Исмайлов Е. Сын мен шығарма

улт peonyбликаларындагы акын, жазушылардыц твор- чсстволык ем1ршен де кездест1|>е\\пз. Бул факт Батыстын, Шыгыстыц эдебиет тарихында да аз емес. Дуние тануын- да дшпилдж, ескшллдш, прогерске карсылык сиякты те- pic кезкарастары айкын, бшнетш, 6ipai<, enip шындырын жаркын суреттсп реалистгк шырармалар жазран жазу- шыларды калан тексерш танудын у-тI’iein 6i3re Ф. Энгельс пен В. И. Лени*), О. Бальзак жзне Л. Толстой шыгарма- ларына байланысты саралап керсетш берген болатып. Ka3ipri кезде буржуазияшыл эдебиетиплер— искус-, створа саналы акылдын аралас.уы залалды, керкемджтнГ Kiari i3ri максатта емес, оны оокыр сезгм га,на тудырады, эдебиет дегенЬйз— адам баласыныц ертедег1 ацызыиа уксас санасыздыктыц Kepinici рана, эдебиет таза жан-ду- нненщ жасырын сырлары рана, ол адамды эдегп эм1рден елее дуниеете бастай.ды деген идеалиста теорияларды дэрштеп, ежелп «керкем онер керкем ©нер ушш» дейтш' жалкая кагидаларына кай та жармасуда. Буржуаз1ияшыл эдебиетнплер эдебиегтш реалист!к, жанрлык, ерекшелж- тергне де, адам баласы жасаран эстетиканын туп непзшё де шабуыл жае.ауда.1 Ал Югославиядары \"И. Видмар, Венгриядагы Г. Лукач сиякты ревизионист эдебиетил- лер В. И. Лети'инщ Л. Толстой туралы айкын, ашык каридаларын бурмалап, керкем шырармада жазушыныц белгш кезкарасы болуы шарт емес, ем^рдщ жаркын тулрасын беру yuiiH 1прогресш!л идея елеулi орын алмай- ды, жазушыныц творчествосына оныи кезкарасынын ка- тысы жок деген марксизмге жат теориясымактарын таратуда. Югославияныц ревизионистер1 социалист^ реализмнщ, марксиста эдебиет танудын neri3ri методо- логиялык mpiHuiсиптеpine шабуыл жасаганда, олар езде- ргае ул-ri erin Батые Европадары, Америкадагы барып турран реа.кцияшыл эстетикалык кезкарастаpFa — таза психологизма! дэрштейтш фреидизмге, ен мен тусиН арасьгадагы булдыр елестерд1 костайтын декаденгпкке, сюрреализмге, иокусствонын ербкишйггн мулде жокка 1 II. Н е у п о к о е в а — современное буржуазное лнтературове дение и реакционная социология. Жур. «Вопросы литературы», 1958 г .№ II, стр. 129— 144; С. Велнковскнй — Разрушение романа. Жур «Иностранная литература», 1959 г. № I, стр. 175— 185; 3. Затон ский — Смерть н рождение Франца Кафки. Там же, № 2, стр . 202—212.

шьюаратын модернизмге бас nin, кол артып отыр1. Айналып-ушршп желгенде буржуазияшыл эдебиеталлер- дщ де, ревизно.иистердiк деквзкарасы 6ip жердей шыга- ды: 6opi деиеркем одебиенпн ■ когамды'к-элеуметпк роль не кареы. Шындыгында дуние жуз1 эдебиетшщ, сондай-ак, ез ельшздеп эдебиеттердщ тарихына кез жтбереек, улы жазушылар езйннсом тулгалы шырармаларьин белгш б1р когамдык, адамгершшк максат тургысынан жазганды- гын жаксы 6iaeMi3. Жазушы болмысты суреттегенде е\\прден керген-б1л- геидерш калам болса, солан санасыз турде кешiре сал- майды, сол ггуйсш; алеан .кубылыска езш ц кезкарасын, езипц сыныш, ез1нтн адамгертшлк катынасын бшдтрмей отыра алмайды. Акицат талант Heci акын, жазушынын ce3i\\ii кашам да етктр, длгыр исследи олар ез1 жасаган ортамын ocepi туралы не упадкам, не жек керш назалан- FaH ойларын ашык бьтдгредк Мню, сондыктаи да керу мен суреттеуд! белш карауга болмайды, eKeyi 6iр!мен- 6ipi байланысты, жазушынын, саналы творчестволык ойыныц жем1сь Гоголь «0л1 ждндар» мен «Ревизорда» битаpan су,ретин ган а емес, 63i сынап отырран емтрге ушм айтушы да. Л. Толстой езшген орыс шаруаларынын аянышты турмыеын, патшалык курылыока кареы ашын- FaH ызалы KypeciH суреттегенде езшщ кезкарасын айкын бшд1рт отырды. В. И. Ленин Л. Толстойдын ойшылды- гын ©нын суреткерлшшен белш карамайды: кереген, сез1мтал, ойшыл сурет.кердщ купил жарын да, злс13 жагын да, бтрдей керсетедн Л. Толстойдын, Тургеневтын, Абайдыц ез дэу!ршдеп халык ехпршщ шындыгын ай- нытлай дэл cyperreyi олардыц кезкара.сындаты халык тур,М|Ысына деген жанашырлык сезшнтц i3ri, прогреенпл максаттын айкын кершкн болып табылады. «Журепм менщ кырык жамау киянатшыл дуниеден» деген,де, Абай езшщ ©Mipre кезкарасын айкын в п р е д ь Н. А. Добролюбов жазушылардын ой топшылауында opTypjii 'кайшы пшрлердщ болатындыгын айта келш был,ай денди «Собственный же взгляд его на.мир, служа­ щий клюнем и характеристике его таланта; надо искать , 1 Проблемы теории литературы., М. 1958 г. стр. 4— 6. Н. Шаб ловскнй — Ревизионизм в югославской критике. Жур. «Вопросы ли- ратуры» № 2, 1959 г. стр. 195— 203.

в живых образах, создаваемых им»1. БелгЫбгр дэу1рдщ улкен жан-жакты суретгн беру, эртурл1 когамдык орта- ра тэн типтгк образдар жасау, с э й тт буюл адам баласы- на ортак сом тулвалы шывармалар тудыру — тек эстети­ калык идеалы зор суреткердщ гаиа кольгнан келедй Жазушылын i3ri, саналы мапсоатынын аркауы OMip шындырымен байланысты болуы жешнде Белинский бы- лай деген: «Акын алдымем, адам ез мекенийн, ез зама- ныныц азаматы. Халык пен замай рухы оран аз эсер етпейдк,.»2 Абайдьщ — влецд1 ермек ушш вмес, жастар- ра улп, ©неге беру yuiin жазам деген кагидасы да озык эстетикалык арманды байкатады. Ал, Алексей Толстой «Эуел1 т1ршшкпн сырын туан- бей турып, дуннеге коз «ибере алмаймын, мьне т1ршшк идеяоымен толтаиранда рана айналадары омгр максатты, марналы болып елестейдь Мен eaxi дуниенi кайта куру, жана душен! жасау ищеясымен шурылданран совет жазушысымын, мен дуниеге осьшен коз ж1берем. Сонда дуниенщ бейнесш айкын керем, онын мацызын да, озара байланысын да, олардын маран, менщ оларра деген коз- карасымды да тусшемш»8 деген едк Мунын барлыры да кандай жазушы, акын болсын ем!рмен, жасаган дэу1рмен байланыстылырын, суреткер- дщ саналы ойы, дуние тануы, керкемдж, творчестволык практикасымен 6iTe кайнасып отыратындыгын дэлел- дейдь Ал жазушынык OMipfli 6iflyi, ce3iHyi жетпеген, Kepi- тартпа квзкарасы устем алкан жапдайда онын шырарма- сы шын мэшндеп корнем туынды бола алмайды. Оны б!з Гогольдщ творчестволык ем1рийн сонры дэугршен, «0 л1 жаидардын» екшип томын жазудаты сэтс1здтнен айкын б1лем1з. XIX гасырда сыншыл реализмнщ дэстуршде болран орыс эдебиетгшн б1рталай керкемсоз шеберлер1 XX расырдын бас кезшде— 1905— 1917 жылдардары рево- люциялар дэу!ргнде идеялык давдарыска ушырап, эдеби- еттег1 символизм, декаденство, жалган романтизм жолы- на туст1. Казак эдебиеп тарихынын фактклерше келет1н бол- сак, мунда да eari, дшнмлдтк мистикадан, феодализм ' Вопросы эстетики. М. 1958, стр. 95. 2 В. Г. Б е л и н с к и й . Избранные философские сочинения, т торой, стр. 445— 446. __ » А. Н. Т о л с т о й . Пол. соб. соч. 1949, т. X III, стр. 356.

замаиыныц кезкарастарынан uibiFa алмаган Мурат, Эу- 6oKip, Шэцгерей сиякты акындар вз заманыныц шынды- рын р е а л и с т туррыдан суреттей алмады. Абай, Алтын- сарин бастаган прогреашл aFbiMFa кдрсы кертартпа- шыл багытта жазды. Алайда кейб1реулершщ шырар- маларында (мэселен, Шортанбайдыц) вз заманындагы букараныц ауыр турмысын, отаршылык, кысьгмды жыр- лауы.кезге туртш турган eMip шындырын танымаска, оны суреттемеске шарасы калмагандырын, сейтт, e3iHin дуние тануында заман шындырын дурыс кврсетуге ойыс- кандырын ацрартады. XIX расыр мен XX расырдыц ба- сы.ндары кртаби акындардыц шыгармалары да бгркелш емес. Олардын шыгармаларында Ленин керсеткен ею мэдениегпц элементу ярни кертартпашыл есюшшдж, джинлдж мотивтер мен i3ri адамгершшк, прогресиплдш мотивтер взара тартыста, кайшылыкта кездесш отырады. Ютаби акындардыц каламынан туран «Сал-сал», «Зар- хум«\"сиякты нарыз панисламист идеологияны дэрттей- Tin барып турган зиянды шырармалармен катар, ei<inmi жарынан, «Муцлык— Зарлык», «Сейшл— Мэлж», «Шэ- Kip — Шэкрат» сиякты i3ri адамгерцплшт дэрттейтш шырармалар кездеоед!. XX расыр басындагы казак эдебиетшдег1 идеялык кайшылыры к у и т б1рталай акындар осы кунге дейш зерттелмей жур. Олар: МэшЬур Ж у с т Квпеев, Омар Кара-шев, Нар- манбет Орманбетов, Нуржан Наушабаев т. б. Бул сеюлд1 акындардыц кайшылыры мол, керкемдгк, идеялык дэре- жес1 эркилы шырармалары кэз1рг1 эдебиетнилердщ 6ip- 6ipiHe карсы толып жаткан riii<ip.nep айтуына мумкшдж 6epin жур. Муныц барлыры — осы аталган акындардыц турл1 (корамдык, таптык, идеологиялык орта, ыкпалга байланысты кезкарасындагы кайшылыктардыц эр мезгьп- де айкын бой кврсетушен. Жазушы, акынныц дуние тануы ,мен шырармасындары кайшылык, ею жактылык, ярни к уи т реалистж мотивтер мен элслз кертартпашыл- дык — олардыц жасаран тарихи дауipiнiн, ескен когам- дык ортасыныц KyiUTi-a^cisfliriHiH жем1с! eiceiifliri туралы марксист-лениндьк кагида 6i3re айкын. Мэселен, артына ете мол эдеби мура калдырраи Мэш- пур Жусш Кепеевт! алатын болсак, ол 1905 ж ы л ры буржуазиялI>iк-демократиялык революция дэу1р1нде сая- си eMipre белсене араласып, халыктыц улт бостандыры 67

жолындагы талап-плоктерш прогресилл туррыдан жыр- лады. Акынныц айцын саяеи кезкарасы сыншыл шыгар-' маларды жазуына мумкшдж берди («Эшмдер мен кедей- лер», «Шайтаннын саудасы», «Манифест», т. б. )Ал акын халыктыц азатты(К1алу козралысынан алыстап, дши сопы- лы-кка, ecKuniKTi квакараока бой урран шактарында жаз- ран шырармалары идеялык, керкемдж жарынан мацыз- сыз болды. Саяси-корамдык ем1рден кол. узу акынды идеялык дардарыока ушыратты. Марксистж-лениндж дуние тану, халыктыц !зг! арман- Длепмен бпе кайнаскан айкын идеялык нысана керкем- сез шеберлерш тамаша зор творчестволык жешске же™- зетшдшн совет эдебйетшщ тарихи тэжрибесшен жаксы бмемв. Буран А. Толстой, М. Зуезов сиякты аса кернек- Ti еуреткерлердщ сыншыл реализм, романтизм эдрпмен жазу жолдарыная вт!п, социалист!,к реализмшц толык- сып жет1лген 6nirine кетершп, сом тулгалы шыгармалар 6epyi толыкдэлел. Коммунист!,к партиянын тэрбиелж, жетакиилш идея- сымен рухтанган совет эдебиетиллер! социалиста реа- лязмпе жетшшрудщ Heri3ri ею шартын айрыкшй этап квроетед!: 6ipi — жазушыныц кунбе-кунп халык OMipi- мен, коммуниста курылыс iciMeH 6iTe кайнасы’п арала- суы, eKiHmici— жазушыныц марксистж-лениндж дуние тануыНыц нег!з!нен туатын коммунизмшн улы нысаналы армаядарын, ком м ун ист идеалды ардактау. Социалис- TiK реализм aaicixieH жазылып, буюл прогресишл адам баласыныц мэденикгпне улес болып косылран «Тыны,к Дон», «Аэапты сапар», «Жас пвардия», «Абай жолы», сиякты монументалдык шьл-армалардыц мерей! устем ха- лыктык, адамгершшк улы арманды ардактаумен 6ip- ге буржуазияшыл эдебиетиплердщ реализмге жат, турл| тустег! жалран атымдарына да соккы болып' тиетйшг! сезаз. Демек, эдебиегпц жогары идеалы, партиялы болуы уили курес, ол сонымен 6ipre социалист!к реализм прин- miinTepiiic кайшы ндеясыздыкка, ревизионист теория- сымактарга карсы б т м а з курес жург1зу болып табыла- ды, Онан сои еткендег! акын-жазушылардыц идеялык кайшылыктарын лейиндж кагида туррысынан батыл сы­ пай керсетс отырып, оныц шыгармасындагы прогресцнл тенденцияны аша б1лу кажет. 58

Реалисты дэстурдщ калыптасу мэселес! Кай елйщ эдебнет тарихына квз ж1берсек тс реалис- TiK мотив нсмесе реализмшц калыптасканнаи кейшп дэстурге айналуы эдебиеттщ бар жаирында кездеседк Эдебиеттег1 реализмшн езш эралуан жанрлардын ка- лыптасуынан, «еркемдж дамудан бел in карауга бол- майды. Казак эдебиетшде реализм мэселеа — метцше, эде- биет тарихыныд Tyfliaai проблемасы. Ол сонымен 6ipre еткендег1 мура мэселесш шешудщ де юлт1 болмак.. Реа­ лизм деге!пм1з— ©Mip шындырын коркем тутНидеп сурет- теу, hfhh тарихи — когамдык болмысты сол болтан кал- пында жалан баяндап коймай, коркемдж лэззат алар- лык дэрежеге жетюзе керсету. Осы туррыдан алранда, Абайга дейшп казак поэзиясында (жеке акындардын да, ауыз эдебиет1 yarici де) реалистж мотив каишалык дэрежеде? вм1р шындыгыи коркемдж шындык 6niriHe кетерген бе? деген мэселелер тубегейл1 шешуд1 талап етедк B i^ in эдебиетинлер буран онша мэн бермейдк Шын- Дырында, жеке акындардын, поэзиясына Караганда, ауыз эдебиетшщ туындысы деп танылатын «Кыз >Ki6en», «Ай- Ман — Шолпан», «Б1ржан — Сара», «Эсет . пси Ырыс- жан» сиякты идеялык коркемдж- мэш жогары шыгарма- ларда емф шындыры анарурлым кен, анагурлым терен керсет1лед1 жэне дё сол OMip шындыры коркемдж онер- Д1Н 6niK талаптарына сай суреттеледк эстетнкалык лэз- зэт бередк Бостандыкка, адамгериплжке, ар-намыока талпынран акылды, тапкыр, казак жастарынын корнем образдары жасалган. Халык поэзиясынын осындай улгы лерш тек фольклорлык шырарм'а дел калдыруга болмай- ды. Осылармен салыстырранда Букар, Шерпияз, Суйш- бай т. б. толыш жаткан акындардын олен-толгаулары ©Mip фактмерш эр келемде камтыса да реалистж сипа- ты томен жатады. TinTi халык бостандырыи шешен-ше- бер жырларан Махамбет поэзиясынын 03i де 6ip такы- рыптыц, 6ip образдын— KypecTin, куресксрдщ аумагынан аспайды. Демек Абайга neiiinri поэзияда реалистж мо­ тив дамымады. Ал Абай, Алтынсарин, олардын i3iu баса шыккан Торайгыров, Дэнентаевтар казак эдебиетшде реалистж поэзняны дамыта тусп. Абай iieri3iii салган реалистж дэстурдщ баянды жэ- 59

не ескелен тенденциялы болуыныц басты ce6e6i — ха- лык. eMipiMeH, халыктыц прогресшш арман-Олепмен ты- гыз байланысты болуында жэне орыстыц классикалы эдебиетшщ идеялы эстетикалык принцйптерш шынайы игеружде едг Осынын нэпжесжде эдебиет езжж ем1р- лж, сулулык сипаты жапянан халыктыц рухани дуниесж молыктыруга жэрдем erri. Казак, эдебиетжде демократиялык, прогрессивок мэ- дениетшш элемент! де, мше, осы реализм жолындагы поэзиядан кершедк Ал жалган романтизм мен кертарт- пашыл мистизм жолындагы акындардыц (Мурат, Эубэ- Kip, Базар, Шэцгерей т. б.) жэне жтаби-дждар акындар- дын поэзиясы реалистж дэстурден алые болды, когам- дык ем1рд1 керкем суреттей алмады. 0м1рден туцшудг, дэуреш етш бара жаткан феодализм заманын, ертедеп ацыз-эцпмелерд1 дэржтеп жырлаумен болды. Демек, реализмге карсы эдебиет агымы 6ip халыктыц билеуил кауымыныц максатына жататын мэдениеттж элементш тудырды. Алайда, эдебиетте шын мэнждеп реализм проза жанрында дамып калыптасатындыгын есте туту керек. YftTKeni, эдебиеттш баска сала-саласына Караганда про- заныц epici кен, ем1рдеп уакираларды, тарихи курес, тартыстарды, адамдардык эралуан образдарын жап- жактан, терец камтып суреттеу мумюндт прозада мол. Реалистж шыгармаларда халыктыц тарихи когамдык Оршшпшц дамып 93repyi гана суреттелш коймай, адам- дардыц жан дуниеспйц эзгерктвр!, салалуал кубылыста- ры айкын суреттелуге тшс. Адамдардыц когамдык 0Mipi мен рухани дуниесж су- реттеген шын мэнждеп реализм казак совет прозасын- да туып калыптасты. Мен осы ретте 20-жылдардыц бас кезжде жарыкка шыккан «Шуганыц белпс1», «Айша», «Коргансыздардыц кунЬ атты керкем туындыларды ал- гашкы «реалистж шыгармалар деп атар ед1м. 1922 жылы «Кызыл Казакстан» журналыныц бетжде Арыстанбеков Таутан осы шыгармалардыц жарыкка шыгуы казак эде- биет1ндег1 улкен уакига, адам сез1м1 мен табигат кубы- лысыныц суреттелу1 проза экелген жаца леп деп бага бердн Бул эл1 улкен проза >болып калыптаспаеа да, революцияга fleflinri прозалык шыгармалардан анагур- лым керкем, орыс эдебиетждеп реалистж прозадан уй- ренуге мыктап бет бурган тенденция едк

Р е а л и с т проза поэзиямен салыстырганда ете баяу дамыды, буиыц жолыида кеп киындык кездести Револю- циялык eMipaiii шыпдыгын суреттеуге келгенде поэзия- ныц арйлык pojii алгашкы дэуфде басыы болды. Сондыктан да бурынгы поэзиялык дэстурдщ бэрше бгрдей ден койып кетпей, тигмдюш Fana шайдалану, жанрдыц киындыгын жену, усак эцпме, очерктерден ро­ манса кешу, такырыпты, суреттейтш emip шыпдыгын халыктыц 6yriHri турмысына жакындастыру, орыс эде- биетшен акып-уйрену, идеялык, тартияльгк позицияны айкындап алу, шеберлнш жетллд1ру— муныц барлыгы реалиспк жолга тусетш жас трозаныц творчестволык проблемалары едь Осы жолда Бещмбет Майлиншц, Мухтар Эуезовтын, Бабит МуЫреповтыц кептеген эцп- мелср1мен катар, Сэкеншн «Тар жол, тайгак кешу», Сэбитт1ц «Адаскандар», «Texiip тас», Бешмбеттт «Аза­ мат Азаматыч», 1льястыц «Жолдастар», Саттардын «Менщ курдастарым», Сабыр Шэриповтык «Бекболат» СИЯ1КТЫопытармаларыныц жазылуы, сез жок, эдебиеттеп реализм ушш курес болатын. Жана прозалык шыгарма- лар'дыц непзп такырыптары мен суреттейтш объект^ казак халкыныц революция дэу1ршдеп Kypeci мен eMipi болып отырады. Bip aK OMip шындыгы бар шыгармада б1ркелш суреттелмедц 6ipinin такырыбы, вм1рл1к мате­ риалы жеткшктч 1болганымен, керкемдж бояуы кемеою, eiwi 6ipinfle шеберл1п табылса да вмгр шындыгы уепрт алынды. Сондыктан да аталган шыгармалар TeniperiH- де толып жаткан сындар болды. Муныц 6api де улкен реалистж проза жасау жолындагы кажырлы творчество­ лык 1зденулер, идеялык теориялык курестер едк Осы 1зденулер мен творчествольж. 1батыл адымдардыц нэтшке- сшде Сэбит Мукаиовтыц «Жумбак жалау» романы ке- л т туады. Бул казак эдебиетшде роман жанрын жасау- дын алгашкы улкен жешш болумен 6ipre, соц иалист реализм эдшш игерудпу батыл адымы болды. Бул ро­ ман кейш журтшылык сынын ескере отырып, толык же- тш п буюл совет эдебиеинщ тандаулы шыгармасына ай- налды. Бул казак одебиетшде соц иалист реалнзмнщ проблемасын кец турде коюга жол ашгы. Реалистж эд1сте жазылган сом тулгалы прозалык. шыгармалар эркашан да 6ip халыктыц белri.rii 6ip зама- ныныц кец тынысты рухани eMipiimi айкын айнасы бо; луымен 6ipre эдебиетпнц даму тарнхында жаца aayip

жасайды. XIX гасырдыц 6ipitnui жартысында француз эдебиетшдеп реализм женю! Бальзактыц романдарына байланысты екендтн, агылшын эдебиетшдеп реализм Диккенс романдарына байланысты екендтн Энгельс жетюзш айткан болатын. Ал орыстын класснкалык эде- бнет1нде реалнзмшц устем болуы, керкемдж дамудыц жаца ;ioyipi туралы терец пшрлерш Ленин Толстой мен Горькиндщ романдарына байланысты айткандыгы 6i3re М. Эуезовгыц Аба и туралы эпопеясыныц жазылып шыгуы казак совет эдебиетипц даму жолында жаца flayip екендт даусыз. С оц иалист реализм afliciMen жа- зылган «Абай жолы» романы езпйн терец мазмунды сыншылдыгымен де, жазушылык шсбсрлIktIii шыцдалып жет1лген ерекше керке.мдтмен де, тарихн адам OMipiH, халыктар достыгын 6yriiiri «ауымныц талап-тмсп тур- гысынан ж етюзт суреттеген озык идеалы нысанасымен де букьп совет журтшылыгын кызыктырып, ынталанды- рып отыр. Мунда, жазушы Абай бастаган халык eMipiii. тугаи жердщ алуан Tyjwii керппстерж улан бантак кец- дпеге, ак жаркын аяда суреттейдк Жавдсы eMip ушш ескшкке карсы куресуш! адамдар- дыц ш ш жан дуниес!, барлык шытырман цат-кабаты- мен терец, opi нэз!к сырларымен айкын кершедк 0Mip- ДП1 сырткы кершюмсн, адам жаныныц даму сырлары айнымас 6ip калыпта, 6ip мусшде Fana емес, узджаз ез- геру, кубылу, желлу нвмесе кирап жакшылу.процесшде, ягни динамнкалык козгалыс жагданында бейнеленедь Бул дуннежузшк квркем суреткерлерд!ц шеберлж жаты. Совет эдсбиетжде типт1к образ жасау, характердщ даралык KacneTTepi, улттык ерекшелжтщ neri3ri снпат- тары, эдебнет Т1Лin дамыту маселелерж шешуде М. Эу- езовтыц «Абай жолы» романы айрыкша улес косканды- гын, соц и али ст реализм эдебиетш молыктыра тусксн- д т н букьп совет эдебиетиплер1 кец!иеи тексерш .айтып отыр. Осы романмен катар социалнст!к дэу!рдж шынды- гын жан-жакты бейнелеген С. Мукановтыц, F. Mycipe- повтын, F. Мустафиннщ жаца романдары жарыкка шыкты. Dip топ жас жазушылардыц революция. Отан согысы такырыбына арналган прозалык жаца шыгармалары да кец epic алый отыр. Бул фактжерднц e3i казак эдебне- W

тшде соц иалист реализмшн жешсш. казак прозасы еи озык эд е би е тц керкемд!к даму процесше уласканды- 1-ып керсетедт Академик Эуезов «Правда» газетшде басылтан сон- Fbi макаласында — ap6ip улт,эдебиетшщ ерёкшелж мэ- селеа соц и али ст реалнзмшц творчестволык тэжрибе- cine банланысты екенд1гш, улттык ерекшел1к тек Нлде гама емёс, адамдардыц карым-катынасынан, психологий сынам, образды ойдыц жуйесщен айкын кершетшдкш этап «врсетш отыр. Демек, улттык форма мен социалис- Tii< мазмунныц 6ipaccriк ыэселесш алдымен соц и ал и ст реализм эдюнде жазылган шыгармалардыц тэжрибеа аркылы шешу мшдеп койылып отыр. Эдебиетте социа­ л и с т реализмнщ жешс! квркем шытармалардагы фор­ ма, стиль, Tia uie6epairi, композиция, характерлер, об­ раз жасау, тартыс мэселелерш ткан-.жакты ашып зерт- теуге мумкшдж бередк Жанрлардыц дамып калыптасу мэселеа де эдебиет- Teri реализмге байл’анысты шеилледк БэрЫ зге мэл1м казак эдебиетшде- поэзиядан баска жанр революция та деййн туып, дамыран жок. Поэзия мен публисцистикадан ажырап шыга алматаи кейбГр прозалык шытармалар иа- тыз р е а л и с т керкем проза дэрежесше кетерше алма- гандыры 6apiMiare аян. Проза мецдраматургияныц жанр ретшде калыптасуы тек казак совет эдебиетнпц тэжри- бесшде жузеге асты. Бул жерде мен жанрлардыц тари- хына бара бермей Ka3ipri эдебиет сыны мен эдебиет тану гылымыиыц алдына проблема ретшде койылып отыргап 6ip-CKi жайга назар аудартым келед1. Bipiimii — бурынты халыцтык поэзия дэстур1мен бай- ланысты драмалык 'жэне поэзиялык шытарма жасау, eiciumi — революциялык 0Mip шындытын бейнелеуде но- 'ваторлык, околмеи 1зде.пу — мупыц eiceyi де казак совет здебиетшщ даму, жатдайында зацды кубылыс e;ii. Бурын туракты театры жок, театрлык енерд1 дамы- татын. профессионал актерлер1 жок жэне оиы жаксы ка- былдайтын керермендш дэстур1 жок жатдайда, калыц букараныц мэдени epecine сан келетш турл1 драмалык формаларды !здеу керек. болтан. Оный ец алгашкы же- нм турлер1 кешпел1 ауылдыц зртурл1 жатдайында кою- Fa лайыкты Б. Майлиншц «Неке кияры» сиякты 6ip пер­ дел! комедиялары болса, екпшн 6ip формасы ел арасын- да жатка айтылып кец таралган аныз эцпме, керкем

жырлардыц непзшде «Ецл«к—■ Кебек», «А'йман — Шол- пан», «Кыз Ж1бек», «Козы керпеш — Баян суду», «Арка- лык батьир», «Алдар весе», сиякты «серкем драмалар жа- зу. Бул соцгы творчестволык тэжрибе 6ip жагынан ка- лын журпшылыктын ынтасын театрра кёбгрек аударура, олардыц керивменерге деген талрамдарын жетйгшруге мум-юндцс берсе, еойнш жагынан казак эдейиетгнде дра- матургиянын, творчестволык праблемаларын шешуге мумкшднс бердй Казак драматургиясы саласыпда социа­ листа емiр шындырын бейнелейтш реалистйс драма жа- сау жолындагы тзденулар мен кур ветер eiu6ip токтал мае­ тан жург1зшп келедк Оны 6i3 «Кызыл сункарлар». «Майдан» 'пьесаларынан бастап 6yriHri «Жалгыз агат орман емео» атты революциялык eMipiMiafli беннелеген шырармалардыц жазылу тэжрибеанен жаксы б1лем1з. Эдебиеттщ баска жаирларымен салыстырранда драма­ тургия улкен эдебиегпн дэрежеенме ерябн квал in жете алмагандырын одебиетийлердщ барлыгы кынжылып уо- йындап отыр. Qcipece, 6yrinri социалист^ 6MipiMi3flin шындьгктарын керкем бейнелегвн, сбвет адамдарынын эралуан характерлерш ашып керсеткен реалиетж драма жасау, осы жанрдыц ерекшел1гш мецгеру, керкем;пк шеберлжт1 жет1‘лд1ру мэселелер1 эл! толык шешше кой- FaH жок. Олай болса, казак драматургиясьж будан бы- лай дамыту проблемасы тек жазушы-драматургтщ рана алдында тур ган жок, зерттеуап-эдебиетнлнщ алдына да койылып отыр. Бурыннан классикалы улг1с1 бар поэзияны алатын болсак, онда 6yrinri совет поэзиясыныц эралуан iuiKi жанрларымен жет1лтш, дамып келе жаткандырын, бу- млодактык улкен поэзияныц epiciHe кетермгещйгш ка­ зак совет акындарыныц талантты шыгармалары керсе- Tin отыр. Егер революцияга дейпш казак поэзиясында лириканыц, шешендж толгаулардыц эралуан улплер1 дамып, ез1нщ жанрлык ерекшелжтерш калыптастырран болса, сюжегп поэма совет дэу1рше дейш творчестволык проблема куйжде калып койды. Революцияга дейшг1 казак эдебиетшде шырыс неме- се халыктыц ацыз эцпмеа нег!зшде жазылган поэмалар рана болды, киссашыл акындардын. «Муклык— Зар- лык», «Illaxip — Шэюрат», «Алтын балык» сиякты дас- тандарын былай койганнын езшде, Абайдыц немесе оныц дэстуршдег1 акындардыц жазган «Масрут», «Ес- 64

кенд[р», «Дагыстан», «Енл1к— Кебек» сиякты поэмалар т. б. 6api де жаца европалык поэзиянын улгкше толык кошт болмаган едь Heri3i шыгыстын дастандык поэзия- ларынын улпсшде жатыр. Демек, шын мэншдеН hfh h орыстыц жэне дуниежузшк классикалык поэзиянын улпсшдеп ск>жетп поэмалар жасау казак совет акын- дарынын, творчестволык тэжрибесшде шешиш. Бул же- ншде де толып жаткан carri, сэтаз 1зденулер аз бол- Fan жок. Казак поэзиясында сюжетп поэманын ен калыптас- кан к у п т улг1лер1 халыктын ез киялында, ез жырында тэтт1 ceaiure беленген аныз энг1мелер нег!зшде жасал- рандырын, мунык 63i казак совет поэзиясыпын даму жо- лында занды кубылыс болрандырын айрыкша этап корсету керек. Бул топка жататын поэмалар: С. Мука- новтын «Сулушаш», И. Байзаковтын «Куралай сулу», С. Сейфуллиннщ «Кекшетау», «Аккудын айрылуы», I. Жансугрровтын «Куйпп», «К¥лагеР>>. Э. Тэжибаевтын «Абыл», Ж. Саиннын «Кулэндэ», К- Бекхожиншн «Ма­ риям Жагор кызы» т. б. Революциялык oMip ш ы н д ы р ы н бейнелеген поэмалар сюжет курылысы, образ жасау жолдары, суреттеу тэал- дер1 жактарынан толып жаткан жакалыры (новаторлы- fh) бар, улттык поэзиясыпын формасына кептеген езге- рютер Kipri3ren шырармалар болып калыптасып келедл Бул топка жататын С. Сейфуллиннщ «Советстан», «Аль­ батрос», I, Жансуггровтын «Дала», С. Мукновтып «Кол­ хоз аулы осындай». «Ак аю», Т. Жароковтык «Кун т!л катты», «Таскын», К- Аманжоловтын «Абдолла», «Б1з- д1н дастан», X. Ерралиевтыц «Б1здщ ауылдын кызы», Д. ЭбмевтГц «Таудары ту», Э. Тэж1баевтын «Портрет- тер», Ж. Молдаралиевтщ «Жыр туралы жыры» ездершщ такырыбы, '6yriH ri ем'фге катынасы жарынан 6ip-6ipine ундес болганымен, уакира, тартыс желкш куруы, харак- терлердщ типтж сипаттарып 6epyi, acipece халыктын жасампаз купли корсету жактарынан 6ip-6ipiHe укса- майды. Эр акыннын стиль езшдш !здену -мен езждьк ше- берл1к ерекшелжтер1 байкалады. Осылайша казак совет поэзиясы улкен эпикалык epicxe кулаш алтей даму про- цесшде кейб1р улттык ерекшелжтерш керсетумен 6ipre, вмнип жарынан, орыстын, дуниежузшк поэзиянын озык enepiii менгере отырып, новаторлык жолдары даму ерек- шелштерш де танытады.

Казак поэзиясынын жанрлык, улттык ерекшелюн зерттегенде халык таланттарынын, халык поэзиясынын социализм дэ>чршде кайта туып гулденш, букьл совет эдебиетмш 6ip саласы, эралуан формасыныц 6ip керш- ci репнде дамыгандыгын умытуга болмайды. Советик патриотизм идеясын, халыктар достытын шабыттана Жырлаган Жамбылдын поэзидсы буюл одакка танылып, дуниёжузшк мацыз алды. Муныц 03i бурын-сон адам баласы мэдениеп тарихында болматан, тек б!здш социа­ листа мэдениепм1зте тэн процесс болып табылады. Бйдщ б1ркатар эдебиетиилер бурынты фольклор мен Ka3ipri халык поэзиясынын арасындаты байланысты, сондай-ак халык поэзиясы мен жазба эдебиет арасында­ ты езара байланысты белш карал жур. Ал шындыгында казактын ертедеп эпосын, тарихи жыр, айтыс елецдерш, аныз энпмелерш, лирикалык дастан'дарды совет за- манында eMip сурген Жамбыл, Hypneflic, Мурын, Ка- занкап, Куат, Нартай, Шашубай, Кенен сиякты атакты акын, жыршылардыц поэзиясымен тытыз байланыстыра тексергенде тана дурыс тылымдык кортындылар жасай аламыз. Европа талымдары эл1 кунге дейш баяты за- маннын эпосын айтып, таратушыларды 1здеумен жур. Ал б!з болсак, эпосты жаттап айтушы, жырлап таратушы, жана эпостык дастандарды тыцнан шытарушылардын дэл буг1нге дей1н ез ортамызда болтан факткнне жете мэн бермей келем1з. Bi3 осы жыршылардыц бойындаты кене заманнан 6epi сакталып, 6i3fliH flayipiMi3re жеткен тамаша творчестволык касиеттердц acipece айткыштык, тапкырлык, жаттатыштык, импровизаторлык енерлерд1 жан-жакты зерттей алтанымыз жок- Б1зде роман да, повесть те, поэмалар да, драмалык шытармалар да кептеп туып жатыр. Солардын кеш ш лт жанрлык ерекшелИ жатынан тексершп отырган жок. Осынын салдарынан аталган жанрдаты шытармалар- дыц 6ip-6ipinen айырмашылыты да, роман мен повест1и, поэма мен узак жырлардыц, драма мен комедияныц айырмашылыктары, езшдьк зандылыктары ашылмай, кым-кигаш араласып кетш жатыр. Поэзияда елец, жыр- дыц толып жаткан «жана формалары» казак^елецшн немесе новаторлыктын кандай зацдылыгына cyfleHin жа- зылтандыгын да айырып алу киын. Рас, б1зде диссерта- циялар, арнаулы монографиялык енбектер жазылып жур, бфак булардыц 6ipae-6ipiHfle жанрлардыц проблемалык,

теориялык мэселелер1 тиянакгы пайымдалып отырран жок, бэршде де жанр anriMeci жалпылама сёз болып жур. Mine осы олкылыкты еске ала отырып жэне казак совет эдебиетшщ тарихын жасау, кезекп творчестволык мэселелерш шешу максатымен Tin мен эдебиет институ- тынын алдары жет1 жылдык жоспарында эдеби жанр- лардыц дамуы орталык проблема болып койылып отыр. Будан туатын Heri3ri кортынды: эдеби жанрлардыц дамып калыптасуы— б1рш!шден, акын, жазушылардыц творчестволык •Тзденуше, жанр киындырын мецгеруге, чиеберлжке жетшуге байланысты; екшшщен, жанрлар­ дыц дамуы осы 1курдел1 проблеманы эдебиетшьсыншы- лардыц тарихи, теориялык туррыдан жан-жакты зерт- TeyiHe байланысты. Халыктар одебиетшж взара байланысы мен б!р-б1р1не ыкпал ету| — керкемдш дамудын зандылы^ы Жер шарындагы халыктардыц acipece социалиста системадагы елдердщ 6ip-6ipiMen экономикалык, мэдени карым-катнастары кушейген жардайда взара идеялык, творчестволык ыкпал жасараи эдебиеттж кубылыстарды салыстыра тексеру кец epic алып отыр. BipaK буржуа- зияшыл эдебиетшшер де карап жаткан жок. Каз1рде империалистж буржуазияныц йдеологтары Европаныц, Азия, Африка елдерш отарлау саясатын дэ- рштейтш, адам баласы мэдениетш дамытуда Европа мэ- дениетМц «ерекше poai болды, бугшде де Европа, Аме­ рика мэдениетшщ айрыкша poni» бар деген теориясы- мактарды таратып, эдебиеттег1 взара байланыс, ыкпал мэселелерШц TyfiiHi eTin кврсетуге тырысуда1. TinTi, Америка профессоры X. Коон отаршылыкка карсы ба- рытталран улг-азаттык кетершстерш отарлык билеу орындарылардыц бостандык cyflriiu идеясыныц жем1с1 деп жар салуда. Буржуазияшыл эдебиетшшер, вкшип жарынан, халыктар мэдениетипц улттык epeKiueniriti жокка LUbiFapaTbm космополигпк теорияны, сондай-ак томара-туйык мэдениет (теория замкнутых цивилиза­ ций) теориясы дегендерд! таратып, жер шарындары ха-1 1 И. Н е у п а к о е в а . Современное литературоведение ционная социология. Жур. «Вопросы литературы» № II, '|958аКг.

лыктардын 6ip-6ipiMeH байланысын жокка тыгарплсы келед|. «Европа мэдениетжщ б1рлест1гЫ деген теория- ны кейде дшшн ортактыплна да байланыстырып жур. Мунын барлыгы да халыктар мэдениетшдеп тарихи, занды жолмен дамыган, каз1рде прогресийл багытта кен epic алып отырган езара байланысты бурмалау эрекет- Tepi екен! белгш. Жер шарында марксиспк-лениндж гылымнык мерей! устем болып, кептеген елдерд1н когамдык ofl-nixipi мен пллымына аса куатты ыкпал жаоап отырган жагдайда реакцияшыл буржуазиянын байбалам салып, карсылык керсететш1 езшен-ез1 аян нэрсег-Реакцияшыл буржуазия- ныц гылымдык Heri3i жок, жалган теориясымактарын эшкерелей отырып, совет эдебиепшлер1 СССР Гылым академиясыныц М. Горький атындапл Дуние жуз1 эде- биет1 институты мен Шыгыстану институты тарапынан халыктар эдебиетш жан-жакты зерттеумен 6ipre, олар- дын 6ip-6ipiMeH туыстык, тектест!к жактарына да зор мэн 6epin отыр. Халыкаралык эдеби байланыс, оны'к дуние жуз1 мэдениетМн дамуындагы тарихи ролгн кептегеи елдж прогреошл эдебиет1шлер1 де жан-жакты зерттеуде. Мундай шаралардыц ез1 дуние жузшдеп еддердщ мэдени байланысын ныгайтуга жэне эр халыктыц ез1нщ улттык мэдениетш дамыту жолындапл курест1 кушейту- ге, отаршылыкка карсы улт-азаттык козгалыоты ер- лете тусуге улкенжэрдем етедк Муны 613 1958 жылпл Ташкент конференциясынан байкадык. Африка мен Азия елдершен келген эдебиетш!лерд1н кай-кайсысы болсын ез тарихындагы мэдени мураны укыпты зерттеуге, со- нымен 6ipre эр улт эдебиет1н1н жалпы адам баласыныц прогреснлл мэденицт1мен карым-катынасын ашуга кат- ты назар аударып отыргандыгын ангардык. Казак эдебиетшщ, сол сиякты одактапл улт эдебиет- тер1н1н езара байланысын, acipece озык орыс эдебиетР нш прогресш1л ыкпалын жан-жакты тексеруд1н манызы аса зор екенд1г1 к1мге болсын белгш. Казак халкы езР нщ шун мэн1ндег1 прогреешь реалист1к afleenetiH де- мократияшыл Роосия мэдениетшт ен куатты идеялык- творчестволык ыкпалы аркасында жасады. Орыс эдебие- TiHin казак эдебиетше кандайлык зор келемде прогрес-1 1 К о ш и н о в — Нейтрализм в истории литературы. Жур. «Во­ просы литературы» № II, 1958, cjp, 147— 159.



илл ыкпал жасарандыры М. О. Эуеэовтын, М. И. Фети- совтын, М. С. Сильченконын монографиял’ык зерттеуле- ршде де жан-жакты сипатталып отыр. М, Горький, В. Маяковский бастаган орыс совет эдебиетшщ Совет Одарындары халыктардьщулттык эдебиетшщ еркендеуЬ не жаоаран ьгкпалы айрыкша зор екенд1гш каз1р 6i3 ка­ зак, совет эдебиетшщ даму тэжрибесшен айкын кергп отырмыз. Бул тустары орыс эдебиепмен езара байлаиыс кен келемде, тек окып уйрену туршде рана емес, кунбе- кун творчестволык eMip устшде араласу аркылы да, орыс эдебиетшщ тандаулы улгшерш улт тшдерше аудару ар­ кылы да, аса кернетсп керкемоез шеберлершщ жазушы- лык енерш терендей зерттеп игеру аркылы да icKe асын отыр. Сонымен катар, орьгстын ен кернект1 акын, жазу- шылары казак ©Mipi туралы унем1 талантты шыншыл шырармалар жазып келедк А. Сорокин, В. Иванов, Л. Со­ болев, А. Бек, М. Светлов, Н. Тихонов жэне баскалары казак eMiipi жайында талай-талай кызык шырармалар жазды. Ал езшщ творчестволык ©Mipi Казакстанмен бу- тшдей байланысты И. Шухов, Н. Анов жэне баска акын, жазушылардын шыгармаларында Казакстандары халык- тардын корамдык, рухани ©Mipi. езара достыры жан-жак­ ты кен суреттелуде. Казак эдебиетшщ орыс эдебиет!мен тжелей езара катнасы барран сайын кушейе тускен бул творчестволык фактынын ©3i б1здщ эдебиет тану рылы-. мынын алдына улкен проблемалык мшдет кояды. Эдебиеттщ езара байланысы туралы айтканда. тари- хи тьршшгк жер 'мекеш, тЫ жактарынан 6ip-6ipiMeH ежелден туыс езбек, кыррыз, туршпен, каракалпак, та­ тар, башкурт, уйгыр, азербайжан т. баска халыктар эдебиетшщ езара байланысын да жан-жакты тексерудщ мэн1 улкен. Бул айтылрандардан туатын Heri3ri мшдет халыктар эдебиетшщ езара байланысын, уксастык жактарын, улт- тык ерекшелжтерш, acipece орыс эдебиетшщ идеялык- творчестволык ыкпалын жан-жакты кен келемде зерт- теу — басты проблеманын 6ipi. Совет эдебиет! коммунист^ курылыстын тэжрибеле- р!мен т ы ры з байланыста уздшаз дамып отырран эдо- биет. Олай болса жазушылардын б у гш п ©Mipfli социа­ л и с т реализм эд1с1мен менгерш жазуына идеялык. тео- 70

риялык ыкпал жасайтын совет эдебиетМн аса манызды творчестволЫ'К проблемаларын шешуге атсалысатын эде- биет сынын, эдебиет тану жумысын мей$нше дамыта туоу— КПСС XXI съез1 жэне созет жазушыларычын буюлодактык III съезшде Н. С. Хрущев жолдас койып отырран басты талап. ©ткен жазушылардын одактык жэне республикалык съездер|'нде жазушылар буп'нп eMipfliu— коммуниста курылыстык ерлерш суреттеуше жэне эдеби шырар- малардын идеялык коркемд1г1 жорары сапалы болуына айрыкша мэн бертдк Ал, эдебиет тану рылымын'да бу- riHri такырыпка бет буру дегетм!з — алдымен. Kaaipri ■ совет элебиетжщ «унделжл творчестволык, теориялык мэселелер1мен пакты шурылдану, эдебиет сынын уне\\п дамытып отыру болып табылады. Казак эдебиетшде эдебиет сынын кетерш ламыту жо- лында б1рталай жумыстар (стелт отыр. М. Каратаев- тын, Т. 9 л1мкуловтын сын-макалалар жинэры жария- ланды. Мунан баска да 6ipneuie сыншылардын макала- ларынан куралган жинактар жэне жеке монографиялык очерктер басылып шыкты. BipaK эдебиет сыны ез дэре- жесшде еркендеп отырран жок. Онын ете баяу жэне жалтактыкпен epic алып отырран эла'з жактары Казак- стан жазушыларынын IV съезшде, б1здщ сын туралы макаламызда да б1рталай айтылды. Ka3ipri совет эдебиетшде сыннын манызы мен мшде- Ti кандайлык жогары екенд!гш, эаресе ком м ун ист дэу1рдщ бшк талаптарына сай соц и ал и ст реализм эдь с(мен сом тумжалы керкем шырармалар жасауда онын пэрменд1 кемегш тиг!зетшд!гш Н. С. Хрущев жолдас жан-жакты, терен керсегп. Ол былай дед!: «Эдебиет сы­ ны, эдеби шьтармаларра кунделйпч жасалатын терен талдау, эдебиетпзд! ойдарыдай дамытудын аса мацыз- ды шарты eKeimiriH айткан жен... Ол — жазушынын ка- ламын етк1рлеп, шырармаларра терен талдау жасайтын. эдебиетиллердщ шеберл!гш жетшд1ре беретш курал». Демек, 6yriHri эдебиеттщ барлык жаналыктарын. тя- быстары мен кемшлжтерш жан-жакты зерттеп. e3inin эдш 6miMfli сындарын жазып отыру — б1здщ эдебиет та­ ну рылымынын абройлы Miидет!. И ю н ь , 1959.

ЕН.БЕК АДАМ ДАРЫ Н СОЦИАЛИСТ1К РЕАЛИЗМ ЭД1С1МЕН БЕИ НЕЛ ЕУ Ж9Н1НДЕ Зор курметке, данкка беленген енбек адамын бейне- леу— совет жазушыларынын ен ардакты, api жауапты мждет1 болып келедь Бул мждегп толык урынып, езшш осы такырыптары шырармаларымен буюл совет эдебие- тше жол керсеткен данышпан Горький болды. Горький совет эдебиетшщ даму жолдары мен социа- листж реализмнж теориялык Heri3flepi туралы жазган макалаларында, сейлеген сездершде керкем эдебиетте енбек адамын керсетуд1 эрдайым Heri3ri Keaeai мэселе етш кетерш отырды. А. М. Горький: «Б1з енбектен уйре- нем)з, енбекпен дуниенщ сырын танимыз, енбекпен OMip- Ai кайта жасаймыз, жазушылар жана турмысты жасау- шы, екбектш каркынды таскынынан материал мен шабыт алура THic... Bi3flin кЬабымыздын Heri3ri такырыбы: «жа­ на адамды уйымдастырушы социалистж енбек жэне со­ циалистж енбект1 уйымдастырушы жана адам» — де­ ген езш н рылми кагидасын усынды. Бул кагида совет эдёбиетШн творчестволык тэжрибеанде 6ipaeH-6ip же- текип барыт болды. Социалистж енбек™ уйымдастыру­ шы жэне дамытушы жана адамнын образын жасау ка- 3ipri совет жазушыларынын алдына койылып отырран басты партиялык талап, мшдет. Орыс совет эдебиетшде революциянын алгашкы кун- держен-ак енбек адамы, енбек epairi туралы елеул! шы- рармалар жазыла бастады. Орыстын элдынры катарлы, талантты акын-жазушылары социалистж когамнын не- ri3i совет адамдарынын кажырлы, саналы, творчест- 72

волы екбепнде екешйгш, екбекке жана коммуниста кезкарас ел1м!зде социалиста курылысты унем1 ньшаft- та тусетш дтн терец TyciHin, осы идеялык принципа ез- дершш шытармаларында корсете бастады. Совет эде- биетМн алгашкы кезекшш озшде Федор Гладковтыц «Цемент» романы сиякты тандаулы, курдел1 шьжарма- лар туды. Бул романда жазушы большевиктер баста Fan жумысшы табыныц шаруаны калпына келпру дэу1ршде зор киындыктарды жене отырып, ел1м1зге мол ошм бе- реян цемент заводын калай журпзш, icKe коскандырын, оныц курылыс жумысындары большевик Глеб Чумаков бастаган жумысшылардыц жанкиярлык ерлши шебер суреттейдк Муидай шырармалар орыстыц поэзия, драма­ тургия жанрларында да «opine бастап e«i. Казак совет эдебиетшде енбектц енбек адамын жыр- лау бесжылдыцтар дэу1ршде басталды. Казактыц ацын- жазушылары жана социалистж ем1рдщ Heri3ri 6ip уйткысы болтан Турксибтц ауылра келген тунгыш трак- торды жырлаудан бастап, Караганды, Карсакпай, Эм- банефтМ, колхоздагы жана енбек TipinLniriH суреттедь Ел1м1зде жург!з1лген индустрияландыру мен колхоздас- тыру жумыстары казак эдебиетшде енбек адамын бей- нелеудщ жана nayipiH тудырды. Енбек такырыбына арналгаи шыгармалар эуелг! кез- де поэзия жанрында жазылды. Аскар Токмарам'бетов- тын «Турксиб», Тайыр Жароковтын «Бесжылдыктын балрасы», Сабит Мукановтын «Жуйтк! кара айгырым», Эбдьпдэ Тэж1баевтын «Айнабулак», Еали Ормановтын «Шенбер» атты толгаулары енбектш кетерщю сырын, куйш (пафосын) бейнелейдк Бул поэзиялык шырарма- ларда акындар казак даласыныц асыл кендерш акта- рып, жана калалар, завод, фабрикалар орнаткан, бурый Menipey мидай далага enai жана жан б!т!р!п, социалис­ тж OMip жасап жаткаи енбек ерлерппн айбынды icin, кажырлы кайратын мактан етед!. Енбек epniriMeH 6ipre, OMip жанарып жаткандырын айтады. Сейтш, жана енбек' OMipi казак эдебиетшде жаца такырып болып мецгерше баста йлы. Алайда казак совет эдебиетшдеп бул соны такы­ рып, жана идея езше сай жана коркемдж форма тауып кете алмады. Эуелг! кезшде паровоз, тракторлар, кара анрыр, жуйрж ат бейнесшде, заво!Дтар сырпкы айрай- шуымен, колхоздар калай уйымдаскан сырткы Kepimci-

мен FaHa суреттелд1. Орыс элебиетшдеп Ф. Гладковтып «Энергия». М. Шагиняннын «Гидроцентраль». В. Ка- таевтьщ «Время, вперед», Ю. Крымовтын «Танкер Дер­ бент», Ильиннщ «Большой конвейер», М. Шолоховтыи «Котермген тын», Ф. Панферовтын «Бруски» сиякты курдел! шыгармалары б1рден туа коймады. Ce6e6i: 6i- ршинден, казак жазушылары эл1 жас ед1, екшшЦен, ка­ зак эдебиетшде проза жанрынын шын мэь.нпе дамып кете алмаган-ды. Дегенмен, шагын энпмелерде, поэма- ларда, аякталмаган повесть, романдарда жана енбек адамдарынын азды-кепт1 сипаттары бер:ле бастайды. Жиенгали Илепбергеновтын повестшдеп Калман, («Тан- балылар»), Сэбит Мукановтык поэмасындагы Кенбай карт («Колхоз аулы осындай»), Габит Mycipenoe пен Мухтар Эуезовтын энпмелер1ндеп колхоздастырулар («Шаткалан», «Талпактанау»), С. Ерубаев, F. Муста­ фин, Э. Эбшевтердщ шыгармаларындагы Караганды шахтерлер! казак совет эдебиетшде жана енбек адам- дарын керсетудщ алгашкы тэжрибелер1 едь Жана ен­ бек адамдарынын ©Mipi К. Эбдшадыровтын, F. Сланов- тын очерк, энпмелершде де б1ркыдыру суреттеледь Сез жок, бул аталган прозалык шыгармалар ©3iniH такырып, идея жаналыгымен де, жана адамдардын об- разын корсету нысанасын алга кою эрекеттер1мен де ка­ зак эдебиетшде жана осу кезенш тудырды. Казак эде- биел бесжылдыктар дэу1ршш шындыгын елестетуде нык адым жасады. Эаресе, поэзияда кайнаган енбектщ жана курылыс eMipiHiH таскынды леб! (пафосы)’ enoyip керкем жырланды (Жамбылдын, Аскардын шыгарма- ларында). Социалистж енбек адамдарынын типтш тулгасын жасау жолында толып жаткан сэгп, сэтаз (зденулер, елеул! кемшшктер болды. Алдымен, жогаргы аталган прозалык шыгармадагы жагымды образдар кебшесе сырткы орекет1мен Fana кершдь Кажырлы стахановтык енбекпен жана дуниеш жасап жаткан совет адамдары­ нын саналы, терен сез1м дуниеа, мшез-кулыктары, ен бекке деген ком м ун ист козкарастары кен ашылып бе- ришедь Жагымды образдардын «o6i дайын схема бо- йынша суоеттелдк Содан кел1'п, талабы жаксы, 6ipaK барлыгы 6ipiHe-6ipi уксас геройлар жасалды Бул герой- лар «иындыкты жену, енбектен мол ешм беру, сол ен- 6eKTiH нэтижесш корсету дэрежесше котерше алмады.

Аталран шыгармалардары тары 6ip елеул1 кемшшк — жарымды геройларды жарымсыз геройлардын келенке- сшде калдыру. Б1ркатар шырармаларда жазушылар кол­ хоз бен енеркэсттег1 зыянкестердщ зулымдык эрекетш эшкерелеймш деп отырып, жарымды образдарып жо- ралтып алады. Мэселен, Мушреповтын «Bip адым KefliH, eKi адым шгерЬ, Илепбергеновтын «Танбалылар» атты энг^мелершде колхозды булд1рунй зыянкестердш эрекет1 баса керсет1лед1 де, ал колхозды адал енбег1мен еркен- детуге тшс Калман, Акан, Киналган, Капыр сиякты кол- хозшылардык образы — колхоз курылысын, колхоздары Жака енбек курылысын ijirepi бастырура басшы болатын адамдардык жарымды образдары солрын кершедй Осы- дан келш, колхоздын жаца табыспен, жеккпен 1лгер1лей беретш ершш куни жаркын суреттелмей калады. Мус- тафиннш «0л1м мен 6M ip» романында зыянкес тап жауы Сойдакткпк образы бастан-аяк к у н т бериедк бушл шырарманын сюжеттж KUTi Сойдактктш ap6ip айлалы эрекетше барыккы алынады, жарымды кейшкерлер Ж ь бек, Ерк1н, Бораштардын образдары Сойдакткпен са- лыстырганда элдекайда элпз. Акын-жазушылардын б1рталайы енбек, eHflipic про­ цесс, туанбей, оны кур жалпылама жырлады. Енбекп, енбек адамын, енд1рк, колхозды дереказ уст1рт жырлау, казак поэзиясында кеп уакьгтка дейш б1ржа1кты эдетке айналып отырды. Осынын нэтижесшде, «Олкылык» (Эб- дшдэ), «Нефтктан» (Тайыр), «Шахтер» (Калмакан) сия-кты идеялык керкемдш жарынан манызсыз, поэмалар сол кездщ озжде-ак эд1л сынра алынды. Сейтш, сорыска дейшг1 казак эдебиетшде енбек адамын жырлау едэу1р орын алганмен, сол такырыпты творчестволык жолмен менгеру, енбек ерлершщ жарым­ ды образын жасау мэселеа ойдарыдай шешишеген едк Енбек адамынын образын жасау казак совет жазушыла- рыныц алдына басты мшдет етшп койылды. Отан coFbicbi aayipiHfleri эдебиет1м1зде енбек ерлерь нщ образын жырлау eaayip терендей туседк Жазушы­ лар eHflipkTi, колхозды, ондагы енбек адамдарын жал- пылай, сырттай айтудан repi, енд1 соны зерттеп биуге, творчестволык жолмен менгеруге жакын келедт Бул ретте поэзиядан repi проза батыл адым жасайды. ¥сак очррк, энг1мелерд1 былай койганда, F. Мустафиншн «Шыранак», F, Слановтын «Жанартау», 9, Эбштевтш

«Жас тулектер» атты романы жазылды. Поэзиялык шы- Еармаларда да енбек адамы бурынгыдан repi терендей жырланды. Bcipece Отан сорысы кезшде Жамбыл баста- ран халык. акындары енеркэст орындарында, колхоз- дарда майданра мол ешм беру жолында кажырлы ен­ бек cinipreH адамдардын epairiH, iciH cyftciHin жырлап отырды. Отызыншы жылдардагы енбек, ewiipic такырыбына жазылган шырармалармен салыстырранда, жогарыда аталгандай, курдел1 романдардынжазылуы, сез жок, ка­ зак эдебиетшде анарурлым шгер1леу едй Бул романдар эркайсысына берьпген сындарда айтылрандай, ез!не тэн eaeyai идеялык, «еркемдйс кемшшкгер1 болганымен, со- рыс Asyipinaeri совет адамдарынын жанкиярлык пат- риоттык iciH, енбек epairiH едэу1р жаркын елестеткен шырармалар болды. «Шыранак» романында F. Мустафин уакиганы, емip KepiHiciH колхозды уйымдастыру дэу!ршен бастап су- реттей отырып, тарыдан мол ешм алу жолындары LUbiFa- нак Берсиевтщ уздж, новаторлык енбегш, кажырлы ic- KepairiH, Отан алдындагы патриоттык epairiH сипаттай- ды. Казак жазушыларынын шинен Мустафин колхоздын. iuiKi eMipiH, TipiuuiiriH кун санап дамып, нырайып келе жаткан колхоз курылысынын бейнесш кешрек Kepin суреттедй Романда жазушы жумысты унем1 тындырып icTefiTiH, суйшмд1 мшездк кандай жардайда болсын ершбейтш, енбек cyflriui Олжабек сиякты карапайым колхозшынын образын жаркын елестегп. F. Сланов «Жа- нартау» романында мунай енеркэс1бшдег1 енбек ерле- pin, «Жас тулектер» романында Э. Эбшев Караганды шахтасындагы совет жастарынын, техникалык интел- лигенциянын сорыс кез1ндег1 кажырлы ерлжтерш, сол патриоттык ic, енбек устшдег1 совет адамдарынын жана адамгершшк мшез-кулыктарын бейнеледк Бул uibiFap- маларда 1930 жылдардын эдебиетшдегщей бфынрай стандарт, жалпылау аз, адамдарды енбек, ерлж жар- дайында суреттеушшк бар. Авторлардын алган-такы- рыбын б1рталай зерттеп 6LnreHfliri байкалады. Эдебиет сыны бул аталган шырармалардын ем!р шындырын соц и ал и ст реализм эдгамен суреттеуде же- те алмаган елеул1 кемшшктерш мезгшмен керсегп. Ен­ бек адамдарынын ici жеке басынын усак, манызсыз дра- маларымен катар келедк Мэселен, Шыранактын кос

катынмен отыруы, Сэулешц махаббат тарихы, Канаттын бала таппайсын деп шубартаяк усынып, эйелшен айры- лысып журу1 т. б. Жазушылар жана адамдардын образын беруде ре- волюцияшыл ем1р1м1зд€н уйрену, содан туйшдеп коры- тынды жасаудын орнына, б1ркатар жерде бурынгы сын- шыл реалистердт даралык драманы кызыктап сурет- теуже елжтедк Kefi6ipi бос сезге, ж алак декларацияра салынды («Жанартау» романы). Mine, мунык 6api жа- зушылардын социалистж реализм эд1сш еркш менгерш, ез творчествосында толык колдана алмарандырын керсе- тедк Сорыстан кей п т бесжылдыкты орасан зор енбек каркынымен орындау дэу!ршде, социализмнен 6ipTe-6ip- те коммунизмге эту дэу1ршде керкем эдебиеттщ тэрбие- лж манызы, аткаратын кызмеп TinTi кушешп отыр. Ka3ipri енбек майданындары жаппай ерлж совет адам- дарынын бурын-соцды болмаган жана адамгершшк, моральдык касиетш дамыта туст1. Колхоздагы Ka3ipri жана адамдарды, творчестволык енбектщ батырларын, егшиллер, макташылар, кызылшашылар, малшылар, та­ ры, Kypiui eryuimepfli сорыстан .кейшп дэу!рде колхоз ша- руашылыгын к у и т каркынмен еркендетуд1 бастаушы новатор болыневиктерд1 бейнелеуд1, социализмнен 6ip- те-б1рте коммунизмге ету жолындэры улы куресп керсе- туд1 партиянык эдебиет жэне искусство туралы тарихи каулылары басты Miидет етш койды. Бул мшдетке жа- уап ретжде орыстын 6yrinri совет эдебиетжде кептеген жана шырармалар жарыкка шыкты. С. Бабаевскийдын, «Алтын жулдызды жшт», П. Павленконын «Бакыт», В. Ажаевтын «Москвадан алыста» сиякты курделi шы- рармалары орыс совет эдебиетшщ зор табысы. Булар со­ рыстан кейшп революциялык дамудыц жаркын бейнесш елестеткен шырармалар болып отыр. Казак эдебиеп бул кезде OMip шындырын, жана кей- шкерлерд1 бейнелеуге шурыл бет бурды. Казак жазушы- ларынын .«Эрлеу» атты жинары, газет-журиалдарда ба- сылран очерк, энг1мелер, елен-жырлар, Сэбит Муканов- тыц «Сырдария» романы, F. Мустафиннщ «Миллионер» noeecxici, Калмакан Абджад1ровтын «Комсомол звено- сы», F. Слановтын «Кен epic» noeecTici, Э. Эбшевтш «Достык жэне махаббат» драмасы, X. Ерралиевтш «Ул- кен жолда», Э. Игенсартовтык «Лаваданл eMip» атты 77

поэмалары тары баска шырармалар, жинактар жарьгкка шыкты. «Эдебиет жэне искусство» журналында басылран очерк, энг1мелердщ Kenuitairi колхоздагы социалист енбек батырлары туралы жазылран. Енбек майданынын ерлерш жазура булай бет буру казак эдебиетждеп Жа­ ка ерлеу кезецш керсетедк Колхоздагы жана енбек адамдарын керсетуде, алды- мен «Миллионер» повестки атаура болады. Бул повесть жалрыз казак совет эдебиет1 келемшде рана емсс, буюл Одак келемшдег1 эдебиет майданында А. Фадеев жол- дастан бастап, беделд1 эдебиет журтшылырынан зор ба- расын алып отырран кунды шыгарманык 6ipi. П о в е е т кундылыры такырыбыныц, геройларынык жаналырында Fana емес, 6yriHri творчестволы енбек адамдарын — ау- ыл шаруашылырындары новатор, жана адамдарды пар­ тия койран зор максаттардыц туррысынан шебер сурет- теушде болып отыр. SnriMe «Аманкелди колхозынын келешегш корсете- Tin жоспар жайындары айтыстан басталады. Exi турл1 жоспар усыныл#ан: « Bipi — колхозный езшде бар куий- не шактап жасалган колхоз бастыгы Жакыптын жоспа- ры, екмшп — колхоз T ipm m riH e бутшдей жаналык енп- 3in, они миллионер дэрежесже жетюзу жолын керсеткен Жомарттын жоспары». «Адам ici еткенмен рана елшеп- бейд!, келешекпен де елшенед1», — дейд1 Жомарт. Жо­ марттын жоспары колхоздагы бар кушпен катар, жузеге асыратын бар мумкпшктерд! толык есепке алып жасал- ран. Bip aK буран колхоздын тэж1рибел! бастыгы Жакып карсы. Осыдан келш, жоспар таласында тозыры жеткен ecxi тэжрибе мен ескелен OMipaiH творчестволык тэж1- pn6ecinin арасындагы кайшылык айкын кершедк 0Mip- ain революцнялык дамуына суйенген еринл идея 6ipTe- 6ipTe женедк Жазушы F. Мустафин жогарры дэрежел1 бшмд1 агроном, ауыл шаруашылыгынын новаторы, большевик басшы Жомарттын жоспары бойынша icKe асыр'ылып жаткан колхоздагы зор жаналыктарды, енбек OMipiH суреттейдк Колхоз жумысы тугел машинамен, электрмен жург1з1ледк ауыспалы eric тэрт1б1н толык колданран, колхоз каласы электрленген, бау-бакшамен гулдент, зор мэдениет ошарына айналган. Эпресе жазушы жана енбек адамдарынын ici мен мшезш даралап кэрсетуге

айрыкша назар аударады. Мунда эркайсысынын езше тэн мшез1 бар Жантас, Жаныбек, Баймакан, Ахмет си- якты колхоздын карапайым адамдарынын образы бер1л- ген. Жантас стахановшы eric звеносынын бастыгы, ол унем1 байсалды мшезбеи журш, жиналыс болса 6ip-aK ауыз усынысын айгады да, ылги епннщ, жумыстын ба- сында болады. Жумысы тиянакты, тынымды. Ол Жомарт- тай окымаса да, кептен егш салып келе жаткан тэж1ри- бол!, теселген, епске, api агротехниканын айткандарын да, api 03 тэж1рибелерш де толык пайдаланады. Ал, Жаныбек болса, колхоздын малый баскарады. Малды асыл тукыммен ecipyre мыктап бер!лген, ол эр малдын бабын, жайын бмедк МалДын кайсысына болсын баласындай карайды. ММлген ат-келжтерге жаны ашып, унем1 камкорлык керсетедь Колхоз малый бурый болмаган дэрежеде ecipyfli уйымдастырады. Бай­ макан майданда болып кайткан кызу канды жас ж1пт. Колхозды электрленд!ру, техникаландыру жумыстарын баскарады. Ол жумыстын кай турше болсын аскер тэр- Ti6iMeH карайды. Енбек TapTi6iH бузганды аскер TapTi- б1мен жазалап тастагысы келедн Колхоз жумысын жан- тэшмен берме штейдй кай ieri болса да жапырып, тез 6iTipin отырады. Повеете ерекше козге тусетш 6ip KeiiinKep — Ахмет. Ахмет колхоздын устасы Колхоздын барлык курал-сай- манын, машиналарын жендеп шыгарады. Колхозды электрленд!ру, машиналандыру жумысына да белсене катысады. бзше жуктелген. нормалы жумысты унем! ар- тыидмен орындайды. Бурын орыс арасында ескен. Сон- дыктан, колхозшылар оны жэй эзкпмен «мужык» деп атайды. Онын кызметшде, кад!рл! енбепнде ылги жи- нактылык, укыптылык сезмедй 03iHin уста дукенш ол каладагы техникалык заводтардык, немесе уста мастер- скойларынын улпеше уксатып жасап алган. Уй турмы- сын да каланын орыс шаруасынын улпешше тузеп, жак- сы тэртшке келирген, ете мэдениегп тура^ы. УйМн айналасы кулпырган бакша, барлык жемк агаштарын erin жайкалтып койган. Ол казак колхозшылардын кей- 6ipiHiH luapyaFa салактыгын, укыпсыздыгын, мэдениегп турмыс кура бммейтшш катты сынайды. Ахметтщ эр- 6ip ici колхозшыларга елеул1 улп болып отырады. Жазушы осы Ахмет образынын басындагы 6ip кай- шы шындыкты орынды ашып керсетедк Енбекке кажыр-

лы, жумыска тиянакты, тэртшилл, мэдениегп Ахметтш жыл сайын алатын ецбеккуш мол. 1шш-жеуше, нрийл!- пне толык жетш жатыр. Сол енбеккушнен куралган он шакты жеке менилкп малы да бар. ¥ста дукенждег1 жумысын 6iTipin келген сон, ол кунже 6ip мезгж cepirin, тыныккысы келедк BipaK ол тыным Ахметте жок. Он шакты караны барып-кару, суару керек, шебж шауып, тасып, куту керек. Бул онын корамдык ецбегже эсер ет- пей коймайды. Bip куш Ахмет жумыстан уйже кайтып келсе, сиырыныц 6ipeyi жайлып KeTin калыпты. Соны 1здеймж деп жарты кун машина, сайманды жендеу жу- мысы токталады. Эйел1 калага базарра барып кшм-ке- шек сиякты керек-жарарын алумен катар, мал арзан екен деп бip кунажын сиырды тары сатып экеледк Mine, осы жардайга шыдай алмай, Ахмет кун KepyiMe енбек KyHiM жетед!, малдарымды колхоз фермасына алындар деп, колхоз баскармасына арыз бередь BipaK, малдарын колхоз орталырына алура колхоз уставы кетермейд1 Сейтш, жазушы колхоздагы алдынгы катарлы, саналы енбек epi Ахметтщ образы аркылы, корамдык максаты мен жекелж максаттын кабысуын, екеушщ арасындары кайшылыктын 6ipTe-6ipTe жойылура бет алган жана революциялык даму бейнесж елестетедк Мунын 63i 6i3- дщ социализмнен коммунизмге жету жолындары' дамуы- мыздын зор максатына уштасып жаткан ершж, torepi- шш идея. Жазушы осы идеяга кулаш сермеген. Бул шырармада социалистж реализм мен револю- цияшыл романтика уштаскан. Бул социалистж реализм жолы. Социалиста реализм дегешм1з — алдымен марксизм-ленинизм теориясын кер- кем творчествода колдану, icKe асыру болады. Марк­ сизм-ленинизм ры л ы м ы б1зд1ц социалистж 0MipiMi3fli ecKi мен жананын узджЫз тартысы жардайында, есш- Hin euiin, жананын HteTUiyi жардайында, жешмпаздык курес, революцияшыл каркынмен жгержеу жардайында, дамиды дец туащнредь А. Жданов жолдас 1934 жылга совет жазутиыларынын Бушлодактык cbe3inaeFi сез1н- де: «©Mipfli бшп, революциялык даму жагынан алып, суреттеу керек... совет эдебиеп ерлер1м1зд1 керсете 6i- луге THicTi, ертещч кушм1зге кез ж1бере бмуге тшс» —• дедь Мунык мэнici эдебиет партиямыздын, совет халкы- ныц ком м ун ист K0F3M куру жолындары зор алра кой-

Fan максаттарын, сол максатты орындау жолындап* ка- жырлы, киын KypecTepin Kepin, оны даму, жет1лу жаг- дайында бейнелеуд керек деген соз. Муныц Monici, со- циализмнен коммунизма карай алга басу flayipinin ен кпгерплл, ец ерцмл тенденцияларын айкын елестете бму керек деген сез. Данышпан Горькийдщ «Социалист^ реализм, OMip- д1 жасау — творчество» деп таниды деген кагидасы да марксизм-ленинизм теориясып керкем шыгармада кол- данудын эстетикалык принцип!. Н. Островскийдщ «Курыш калай шыныкты» романы, Борис Полевойдын «Нагыз адам туралы повесть», А. Фа- деевтщ «Жас гвардия» романы, С. Бабаевскийдщ «Ал­ тын жулдызды ж!пт» романы тагы баска да кептеген шыгармалар социалистж реализм мен революцияшыл романтиканы уштастыру принцишмен жазылгаи. Бул жана творчестволык принцип бугшп совет эдебиетппц тож1рибесп1де непзп дэстурге айналып отыр. Казак жазушыларыныц б1ркатар тандаулы шыгар- малары осы социалиста реализм методымен карула- нып, революцияшыл романтикага кулаш сермеу багы- тыида жазылгандыгы белпль Оны С. Мукановтыц, F. Мустафиншц тагы баска жазушылардыц cohfu жыл- дары жазылган роман, повестершен керем13. Жазушы F. Мустафин езшщ првестшде колхоз eMipi- шц улгш , алдыцгы катарлы адамдарынын бейнесш жи- нактап суреттеумен катар, жасалып жаткан, ертец ecin жстмепи жагдайларды да алып корсетедь Колхоздьщ барлык жумысы электрленген, агротехниканыц, рылым- НЫЦ тэжрибелер1 колхоз ericine мол колданылган. Кол­ хоз адамдары зор максатты келел! жумыска тас-туйш болып Kipicin, ойлаган максатына жетедй Жомарттыц, AxMCTTin, Жанаттыц, Жантас, Баймакандардыц колхоз келешек-rcpi туралы талап-т1лектер1 дэл бупнпсшен, ол- де-кайда iarepire, алга кулаш сермеп жатыр. Мэселен: Жомарттыц колхоз шаруашылыгыныц барлык саласын тугел электрленд!ру жоспары, алыстагы тау, кум ара- сыида жаткан малга самолетпеи катнас жасап туру талибы, кургак киял емес, 0м1рдщ шындыгынап тугаи, ici<e асыруга толык мумкш талап, тйпек. Ол талап-тьпек- т1ц б!ркатары бупн тацда icae асып жатса, енд1 б1рката- ры ертецп куш жузеге асатыны co3ci3. Аманкелд1 кол- хозында Жакып, Бейсеннен баска жетш, ж етшп бол-

дым деген 6ip адам жок. Барлыгы да жетерм!з, женер- Mi3 алда деп кулшынып тур. Сейтш, жазушы eMipAi токтап турган калпында алмай, революциялык даму жагдайында алып керсетуге тырысады. Жазушы болган- ды сол калпында Kemipe салмай, колхоз ем1рждеп шын- дыктын ен айкын келешеп зор факты мен тендепцня- ларды айкын елестетуге тырысады. . «Искусство шындыктан жогары кетермсш, 6yriHri кунге жана адам баласынын атасы ж ум ы сш ы табы- нын зор максаттарынын тургысынан карау кажет» де­ ген данышпан Горькийдщ кагидасы — социалист^ реа- лизмд! ернлл романтикамен уштастырудын кагидасы. F. Мустафиннщ суреттеп отырган eMip шындыгы Ждановтыц, Горькийдщ социалиста реализм туралы гылымдык кагидаларыныц творчестводагы 6ip KepiHici. С. Мукановтын «Сырдария» романы, К,. Эбдщады- ровтын «Комсомол звеносы» атты энпмеа, Э. Эбш евтт «Достык жэне махаббат» драмасы, F. Слановтын «Кен- epic» атты романы ауыл шаруашылыгыидагы екбек ер- лерж, енеркэсш ориындагы стахановшыларды суреттеу- ге арналган. «Сырдария» романында С. Муканов Дэу- лет пен Айбарша, Сырбай мен Полевой сиякты канал курылысыныц, Kypiui епсжщ улгш стахановшы адам- царынын icTepiH суреттейдц Шыгармада жазуищ колхоз ем1ршдеп ен ернпл, ен манызды уакигаларды алып, тар- тымды сюжет аркылы керсетедк Бугш салынып болма- ганмен, ертен салынып б1тетж, Сырдын жалпак шел да- ласын кулпыртып, жана дуние жасайтын улы канал жайын энпмелеудщ 63i — еринл ромаНтикага тэн ерекшелжтщ 6ipi. Ал Калмаканнын «Комсомол звеносы» атты энпмеа- нщ Ka3ipri жазылып журген очерк, эцпмелерден 6ip ерекшелт,- артыкшылыгы бар. Ол — социалист^ енбек epi Ырыскул Макатованын мактадан мол ешм алу жо- лындапя кажырлы енбегш пакты керкем cypeTTeyi. Ен­ бек epjiiri такырыбына жазылган шыгармалардын ке- бшде, жазушылардын кызу енбек npouecciH накты бкт- мейтж дт, тусшбейтшдж! байкалса, Калмаканнын бул шыгармасында макта еЫрудеп енбек npoueci, гылым­ дык тэжрибе жаксы бер1лгенд1п байкалады. Жазушы оны керкем пбэзиялык шындыкка айналдырып сурет- тейдн Непзп кейшкер Ырыскулдщ жецшке жету жолы ете киын болгандыгын дурыс ашып керсетедк Мактадан 82

мол ен1м алу yrnin, ол басынан талай киындыктарды ке- нлредн Б1рде онын звеносында алауыздык туады, б1рде жер- д т жыртылуы бапты болмайды. Бгрде макта собыгы мезгшмен жулыпбайды, б1рде колденен адамдардын eceri бегет жасайды, тары тагылар. BipaK, Ырыскул колхоздыц партия уйымынык секре­ тари мен агрономныц басшылыры аркасында, езшщ. жан-тэшмен depijiin ierereH табанды, кажырлы en6eri аркасында, ец зор киындыкты 6ipre^6ipTe жецедц суй тт, оныц 6ip табыстан екшни табыска колы жетедк Кыска- сы, Калмакан оцг1месшде екбек epiH сол озш 1г енбек учасинлмен байланыстырып, енбек п роцеа жардайында жаркын керсетедк Енбек коршкшш кандайы болсын ол жазушыга су­ ду, жарасымды, ем1рдщ Kopinici кызрылыкты болып се- зыедн - «Жер жиырма жет1 звенора белш т бертген. Сон- дыктан бейне(мр улкен -юлемнщ бетш жуздеген адам б олт алып, токып жаткандай. Олардын колындары тур кагатын тарагы кетпен. Ол дамылсыз жерге шабы- луда. Жай тыкдаган Kicire естмген ун, сол кетпендердщ сылдыры рана. Сондай уйыран ецбектщ ортасында, ун шьтаратын универсал, ол жалпак жайылран килем устш- де ofmaFaH бшш сиякты ол шетшен 6ip, бу шетшен 6ip кершедЬ.' Калмаканныц onriMeci эл1 аякталмаран. Б1рак осы алрашкы тарауыныц езшде-ак жазушы енбек oMipimii жен тынысын беруге батыл кадам жасаран. М. Иманжановтын «Жастык» жинарындагы «Акмон- шак» атты aKriMeci де колхоздагы комсомолец жастар- дык eMipiH, олардыц жана коммунисте мшез-кулык- тарын, жана адамгершшк дэстурлерш недэу1р дурыс корсетедн Жастардыц достыры кажырлы ецбек уетшде кершеди Газет пен журналдарда басылран очерк, энг!мелерде 6yriiiri жаца ецбек адамдарыи корсету, журтшылыкты олардыц жанциярлык ул гш icTepiMOH танысгыру мак- саты койылган. Квптеген очерк, эцг1мелерде бул койыл- ран максат орынды шешшген. Алайда ецбек epfliri такырыбына жазылран шьтар- 1 «Эдебнет жоне искусство» журналы 1948 жыл, № 11.

малардыц, очерк, энпмелердш б1рталайы шын мэшндеп керкем шыгармалар дэрежесше кетерме алмады. Мун- дай шырармалардыц кеош ц жанды, цызрылыкты уакира­ сы, эцпмелейтш мэселелер! мацызды болганымён, кер- кемдж жарынан аксайды. Енд1 б1ркатарыныц сырткы бояуы TinTi Toyip болранымен, накты icTi тушндеп 6epyi, 9Mip шындыры, адамдары кемесю. Жданов жолдас езжщ «Звезда» жэне «Ленинград» журналдары туралы баяндамасында керкем эдебиет ес- келен 0MipiMi3flin алдынгы катарында, жетекшшк дэре- жесшде болуы керек екенд1гш терен тусшд1рдь «Эдебиет тек халык талабыныц дэрежесшде рана ка- лып поймай, оныц устже, халыктыц талрауын еркенде- тш отырута, оньщ талабын кетере беруге, оны жана идеялармен молыктырура, халыкты алга бастырура мш- детл» — дед1 Жданов жолдас. Бул зор талапты орындаудын Heri3ri шарты — социа­ листа реализм методын толык мецгерш, жогары идеа­ лы керкем шырарма беру болып табылады. Тек социа- листж реализм методын творчестволык тэж1рибесжде толык колдана б1лген жазушы г а и а эдебиет алдына ко- йылып отырран партиялык талап, ллекл ойдагыдай орындап шыга алады. Ал, социалиста реализм методы- нан аулактанып, не натурализмге, не жалган романтизм- ге салынран акын, жазушы, сез жок, творчестволык сэт- аздж ке ушырайды. Олар ем1р1м1здщ сн Lnrepiuiui, ен айкын кубылыстарын дамуымыздын биж сатысынан ка­ рал кере алмайды. 0м!рден артта калады. Ецбек такырыбына жазылран казак жазушылары- ныц б1ркатар шырармаларыныц барже ортак, кемшшк- тер мен содан туатын кейб1р творчестволык мэселелерге айрыкша токталып ету кажет. Социалистж реализм методына толык суйенш жаза алмай, творчестволык сэтс1зджке ушыраудын себептер1 неде? Bipin-6ipi кайталап келетш ортак кемшшктер кандай? Ецбек ерл1гш, 6yriHri ем1рдщ шындырын толык камтып жырлай алмаудыц ce6e6i неде? Mine, осы мэсе­ лелерге жауап !здеп керелж. Bipinuii, eMipfli бшмеу, ецбек курылыс майданында- гы KypecTi оцайлатып ж1беру, киындыкты жену жарда- йын керсете алмау. Бул Ka3ipri казак жазушыларыныц б!ркатарыныц шыгармаларында болып отырран ортак кемшЫктердж 6ipi. Бул кемшЫк алдымен F. Муста-

финнщ «Миллионер» повсст1ндс бар. Мунда жазушы eMipfleri KypecTi б1ркатар жершде онайлатып ж1берген. Колхоздагы кажырлы, табанды енбекпен рана женуге болатын курестердщ б1рталайы жешл-желш бермген. Жазушы жоспар кабылданранга дешнг! болган киын- дыкты, тартысты шиелешомрш экелед! де, ал жоспарды icxe асырута келгенде, оп-ацай 6iTipTe кояды. Ym-терт айда колхоз тугел электрленш, бау-бакшаланып, мал- дары асыл тукымра айналып, ауыспалы eric тэр-пбш кол- данып шыра келедь Осыншалык жещске жетудщ жо- лында талай ауыр Киыншылыктар, сэтшзджтер, табанды, кажырлы .кайрат жумсалган ерлжтср жаткан жок па? Byrinri eMip шындырын жан-жакты жэне кызыкты суреттеген С. Мукановтын «Сырдария» романында да елул1 кемшийктер бар. Онын бастысы жазушынын канал курылысыныц ©3iit, колхозшылардын курылыс жумысындагы, немесе; курштен мол ешм алу жолында- fh кажырлы екбек epairin ез дэрежесшде керсете ал- мауы. Романда Сыр елшш neri3ri шаруашылырына бай- ланысты exi басты такырып идеялык нысана eTin алынран: 6ipi — канал казу, жер суландыру, eKiHmici — курштен мол ешм алу женшдег1 курсе. Осы еш такырып- ты творчестволык жолмен шешу жешнде жазушы кеп мэоелелердк кеп энг1мелерд1 кызыкты жетшзе алган. Буран инженер Полевой мен Байжаннык кызу Kipicin, канал курылысыныц жоспарын жасауы, колхоздын Сырбай, Айбарша, Дэулет сиякты саналы муш’елершщ енбектег1 ерлжтер1 дэлел. Мунын бэрш де жазушы на- нымды суреттейдр Жазушы eMip шындырын осындай дурыс керсетш, дурыс эцг1мелеп, такырыптын iuiine 6ipa3 Kipe отырса да, оньщ алдына койылган neri3ri eKi мэселе творчество­ лык жолмен толык шенллмей, аяксыз калып койран. Канал курылысы, онын салынатыны жайындагы мэжБ л!стер, жоспарлар, митингтер, жиналы'стар, той, тары бас-, калар каншалыкты кек баяндалранымен, дэл канал ку- рылысынын e3i, ондары енбек e\\iipi, киындыкты жену жолдары, канал салу устшдег1 совет адамдарынын жан- киярлык енбектер1 толык суреттелмешй. Сол курылысты баскаруда, аяктауда ерекше ерлпс, рылымдык, творчест­ волык енбек керсетедт деген курылыстьщ бас инженер! Байжан да кебше ойелпйц элепмсп той жасаудын ка-

мымен журедн Ал, Полевой болса, онын бар кызмет! жоспар жасаумен аякталады. Онан кейпт уакытта- рын кебшесе Сырбаймен 6ipre ауыл аралап, ет жсп, кы- мыз iшумен отшзедк Аты тана болмаеа. Полевой орыс ултынан repi казактыц акылды кариясына уксайды. Ал, курштен мол ешм алу мэселесш алатын болсак, бу да романда кеп сез болады да, колхозшылардыц, озат адамдардын Kypiui егудеп озык р ы л ы м мен тэжрибещ уштастырран кажырлы, тапкыр en6eri солры н кержедн Курштен мол ешм алушылардыц накты образы жасал- майды, Kypiui ecipyre, одам мол oniM алура тас-туйш- жумыла KipicKen, сей тт ол жолда талай ауыр киындык- тарды женш, зор табыска жеткен, накты 6ip колхоздын, не мол ешмд1 бригада, не звенонын ез1 романда толык берммеген. Рас, романда Айбарша мен Дэулеттщ ic, en6erine едэ- yip кешл белшген. 9cipece, Айбаршаныи саналы, ж1герл1 мшездерш, турашылдырын, жазушы едэумр шебер керсег- кен. Сонда да болса, Айбарша мен Дэулеттщ данкты ба­ тыр болуын жазушы кейде онайлатып ж1бергеи. Аз ра­ на уакыт мшнде, ол exeyi буюл Совет Одарына дацкты енбек epi болып шыга келедн Айбарша мен Дэулет со­ ц и а л и с т жарыска тусш, нормаларын 1000 процентке жетк1з1п орындайды. Бул ете жаксы. 0м1рде мундай уздж геройлар аз емес. Bipak жазушы сол 1000 процент норма орындау жолындары Ецбек Ершщ киындыкты ка- лай женген1н, табыска жету жолындары кажырлы, сана­ лы, табанды курестер1н толык ашпайды. Мзселен, ек) жастыц данкты батыр болуын былай суреттеген: «Осы жарыстыц салдары ма, элде ынтасы сол болды ма, — Дэулет Айбарша туг1л, канал бойында кетпен устаган кырык мын ш сш ц биреуш алдына сал- май, ен алдыцры катарда деген жуз шакты ж1г1тпен тен тусе жарысты да отырды. Кез1 кермеген осыран нанар ма? Ол 6ip кумдер1 кушне отыз кубометр топырак ауда- рып, нормасын 1000 процентке жетк1зд1... Дэулетке ере- ricTi ме, элде езшщ ынтасы солай болды ма, Айбарша да он уш мын жарым эйелдщ алдында жургендерд1н ката- рына Kipin, нормасын 700 процентке жакындатып 6ip тастады... будан он бес шакты кун бурын рана, оз аулы- нан баска жан бммейтш Дэулет пей Айбаршаны, енд! бук1л Казахстан бшетш данкты юЫлер болып кеттц Ол

ол ма, «Правда» газетше жазылып, е!ш буюл Совет Отаны бшетш болды.»1 Бул соц и али ст реализм эд1сше тэн нанымды тип- Ti.niii емес, eMip кубылыстарын, канал курылысындагы шыидыкты'жете бшмеуден туган кемшшк. Шыидыгын- да, осындай улы рекордтарга жету жолында геройдыц басынан кешетш зор киындыктар, талай кызык курес туйшдерк аскан ерлгктер жаткан жок па? Он бес кунде дацкты герой болып шыра келу творчестволык киялра да сия бермесе керек. Мен бул сындардан «Сырдария» романынык казак совет эдебиетшдеп манызын жокка шырармакшы eMecnin, бупнп вшрдщ шебер cypeTKepi Сэбиттщ де жагымды образ жасау жолындагы сэгп, C3TCi3 1зденулерш кэрсету едь * Бул ретте, казак жазушылары енбектеп ерлпсп, Жа­ ка курылыс такырыптарына жазылран В. Ажаевтыц «Москвадан алыста», С. Бабаевскийдщ «Алтын жулдыз- ды ж1пт», Павленконын «Бакыт» атты романдарынан улri алып yfipeHyi керек. Мэселен, Бабаевскийдщ «Ал­ тын жулдызды ж т т н д е п » геройлар — колхоз мушелер1, бастыктар, майданнан кайтып келген Совет Одагыныц батыры С. Тутаринов т, б. колхозда улы жецгске ен ка- жырлы, ек табанды ецбектер1 аркылы жетедь Казак жа- зушыларынын романдарында курылыс материалдарын yKiMeT e3i экеп 6epin жатса, немесе «Миллионердепдей» Kepuii OTbipFan Тем1ртау салып 6epin жатса, Бабаевский- де курылыс материалдарын енбек адамдары неше- турл1 киындыкпен су аркылы жетюзедк Курылыс мате­ риалдарын табу, жетюзу, электр станциясын салу, erin- нен мол GHiM алу жолдарында булар талай сэтазджке ушырайды. Bipaic большевиктж табандылыкпен вздерь Hiii кушше cenin KipiciceH адамдар колга алган игшкт1 жумыстарын аяктамай тынбайды. Ецбек epi атагын алган колхоз бастьты Рагулин кеп уакытка дешн б1ркатар колхоздардыц ортасында сараи, туйык, ешк1мге жугыспайтын адам дегсн атакка тацы- лады. Жумысында талай кесел, кедерплер кездеседц 6ipai< Рагулин партияныц колхоз алдына койып отырган талабын терец Tyciiiin, icife кур свзбен емес, кажырлы ецбекпен, мол ешммен жауап беру керекттш угыиады. Акырында алга койган нысанасын орындап, ез колхо- 1 С. М у к а но а. «Сырдарня», 1948 ж. 85— 87-беттер. 87

зын буюл 6ip ауданда рана емес, 6 ip елке бойындары озык колхоздардьщ катарына жетюзедй Геройдыц есу, табыска жету жолдарын жазушы соц и али ст реализм эд1с1мен осылайша дурыс керсетедц Ецбектеп ерлш такырыбына жазылган казак жазу- шылары шыгармаларыныц кепшшгшде эл1 кунге дешн колхоз eMipiii iuime юре, турмыс-салтына араласа терец TyciHin жазу шеберл1П жетпей жатады. Эцпме, очерктер- де колхоз OMipin ы л ри кыдырып бара жатып, конак бо- лып отырып немесе машинаныц, аттыц уетшде журш ка­ па жазады. Мысалы: С. Ом1аровтыц, К- Сатыбалдиннщ, F. Слановтыц т. б. жаца очерктер1 мен эцг!мелер1. Сейтжан Омаровтыц «Алты батырдыц ауылында» («Эдебиет жэне искусство», 1948, №6) деген очерю кол- хоздын жалпы сырт Kepinici мен цифр мэл1меттер1 бо- йынша жазыла салынган: «Колхоз ауылынын соулетш тамашалап айнала карап турмыз. Кешеде кыбыр'еткен жан квр1нбейд1. Журттыц 6api мана тансэрщен жумыс- ка аттанган» — дейд1 автор. Эцпмеде кайнаган кызу ецбек npoueciH сипаттаудын орнына б1рден жан кер1нбеген кешею рана тамашалай калу жазушыныц GMip ш ы нд ы ры ны н ен манызды, ен ай- кын фактыларын жинактап, туйшдеп ала б1лмегенд1гш байкатады. Сондай-ак, Социалист1к Ецбек Epi Акэд1л басбузар эк1мге уксап шыккан. Ол колхозшыларра жу- мысты коркытып буйрыкпен 1стетед1. Kefl6ip очерк, эцг1мелерде авторлар OHflipic адамда- рымен колма-кол танысады да, олардыц жоспардагы норманы каншалыкты орындаганы туралы цифрлар мен проценттерд1 келт1ред1 жэне сол есеп-кисаптарыныц маз- мунын ашпайды. Геройлардыц ецбек процесшдеп ерлйс- тер1н керкем шындык дэрежесше кетере алмайды. Орыс эдебиетшде жардай TinTi баскаша. Б. Галшнпн Донбасс туралы очерктер1 — нарыз ецбек ерлерш ше- бер суреттеген шырарма. Мунда ap6ip адам мумюндш жок сиякты ете киын жоопарлы жумыстарды орындау аркылы квршедй 0 нд1р1степ техникалы енбектл адам- дардыц ж1герл1 эрекет1 аркылы бейнелейдц Барлык жае- дайда да адам — белсенд1, алрыр билеуш1 куш. Жерд1н астын тугел сел каптаран шахтаны да, жаца салынралы жаткан завод корпустарын да, тапталып аяк асты бо- лып калган кала бакшаларын да — бэр1н де адам ез ер- к1не барындырып, уйымдаскан кайратты ецбек аркасын-

ла сэндi, к.ызыкты калыпка келт1р!п жатады. ©iiflipidi шыр кебелек айналдырып, согыстан бурынрыдан да т'а- маша 6ip жана дуние жасап жаткан совет адамдарынын алып кимылы очеркте соншалыкты кы зры лы кты api суй- сшерлж дэрежеде суреттелген. Жазушы орындалган норма MaaiMerrepiHiH терен сырын да аша кетедй Очеркте ap6ip шахтерд1№, yriTiuiniH, инженердщ жэне партком мен дирекцнянын кажырлы, узджЫз енбеп ки- ындыктар мен тартыс жел1сшен ep6in жатады. Завод какпасыньщ аузындагы кшкене будкада отырып алып, барлык машинаны тэр.тттеп журпзш туратын диспетчер кыздыи романтикасы ете шебер бер1лген. Ерекше 6ip ырракпен, 6ip сэнд1 бейнемен ем1рд1н журегшдей дамыл- сыз журш жаткан машиналардын кимылы, оны билеген адамдардьщ айбынды эренеи кыз кецшнде жана 6ip поэзия лебшдей еседк Автор ем1рдщ осындай ен 6ip елеуЫз деген фактыларын алып типтендгредь Шындыкты карапаным, дерею туршде дат коймай, оны керкем шын- дык дэрежесше кетередк Бул — 6yriHri орыс жазушыла- рыныц енеркэст, колхоз такырыбына жазран шырарма- ларынын кебше тэн ерекшелж. Бул ерекшелжт! Ажаввтщ «Москвадан алыста» ро- манынан да толык керуге болады. Керкем шыгармада совет адамдарынын енбек устшдеп ерекше касиет, Mi- нез-бтмдерш н KepiHiciH, енбек npoueciHin езш кер­ кем туйшдеу дэрежесше жетш зт суреттеудщ манызы аса зор. Ажаевтыц романынын кызыктылыгы мен кундылы- Fbj осында. Романда отан согысынын ен киын жылдарын- да салынган нефтепровод курылысы эипмеленедк Автор Батманов, Беридзе, Ковшев, Залкинд,/Таня сиякты ке- йшкерлер аркылы халкымыздын енд!р!стег! ерлжтерш керсетедк Bipneuie жуз километр нефтепроводтын 12 километр! тешз бек кургак арасындагы су астынан ж урп зш уге THic болады. Курылыстын кеп жумысы тайганын катал кысы жагдайында орындалады. Бул сол уакытка дети ры л ы м мен курылыс тэж!рибесшде болып кермеген жа- налык api киындык- едк Романда суреттелетш совет адамдары осындай ете ауыр бегеттерд! айрыкша мо- ральд!к касиетк кереметтей кажырлы енбеп, тендеа жок творчестволык шкерлжтер! аркылы 6ipTe-6ipTe жецед!. Жазушы адам баласы тарихында болып кермеген ерлж icTepflin жем!сш, «Большевик алмайтын камал жок» дс-

ген дана кагиданыц icne аскандыгын суреткерлж ша- бытпен шынайы бейнелейдк Казак жазушыларынык б1рталайы улы курылыстагы енбектщ курдел! процестерш алган такырыбынын келе- мiнде осылайша терен суреттеп бере алмайды. Ipi енер- кэсш, айталык, Караганды, Балкаш жэне теипр жол курылысы жайындагы энпме, очерктер былай турсын, тшт^ауыл шаруашылыгы такырыбына жазылган энпме] очерктердщ кебiнде кызылша, тары, макта, дэщи eric жайындагы мэл1меттер, eriHHiH табиги сипаты, оган жумсалган уздж агротехникалык. гылым мен адам енбе- riHin шешуш1 кызмеи анык, дурыс бер1лмейдк Барлык уакига-кер!н1стер сырттай жалпылама айтылып, игшки жумыстар 63ineH-e3i оп-оцай аякталады да, кол жеткен табыстар ездшшен келш жаткандай болады. Кейде тех- никаныц артта калган мешеу турлерш айтып, автор e3i- Hi« eMipfli жете бшмейпн-дшш ангартады. Муны 6i3 Ка­ раганды, Телпртау жэне TeMip жол курылысы такырыбы­ на жазылган очерк, энпмелердш кебшен кездесДрем1з, F. Слановтыц кайта жендеп жазган «Жанартау» рома- нында да бул кемшшктер елеул1 орын алады. Жазушы мунай каласы мен учаскелердщ. сырт KepiHicTepiH тэп- Toyip суреттегешмен, мунайдан мол ешм алу, мунай булагынын жана кезш ашу, жолындагы кажырлы курес- Ti, киындыкты жену жолдарын нактылы ceim ui турде айтып бере алмайды. План мен максат езшен-ез1 оцай орындалып жатады. -- Bi3fliH акын, жазушылар эЫресе техниканын cokfh табыстарымен каруланган енеркэсштеп енбек процесш, сонда жеплген *а н а адамдардын ерекше мшез-кулкын ашуга батыл кадам жасай алмай келедк F. Мусрепов- тыц «Тарландар» атты энпмеЫнде Караганды шахтер- ларыныц енбектеп ерл1п кайла устап, узак калжында- суларынан «кершедЬ. Жазушы жана техниканы — ке- Mip комбайыны сиякты машиналарды колдану аркылы кем!рден мол ешм алган новаторлардын образын жа- сауы керек едк Бул ретте соцгы кезде жазылган Э. 96i- шевт!н «Достык пен махаббат» пьесасын, Э. Игенсартов- тын «Лавадагы eMip» деген поэмаларын б1ркелш Tayip шыгармалар санатына косуга болады. Жинактай айтканда, eHflipic, колхоз такырыбына жа­ зылган шыгармаларда eMipai жете 61л1П, жана адамдар­ дын енбекке коммуниста кезкарасын шынайы суреттеу

Miидетi койылып отыр. Ka3ipri казак жумысшылары мен колхозшылары будаи 25— 30 жыл бурынгы таягына су- йенш кой жайган, KyptiFbni cyftpeTin жылкы баккан жал- шылар емес, олар агротехниканы бметш, мэдениет1 мен ой-epici ескен мулле жаца сапалы адамдар, ейткеш ка­ зак халкыныи ряну, Ылкййп ширау жэне кайта туу за­ мены совет тусында болды. Казактын данкты майдан батырлары да, ецбек батырлары да жэне мемлекет, ры- лым, мэдениет кайраткерлер1 де коммунистж партиянын камкорлык тэрбиеа аркасында ер ж ет т есейдн Kasip- ri жана адам бакыт дегенд1 баяры ата-бабанык жолын- дай тэшрден тыеп табынбайды, олар бакытты ©Mipfli ка- жырлы енбегрмен ездер1 жасайды. Бул жолда ол талай киындыктарды басынан кенпредк Мшё, осындай жана адамдардыц образын жасау — казак жазушыларынын алдына койылып отырган ен басты партиялык талап. Казак жазушылары шырармаларындары ецбек ерле- pin бейнелеудег1 eHfliri 6ip басты кемшшк — жалган ро- мантикара салынушылык жэне фольклордан кол узбеу- шшк. Колхоздыц уздж малшылары, макташылары мен ег1нш1лер1 жайыида жазылран б1рталай повесть, энг1ме, очерктерде ертен дамып жетьпетш, келешег1 айкын фак- тшер тушнделш алынбайды. ByriHri жана адамдардын бойына конымсыз, ертен-ак жойылып кететш анызра уксас кездейсок факплер алынып суреттеледг Герой- лардын енбектег! белсенд! iciHeH repi жеке басындагы, семьясындагы драмалары, бурынры дэстурлердщ кал- дыктары кызыкты бейнеленедй Мэселен, «Сырдария» романындары acipe суреттер шындык шенберше симайды. Сырт Караганда, романнын «0 шр жарысында» деген тарауы тугелдей канал куры- лысына арналран ен манызды тараудын 6ipi сиякты. Bi- рак coFaH жалгас келген «Адам жуткан жайын» туралы энг1ме epTerire уксас. Бала жуткан жайыннын табы- луы к улт ymiii болмаса, Сырдария жарасында салынып жаткан алып канадды б т р у жолындары neri3ri кедерг! болып табылмайды. Рас, Сэбит мундай жайларды ше- бер баяндайды, окушыны елжт1рш отырады. Тыртык пен Калакай тешрегшдеп семья мэселелер1 де эдемн Bi- рак мунын бэрi манызды бола бере ме? Бул ретте жазу- шы Горбатовтын: «Муканов «Сырдария» романында не- ri3ri курылыс, енбек такырыбынан алыстап, жасанды 91

орексттерд1 куалап кеткен» — деген сынын ескермеске болмайды. Эбшевтщ «Улкен жолда» повестшде де жалган ро­ мантика, фольклор i3ineH uibiFa алмаушылык, ewip шын- дыгып ycTipT суреттеу, непзп такырыптан жайылып ке- туш ш к елеул1 орын алган. Ен алдымен шырарманыц neri3ri гакырыбы, идеялы иысанасы не екешн айыру киын. CoFbiCTaFH ерлж, шел даланы рылым жолымен зерттеу, мал шаруашылыры, колхоздары жака курылыс, жаца турмыс, 6yriHri карт адамдардык бастан кешкен бурынры ем1рлерк социалиста ецбек ерлер1 жайындары суреттемелер сапырылыса келш, араласып кетедк Толып жаткан i3ri ойлар мен пысаналар эр жерде пышырап, анда-санда 6ip кылтияды да артынша жогалып кетш отырады. Шырармада y.iri.'ii iciMen, кажырлы cn6eriMeii халыкка суйюмд1 болып, зор атакка ие болтан 6ipfle-6ip адамныц ерекше сипаты бер1лмейд1. Повестщ, Heri3ri геройы Саржан шел даланы зерттеу- ге аттанады, 6 ip a x жете алмайды, жолшыбай эр колхоз адамдарымен кысыр эцг1ме сорып, уакытын бос етюзу- мен болады. Онда келешекте шел даланы мецгеру тура- лы тек KypFaK киял рана бар, ешкандай рылымдык, твор- честволык кажырлы ецбек жок. Сол сиякты, Социалис­ т а Ецбек Epi Картабайдыц да баярыныц аксакал кариялары сиякты еткен-кеткен кысыр эцг1мелерд1 баян- даудан баска не 6iTipreHfliri белг!аз. Сез кеп, ic аз. Eyrinri eMip бейнса, ецбектег!, epliiK сырт калран. Шы- рарманыц бнрталай жер1 кылжыц Э1шмеге (анекдотца) уксайды: 6ip 1зд1 yaicuFa же.'па, тартыс Tyftini жок. Жазушы сюжет, композиция KypyFa да салак карап, уакигаиы нсден бастап, нсден аяктайтынын б1лмсй neri3ri сюжегпк нысанадан айрылып калады: «Егер осы сезд1 айтпаса, мен жолдыц мундай кысыр кецесш жазып, оку- шылардыц басын катырмаран да болар ед1м».‘ «Б'фак осы арада кездескен мына жагдай ойымды белш, ол ум1- TiMfli алыстатып ж1бердк Осы кеЗде 6i3re карай 6ip жу- ан кара Kici келе жатыр скен».2«Осы арада e.aiMiiiu бул кунге дейшл _ойымныц жацылыс баскан жерш сезд1м дс, келешекте'н .орын алгандай куанып кетлм»5. «Bipan осы арада тары 6ip кеселге ушырай жаздадым. Б1з ар- 1 «Одебнет жопе искусство», 1949, № I, 32-бет. 2 Сонда. 33-бет.. 3 Сонда, № 4, 34-бет, 92

бат а отыра берген кезде артжагымыздан жацагы касап- шыныц бажылдаган даусы шыкты. Жалт карасам ол 6iare карай жупрш келед1 екен»1. MiHe, бул узшдшердщ e3i ешкандай талдаусыз Сар- жаннын xiM екенш де, шыгарманык керкемдш компози- циялык касиеп кандай екенш де толык ангартады. Bip мэселеге, накты 6ip объектше шукшия кадалып сурег- теудщ орнына, б1рд1 айтып, 6ipre KeTin, усак, кездейсок энпмелерге салынып, жайылып Heri3ri сюжеттш идеялык нысанадан адасып калу деп осыны айтамыз. «Мен жол- дыц мундай кысыр кенесш жазып, окушылардын басын катырмаган болар ед1м» — деген автордык ез ce3i ете орынды жэне дэл езше арналгандай. Жалган романтика сарыны, фольклордын scepi деп осыны айтады. Фольклор сарыиына Tycin усактап кетушшк малшы- лар туралы жазылган энпме, очерктерден де кездеседй Буларда геройлардыц мал шаруашылыгына укыпты квз- карасын ашып керсетудщ орынына, каскырмен алысып- жулыскандыры басым баяндалады. Эрине, каскыр мал- дын жауы, малшылар оган карсы куреседк Оны бейне- леу де кажет. Алайда бар окирэнын идеялык, керкемдш, сюжеттш желган каскырмен алысуга куру керек емес. Бул aflic бурынгы сыншыл реалистердш ж э н е халык поэ- зиясынын шарлап еткен ecKi журты. Оныц устше бул шырармаларда адамдар каскырды оп-оцай куртып оты- рады. Мэселен, Эбшевтщ «Тулпар» атты энпмесшде фер­ ма бастыры жалау жуйрш ат Minin, каскыр сорумён ра­ на болады. Ол атпен каскырды куып жетш,'.устше Mi­ nin алады, сейтш оны сорып алады. М. Иманжановтын «Даладары от» энпмесшде жал- рыз жас баланы карангы тунде eKi каскырмен алысты- рады. Кысылран жерде балага eKi ат болысады («Жас- тык» жинарында, 1948). С. Бегалиншц «Калиман» атты энпмесшде жылкы- шы кыз каскырды койша кайырып экелш, т!р!дей бай- лап устайды.2 М. Эуезовтын «Асыл нэсшдер» атты энпмесшде eKi кабат койшы эйел Эсия тунп кузетте каскырды жаяу журш таякпен урып алады («врлеу» жинарында). 1 Сонда, 50-бет. а Тел басылар. Энпмелер жинагы, 1948, 96— 98 беттер. 93

Сейтш, жазушылардын енбектеп ерлгк туралы энн­ ые, очерктершде тек сюжет угшн кызыкты деген усак уакигалар алынады. Каокыр мен адамнын карым-катна- сы жайында казактын атамзаманнан берп айтылып ке- ле жаткан ертеплершщ тусш бояп, жана дэу1рдщ жана адамдары женшде кайта жангырту, сондай-ак, герой- лардын eHflipicTeri iciHeH repi жеке басынын драмала- рын кызыктап кету — осыныц >6api жалган романтизыге салынудык nefi6ip KepiHierepi. Фольклор эсершен шыга алмаушылык тек форманын гана мэселеы емес, б1ркатар жазушыларды творчество- лык сэтазджке урындырган принцип™ кемшшк. Бул форма мен мазмун арасындагы алшактык, жана револю- цияшыл идеяны eCKi формамен бояушылык, ecni дэстур- fli ажарлап берушшк болып табылады. Карттардыц образын жасау мэселес1 де б1рсыпыра жазушыларда осы шенберден аса алмайды. «Шыганак», «Жас тулектер», «Жанартау», «Сырдария» романдарын- да халык даналыгын, халыктын i3ri мжездерш бойында сактаган кариялардын (Шыганак, Казбек, Таймас, Арыстан, Сырбай т. б.) образдары бер1ледк Булар тап- кыр api шешен, жумыстын ен киын кезжде кажырлылык керсетш, жастарга басшы акылшы болып отырады. Bi- рак булардын осу жолы, eMipi б1ржакты керсет1лген. Кариялардын уздж ерлжке коммуниста? тэрбие арка- сында жеткендш аз айтылады да, бурынгы халык тэжь рибеа шектен -тыс мадакталады. Екшипден, булар ка­ зактын ecKi ырым-жырымын, эдет-гурпын он Tepicine карамастан тепе бойына сактай журедк Булар эрб!р жаксылык, жамандыктын елшеуш, жай-кушн ата-баба- дан, энные, ацыздардан алып отырды. Булардын Tipini- лшнде бата, ант, тагдырга сену, ecod семьялык форуа сол куйшде сакталады. OcbiFan кармастан, карп а р ком­ сомол жастармен салыстырганда анагурлым тиянакты, салмакты болып суреттеледк Осыдан келш енбек май- даныда ерлж жасаган совет адамдарына социалист когамнын acepi, партиянын жетекшшк рол1 жан-жакты кершбейдк Шыганак, Сырбайлар каншама дана халык тэжрибесшщ ipi адамы болганымен, советтж тэрбие, гы- лымдык тэжрибс, когамдык орта эсер етпесе, тарыдан соншалык мол eniiM алып, дуниежузшк рекорд жасай ал мае едк Будан шыгатын кортынды — жана идеянын адам са- 94

насындага eci<i.niKTi жену npoueciH ашып корсете б1лу ке- рек. Ецбекке деген коммунистж козкарас тек жумыска самалы карым-катпасым-еи тана емес, оныц iuiKi ой ду- ниесшдеп, жеке турмысындаты революциялык езгерю- тер аркылы да бейнелеуге тшс. Фольклор сарыны, улт- тык турмыстын ерекшелжтер1 жаца такырыпка жазыл- ган шыгармалардыц сюжет юлтше айналып кетпехм кажет. Енбек ерлер1 туралы жазылтан шырармалардын тартыс туйiнi советтгк ехпрдщ озгнен алынуы басты шарт. «Б1зде адамгершшктщ ец жотарты бейнеа юцбек- те. Ецбеказ жерде адамды корсете алмаймыз. Адам'дар- дын кызу енбектег1, ж1герл1 icTeri карым-катнасын аша- тын эрекегп корсету мшдет. Стахановшыны 03iniK ста- хановтык en,6erineii сырт калдырута жол жок»1— дейд1 Фадеев. Социалиста реализм эд1с1мен карулану мшдет1 жа- зушылардык алдына катты койылып отыр. Социалистж реалнзмтц ец басты Kopimci — коркем шыгарманын партиялыпл, ярни жотары идеялы болуы. Жастарды же- ц1мпаз совет патриотизм! рухында тэрбиелеуге жэрдем- iui болатын шьп-армалар Fana шын мэншдег1 кунды ец- бек болып саналады. Сондыктан да 6i3 «Миллионер» повестш, iKeR6ip иемшшкгер! бола турса да, бупн п пар- тиялык, халыктык талапка сай тэрбиелж манызы зор шыгарма деп б!лем13. Казак совет эдебиетшде енбек батырлары туралы шыгармалар эл1 жеткш каз. Казак- станныц данкты ецбек epjiepiniii. образы жан-жакты то- лык жасалган жок. Б1ркыдыру шытармаларда осы та- кырыпты мецгеру, жаца адамдардыц характерлерш \\з - деу, зерттеу талабы байкалса да, ецбек OMipin поэзиялык шындык дэрежесшде революцияшыл ромацтикамен су- реттеу жаты жетюпей жатады. Казак совет эдебиетшде онеркэЫптеп ецбек ерл1Г1 Tinji аз жазылып келед1. Сотыстан KefiiHri эдебиетпзде Эбипевтщ «Достык, пен махаббатынаи», Ерталиевтщ, Игенсартовтыц поэмаларынан баска ауызга аларлык шыгарма'жок. 0cipece драма жанры бул такырыпка ба- тыл адым жасай алман отыр. Республикамыздыц когамдык TipiuLnirine уйыткы бо­ лып отырган алып енеркэсттердц тек совет тусында ка- лыптаскан казактыц жумысшы табы мен техникалык 1 «Литературная юта», 15. XII. 19-18, № 10.

интеллигенциясын керссте алмау, казак эдебиетЫц ул- кеи олкылыгынык 6ipi. Р а с ,' поэзиямызда К,араранды, Карсакпай, Балкаш.Жезказган, Эмбанефт, Алтай, К,ара- тау eimipicrepi жайында эралуан лирикалык влек, жыр- лар, б1рл1-жарым очерктер жазылуда. BipaK поэзия, aci- ресе лирикалы влевдер eiwipic адамдарын, олардьщ жа- на ce3iMin поэзиялык шындык дэрежесше кетерт жыр- жырлай алган жок. Олар белгш 6ip стандарт™, уйреп- шмсп мотивтерд1 кайталай бередк кеше мидан жазык дала едк бупн алып завод орнай 1калды, кеше малшы ед1, 6yriH шахтер — деген сиякты жалпы сез болып келедк Жан.а техникалык ем1рд1, завод, шахтылардыц жана ыр- FaFbiii, соц и ал и ст енбектщ куй-сарынын, енбекке деген жаца ce3iMiH тюэзиялык шындык дэрежесше кетерт ашарлыктай новаторлык жана поэзия жасалуга тшс. Эдебиетте енбек ерлершщ образын жасау унпн акын, жазушылар е\\прден артта калмай, дамуымызды'ц биш сатысыма KOTepmyi кажет. 0м1рдш узджаз дамьтан шындьжы сол oMipfliH алдагы мунарасынан айкын Kepi- недн С оц и ал и ст ем1рдш биж мунарасына кетершу — коммунизма жету жолындагы совет хал.кынын курес-та- лаптарын партиялык туррыдан айкын корсете бшу деген сез. Жазушы карапайым усак факплердш келемшде калып коймай, унем1 дамып бара жаткан OMip кубылыс- тарын бейнелеуге кулаш cepMeyi тшс. Жана дэу1р1м1здш ец ерннл уа1Кигал'арра толы ен манызды такырыптарын партиялык керкем идеал тургысынан шынайы шеберлж- пен бейнелеу буг!нг1 суреткерлер1м1здщ ен басты твор- честволык мждей болып табылады. 1950

ШЫНДЫК, ИСКУССТВОНЫН. KYPECKEPI (И. Г. Чернышевскийдщ искусство, вдебиет туралы ойлары жайында) Жданов жолдас «Звезда» жэне «Ленинград» журнал- дары туралы баяндамасында орыстын революцияшыл демократтарыныц классикалы орыс эдебиетшщ идеялык ериллдЩ ушш, искусствоныц ногам SMipiHiH tarepiuita максатына тыгыз байланыстылыгы ушш батыл куресте- piHe зор мэн берш: «Совет эдебиетшщ ен жаксы flayipi XIX гасырдагы орыс эдебиетшщ жансы aayipiHiH жалгз- сы, б1здщ революцияшыл улы демократтарымыз Белин­ ский, Добролюбов, Чернышевский, Салтыков-Щедрин жазган, Плеханов tarepi бастырган Ленин мен Сталин пялыми жагынан шешш, эбден непздеп берген дэстур!- Hin жалгасы болып табылады. Чернышевский мен Добро­ любов эдебиегп халыкка айнымай адал кызмет ету деп б|лед1 Осындай данкты flayipai умытуга бола ма?» — де- дь Жданов Совет эдебиетшщ идеялык тэрбиелж, когам- ды взгертушшк мацызын жогары устау жолында рево­ люцияшыл демократтардыц данкты дэстурш умытпауды, сол жаксы дэстурд1 терец унянып б!лудi ескертедй Казак совет эдебиет!н1н майданында орыстыц рево­ люцияшыл демократ жазушыларыныц мурасын, жаксы улгш дэстурш бшу, менгеру— басты теориялык, шы- гармалык мшдет есепть Сондыктан Чернышевскийд1н эдебиет, искусство, эстетикалык квзкарасы туралы мы- надай таныстыру макала жазу кажет деп бшдж. Орыс халкыныц зор мактанышЫ саналган эдебиет эле- мшщ улы гиганттары Белинский, Чернышевский, Добро- любовтардыц тарихи ецбеп орыс эдебиетшщ еркендеу тагдырын аныктап беру!нде гана вмес, сонымен 6ipre

орыс халкыныд рухани азаттыкка жету жолындагы ен асыл ойларын дамытушы искусство мен эдебиегпн шын- дьжы учли батыл курескер болуында. Белинский искусство мен эдебиегпн жаны, журеп — eMip шындыры лесе, Чернышевский бул принципп 1лrepi дамытып — шын сулулык дегенщ 6Mip, ем1рден тыс таза керкемдж болмайды дедк Ал Плеханов езжен бурынры осынау эдебиет алыптарынын айткандарын марксизм рылымымен байланыстыра отырып, корытты. Булардын енбеп б1здщ коммуниста мэдениепм1здж кун сайын, сарат сайын нэр, куат алып отырран ен кымбат мурасы. Николай Гаврилович Чернышевский XIX расырдын 60-шы жылдарындагы революционер демократ, aFapry- шы бшмпаз, философ материалист, утопист, социалист, эстетика, эдебиет мэселесшщ теоретип сыншысы, пуб­ лицист жазушы; Bip адамнык басынан мундай улы ка- сиеттер табылуы тарихта сирек болады. Чернышевский XIX расырдын 50— 60 жылдардагы Россиянин саяси элеуметтж дуниеамен эдебиет элементшдеп азаттыкка умтылу, алга карай даму козралыстарынын элдынры катарында болумен 6ipre ез кара басы осынау улы ки- мылды бастаушы болды. Бул кимылдарды бастаганда nporpecTiH, революциялык козгалыстын элдынры ката­ рында болранда онын онды-солды Нлтеген ен кушп ка- руы — каламы, жазушылык творчествосы болды. Осы жазушылык en6eri аркылы онын ашык даусы байтах Россиянын барлык тукшрлерше есплдь Европада Маркс пен Энгельске дешн жети. Чернышевский творчествосынын epici мейл!нше кен, онын камтып айтпаран мэселелер1 де аз uibiFap. Сонын 1ш1нде эдебиет элемшде онын эдебиет, эстетика жайын- дары енбектер1 айрыкша баралы. Чернышевскийдш ис­ кусство, эдебиет жайында жазганынын 03i б1рнеше KiTan. Эдебиет, искусство тарихында айрыкша орын алатын «Искусствонын шындыкка эстетикалыккатнасы», «Пуш- киншн шырармалары туралы», «Гоголь дэу1рждеп орыс эдебиепнж очерктерЬ атты улкен уш ipi en6eri жеке уш KiTan. Аристотельдш поэтикасы туралы, сыннын аки- каттыры туралы, Толстой, Тургенев, Салтыков-Щедрин, Островский, Огаревпн шырармалары туралы жеке-жеке макалалары бар. Бул шырармаларында Чернышевский- дщ эдебиет, искусство мэселелершдеп кезкарастары толык кершедь

Чернышевский apFbi 6вры замандагы Платон, Арис- тотельдерден 6epi басталган искусство жайындары кез- карастарды, эЫресе олардын искусство «таза киял», «искусство таза ермек», «искусство тек сулулык унин», «искусство искусство ушш» Деген жалран и д е ал и ст теорияларды талкандай сынап, искусствонын ез1 не? Онын максаттары, Miидет! не; сулулык, эсемпаздык сез1м алу деген не? — деген сурауларга жауап береди Бул мэселелерде Чернышевскийдщ нагыз м атериалист кез- карасты 6epiK устап, Гегелыйн, тагы баскалардык эде- биет, искусствоны танудагы идеалистк теорияларына батыл карсы шыгады. Искусство, эдебиет тану мэселесш когамдык кубылыспен, Россиядагы шаруалардын пат- шалык курылыска карсы куреамен, орыс когамынык гылым, енердщ жана белесше ерл'еу толкынымен байла- ныстырып карады. 0 M ip шындыгынан krepiiu k когам кубылысынан сырт искусство болады дегенге мулде кар­ сы шьгкты. Чернышевский: «Искусствонын бас максаты шындык- ты сипаттау, hfhh OMipflin, жаратылыстын шын бейнесш керсету» — дейдн (Такдамалы философиялык шырарма- лар 362— 363, 1938 ж). Шындыкты сипаттаранда сурет- uii жансыз турдеп кескпнн FaHa 6epin коймайды. Искус­ ство шыгармасыныц imiHfle acipece поэзия шырармала- ры — вм1рд1н ш ы н д ы ры н тарихи даму туршде, танып б к у туршде, творчествольгк, к.иял процесшде алып сурет- тейтшш де ашып айтты. Шындык легенд! Чернышевский кен марнада жэне ете дурыс тусшд!рдй Идеалистер-искусство ем!рден жо- Рары, емip ш ы н д ы ры 6ip белек, акын киялы жасаран поэзиялык шындык 6ip белек жэне eMip ш ы н д ы р ы н з н жогары десе; Чернышевский OFaH карама-карсы eMip ш ы н д ы ры к ата н да болсын искусство шын.дырынан жо- Рары. 0м1рдш ©3i сулу, искусствонын 03i сол eMip шын- дырынан жанданады; шындыкты бейнелеу аркылы рана шын мэншдеп керкем шыгарма болу дэрежесше жетед! деп б|ледк Чернышевский былай дейди «0м1рд|'н ш ы н д ы ры дегендй эрине, тек адамныннэр- селерге жэне айналадары объектив™ дуниеге катнасы рана деп туешуге болмайды, адамнын imKi eMipi де шындык, кейде адам киялданады, арман етедк — сонда ол арманды киял адам ушш б1ртурлi объектив есебшде мацызды болады. (белгш мелшерде, белгш уакытка

Дейш), Tirrri адам эруакыт ез сез1м1н!к дуниесше шомы- лады, егер кызыктылык дэрежесше жететш болса бул калыптардын 6api де искусствода сипатталады». (Сонда 371 бетте). Сейтш, искусстводагы eMi'p шындыры адамдардын лр ш ш к дуниесшде болып жататын фактыны, уакига- ларды рана айтып коймайды, hfhh болганды рана емес, болура мумкш зор максаттан туран акикат дуниеш де сипаттайды. Искусство шырармаларынын кайсысы болсын объектив™ дуниенщ жазушынын, суретцйшц творчестволыккиялы аркылы жасалатынын, ол тэорчесг- волык киял корамнын, адамдар, таптар куресшщ, жара- тылыс кубылысынын айнасы болып отыратынын Черны­ шевский дурыс Kepcerri. Чернышевский искусствонын мшдетше айырыкша маныз 6epai. Адам баласынын акыл, ой en6eri жумсал- FaH штердщ кандайЫ болмасын адам баласына, KOFaMFa пайда келт1ру1 керек; байлык, рылым адамнын т1ршшк ырысы болран сиякты искусство да пайдасыз лэззет алудын ермег1 болмай, калайда 6ip пайдалы нэрсеболуы керек. «Искусство шырармасынын лэззет алуы, эрине адамды рухтандырады; шаттандырады» (сонда, 4 2 6 - бет) дейд1 Чернышевский. Чернышевский искусствонын мшдет1 адамнын ой-се- з1м дуниесш тэрбиелейт1н, ecipeTiH, а'дамра б1л1м, рухани- куат берет1н курал бола (Илуде дейд1. Сондыктан искус­ ствода максатсыз эсер алу, пайдасыз лэззеттену деген жок. Сырттан алып караранда искусство, эдебиет деген- Н1н ермек, кещл квтеру сиякты нэрсе болганмен онын шын мэш адам баласына пайда келт1руде дейд1. Сонын уппн ол эр бip оез1нде искусстводары сулулык— вм1р дей- д1. «Поэзия деген1м1з — eMip, эрекет, лэззет алу» (412 бетте, Тандамалы шырармалары 1934). Сулулык, эсемд1к бейнелер1 ем1рден алынса, сулу­ лык, эсемпаздык енерлер ем1рмен байланысып жатса, онда адам ем1рдщ, котам курылысынын, жаратылыстыц сырын унем1 терендей б1луге умтылады, адам eMipiHeH алыстамай, мэнг1 eMipre жакын сез1м1шн кушатында болады. Адам осы сез1мдер аркылы вз1н eMioaeri курес- ке, ж1.герл1к icne жумылдырады. Сейпп, сайып келгенде, Чернышевский искусствонын ем1рмен нык байланысын, GMipaiH акикат сырын бейнелейтшш корамнын aaFa баскан зор максатын суреттейт1н1н ашып бередк сондык- юо

тан «Чернышевскийдщ шыгармалары: искусствонын мш- деп eMipai танудын устшде адамдарга турльше когамдык кубылысты дурью багалай бшуге уйрету кервк деген бо- латын» (А. А. Жданов). Чернышевский орыс эдебиетшн тарихын зерттеумен, оньщ келешепне данышпандык жол сызып 6epin отыр- ды. «Гоголь дэу!ршдеп орыс эдебиетшщ очерктерЬ мен «Пушкин шыгармалары» деген енбектержде Пушкин, Гоголь, Белинский дэу1ршдеп эдебиетке, поэзияга, сын- Fa тольгк пллмц талдау жасайды, XIX гасырдын 30— 40 жылдары орыс тарихынын когамдык дамуындагы тама- ша ерлеу flayipi эдебиет!н1н eui6ip халыктыц тарихында болмаган жылдамдыкпен еркендету flayipi екенджж айта кел!п, Байрон поэзия элемжде кандай данкты болса, орыс эдебиеп элем эдебиетже поэзиянын улы гиганты ПушкиндГ прозапын улы гиганты ГогОлый шыгарды дейдГ (Тандаулы шыгармалары, 448 — бет, 1934 жыл). Гоголь мен Пушкиннж данышпандыгы, кеменгерл1г! жалгыз талантыньщ улылыгында гана емес, бэржен де манызды нэрсе олардын орыс халкьжын сол дэу!рждеп eMipiHiK элеуметтж жагынан ен манызды, ен кажет мэселелерж алып жазуында. ©ткен гасырдын 30— 40 жылдарындагы орыс когамынын манызды мэселелерi — адамдардык т!р1ш1л1к, рухани азаттыгы, крепостной кул- дыкты жою, помещиктер, аксуйектер, мемлекет жумысын журпзунп чиновниктер топтарынын топастык, надандык, озбырлык, зулымдык кылыктарына карсы курес ашып, мэдениеттп< прогрестж улы арнасында Россиянын тез алга карай дамуына жол ашу т. б. едГ Бул мэселелер, hfhh Россия когамынын шындыгы Пушкин, Гоголь шы- гармаларынык жаны, журег! болды. Орыстын ен алдын- fh катарлы данышпан улдары осынау улы мэселелердж шешуга мыктап колга алды. Сол дэу1рдеп Белинокийдщ теориялык ецбектержж тушш болтан да, Пушкиннен KeftiHri Лермонтов шыгармаларынын TyfiiHi болтан да орыс когамынын, орыс халкынын азаттыгы мен келеше­ пне байланысты сондай ен келел1 мэселелер дедь Халыктын азаттыгы жолына барлык OMipin, ж!гер1н, творчествосын сарп кылган революционер-демократ Чер­ нышевский улы акын-жазушылардыц шыгармаларын алдымен идеялык ерш1лд1г! жагынан, орыс когамынын шындык бейнесж, айкын, дурыс cypeTTeyi жагынан. патшалык самодержавиянын зулымдык, езуш!л!к кы 101

лыктарын батыл эшкерелей б1лгенд!П жарынан айрык- ша жогары баралайды. Кай заманда, кай халыкта болсун эдебиет шыгарма- лары халык eMipiHiH ен манызды саласын, халыктын ой-сез1мп1де, арманында мыктап орын алган сол flayip уинн айырыкша кажетп болран саласын камтып керсету жарынан аса жогары багаланады. Мэселен, XIX Facbip- дыц 30— 40 жылдарында Марлинский, Загоскин сияк- ты ондаран жазушылар, сыншылар Пушкин, Лермонтов, Гоголь, Белинский катарында жогары, бараланбайды. Муныц ce6e6i, Чернышевский айткандай, Пушкин, Го­ голь ездершщ шырармаларында орыс халкыныц арман еткен, корам eMipinae айырыкша кезге Tycin, толрэры жеткен, келелГ мэселелер!н алып жазды. Ал Загоскин- дер тарихи ертегш энг!мелерден асып ешнэрсе жаза ал- ран жок- Чернышевский эр замандагы эдебиеттщ дурыс бары- ты туралы былай дейд!: «Тек заманнын батыл тшепне жауап берерл!к кушт!, ернйл, идеялардын acepiMeH бет алган эдебиет жаксы еркендеп ерлейдк Эр расырдын езшдш тарихи ici, езш- дж Tiaeri болады. Б1здщ flayipiMi3fliH OMipi мен данкын- да 6 ip-6 ipiMeH т ы ры з байланысты жэне 6 ipiH-6 ipi толык- тыратын Tiaeri бар. Адамгершшк жэне адамдардын турмысын жаксарту». (Тандамалы шырармалары443 бет, 1934 жыл). ЧернышевскийД1'н бул сыкылды данышпандык niKip- aepi тек орыс эдебиетшж тарихи даму барытын рана ашып бермейдь Барлык халыктар эдебиет!н1н тарихи даму бетш ашып берерлж рылымдык «эгида. Черны- шевскийд!н XIX расырдын орта шеншдеп европадагы жалпы козгалыстардын тэж!рибес!н корыта келт, со- нын 1ш1нде орыс жардайы уш!н кандай мэселе, француз, HeMic уш!н кандай мэселе келел! деген сурактарра да толык жауап бердь Чернышевскийд1н ен жакын досы революционер Герцен XIX расырдын 50-жылдарында казак даласында- fh патшанын жазалаушы отрядтарынын кыррынына катты паразылык 6iaflipin, — мундай рахымсыздыктар- дык сырын эшкерелеп жазу керек деген едк Орыс жардайында ен келел! мэселе шаруаларды крепостной кулдыктан азат ету, халыктын турмысын тузеу, халыкты арарту мэселеп болса, казак жардайында да казак елше

орыс мэдениетш жеткЁзЁп тарату, енбекшЁ хал ы кты н улг азаттыгы, халы к турмы сы н тузе ту мэселелерЁ едЁ. Эр дэуЁрдЁк озёндёк тЁлек-талабы болады деген дан ы ш пан - ды к пЁкЁрдЁн TvftiHi MiHe осында едЁ. Гоголь дэуЁрЁнЁн Пушкин, Гоголь, Белинский, Лер­ монтов аттарымен байланысты эдебиетЁ орыстын улы Отанын жан-тэнЁмен суйген, сонын келешегЁ ушЁн адам айткысыз енбек ciHipreH эдебиет. Ол кездеп искусство- нын эрбЁр фактЁс! орыс емЁрЁне, халыжка каншалыкты манызы болгандыгы жагынан айырыкша багаланады. Орыс эдебиетЁнЁн астарлы сыры да, озёндёк зор куаты да мше осында едЁ. Сондыктан «Белинскийден бастап революцияшыл-демократияшыл орыс интеллигенциясы- нын тандаулы екЁлдерЁнЁн бэрЁ», «таза искусство», «ис­ кусство искусство ушЁн» деген нэрсенЁ мойындаган емес. Олар халык ушЁн жасалатын искусствонын, онын идея- сы жзне когамдык манызы жогары болуынын жаршысы болды. Искусство халыктын дагдырынан шеткерЁ кала алмайды» (А. А. Жданов). Чернышевский керкем шыгарманын элеуметтЁк жа- Fbma айырыкша маныз берумен 6ipre ол адам образын жасауды, адамнык акикат мЁнез-кулкын суреттеудЁн кажеттЁгЁн де айрыкша ескертедЁ. Егер эдебиет коркем- ДЁгЁ жок, когамдык мэселелердЁ жалпылама айта берсе, онда ол эдебиет социологиялык схема болып шыгар едЁ, эдебиет жогаргы идеяны, халык емЁрЁн*адамнын жеке емЁрЁндегЁ эрекеттерЁмен, терен мЁнездемелерЁмен ушта- стырып толык корсету керек дейдЁ. «БЁз эдебиетте когамдык мэселелер кебЁрек кЁргЁзЁлу- Ён баскалардан кем суймеймЁз, — дейдЁ ол, бЁрак барлык поэзиялык шыгармаларда когамдык мэселелердЁ толык камтуга болмайды, коркемдЁктЁн басты заны шыгарма­ нын бЁрлестЁгЁнде, сонын ушЁн «Балалык та» баска ко­ гамдык мэселелердЁ, Петрды, т. б. тыкпалаганнын орны- на, эсЁресе балалык бейненЁ корсету ете орынды». (Тац- дамалы шыгармалары, 459). Лев Толстойдын «Балал&к» атты HibiFapMacbiHflaFbi адамнык ёшкё мЁнезЁн, сеЗЁмЁн корсеткенЁне суйсЁнЁп: «Адамнык журегЁн бЁлу талантты- лыганыц негЁзгЁ кушЁ» — дейдЁ. (Сонда, 458 — бет). XIX гасырдын 60-жылдарында либерал-дворяндык эстетиканы жактаушылар Чернышевский мен Добро- любовтын эстетика жонЁндегЁ кезкарастарына карсы