карсы кект1 Kypeci нанымды, ол acipece 1916 ж ы л ры халык кетершсше байланысты ете айкын керсетйчедь Амантай жасынан кедей — аз ата, эЛс1з рудан шыккан, ол езшщ ата конысынан ай- рылып жер ауады. Патшанын улыктарынан, казактыц болыс, билержен кугын кередк 6ipan ол ез1не кугын кер- сеткен жуандардыц, улыктардын алдына бас имейдц сол кездег! казак жардайындары эдшетшздж, жауыздык атаулыныц барлырына кара куш (бунтарлык) пен кар­ сы батыл куреоке шырады; ол ел кезшде батыр, ер ж!г1т атанады, оныц журетж жерк паналайтын мекеш Бура- байдын калыц орманы мен кия жартас таулары арасын- дэры орыс л е с ш т — Березкиннщ yfti. 1916 ж ы л р ы кете- piaic онан, Heflin азамат соры сы дэу1р1нде ол халык максатын табанратаптаран алашордашыларра карсы ку- рес устжде, ол шыцдалып ecin, халык козгалысынын же- TeKiuici болып шыгады. 1916 жылы кетершс кезшде Амантай бастаган топка уш дуан елдш халкы келгп ко- сылады. Халык кетерш а патша ушметше карсы айбын- 289

ды, каЬарлы куш бейнесшде суреттеледк Кетермген елд1 басуиа шыккан жазалаушы жасактарга Амантай баста- ран сарбаздар .катты карсылык жасайды, жаура оцай бе- рышейд1 де. Жазушы Амантайды кайратты, батыл, ер тулгада сипаттаранда, оныц саяси санa -cc3iMin, ой, рухани ду- HiieciH де ашып керсетедк Ол eai белсене араласкан ку- pecTiu максатын эбден угынран, неге де болсын сенпш, анкау, ангал мшезд1 кара куш Heci емес, заманындагы курдель киын гстердщ жайын TyciHeTiH кырары, алрыр да, шытырман киындыктардан кутылып кете алатын ай- лалы, тапкыр да. Амантайдын осы сипаттары (Амантай- дын айдаудан кайтып келук туткыннан кашып KeTyi, тунп атыста аман кутылуы, жауга шабуыл жасау эре- кеттер1, Ботагез куткаруы), европанын шытырман уаки- ралы (приключенческий) романдарынын улпсшде бер1л- гендшнде байкаймыз. Амантай образдарынын бойына мундай ic эрекеттер ете сиымды, жэне романный сюжет epiciH кызыктандыра туоедк Бул сыкылды озык мзде- ниетп елдер эдебиетшде бар жазушылык ул п , казак эдебиет1 унлн де, автордын творчествосы ушш де ул- кен жацалык, мунымен эд ебиетбз молыга, толыра туседк Жагымсыз образдардан айрыкша «ершетш — Итбай. Итбай казактын аулындагы жай жеб1р болыс емес, ол елд1 рана канкаксатып талап жеудш устше, казак дала- сындэры патшанын он кезшдей итаршы тебет1, тыншы- сы. Патшадан шен, шекпен алган улкен феодал Итбай елд1 езшщ уысында устап, б1рде ашык зорлыгымен, 6ip- де i3i-TyciH б1лд1рмейт1н алаяк, кулык, жеб1рлж эрекет- тер1мен кезге туседк Итбайдын Николайдын 300 жылдык тойына арнап шакырылып Петербурга баруы, ж ергш кп орыс эк1мдер1мен, TinTi ояз бастырымен де иык тенест1- pin отыратындыры, ез1не карсы келгендерд1 талкандап ж1беретшд1п, бул образдын кесек тулгасын байкатады. Итбай 6ip жарынан патшалыктын кысым, талау саяса- тын, екшаш жагынан елде рушылык, аксакалдык ката.! эдет-рурыптарды мыкты устайды. Муны жазушы Итбай­ дын уй турмысын, езше тан даралык мшез-кулыктарын, Ботагезд1 зорлап алу эрекётш, генерал губернатор Суха- моловпен кездесуш, Петербурга барган ем1рш накты суреттеу аркылы керсетедк Ал, 1916 жылры кетер1л1с ке-

зшде Итбайдыц ызалы халык колынан елу1 де табдои занды да. Итбай 1916 жылра дей1н карсы тартыстьщ мыкты туы болып Tipi келгенде де болатын едк 6ipaK оны 1916 жылгы кетершс устшде еллрумен жазушы кеп уткан. 0cipece, Итбайва деген халыктын ыза-Keri соншалык ка- Иарлы екеш, мше, осы жерде оте айкын бершедк Итбай- ды елт1руд1н 03i, б1эдщ осы уакытка дейш жазылып кел- ген болыстардыц елпрушдей онай берЫмейдь осы елгм устЫде екннш катардагы адамдардыц (образдардыц) езшдж MiHe3i, iund сез1мдерц тосын epnixTepi шебер су- реттеледк Буган Буритбай мен Балгабай образы дэлел. Бурютбай Итбайдыц колындагы атып-кел, шауып-кел ж 1 гт , Итбай кандай кылмыска жумсаса да мултшдз орындайтын, TinTi 6ip кездерде Ботагезд1 Аскардан кыз- ганып, Итбайга алып беруге эрекет жасайды. MeHi ба- кытка жетк1зет1н жалидз-ак адам Итбай деп ойлайды. © зМ ц шыккан Teri-жалшы, кедей, текетшщ Tipuiri, пы- сыктыгымен байга жагып журген болатын. Бучымен Аскар сан рет сейлесш, — сешц бул журшщ арсыздык, намыссыздык деп талай айтса да, оны Буркпбай 'Кула­ гина да Умерен. Mine, 1916 жылдык улы козралысы бас- талды. Ю м-кшдж екеш кершдн майданныц кара жумы- сына шмдер баратыны болыс ушнде сез бола баетайды. Алынгандардык т1з1мшде Бурштбайдыц 03i де барлыгы сезмедь осыдан былай карай Бурккбайдыц iuii муздап сола бередь ол Итбайдыц халыкка ктеген зулымдырын, киянатын айкын сезе баетайды. Итбаймен 6ipre зулым- дыкты судай сапырып талай киянатты 6ipre ктегендшн туешш, iujTeft кынжылады, калайда Итбайга карсылар- дын — ез табы, калыц букараныц тобына к о с ы л ры с ы ке- ледь Ол ушгн алдымен Амантайды 1здеп тауып, Ботагез- д1 азат еткедк онан кешн Итбай ауылына Амантайлар шабуыл жасаганда т ы ры л ы п жаткан Итбайды тауып бе- ред1 де, 03i сол кетершоке араласып кете барады. Мунан былайгы жерде Бурютбай Амантайдыц ен сешмдк ец мыкты ен кайратты cepiriH in 6ipi болады. M i- не, бул (Бурмтбай) 93iHiK осу жолымен бермген образ. Ботагездщ агасы Балгабай арайынды ушеудш iuiiH- деп жуасы да, момыны да, ол унем1 exi ауыз сездщ ба- сын косып айта алмайтын топас ж1г1т, ол алып кара куш neci Fana. Итбай уйшщ кара жумысын куш-туш icTefl 291

беруден басканы бшмейтш сиякты ед1. B ip aK , Балрабай- дын анда-санда жарык еткен окыс ммездер1 байкалып журед1. 1913-жылы Итбайдыц уйше келген урядник пакет урладын деп жэмшщ iiiici Кенжетайды aniMini кып саба- ранда оны керш турган Балгабай 6ip ауыз т1л катпайды, 6ipaK ол 1‘штей тынран, ызаланран, кектенген, сол куш кешке Аскар Итбайдын ушне Kipin келе жатканда eci«- Tiii дал аузында колында кайраулы етюр балтаны устап калшылдап турран Балгабайды «вреди Аскар Туякбай балаларыныц iiuim eri ынжыры, ж]гераз, жасьны Бал- габай деп тусжуий едк '.енд1 — Балгабайдыц мына кал- пыя Kepin, OFaii нитей суйсшед1 де, суйсше турып акыл айтып, оны колкуш жумсаудан токтатады. Ал Итбайды еллрген куш — Балгабай, TinTi жаркын кершедк eKi ага- сын айдатып ж1берген, Ботагездт кара басыи канта эуреге салган Игбайга 1мейлшше кегктк ызалы екенд1гш сезбен емес, тары icnen кесетедк онын Mine3i де, куцп де кара балгадай томырык болса, ici де coFan уксас. Халык Итбай аулын шауып, оны ортага алып, елт1руге батпан турранда Балгабай топты как жарып, колындагы кай­ раулы кара балтаны Итбайдын кыл-мойнынан Ылтейдк капы кас ежелИ жауынан кек алып айызы кангандай жайрандап, топ алдына ойкастап шыга келедь Жуас, момын адамнан кандайлык уздж ерлж, батырлык кн- мыл турандыгы, мже осы Итбай аулын шабу уакигасына байлаиысты айкын, сипатталады. Романда neaayip жаркын керселлген орыс больше- DiiKTepi Кузнецов- пен Булатов. Кузнецов казак даласы- мен тжелей араласы бар, Казакстан жершдег1 орыс, ка­ зак революционерлерш, соныц iuiiime Аскарды да Омбы, Петербурдары болыпевикпк орталык уйымдармен бай- ланыстырушы, солардыц нускауын icKe асырушы прак­ тик революционер болса, Булатов революциялык K03F3- лыстыц аса кернект1 идеялык жетекилсй Булатов Петр- бурдын жумысшысы, профессионал революционер, оныц уй турмысын, семьясын, революциялык курсе жайында орыс большевиктер1 калай жумыс ютегендж жайларды автор пакты суреттеуге тырыскан. Mine, осы Булатов Ас- кардыц идеялык калыптасуына к уп т ыкпал жасады. Ол революциялык курес жолында ш ы н ы ры п , табанды кажырлы жумыс жург1зуде Аскарга уне\\й жетекил, ус- таз Булатов Аскардыц рухани дуниесшен мыктап орын алгандыры сондай, ол жок жерде де Аскар оны езЬмен 292

I I 6ipre санайды. Онымен эрдайым штей сырласады. Б у­ латов романный бес-алты тарауыида тана суреттелген- нщ езшде орыс болыневипшц 1ргел1 зор тултасы болыи елестейдй Аскардын ap6ip ici»eH Булатовтыц басшылы- Fbi — Лениндпс коммуниста партийный, басшылык рол1 айкын кержедь Айрыкша 6ip суйсшетш нэрсе — казактын курдел1 романыпда улы кесем Лениннш образы суреттелук Эпи- зодтык келемде гана суретгелгентц езшде Аскар сияк,- ты казак жасынын улы кесемге деген ыкласты ceaiMi ете пакты керсеДледк Аскар Лениншц Финляндиядан келгеши карсы алган демонстрацияга катынасады, Mine осы демонстранияда Ленинд1 миллиондаган орыс проле­ тариата кандай жан-тэшмен суйетшш кез1 мен перед!, e3i де Ленина! жан-тэжмен суйедь Ленин — жолына ка- рабасын курбан кылута серт еткендей улкен куаныш- ты, ж1герл1 ойдын кушагына беленедн Романда алашордашыл ултшыл Мадиярдын образы б!ркыдыру айкын. Бул тарихтагы алаш лидершщ 6ipi халыктын революциялык куресше карсы шыккан Дула- товтын TuniHcii алынган. Мадияр залым, айлалы, соны- мен 6ipre Аскар сиякты халык камкоры болтан, халык- тыц революцияшыл кетершсше косылган, большевик — революционер болтан адамдарта аса катал, MeflipiMci3, оцай алтыза коймайтын айлалы жау. Алексей Кулаков бул казак орыс офицерь контрре- волюниялык кушт1ц туын мыктап устатан, 1916 жылты халык кетер1л!с1н кыртынта ушыратудан. бастап, азамат сотысы кез1нде большевиктерге карсы аса катерл1 куш болып куреседк Алексей романный басынан-аятына дейш толык хержед!. Алексей, элеуметтж тартыс майданын- да тана емес, сонымен 6ipre жеке карабасынын eMipi- мен, шытырмаи уакиталарымен де сипатталады. Ол Бурабайда ©з уй1нде, Петропавл мен Омбыдаты кызме- . тжде, Петербурда — жотарты кауым— офицер топтары- ныц арасында да, 1916 — жыл уакотасымен азамат со­ тысы дэу1ршде де Аскар, Амантай, Кузнецовтарта карсы тартыстыц белд1 адамы тултасыпда елестейд1. Алексей патшалык курылысты жактаушы бас кесер, катал адам болумен 6ipre, эйел кауымы ортасында нэзж сез1 мд1, такаббар мшезд1 cepi ж1г1т, к е р п т , эйел керсе кумар лык сез1мже epix беретш бузык адам. 293

«Жумбак жалау» сиякты жана, кесек туынды туралы тк!рлер!м!зд1 6ip макалага сирызу киын. Б1з бул шыгар- маныц eu neri3ri earn жактарына токталдык. Романа айтатын сынымыз бен талаптарымыз да бар. Романды окыган адамдар, сонын шпнде Аскар e3iniH бшм дэре- жесшде сейлемейдь квб!не ауыл ж ш тнщ ой-ершшде сейлейдк Марксизм-ленинизм философиясын да, тарихты да, эдебиет1 де жете бьлетж Аскардын диалогтарында, ■ штей ойланып, толганран сездержде терен магналы тап- кыр, шешен ойлар туйдек-туйждтмен келж отырса нур ycTine нур Foitt. Кейде саяси мэселелерд| Tyciiwpyi тым жалак. Амантайга Аскар орыс енбекнилержш патшара карсы куресш, оны бастаушы Лениннж eciMiH 1916 жыл- ры кетерЫс талкандалып аякталран кезде айтады. Амантайдын— буран дей1н неге айтпадын деген сурауы- на, Аскар — умытып кетшпж деп жауап беред1. Боль­ шевизм идеясымен каруланган адам саясат, курес мэсе- лесше булай жен1л карамаса керек. Ботагез образын элде болсын толыктыра, жет1л- д1ре тускен макул. Ботагез окыган, ежет, пысык ойел делж, бул ете орынды, нанымды да, б('рак ол барлык киыпшылыктан кезденсок 'кутылып кетед1. Итбайдыц карамарыиан Бурк1тбай мен Амантайдын кемеп арка- сында кутылсын-ак, ол Кызылжар каласында Алексей- д1ц карамагынан кутылуы, онан кейш Алексейд1н колын- да, туткын болFaн жерде, em6ip корлык, киыншылык керместен таги онай кутылып кету!, TiriTi Ботагезд1н Аскарсыз OMipiHin Ke6i ул«ен кауыпты, ел1м, ажал ал- дыпдагы жагдайларда етсе де, ол кайрылы, мунды халде бола алмайды, ылги мойымас батыр калпынан айнымай- ды. Эйелде болатын осалдык, элс!зд1к, нэзжтж деген ерекшелжтер Ботагезге де тэн емес пе? Казак жагдайы- па нанымсыз келет1н 6ip жер1— Ботагездж AcaHFa жалган эйел болып келу1. Аскар усталып кеткеннен ке­ йш. онын досы Асан Ботагезге ушырасып, елге алып кайтады. Елде алашорданын он кез1 саналатын байлар бар, солардан жасыру уш1н, Ботагезбен exeyi жолда акылдасып, ауыл, ел кезжде Асан Ботагезд! эйел1м дейдк exeyi 6ip тесекке жатып, турып журед!. Асаннык шешеЫ де шын кел1н1м деп тусжедк мунын eTipiKTiri кеп узамай ашылады. Бул сыкылды онай тэсм казак eMipi- нш сшб!р шындыгына жанаспайды. Бул казак жагда- йында болмаган, болуга мумк'ш емес нэрсе,

Романда басты образ Амантайдык когамдык Kypeci недэу1р кетершп суреттелсе де, онын yfli, катын-бала, туысы, семьялык SMipi мулле квмескк Онын ен алгашкы Kypeci ата мекен жерш жоктаудан басталады foA, олай болса ол жерде онын уй1, ауылы болтан. Романда Аман­ тай тек когамдык дуниенщ катып калган адамы емес, онда туыстык cesiM, баланы, эйелд1 сую ce3iMi де болу керек, 03 уйшщ камы да, жолдасына, досына кезкарасы да KepiHyi керек, мше бул жарынан алганда Амантай- дыц рухани дуниеа толык емес. Бул 6ip. Екнши жарынан Амантай романнык б1ркатар жершде жоралып кетед!. ©те-мвте онын партизан отрядын бастаган кимылдары кершбейдь УшгашЪден, Амантайдын азамат сорысы кезш- де елмен, букарамен байланысты эрекеттерЬ icTepi TinTi аз. M ine муныц 6api — Амантай образынык олкы жакта- ры. Асаннын партизандыры, Итбайдын inici Елькбайдын Итбай эрекетш тары да mrepmeTne<Kuii болуы — 6api схемалы, ycTipT, эрi жете суреттелмеген. Романда т1л шеберл1г1, эдеби т т д щ нормасы турры- сынан алып тексергенде б!рталай кемшшктер кездесе- дь Ауыр, киын, сейлем курылысындагы укыпсыздык, макалды орынсыз,. кеп колданушылык, романнын кей жер1, scipece сонры бел1мшщ б1ркатар жер1 SMip карти- насынан repi, азамат сорысынын тарихи жайындагы пуб­ лицистикаFa айналып кеткеш сиякты кемшшктерд1 бас- басына талдап кврсетуге болады. Романды «Жумбак жалау» атаган. BipaK шьтармада, жумбак жалау тура- лы TinTi аз айтылады. Романнык осындай аталуын келе- шекте аныктап аша тусу кажет. Казак эдебиетшде жана романнык тууы ол жана салынып б!ткен зэул1м сарай сиякты. Ал ap6ip жана 6iT- кен эдемк зэул1м уй д т эртурл! MiHi де болуы табири нэрсе. Жана романнын Kefl6ip кемшшгш осы туррыдан, будан былай ескерсш деп айтып отырмыз. «Жумбак жалау» романы т!л квремдж жарынан да, адамдар образын даралап беру жарынан да, идеялык мазмуны жарынан да, жазушылык мэдение™ жарынан да 6yriHri журтшылыгымыз аса кешл б елт, жогары ба- ралайтын кесек, кунды шыгарма. Сондыктан казак оку- шылары романды колдан колга тиг!збей кызырып окуда. Бул роман КК(б) Партиясынын Орталык Комитет! мен КССР Совнаркомыныц 8 февральдагы казак эдебиетш

еркендету туралы каулысындагы роман жанры туралы этап керсеткен басты 6ip мшдеттч ic жуз1нде эсырудыц практикалык пэтижесм. Роман жайында окушы журт- шылыктыц ninipi де ете мол. Халык cyfiin, кызыкып окы- ран шыгарма кашан да болсын сол халык.тыцэдш 6aFa- сын алады. 1939 май.

•ЛБЛИ» ЖЭНЕ РОМАН ТУРЛЛЫ (/944 тылы I I май кун! Алматы цаяасындагы жазушылар мен галымдар жиналысында жааиам баяндама) Квркем свзд!к улкен шебер!, жазушы Мухтар Эуе- эовтын таманга «АбаЙ» романы жазылып беткел1 терян* uii жылга, басылып шыккалы yuiiHUii жил га айналып бирали. Содам 6epi ек! газетте exi шагын макала басыл- ди Oiapa niKip алысу ретжде К азПИ -дщ эдебиет yflipMecliiae талкыланды. Казакстан Жазушылар Ода- гымда 1943 жылгы пленумда романный жаксылыгы туралы жол-женекей п1к1рлер1 болды. Алайда, эдебиеп- м1здег! болып отырган бул курдел1 жаналык туралы ой тастарлыктай орайлы niKip ортага салингам жок. Улкен шыгарма улкен сыншылык ойларды тудыруга ти1с. Б у п н п жмналыстын, б упнп баяндаманык квздеген нысанасы «АбаЙ» романы жайында, жалпы казак эдебие- пиле роман туралы толгагы жетш журген TyftiHAi niKip- aepAi ортага салып кенесу. Лагвипт1н дамуы «иными романным манызы Kasipri теория бойынша, роман деген!м1э— кара сеэ- бен жазылган квле^ядК мазмунды квркем (сюжетт!к) шыгарма Алайда. дуние адебиелнде роман туып кана тын жайганга дейж энпмел| шыгармалар вленмен жыр- ланып, батырлар жыры, дастандар. хикаялар туршде жарыкка шыкты. Осы куиН взбек. турЫпен эдебиепшле- piHin ерте кеззе жазылган уакигалы дастандарды ромам деп .нам журуi Tcrin емес. Казак тЫ нл еп «Квруглы». «lllaKip шак1рет», «Мундык — Зарлык». «Алтын ба- лык». «ШаНарман» сиякты мазмумы кызыкты. адамдар- пт

дыц тартысы 6ip i36eH, 6ip жуйемен дамып, уакиганын шарыктау TyfiiHi салаланып шеинлет'ш дастандарды да роман деп ajayFa болар едн Сыншы Белпбан Шалабаев- тын осылайша зерттей бастауы аталган дастандардыц Шыгыс халыктары эдебиетшде кеие заманнан бермен туып дамыран, роман жанрына жататын уакиралы шы- рармалар екешн дэледесе керек. Роман да уакиралы шырарманын (эпостын) 6ip rypi- Уакиралы шыгарма еленмен де, кара сезбен де бер1лу! мумкш. Мундагы айырма, тек сырткы белпсгиде тана. Пушкиннщ «Евгений Онегин!» — еленмен жазылран ро­ ман, Гогольдт «0лi жандары» — поэма. Ал уакнра же- nicine Караганда, мунык екеуш де роман, немесе поэма деуге де болады. Бар айырмасы: 6ipiHae — уакига epici, ем ip шындыгы кен, адамдардыц apeKerrepi драмалык тартыс жолымен шиеленкт келген, еюннлсшде — уаки- Fa epici ыкшам, адамдардын мшез-кулкы сыршылдык- пен суреттелген. Роман уакиралы шырармалардыцсаласына жатканы- мен, поэма, узак энпме, батырлык жыры мен дастандар- дан келем1 кен api курделк Роман — кай ел эдебиетшш болсын маркайган кезеншщ елшеун ейткеш ол батырлык жырдын, лириканын, драманын дамып жеткен заманында туып, б!рден керкем эдебиеттщ ауыр жугш аркалайллге- pi дамыды да, езгнен бурьгнры эдебиет турлерш басып озды. Сейтш, роман драмалы, кулкш (комедия), аяныш- ты (трагедия) жэне шытырман уакиралы cyperrepai ту- гел камтитын койын-коншы, кулаш-кушагы кен жанрра айналды. XIX расырдын орта кезшде роман орыстын, кунба- тыс елМн эдебиетшде толык устемдГк алды, поэзия мен драмалы шырармалар тупл, керкем шырарманын, фило­ софия, тарих рылымына да зор эсер ететш кабырралы казыры болды. K,a3ipri орыс эдебиет!нде роман устем. Б1здщ эдебиет те осыгам келе жатыр. Роман жанры ус­ тем болмайынша, улкен эдебиет калыптаспайды. Дунне- жуз!л!к романнын мыкты 6ip me6epi Бальзак: «Эрдайым роман эдебиет шырармаларынын кандайынан болсын 6niK болады, бшк болота Tiiic,»1— деп жар салган. Баль­ зак айтады: «Роман — уакивалы, эдет-рурыпты суреттей- тш трагедия немесе комедия; роман драманын орнына 1 Б. Г. Р е й з о в , Творчество Бальзака, 232-бет, 1938 ж. 298

келдь 6м)рдь TipuiiaiKTi роман акикат 'Кврсетуге THic. Сез1мге, бейнеге, белгш 6ip стильге непзделген роман осы замаклеры эдеби шыгарманыц аскан 6ip табысы».1 CefiTin, роман тек уакигалы шыгарма FaHa емес, онда сол уакигамын e3i драмалык тартыс жолымен бершедк сон- дыктан роман драманьщ, комедиянын, лириканын ка- CHeTTepin де бойына конымды eTiH андрген, толыксып кемелденген ен курдел1 жанр болып табылады. Рас, шын мэнждеп роман казак эдебиетшде енд1=енд1 туып келе- дь Bipaic романный neri3i тектер1 казактын apU eri эде- биетчнде дастан, узак энпме туршде кездесш отырады. XX гасырдын басынан 6epri эдебиетпзде орыс, европа эдебиет1 улпсшдеп романный алгашкы шарын yarici туа бастады. Роман eMip шындырын, адам эрекеттерш, дэу1рдщ бейнесш кеншен камтып кэрсететш аясы кен жанр бол- рандыцтан мунда ap6ip халыктын KOFaMflbiK’OMipi, улт- тык сана-сез1м1, дэстурь эдет-рурпы жаркын сипаттала- ды. Ендеше, -XX расырдын басындары казак эдебиетшде- ri шагын романдар да казак халкынын азаттык алу, улттык ояну, азаматтык алкш у бейнеа айкын суреттеле- fli деген тужырым жасау орынды. «Камар сулу», «Мунлы Мариям», «Калын мал», «Юм жазыкты», «Кыз керелж» сиякты kiuii-ripiM романдар казак елшш еркшджке, ер- лжке, казак жастарыныц жаркын болашакка, бостандык- ка талпынран курестерш, таудай талаптарын бейнелеген шырармалар болатын. Осы романдарда Ka3ipri кейб1р акын-жазушылар тыцнан жасадым деп журген елжепш, рушыл, баккумар, пэлекор, жалакор, зорльгкшыл болыс, би, байлардык жэне оларра карама-кар'сы халыкты ке- лешекке, мэдениетке бастаран ержурек жастардьщ бей- Heaepi б1ркелк1 суреттелген-дк Алайда, роман тек казак совет эдебиетшде туып, даму жолына тусть Шын мэншдеп романнын туып, да- муы онай болтан жок, бул жолда идеялык, творчестволык тартыс шиеленют отырды, уйрену, шеберлж те киындык- ка кезжтк Роман шу легенде 6ip калыпта, 6ip стильде дамып кете ал малы. Революцияиыц алрашкы жылдарын- да байшыл жазушылар ездержж роман, экпмелершде icemneai ауылды, феодалдык заманды дэрштеп, каз!рг! советтгк умiT ежен «елешекгпн революциялык дэуipiи• • Сонда, 94-бет- 299

кунпрт, туман етш суреттеуге салынды. TinTi, реалистш 6aFHnaFH жазушылардын ез1 де бурынгы жэне жаца ауыл exiipiH прозада кешнен бейнелеп кете алмады. Му- нын 03i жанрды менгерудегь жазушылык шеберлжп кальрптастырудары киындыктар едк Осы киындыктарды жену устшде казак совет эдебиетшде шыншыл энг1ме, романдар жасала бастады. Сэбиттт «Адаскандар», Fa- биттщ «Тулаган толкында», Мухтардын «Караш-Караш» атты noeecTepi туган кезд1 казак совет эдебиет»ндег1 про- занын белгш 6ip сатьта котертген, казактын дэстурл1 эдеоиетшщ онегел1 елдщ эдебиеД дэрежесше карай кулаш сттеген aayip i деп багалау керек. Бул романдар мен узак энг1мелерде казактын аулы мен революция заманындапл тарихи, элеуметтж, TipuiiaiK, салт бейнеле- pi алуан турде жаркын суреттеледь Алайда, бул шыгармалардын идеялык, керкемдж дэрежеа б1ркелю емес: эр жазушынын езшдж стиль, 1здену1 бар. Казак совет прозасын жасап калыптастыру жолында казактын жас жазушылары унем1 орыс совет, эдебиетшщ бай тэжрибес1нен, М. Горькийдщ, М. Шоло- ховтын, А. Толстойдын, тары баскаларынын социалист реализм эд1амен жазылран шырармаларынан уйренш улп алып отырды. 30-жылдарда жазылран романдар мен узак энг1ме- лердщ айнасына кебшесе революциялык курес заманы мен бугшп eMipaiH бейнеа айкын тусе бастады: «Кок уйдег1 коринлер», «Ана», «Б5р адым KefliH, eKi адым mre- pi», «Тем1ртас», «Тацбалылар», «Шаткалан», «Менткур- дастарым», «Жумбак жалау», «влпр не ел1м», г. б. Бул шырармаларда еши стиль !зденумен катар кейшкерд1 табу, соц и ал и ст OMipfliH, жана адамдардын тулраларын жасау басты мшдет болып отырады. Дегенмен осы топ- т эры шьтармалардын 6ip катарында адамдардын м'шез- кулкын, ic-эрекетш акикат бейнелеп корсету жары жетпей жатады, адамдардын бэрше де 6ip бвргк, 6ip ет1к KHri3in шырару салдарынан OMipflin ш ы н д ы ры кейде жалган, нанымсыз болып келедь Сонымен 6ipre, Рабиттщ усак энг!мелер1 мен Сэбиттщ «Жумбак жалауы», Саттар- дын «Мен1н курдастарым» атты романы казак эдебиетш- fleri прозанын жана дэутрш керсетедь Бул шырармалар­ да 6ip кыдыру акикат OMip, кызык yaKima, шындыкты эсерлеп берген романтика бар, жана эдеби етп здт салтына лайыкты жасалып, калыптасып келе жаткан

жазуШылык мэнер бар. Ka3ipri советпк жас кауымды киындыкка, жещске, жаркын келешекке шадырып же- тектейтш ершш де кесек ой-пшрлер бар. ¥лы Отан сорысынын алдында басталран «Абай», «Балуан Шолак» романдары 1942 жылы басылып шык- ты. Бул eiteyi де eid турл1 тарихи адамныц ем1рше арна- лып, exi турл1 жазушылык стильмен жазылран Ka3ipri эдебиет1м1здеп кернекл шырармалар. Журтшылык айрыкша ынтамен к ы зы р ы п окып, cyflic- пенш1л1к сез1м1н бишрш отырган «Абай» романы — каз1рп казак эдебиет1мде Faiia емес, одактык эдебиеттеп ipi коркем шырарманын 6ipi. Бул романды казак эдебие- т1ндег1 жарты расырдан 6epi дамып келе жаткан, проза- нын маркайып ескен кезецшщ елшеу1, 6niK сатыра кетер1лген, шьщы дер ед1м. «Абай» тарихи роман. Тарихымыздары кеменгер адамныц вм1р1нен роман жазудык кандай манызы бар? Дэл элем с о ры сы н ы н заманында кеп халыктын жазушы- лары G3inin тарихына соншалыкты зор ынтамен кез Tirin, 6yriHri мен келешект1ц тулраларын 1здегендей жана шы- рармалар жасауында кандайлык эстетикалык арман, кандайлык элеуметт1к максат бар? Мше, осы сураулар- дыц тоьйрегшде кейб1р мэселелерд1н бет1н аша кетейис. Кеп елдерд1н эдебиет тарихына кез. ж1берет1н болсак, тарихи такырыптарра айрыкша бет бурый жазу элде- калай бола бермеген: эр елдщ ояну, с1лк1ну, улттык даму тардыры, тарих майданыныи таразысына тускен дуние- жуз1л1к MdHi зор тарихи уакигалар халыктар мен улттар- дын жана дамуына, с1лк1ну1не жол ашып отырран. XVIII— XIX расырларда болтан Европадагы буржуа- зиялык революциялар ез кезшде халык, улт тардыры женшде жана идеялар тудырран. XVIII расырдьщ акыры мен XIX расырдын басында арылшын эдебиетшде тарихи уакираларды, тарихтары улы адамдардыц eMipin терен- нен суреттеп жазу айрыкша орын алады. Дуние жуз! эдебиет1нде тарихи романшын улкен шебер1 Вальтер Скотт, XIX расырдын басындагы арылшын халкыныц улттык, елд!к уранын, М'аксат муддесш дерект1 турде бейнелеген тарихи романдар жазды. Ол керкем эдебиет аркылы тарихты кы з ы ры п о к ы п , б1луге жол ашты. Бул туралы Пушкин былай деп жазды: «Вальтер Скотт езшщ тарихи романдарымен француз тарихшыларына да жана жол ашып бердь Буран дешшМ

Шекспир, Гетешц тарихи драмаларында ескеришеген тарихтыц жана арналарын, бурый байкалмаган астар- ларын ашып к е р с е т т '. Вальтердщ романында белгш тарихи flayipflin элеумегпк т1рш1лiri халыктын жалпы салты, рухы айкын елестетшп отырды. Наполеоннын жешлуц француз . халкынын басына ауыр кундер тууы, Бурбондар такка кайта келт, улы француз революциясыныц жем1с1 аякка тапталуы, шекпз каталдыктыц жузеге аса бастауы, француздыц алдыцры катарлы адамдарын катты ойландырды. Романтик В. Гюго, акикатшыл Бальзак, алгашкы шыгармаларын тарихи такырыптардан бастады. Мериме, Стендальдщ кернект1 шыгармалары да тарихи такырыпка жазылды. XIX гасырдагы Россия тарихында орыс халкыныц отаншыл уранымен адтты алкшген eKi дэу5р болды: 6i- pi — Напалеон жорыгына карсы болган Отан соры сы - ныц азатшылдык толкынныц дэучрк Бул дэу!рде орыс жазушылары, орыстыц тарихшылары Петр патшаныцза- манын, Пугачев козгалысын жазды. Загускиншц кеп том- дык тарихи романларымен катар Карамзиншц «Орыс тарихы» жазылды, Пушкиншц «Борис Годунов», «Пол- това», «Мыс салт атты», «Капитан кызы» атты тарихи шыгармалары жарыкка шыкты. Сейтш, орыс эдебиетш- де тарихи такырыпка жазудыц жана nayipi басталды. 1850 жылдардыц орта кезшдс Кырым сорысында Рос- сияныц сэтЫзджке ушырауына байланысты орыс елМц улттык, елдж ураны кайта каулап кетершдй Россияныц елдИне басыбайлы кулдык тэртш, катты тусау болып енсесш жаздырмады. Сондыктан орыс елппн отаншыл, алдыцры катарлы адамдары, Россияныц тэуелаз, мэде- ниетт1 сл болу, басыбайлы кулдыкты талкандау уранын котерд1 — тары да тарихи роман жазура бет бурды. Mine, осы кезде Л. Толстойдын атакты « С орыс жэне бейбгшн- л!к» романы жарыкка шыкты. XX гасырдагы элем эдебнет!нде тарихи такырыпты жазу анагурлым терецдей туседь Декадеитпк агымныц жазушылары 03iiiiH сол дэу!рден тушлген кайгы-каЫре- Tiii. куцпрт ой, жудеу кецшнен тугаи ce3iM куйлерш 6i.naipv yuiiH тарихи уакигаларды, тарихи шындыкты сырттай бурмалап суреттедй Ал дуниежузшк 6ipnuui сорыстын сурапыл каупын сезе бастаган акылгой жазу-• • Шыгармалары, том V, 41-бет. 1934 ж. 302

шылар тарихтары улы уакираларды, улы адамдардын eMipin сол кунг1 кауымра, келешек урпак алдына улг1 кып тартты; корам курылысына наразылыкты, эдьпетаз- fliKTi, зор кыррын экеле жаткан.апатты тарихи адамдар- дыц eMipi аркылы елестегп. Бул жешнде Роман Роллан, «Бетховен» деген шырармасынын Kipicnecinae былай дейдк «К,арт Европанын тынысы тарылуда, ол уланып калжырады. Дарашылдык, дэрменаздж салдарынан ду- ние туншырып елш барады. Тарихтын терезесш кен ашып, таза ауаны желшнтеГик! КаИармандардын леб1мен epKiii дем ал'айык!» С ей тт, дуниежузиик 6ipiHuii сорыс. заманында буюл элемнщ элеуметпк жэне рухани eMipin- де зор с и т ц у басталды, улттык, азаттык, елдж тэуелшз- д1к ураны отар елдердщ де улы арманы болды. Дуниежузшк 6ipimiii сорыс кезшде ен революцияшыл жумысшы табы адам баласы тарихында туцрыш рет ¥лы Октябрь революциясын жасап, бурынры езьчген енбекш1 халыктар азаттык алды, социалист^-, демократиялык даму жолына туст1. Социалиста шаруашылыры мен ру- Хани мэдениет1 гулдешп дамыран жана ем1рд1 коммунис- Tix идеямен каруланран совет жазушылары, социалист^ реализм oflici аясында суреттедк Бурынры сыншыл реа- лизмшн тарихи такырыпты жазудары жаксы тэжрибеле- piH игереотырып, тарихтары улы уакираларды, улы адам- дарды, буюл енбекин халыктын жасампаз куиин, курес- кер муддесш эйпледк М. Горькийдт «Клим Самгин», М. Шолоховтын «Тынык Дон», А. Толстойдьщ «Азапты жол», «EipiHiui Петр» сиякты сом тулгалы (монументал- дык) шырармалар социалиста реализм эдебиетжщ та- маша улrici болып табылады. Тарихтары улы уакира­ ларды, данкты каЬармандарды ез1 жасаган когамдык ортадан белin алый дара Fana керсетпей, букш халыктын тарихымен, азаттык, прогресс жолындары куреамен торыстыра бейнелеу социалист^ реализм эдебиетшн тарихи роман жасаудары жецшь ДуниежузЫк екшип сорыстын ызгарлы салкыны 1933 жылы Гитлер каракшылары бил1кт1 колга алган куннен бастап сез!ле бастады. 1934 жылы Австриянын кыррын- Fa ушырауы, 1935 жылы Абиссинияны жаулап алу, 1936— 1938 жылдардары Испания уакигасы, 1937 жылры Жапондардык Кытайра шабуылы, 1938 жылы Чехосло- вакияиын басып «алынуы — осынын 6api дуниежуз1л1к зор апаттыц басы едй Б1з енд1 сол сурапыл сорыстын зоз

Kyoiuici рана емес, катынасушысы болып отырмыз. Фа- шистер бастаран бул cofhc буюл дуние жузшдеп халык- тардын eMipme, келешегше зор кауып тудырды. Совет Одаг'ынын барлык халыктары ез бойындары ен асыл кайратыи жинап, Отанды KopFayFa тас тушп бекш- лй Жещс идеалымен рухтанган совет халкы улы Ком- мунистер партиясы бастаран совет корамыныц алынбас камалдай 6epin экономикалык куатына. Совет армиясы- 1НЫК кажымас кайратына сенсе, сонымен 6ipre ездерпиц бурынгы ерл К дэстурше арка суйейдй Отан тарихындагы MGiiri 6epiK, api 6niK турран кемецгер кесем, кайсар ба­ тыр адамдардан да мыкты Дрек тапкандай болады. Орыс халкы Суворов, Кутузов, Невскийлердщ ep.niK дацкын бел тутса, казак халкы Кобланды, Исатай, Ма- хамбет, Аманкелд! сиякты дацкты батырын, Абай, Шо­ кам сиякты кеменгерлерш зор суйенш кередй Ерлж, елдж дэстурд1 6yrinri кауымга улг1 eTin тартудыц дэу!р талабына, казак- халкыныц Ka3ipri кезендег1 муддесшс толык жауап боларлык зор игшк eKeni сезаз. Казак халкы тарихында Абайдыц алатын ориы, элеу- мегпк кызмет!н1ц Maui ерекше. Казактын apFbi-6epri улы адамдарынын iiniпде Абайдыц шоктыры бшк. Ол казак ел1 тарихында бейне-б1р бэйтеректей окшау турады. Ен алдымен, Абай — казактын шын мэшндег1 жана керкем эдебиетМн Heri3iH салушы кеменгер акын. Сонымен ка­ тар ол эдебиетп'з беи- мэдениетшд1 орыс халкыныц ец прогреешь озык мэдениеДмен туыстастыра бмген, сол аркылы казактын жана когамдык ой-niKipin дамыту- ра жол ашкан кайраткер. Онын демократияшыл орыс ралымдарымен достасып, ез халкыныц epKiHAiri, азатты- ры yuiiH кажырлы курес жург1зу1, патшанын отаршыл эюмдер1 мен казактын ез iuiiiifleri феодалдык озбырлык- ка батыл карсы шыруы — акын eMipim n ец 6ip кызыкты, бупнп кауымга аса кад1рл1 касиеттерй Демек, Мухтар Эуезовтын улы Абайды ез романына neri3ri такырып, ор- талык образ еДп алуы ете орынды едй TinTi, ете мацыз- ды api кажетД едь СейДп, тарихи романдар кай халыктын эдебиет тари­ хында болсын, тек тарихты таныту максатынан рана ту- маган, тарих аркылы сол жазушы жасап отырран flayip- fleri кауымды жаксы, i3ri жолга, куреске бастап, тэрбие- леу максатында жазылып отыргаи. Сондыктан да «Абай» романы, сол сиякты, тарихи такырыпка жазылран 304

баска да курдел! шыгармалар Отанды сую, халык мак- танышын бейнелеу муддесшен туган элеуметтж, квркем- дш мэш аса зор туындылар болып табылады. «Абай» романы — X IX гасырдагы казак тарихынын айнасы ма? Романдарда, acipece тарихи романда, белгш 6ip уа- KHFa мен тарихи адамдар бейнесшен сол aayipflm когам- дык Tipmijiiri, эдет-рурпы, салт-санасы айкын кершуге THicTi. Жазушы М. Эуезов жас Абайдын eMip кезеидерш сол кездщ ек курдел! тарихи-элеуметтж уакигаларын кец1нен камти отырып суреттейдь Mine, 6ip дуан елд1 6ip ага султан, 6ip тайпы елд1 б|р болыс билеген каткез за- ман. Патшанынотаршылдык шынжыры казак елш штен, сырттан торлап алып, кыл 6yFay такымга бата бастаган. Солай болса да эр рулы елдш Ti3rini ру басылардын феодал, билердщ колында калып отырган-ды. Рушылдык тартыс елдш де, ру басыларынын да бойынан арылмай келе жаткан ауыр дерт едь Сол дерт казак елш отарлап алу кезшде патша ушметшш колына тиген мыкты курал болды. «Абай» романы aFa султан, майор, старшын- дардык дэу1рлеп, рушылдык eci<i дерт белек алып, ел OMipi, сонымен берге жас Абайдын eMipi осындай «кат- кабат», «шытырман» сергелденге Tycin турган заманды бейнелейдь Роман — кебшесе Орталык Казакстаннын тарихи шындыгын камтиды. XIX гасырдын 50— 60 жыл- дарында Ж етку, Сырдария бойындагы казак eai патша- лык Россияра тугел карап болмаган, жарым-жартысы Кокан хаидьты кол астында ед! де, жарым-жартысы езР нш тэуел а зд т ушш Kypecin жаткан болатын. Атакты Сураншы, Жангожа, Есет, Бекет батырлар бастаган шаруалар Kypeci 60 жылдары басылды, Адай ел!н!н курен 70 жылдарра дейш созылды.Ал, Шокан мен Ыбы- рай бастаган агартушылык козгалыс 50— 60 жылдарда басталды. Сондыктан, Б. Кенжебаев жолдас айткандай, «Абай» романы XIX гасырдагы жалпы казак тарихынын барлык курдел! уакигаларын тугел камтыган энциклопе­ дия деу дурыс болмайды. Алдымен «Абай» романы эл1 аякталган жок, бул Абай туралы жазылмак кеп томдык томный I штабы. Автор тарихи eMip шындыгын, жас Абайдын ешрге алгаш кадам . басуы тургысынан мусш- дейдь Абайдын улы акын жэие когам кайраткер! болып, ез елшщ когамдык козгалысына белсене араласуына