Исмайлов Е. Сын мен шығарма

1949— 1950 жылдарда Касым езжщ поэзиялык uiUFap- малары мен казак совет эдебиетжж дамуы жолында iprejii орын алады. 1949 жылы 17 влек, 1950 жылы 25 влек жазады. Олардын 1ш1нде «Дунне душпандарына», «Бактерия корол1», «Дуние сыймас бомбата», «Трумэн- ге», «Аденауэр», «Май майданы», «Куанышка, бакытка» сиякты бейб1тш1лжт1 жактау, им периалист сотые ертж коздырушыларды эшкерелеу такырыбына арналган, «Отыз уш жыл», «Казакстан коммунистер1не», «Аралым айдын шалкарым», «Ес1мде Эмба езен1», «Сырдария анызы», «Коммунизм кектем1», «Шыкты егшге колхоз- шылар», «Жылкышы», «Кун квтерген карындас», «Ком- сомолдар колоннасы», «Жастык жыры» сиякту комму­ низм куру жолындапл совет халкынык бейбгг енбеп, С о ц и а л и с т Казакстаннын сотыстан кейжг1 даму бейне- лер1 такырыбына арналтан идеялык мазмуны терек кер- кем елекдер бар. Касым езж ж шытармаларындаты кате- кемшшктерд! керсеткен орынды эд1л сындардан т ш т корытынды жасай б1лд1. Б1рак, кайсыб1р шалатай акын- дардай жалан уптке салынтан* жок, бугшп ем1рд1к ен келел1, маиызды мэселелер1н камтытан елендерд1 езжж Касымдык жалынды, еткгр бейнел1 акындык стил1мен жазып отырды. Касым Москвада, Бакуде болды. Казак- станньщ б1рталай жерлер1нде, Абайдык тутаи мекеш Шынтыстауда, таты баска жаЛерд1 аралап, олардан ал- тан эсерлер1н де поэзия тш м иГ шебер жырлады. Акын лирикаларымен катар, «Б1зд1н дасдаы» поэма- сын жазумен болды. Поэманы жазу уетшде шГкатты ки- налып журд1. Ен улкен киындык тартысты, сюжетт1 калай беру керек? Heri3ri улг1с1 Маяковскийдж «Ленин» поэмасы болса да, б1рак Касым oFan жадагай ел1ктег1с1 келмедк Сонымен, 1947 жылы жаза бастаган поэмасын аяктай алмай кетт1. Узшд1 ретшде жарияларан уш та- рэуында Касым Октябрь революциясыныц жешсж, Ленин кайтыс болтан кездег1 халык кайгысын, ¥лы Отан сорысындагы совет халкынын ерл1к KypeciH сипаттайды, тарихи дэу1рд1н, улы революциялык жен1стерд1н зор дауылды тултасын акын кен эпикалык epiere суреттей отырып, е зж ж лирикалык сез1м куйлер1н, акындык шабыт толкындарын да орынды береди 9cipece Ленйн- нж кайтыс болу кезждег1 ел кайгысын суреттеу1нде ол езж дж ериил, акындык кушш танытып отырды. Алайда, Касым поэмасында тарихтын даму зандарын, жешмпаз- 204

дЫк, курестщ туйгадерш жеке адамга байланысты жыр- лады. Ел1м1зде болтан тарихи жец1стерд1 уйымдастыру- шы жеке 6ip адам рана деген 6ip жакты niKipfli дэрш- теуге салынды. Осылай жазуына ол кездеп Казакстан Жазушылар Одарындагы сыннын едэу1р ыкпалы болмай койган жок. Касымныц лирикаларын «сойып» сынаган- дар, «Б|зд1ц дастанды» жер-кекке сыйгызбай мактаумен болды. Касым аудару, редакция жасау, казак поэзиясыныц мацызды мэселелер1 туралы макалалар жазу жумыста- рына да белсене катынасты. ¥сак елендермен катар Миршакардын «Алтын кыстак» деген поэмасын аудара- ды. Исанын акындыры, жас акындар туралы баяндама, макалалар жазады. Халык акындары Нурканнын «Аман- келдЬ поэмасын, Калканыц «Мусабек» поэмасын жен- деумен редакция жасайды. Ж ас акындар мен халык акьшдарына Касым эрдайым сын айтып акыл, кенес, кемек 6epin отырады. Сейтш, Касым ©3iniK акындык кызмет!мен де, когамдык жумысымен де Казакстандары эдебиет козгалысына белсене катнасады. Совет жазушы- ларыныц алдына койылран партиялык талап-т1лекп орындаура унем1 атсалысады. «Дауылдан» кешн Касым- ныц 1949 жылы «Балбвбек» атты, 1950 жылы «Нурлы дуние» атты жинактары жарияланды. 1952 жылы «Тац- дамалы шырармалар» жйнары басылды. Осы кездерде А. Твардовскийд1ц Касым аударган «Василий Теркин», Лермонтовтан аударран «Маскарад» поэмалары жеке к1тап болып жарияланды. Сейтш, елушип жылдарда Касым творчестволык ерлеу жолдарында букш совет журтшылырына кен танылран акын болды. Акын eMipiiiiH coHFbi мезг1лдер| Касым мен арамыздагы достык, жолдастык тунык судай мелд1р eai, лайланган мезгш болтан емес. Б1р- 6ipiMi3re деген сешм, кешлд1н ен 6ip терец тукшршде жаткан imKi сырларды актарып, айтысатын сырластык, мундастык жакындырымыз 6ipre журш турран ем1р1м1з- д1ц бар кезшде де айнымаган бер1к калпында сакталды. TinTi дауылды сындарра ушырау, ауырып сыркау сияк- ты киыншылыктарды басымыздан кешкен мезг1лдерде 205

де б1рГшзд1ц касымызда 6ipiMi3 болып, куанышымызды да, ренж1с!м1зд1 де белшкендей 6ip-6ipiMi3re колдан кел- геи кемект! аямадык. Ондайда еткеи-кеткен eMip жолы- нан да Ka3ipri эдебиет жайынан да айтылмаган сыр кал- майды. Сол кезде жазушы арасында 6ipiH-6ipi кундеу, ж1кке, жерлестжке белшу б1реудщ устшен 6ipey ж ала жауып арыз беру сиякты ескгден калмай келе жаткан Kefi6ip ж и р е т н т эдет-гурыптарды айтып кынжыласын. Жаксы шыгармалар жазып жургеи жазушыныц талан- тына cyflcine отырып, талант пен мшез-кулыктыц 6ip ж ер­ дей табыса бермейтш кайшылыгын керш кушнесш. Dip 6ipiMi3re айтылатын сындар мен сырлар мол едь Касымныц кептеген лирикасы мен поэмаларыныц carri жазылып шыруына капшалык, калай араласканымды Tepin айтып жатпаймын.Талай елецпйц жыртылып, та- лай елешнщ кайта жазылуына себепкер болганым рас. Ал, Касымныц да маган деген сыны мен жолдастык акылы ерекше жылы, TinTi даулы болса да кызык бола- тын. 0ткендег1 акындар туралы жазган кггабым сыналып, кеж’пм енжар болып журпен кездер1мде жш-жш келш,— ecKi акындарда нен бар, caFan совет здебиет1 жетпей ме? — деп эуел1 сынап акыл айтады да, онан кейпн кешл- fli эн-'куй, ouriMe айтуга кешin кектем келгендей жады- ратып тастайтын. Казактыц тарихына, бурьпшь! салт т1ршшпне байла- нысты штаптарымды керш,—•осылардыц не керег; бар дейтш, — 6i3 туг1л езшщ окып бьяушщ кажет екенш ес- керткешцде: — Сеидер сиякты кателесш кетпес унн'н, ондай кггап- тарды окымараным жаксы деп калжындантын. 1951 жы­ лы Жазушылар Одагында болган катты 6ip сыннан кей'ш мен Cipneme кун сыркаттанып жатып калдым. Касым 0 3inin аурулыгын елемей маган келш, касымда уза* отырып, эралуан эцпмелершщ арасында: Жасып кайгы ойлама, Тасып той тойлама! Осы екен eMip жолы, Жасын кырыктан асты, Жастык кайырылмас-ты, Денщ де сау емес кой, Болма eiifli эуеской! — деген елец жолдарын жатка айтты. MaFaH да, езш е де арналгандай сездер едь

Согыстан кейшп дэу1рлерде Касымнын ез бепмен окуы 6ip жуйеге тускен болатын. Марксизм-ленинизм классиктершщ енбектерш де, классик акын-жазушылар- ды да ipiKTen окиды. Накты зерттеп терендей окыган oip- келш авторлары орыстын революцияшыл-демократта- ры — Белинский, Чернышевский, Добролюбов, Писарев жэне Плеханов шырармаларын оку устшде 6ip куш ма- FaH Белинскийдщ Гогольге жазган хатынын казакша аудармасын окып бердн Терец ойра толы, етюр жалынды леппен, курдел! эдебиет тьл1мен жазылтан Белинский шырармасына казак т ш н щ сез байлырын, сейлем курам- дарын сондайлык дэл жетю зт пайдаланран Касымнын жазушылык, аудармашылык шеберл1гше кайран калдым. Ол Белинскийдщ «Александр Пушкин шырармалары» атты енбепн кадаралап окып, взше керекп жерлерш сы- зып, кейде ютаптьщ беттерше жазып отырран. Белин­ скийдщ: «Все народы потому только и образуют своей жизнью один общий аккорд всемирно-исторической жизни чело­ вечества, что каждый из них представляет собою особен­ ный звук в этом аккорде, ибо из совершенно одинаковых звуков, не может выйти аккорд. Как самое худшее, так и самое лучшее в каждом народе есть то, что принадлежит только одному ему»— деген жерлерш астынан сызып, тусына косу ( + ) белггамен «для музыки казахской» деп жазып койыпты. Онан сон улы сыншыныц езшдш 6eTi, даралык ерек- ш е л т жок адам акын емес деген пшрлерш де астынан сызган. Каншама марналы ой, акикатты айтса да, бойын- да акындык каблет1 жок акын шырармасы усак, жалган, жансыз, ускынсыз болатындырын, поэзиялык идея тал- кылаган кагидамен, катып калган ережемен емес, жан- ды. жалынды пафоспен бершетш творчествонын Tyftini керкемдт нашар шйгарма, канша магналы жазьишан- мен акылды, 6ipaK кесюншз эйел сиякты, оран танданура болады, алайда, оны суйе алмайсын; Пушкин поэзиясы эркашан жермен кабыскан аспан сиякты деген сыншы- нын пшрлер! езше унагандырын сызып отырады. Акын­ дык пафос пен жан жалыны (страсть) легенде айырык- ша назар аударган. Белинский кемшшгш сынай отырып келт1рген Гетенщ «Какого читателя желаю я ? — такого, который бы меня, себя и целый мир забыл, и жил бы только в книге моей» деген сездщ де астын сызып, 6i- 207

рак искусственын. eMipre байланысты зандылырыи анык- таран Белинский каридасына тары да мэн береди — Сынды Белинский сиякты неге жазбайсындар! — деп, онын макалалары поэзия тйпмен жазылрандыгын, Чернышевский, Плеханов енбектер1 философиялык бшк epicKe кулаш с1лтейтшд1пн айтатын. Онда e3inin Пуш- киндей прозаиктердщ Толстой, Тургеневтердей драма- тургтердш, Гогольдей жаза алмай жургешн дэлслге кел- Tipin дау айтканында Касым кенет токталып, аз Kiflipin: « Э, солай екен-ау, талантымыз жетпейтш болтаны ма? Ж ок, солардай жазура талап, кажырлы енбек жетпейдй Ke6iMi3 халтурага, женка жазура умтыламыз» дейтш де кеп таласка бармайтын. Касымнын «Акындар бесжылдыгы» атты жолдастык эз1л елеш де акын-жазушылардын творчествосына улкен талап кою тургысынан жазыла бастаган. 1946 жылы Жамбылдын туранына 100 жыл толу мерекеш тусында б1з Касымнын бурынгы «Жамбыл тойында» атты шьнар- масын еске туард ж, coFaH уксас 6ip нэрсе жазуын ма- кулдадык. ©3iiiiH 6yriHri эдебиетке деген сыншыл ойын поэзия тЫмен айту анарурлым кызыкты, утымды екенш дэлелдед1к. Keiiin окып талкылаганымызда Касым «сын- шылардын eriHin шарлап кетт1м б1лем, б1рак аякталган жок, жэне жендеу1м керек»,— дегенд1 айтты. Кыркыншы жылдардын акыры мен елушип жылдар- дыц басында Касым езЫ н поэзиялык шырармасында ра­ на емес, буки! казак совет эдебиетшщ келел1 мэселелерь не аса жауапты карайтын, эстетикалык талгамы к у н т , сыншыл ой-пЫрлер айтатын ipreai акыннын 6ipi бола- тын. Онын шк1рлер1мен каламдас жолдастары катты санасатын. Казак поэзиясында Касым акындыгынын шоктыгы би1к, бук1л журтшылыкка кен танылып бара жаткандырына акын-жазушыларды* кепш1л1г1 куанатын. Баска жанрдапл Элжаппар OGifUee, Шахмет Хусаинов, Рабдол Сланов, Сейтжан Омаров сиякуй ез1мен курбы жазушылар, орыс акындарынан Д . Снеги'н, Касымнын творчестволык табысына эр мезг1л т1лектес болып отыра- тын. Снегин Касымнын б1рталай елендер1н мезгшмен аударып отырды. Куннен кун жалындап ecin, Oyrinri эдебиеттен ерекше орын ала бастаган Касымнын твор­ чествосына кызганышпен карайтын кейб1р акындар да бар-ды. Олар Касым макталса тыжырынып унатпай онын

еленшен мш, кате табуга тырысатын да, ал Касым сойып сыналса, куанатын. Журегшде кызраныш оты, кереалмаушылык ce3iMi уялагандар Касым поэзиясына эстетикалык тургыдан караудан калып, ылри турпайы социологиялык туррыдан сын айтушы едк Каламдас жолдастарыньщ Keft6ip жай- сыз мшездерше кынжылран Касым: — Tayip влек жазраным ушш ureiri неге жек керед}, маран атак, дакк керек емес, меш мактамай-ак койсын, сонда да жаксы влети жаза берем. Кеше жиналыста ананын оттаранын естймн foh, буран калай тезерсщ,— деп 6ip акыннын эдшетаз сынына катты куйшеен. Осы куйшшпне орай 6ip энпмеде мен KacbiMFa Моцарт пен Сальеридщ жайын айттым — даналык музыка жазганы уипн Моцартка Сальери кызраныш пен кастык жасама- ды ма? Teri бул есшден келе жаткан рурыптык зацы болар дегешмде Касым,— 6i3 социалистж к о р э м н ы ц кезжде 6Mip cypin отырмыз, мунда кызганыштын акыры кастыкка айналура жол жок деи дау айтып кеттй Касым вз1м деген жакын сырлас жолдасынан букпе оактап, сыр жасырмай бар шынын айтатын, кейде ондай жолдастарыньщ Kefl6ipi Касымнын творчестволык жол- дагы кемегж, камкорлырын пайдаланып кешннен езже жоламай, тез ауысып кызганшактар тобына косылып кететж ондай жолдастын, тураксыздырын, eKi ж уздш гж Касым кайтып кеипрмейтж, кайтып мацайына жолат- пайтын. Ондайда: «Женюм менш жарк етсе. Келед1 дос болып ант 6epin, Bip жер!мнен калт кетсе, Кетсд1 нлркш жалт 6epin>,— деген еленж жазады. Акын опасыз достан тушлген куйи шшж айтса да даралыкка.'салынбайды. Аяран журепм жок жолдасымнан, Жолдастын жузш кайта алдым жинап, Айрылсам ала кешл он досымнаи,— деп эруакыт езжщ тжект.ес достарыныц мол екенж, улкен canayibi коллективен ортасынш екенж терец угы- натын. »

Жек керу туррысынан емес, акындык енер, творчест волык енбек туррысынан жарыска тусу бар акынга тэн жаксы мшез foA. Касымда да езшщ акындык енерж баскалардан асыра дамыту, жаксы елец жазу талабы куш-п едк 0 зж щ каламдас жолдастарыныц елецш, жеке сез кестелерж кадагалай окып, талдап сынай отырып, кейде олар жазган такырыпка жацадан ез1 елец жаза- тын. Э б у д т «Акша булт» лирикасын Касым акындык енер жарысы туррысынан кайта жазганы белгш. «Сыр- дария ацызы» атты лирикасында ЭбдждэМен, Калма канмен,- Калижанмен акындык жарыска тускендей эдей! кайталап жазран едк Касым 1947 жылдан сыркатка шалынып, ара-тура жатып калып журд1дедп<. 1949 жылы осы Kyuri Виноград кешес! 23 уйден жаца квартир алды. Сол 1949 жылры дендеген сыркатынан Касым мулде айырып кете алмады. Б1рде жатып, б1рде турып, б1рак жазу жумысынан ток- талган емес. немесе: <Келед1 елец еселеп, Улпре жазып жатамын. Bip эндет1п, 6ip сейлеп Мол ракатка батамын. Курыскан бойым жазылып, Лапылдап отым жанады, Отыррандаймыи мэз кылып, Ойнатып сэбн баланы. Поэзия асыл жар, Тек езже тек болсам, Менде кандай арман бар Мэнп 6ipre сен болсан!» — деп акындык дуниеге ерк1н кес1л1п беркпген шактарын- да e3iHiij сыркатын да, кызраншактан туран жайсыз Mi- нездер-ш де умытатын. 0лецд1 ушп-тегш жазып тастай- Табигат ез зацына юмд! болсын барындырады рой. сыркат Касымды мендете бердь 1951 жылы Касым небэр1 12 елец, 1952 жьвды 7 елец, 1953 жылы 9 елен, 1954 жылы 4 елец жазды. 0 зш щ сыркаты дендеп алган кездерде Касым эр мезг1л оралып согатын такырыбы акындык eMipi туралы ойларды айтура цырысатын. БелЙл1 «0з1м туралы» («Сыр») атты еленжде Касым акыддык жолда- Fbi ецбег1, ез емЫг жайында кеп ойланып, /герен толган 210

ганлыгын байкатады. Бул аса к у н т елешн 1949— 1950 жылдары бастап жазып, б1рак аяктай алмаран. Барлык дэптер елецш менен жасырмайтын. Касым дэл осы елен- д1 ол кезде маран окыран емес; муны 1954 жылы сентя- брьде аса 6ip киналумен маран о к ы т т ы . Екеум1з де 6ip-6ipiM i3re тш катпай, б1раз унс1з оты- рып калдык. Ce6e6i мунда ол езшщ влет1нд1г1н де жа- сырмай айткан ед1. Акын досымды сол 6ip сумдык дуниеге кимарандай: — Bapi жаксы, тек ел1мшн не Keperi бар? «Meni де ел1м элдиле» деген ескшпл акынныц Kyftine оралу емес пе, мунык? — деп мазмуны жагынан орарытып сын баста- дым. Касым жотелш басып, сэл езу тартып: — Эй, кусыц-ау! Саудыраран ку суйепм калРан мен! алдагын келед1-ау! 0м1рд1 рашык жардай кимайтын адамнын 6ipiMiH. Б1рак шындыкты айтпасыма шара бар ма? Сен ез1ц кайта 6ip окышы!— деп колжазбаны тары маран усынды. Мен еленнщ ap6ip шумарына токтала отырып окыдым: «Ырзамын туганыма адам болып, 0Kin6en каламын деп 6ip кун солып, Адамзат сапарынын мейманымыз, Bip мезет жер бетше кетер сон.т... • ©кн'бен мен де 6ip кун елемш деп, I 0кй1ем уксата алмай келемш деп. Kyiiine жуз онланып, мык голганам ©3iMMeii 6ipre елмесш елешм деп. Бармм да, бакытым да осы еле^м, Жакыным журепмнщ досы елеч|М. 0Mipre келгешм жок бостан-боска. Мен кайтш боска жасап, боска елемш». замандастары ешкайсымыз айта алмаран терек ойларды, Касым ез1 жетк1з1п жазрандырына катты суйсшесуг. Этт^,: ч, • «Дуние жалт-жулт еткен кек мекешм, 4 Коре алмай коп жернш мен кстем1н... Басымнан таярмысын 6ip кун дэурен? > Жалт 6epin нажагайдай жогалар ма, J, Жузшде шалкып турран кулюм дэурен... Токтамас eMipiMHiH саратындай, Журепм енд1 канша сорар тынбай?» - г ' деген жерлер1н неге айтты екен! 0м1рмен кош айтыскан- ■ дай! Кез1ме ipKiain ж^с келдк «Булай жазу Keperi' ед1», дей >6epinniH. Касымра кер1пннбб(ай. агшык есштуЛНр жагында турып еленд1 ап ёг1лп ‘ тен ге енд!*’кез1м

rycTi. «Ой Сэпен, оньщ не?» депшн ез кезгмнщ жасын cypTin жатып. Касым Сэпеннщ бул елеши естт калганы- на екшгендей: — Ж ап eciKTi, бар, Сэпен! — дед1 де, менен баска 6ip жаиларды сурай бастады. Кайтып бул елен жайын сез кылган жок. —. Сонымен, j 1951— 1954 жылдары арасында жазган елецдершщ квпш Ы п езшщ акындык сырларына, ауру- сыркауымен, эр мезпл мазалай берген сындармен байла- нысты кейде кунпрт, кейде жаркын кешл-куйлерше ар- нала/Ш,) Эрине, оньщ араларында «Коммунист», «Волга- Дон», «Абайга айтарым» сиякты когамдык маиызды мэселелерд1 жырларан елецдер1 де бар. Мше, сол ком­ мунист туралы вленднде: « Ж т т ол жаксылыкка жаны куштар, Бойында OypKbipaFan таскын куш бар. Ойында буккп дуние сэулелерк Квз нурын алдай алмас кубылыстар»,— деген акындык толгауымен ез1н1н де буркыраган жалын куш1 барлыгын, коммунист адамда болатын i3ri жак- сылык касиеттердщ жиынтыгы екенд1г1н шебер бейне- лейдь 1952— 1953 жылдары Касым узак ауруга шалын%ды. Кырымга барып, ек1 айдай жатып емдел1п кайтады. Осы кездег1 Касымнык халы туралы Сэпен былай дейдй — ©те ауыр мезг1лд1 басынан кещ1рд1 рой. Д эл 8 айдай температурамен жатты. Ол кездег1 денсаулык министр! Каракулов жолдас 80 грамм фтивозид дэр!с!н алура руксат етш, сол дэршщ куш!мен Касым ел1м а у зынан кайтты. Дэрпб табуга Ибади Матаков пен См ксн Сухамберденов та кемектесть Жазушылар Одаганын бастыгы Жаймурзин жолдас Касымнын тандамалы шы- рармаларынын жинары басылуына кемектест!. 1953 жы- лы Бурабай курортына емделуге барып, 6ipaK одан женделу орнын'а катты жудеп кайтты. Самолетпен кел:п тускен Касымды машинара суйеп мшлзш, уйге KOTepin экслгендей болдык. Келе тесек тартып жатып алды. Сол жатканнан ол айыкпады... Мен Алматыга 1954 жылы 27 нюнь куш кайтып орал- дьйи. Уйге келюменвэн минут отпей Касым магаи телефон секты. 5ip-6ipiMi3aeH саулык сурасып сойлескенЫзде 212

Касымнын даусы Д1р1лдеп, камыгып жыларандай болып естыдн Катты сарынрандырын, MeiiiH тез келу1мд1 етшш айтып жатты. Келеа Kyui узак отырдык. Ол жас бала дай жадырап Kerri. Мейлшше жудеу, 6ip жапырак eri калмаган жак суйек, шыкшыт, иектер! саудырап бос туррандай. Саусактары да узарып, кауырсын каламнын сабындай жш-жШ шке, шашы мен мурты буырлана бас- таран: 6ipaK eKi кезшш жанары бурынрыша нурлы, жалт;жулт от шашады. Ka3ipri ы рш ш пш н саркылмас куаты да осы eni кезде турган сиякты. — CeiiiH келгеншд1 жана поезда керген, осындары жиен карындасым Фарида айтып келдн.. Сен бакытты- сын. Коммунист партиясы эркашан адалдыкты ашып, эд1л корытынды шырарады- Енд1 сен елмейсш. Ал, менщ ха.'мм не болары белг1с1з...— деп муцайып 6ipaK унс13 отырып каллы. Bip Tipiu^iK тары 1лгер1 жасагалы тур, енд1 6ip т1рш1лin токталып жогалралы тур, оны екеум1з де 1штей сезетш сияктымыз... Сэпеншн ескертуше кара- ранда ол аз сейлеу1 керек екен. Мен ез.басымнан кеш- кендер1мд1 баяндап келш, эдебиет жаналыктарын тугел окып отырранымды айтып, жазушылар ем1ршдег1 жай- ^*ларды онан казбалап сураганым жок. • . Ол езшщ емделу жайын б1рталай эцг!меледн ¥зак У сыркаттанран адам аурудыц eMi, дэрьдэрмектщ турлерш Чжаксы б1лсе керек, осы женшдегг Касымныц дэлелдь орынды кызыкты экНмелерш есыгенде, ез1мнщ екшил б|рдколдасым доктор Шатыбеков Касым eciMe туседь Акын мен доктордын ce3i 6ip жерден шыккандай. Муны- сына танданганыма орай ол: — ¥зак сыркаттанып емделген адам Kimi-ripiM дэр)- герлж тзж1рнбеге теселед1 екен,— дедк Осыдан былай кейде кунара, кейде кун сайын Касым­ нын касында жш болып отырдым. Не 93i телефон сорэды, не Сэпенге шакыртады, не Шайзада аркылы таптыртып алады. Министрлер Совеы ауруханасынын емдеушдег! наразылыктарын Рабиденге, немесе Тахауига айткызды. Уй iumwe болмашы жардайга ренж1гешн де, элдек1мдер- ден кенш калраньш, бурын дос болып ж у р т , енд! ecirin ашпайтындарын айтып, назаланады. ¥зак мезг1лдег1 сыркат Касымды дене куаты (физический) жарынан рана кажытып коймай, рухани жарынан да катты кажытканын осы кездерде толык байкадым. Сэл Fana нэрсеге тас тал- 213

канболып ренжидк ауыр сездер айтып тастайды, ондай решштердщ салмары кейде Сэпенге де тиедк Ол жыла- раннан баска лэм демейдк Кейде мен ез1мен дауласып, туралык шегшен асып кеткенд1гш ескертемш. ¥зак мез- пл сыркаттанган Касымныц киыншылыктарын б1рдей басынан кеилрген, куш-туш уйктамай касында отырып, куте бьпген Сэленшн кажырлы шыдамдылыры меш кай- ран калдырды. Dip куш стол басында Сэпен калрып Kerri. «Сорлы мен ушш ол не кермедк 6ip жума болды эл1 кунге кез шырымын алмады. Кейде езше урсамын да, жан ашыр жакыным болгандырынан да буран катты айтамын. Ондай ауыр сез1мд1 туран шешем де кетермей- ДЬ Ал, сен ше. Ж уас туйе сияктысын. Казактын бурын- cohfh бар акынын жук кып артып алгык келедЬ. Бурынры жолдас-жоралардын, достардын сирек келе- пшйгш де айта келш, осында Эбдшдэ келш кетш хал- жайымды бшедь Б1раконы тары да сойып сынап жатыр. Кейде Сырбай мен Элжаппар да келедк Рабиден, 6ip-eni рет келдк Kefi6ipey пайдак тисе, беделш артса саран келгштейдь Эл устшде, e.ai мен TipiHin арасындары Ка- сымды ecenTi достар нерылсын! Зыянды, ауыртпалыкты б!рдей белкетш осындайда касында 6ipre болатын дос кайда? * Ауырып жатканында емделуше кешл белген Орталык партия жомитетшдег1 Изотов, Базарбаев жолдастарга катты ризашылырын бышрш отырды. Осындай 6ip жылы ыклас, кешл белшген жардайларда Касым ерекше сауы- Fbin жадырап калатын. Ондай кундер1 улкен папкел1 KaFa3Fa жазылган елендерш 6epin окытатын. — Сен жокта жазылран б1рталай елецдер1м бар, сынап керий,— деп e3i жай кисайып жататын. Эрине, мен сыннан Kepi, макулдау жагын кеб1рек айтканымда — Сен мен1 алдама, бурынрыдай аяусыз сынап шындырын- ды айт. Сондай талкылаудан еткен еленшн 6ipi жога- рыда айтылран «0з1м туралы». 1951 жылры партия жиналысында окылган елен осы « 0 з iM туралы» еленн1к жалгасы, немесе такырыптык жагынан унлес сиякты. Бул туралы ез1 былай дейдк — MeHi жек керетш кейб!р жалакорлар, кызрашшк- тар енд1 куритын кез! келд1 деп дайындалып, меш пар- тиядан шыгармак болран екен. BipaK, баяндамашы, жас еыншы Кирабаев олардыц куткеншдей сойлеген жок. 214 *

М е н т поэзиям туралы жалпы дурыстыкты айтты. П ар­ тия уйымынын. ол кездеп секретары Мустафин Рабиден де туралыктан асып кете алран жок. MaFaH сыннын ка­ тал болатынын, партия катарында болуым, болмауым, ярни рухани елу, елмеу1м талкыра тусетшн жаксы ту- ciHreHMiH. Сондыктан ез1мшн акындык кызмепмде не- ден утып, неден суршгешмд1 кыскаша еленге Tycipin жазып алранмын. Сейлеген сез1мшн акырында осы елек- fli 6ipre айтып шыктым. «Сен кеше жалбыр тонды жеНм едщ, Сонда сен Нршшктен не Нледщ? Атан мен экен сешн жете алмаган, Арманга бул кезде сен жетш едщ. 0 зшд1 тусшгендей болып едщ, 0м1рд| отты кезбен шолып едщ, Балкытып K9KiperiHHin KOpiriMeii, Сомдап 6ip сез асылын сотып едщ... Keii6ip кез кателесш кеткен болсам, Ей. курбы, кудер узш баска теппе... ©Mipni oai талай жырлармын мен, ■' Bipeyre унап, 6ipeyre унамаспын. 031М болып айтармын ез свз1мд1 Жамау-жаскау жинап мен курамаспын. Нар тэуекел омбылап тура бастым, ©иер табу, орта табу максатымен, Адассам да мен адал жолда адастым. Кез емес дария кешл тартылрандай. Не бопты елен ипрк.н саркылтандай, Кырыктын дэл кыркасында турмын Ka3ip, Байкаймын алдым кандай, артым кандай! Азырак куррыр ауру кажытса да, Эл| де журепм бар шарк ургандай...» Бул туралы Рабиден былай дейдр — Жан дуниеамен Te6ipeHin арынан актарыла сей­ леген Касымнын ceSi, acipece к у н т акындык ой сез1мге толы елен! коммунист жазушыларды катты толрандырды. Касымнын улы коммунист партиясынын катарында ка- ларлык адалдырына, турашылдырына бэр1м1здт де кезЬ Mi3 жеткендей болды. Kefi6ip солакай сыншылардык ыркына кенбей Жазушылар Одагынын жанындагы пар­ тия уйымы Касым туралы ете дурыс, эдш кортынды жа- сады. 1954 жылы сентябрь — октябрь айларында Касым сыркатынан аздап айыккандык белг1 б1лд1рд1, 6ip мезг1л кешеге шырып журуге жарады. Абай атындагы опера

жэне балет театрында Казакстан жазушыларыныц III-mi съез'» ‘Н ашылуына катынасты. «Абайга айтарым» деген елешн жазып, 6i3re окып бердк Тыкнан елец жазганы меш катты куантгы. Белил! алгыр Касымнын вз!, Абай туралы баскалардын жазга- нынан шоктыгы белек, Абайдын ез1мен сырласкандай, акындык бой, куш тенеепргендей кулашты мекзеген. Бул ipi творчествога кетерш п келу — сыркатынан айыгу деген сез foi”i. — Сен жазылыпсын, тез жазылады екенсш,— дед1м еленд1 окыган эсерден кейш. Bipau ол кеп свйлескен жок, Meni тындап жай жатты. Жиналыска бару, мынау елеши жазу оны едэу1р калжыратып тастаган екен. Алайда, онын ажарында куйшш pe«i жок, тыныштыктыц, езше- e3i риза болтан куаныштын нуры ойнагандай едь — Ж ака Баймуканга кенпртш <Социалистж Казак- станга» ж1берд1м. Bip сез1и езгертетш болсандар баспай- ак койыкдар! — деп Аккуловка звонить егпм,— дедк Баймукан Токтаров Касымнын жакын жолдасынын 6ipi. Бул уйге жш келш, Касымнын колжазбаларын ке- tuipyre кемектесетш. Осы кезде Касымнын такдамалы шыгармалар жинагы баспага дайындалып жатыр едь Касым кай елеши кай колжазбадан алуды, кейб1р1н окытып, кей жерлерш кыскартуды Баймуканга ауызша айтатын. Бойы жадырап отыруга жараганда ез1 де ара- тура карап колжаабаларын тэртшке келт1ред1. «Нурлы дуниешн» екшнй нускасын осы 1954 жылы кузде кан­ та жазып шыкты. «Мартпек» поэ'масынын кыскарган вариантын да осы кезде icTen шыкты. Баймукан еке- yiHiH дайындагандарын маган окып карауга 6epin оты- ратын. — Бул Баймукан бурын детдомда тэрбиеленген же- т1м бала foh, эл1 де жет1м. Детдомдагы балалардын ем1р1нен бip повесть жазган екен, бурын 6ip окып таны- сып, кей жер1н женде дегенмш. Мен десен соны окып ш ы ры п , басылуына кемектес. Муны Сырбайга да айткан- мын. Сенщ жолдасын Жумагали да окыган кершедь Бэр1м1з де детдомда ecin адам болдык кой. Сол туралы алгашкы енбек...— деп тары 6ip мшдет_жуктедь Мен Баймуканнык повеспсш окып шыгып кайта 6ip энпме- лескешмде: — Повест1н 6ipa3 жендейт1н жер1 бар екен,— деп ез1мн1н сындарымды айта бастап ед1м. 216 \"*

Ж ендеуаз ез купймен ететш шырарма болса, мен саган тапсырамын ба? — дед!. Bip куш катты жетел устшде отырранда Бурабайдан келген доктор Зейн Шашкиншн жайын энг!меледт. Бу- рыннан бметж жолдас соны ертш келудк менен ет1нд1. Ертешнде Зейн к елт, Касымды кадагалап карап, емде- лудщ, тыныгудын тэртттерш (режимдерш) белгтедй Б 1рталай дэр!-дэрмект1 жанарттырды. Зейш езшщ р ы л - ми жумысы женшдег! жетекнпа профессор В . И . Зюзин- Д1 epTin экеп каратты. Зюзин де Касымнын сыркатын жентдету багытында коп шаралар колданды. Зюзиннт eMi 6ipaen Касымра унады. — Зюзиннен емделт 6ipa3 Tayip болран сон тура Бурабайга кел, мен ез1м электр сэулеамен жазып алам, тек Бурабайга жетсен болтаны. — деп Зейн Касымды катты cenaipin кегп. С ей тт сентябрь — октябрь айла- рындагы Касымнын сауыруы осындай себептерден едк Касым Зюзинге езж мулде сауыктырып, кайта кал- пына к еллр т ж1беретшдей эбден сендк Буран дейжг! дэржерлердж емдеуж' тукке турмайды деп к ем т п сей- ледк Зюзиннт ap6ip келт кету1 Касымга улкен жана- лык, аса 6ip куаныш уакига сиякты. Ал, профессор мез- гшмен келмесе оны жабыла !здейм1з. Зюзин келт кеткеннен кейт Касым недэу!р бой жазып, жадырап са- уьтып калды. Ноябрьдж орта кезжде болу кереж, Зюзин баска 6ip калага командировкага Kerri. Осыдан былай Касымнын халы тары темендей бастады. Декабрьде Касым калжыраган устже калжыр.ай бер- ДК агасы Акметжан мен Сэпен exeyi куш-туш кезекпен касында отырады. Кунже 6ip мезпл касында отырып ке­ ту мдган да мждет сиякты. Келмесем катты ренжидк Ей- ai 63i аз сейлеп, менен эдебиет жаналыктарын сурайды. Оран кебжесе кешлденетж кызыкты. кулкш жайларды айтура тырысамын. Совет жазушыларынын Одактык eKinuii съ езж т материалдарын кадагалап тыцдайды. Самед Вургуннын баяндамасында 03iHiR аты аталганды- рын окып' бергешмде: — Акикат па осы? Сыркат мешн кешпмд! аулау унпн элг! Рабиденнщ Ti3iMre Kipri3e салганы емес пе екен? — дед! де 6ipa3 катты жетелш, б!рталайр&- дейж тыныштала алмады. Мен мунын акикат екенд!г!н, бупн- ri казак поэзиясы сез болганда алдымен е зж ж атала- тындырын дэлелдеп сейлед!м.

— Турасын айтпайсын, тарих толык барасын беретш менен мыкты акындар бар рой! — деп кептен ауызра алынбайтын совет эдебиетМк алгашкы дэу1ршде атары журтшылыкка мэл1м болтан 6ip-eKi ipi акынды атады. Зюзин келш тары да Касымды карай бастады. Енд1 профессорда да, Касымда да бурынгы сешм калмаган- ды. Ауру белек алып, куннен кунге Касымды калжыра- тып бара жатты. Бар етшетшк «циркш-ай, тынысымды кекейтерлш амал таба алмарандарын ба?» деп кынжы- лады. Канша киналып, ауыр азап tuerin жатса да есшен 6ip тантан емес. Жетелден кысылып кейде сейлемесе де KSKiperi сайрап, барлык жайды бийп, сезш жатады. Ен- Д1 осындай халде жатканында TipumiKTeri, acipece 03iHe жакын эдебиет дуниесшдег1 жайлардык барлыгы кимас- тай кызык, таусылмастай улы арман болып елестеген- дей. Тары да ымдап, менен б!ркатар жаналыктар ecTyai кутедк B ip a s сонры кезде кулак та тосансый бастаган. Ke3i де булдырап керетгн болды. I Декабрьдщ акыры мен январьдщ бас кезшде Касым езш щ куннен-кунге темендеп кайтып оралмас узак са- парра бет тузегенш сезгендей Сэпеннен де, агасы Акмет- жаннан да жасырынып, х а л ш т eHfli тузелмесш катты кынжыла, кезше жас ала отырып мойындады. — MeHin не куйде екешмд!, не халге жететппмд1 6i- лш отырсын. Азын-аулак колжазба дуниелер1м бар. Ха- лыкка керект1 нэрселер сонан да табылар. Баймукан ба­ ла гой эл1, Сырбай екеут бас-кез болып баскарындар. Адам арманка тойган ба! ©MipiMHiK б1рталайы матнасыз, сершкпен етпед1 ме екен!? Мурат еткен дуниелер1мнщ кебш юке асыра алмагандырым екЫ ш ть.. Жаны, журег1 Улы, жалынды ce3iMre толык —- ажалмен арпалысып, алысып жаткан акыннын ap6ip сезшде терец сырлар, ойлар сайрап турды. Арасы, Сэпен, Исанын баласы Ер- Tic, Баймукан, Садыкбек — 6apiMi3 отырран 6ip мвзгьл- де Касым тары да: _* — Адамнын Teri айуанмен аталас кой. TipuitaiKTe 6i- реумен араздастык, (Яреумен, жамандасып алыстык, керместей екпелестш, онан не шыкты?! Онын арты жак- сылыкка жетюзген жок- Жаксы керетш жолдастарым да, унатпайтын жолдастарым да аз емес кой, ба'рлыры да м ен т досым болып калса екен. Кореем корд|м, кер- месем сэлем де! Бурынры екпе-наздарымды юмге де болса к е к т м ,— дедь 218

MiHe, осы кезде TinTi аралары б!рталай алыстап суы- сып кеткен жолдастарын да ол Keprici к ел т жатты. 0Mi- piHiK сокры кездершде Э бу, Лэзиза, Сара, Капай, тары баска жолдастары да к елт, касында отырып журдь К а­ сымнын халш б ш п кетуцп артистер де, жазушылар да, рылми кызметкерлер де мол едк Куннен кунге хал1 на- шарларан сайын Касым жанашыр жакындарын да, дос- жолдастарын да атын этап шакырып ecine тушредь Не коштаокандай, He6ip «eiuipiM сурарандай оларра жылы свздерш арнайды. Кейб^р сездерш толык уга алмайсын, 9з1мен-ез1 куб1рлеокендей 6ip нэрселерд! айтады. Сон- ры кездер1 сейлеудщ 03i де, 6ipeyMeH кол алысу да оран киынра coFa басггады. Kefl6ip сездерд1 езш зор- лагандай eKi-уш белш эзер айтады. Онашада, кейде 6i3- бен отырранда да кызы Дариганы шакырып алып,' касы- на отыррызып, мандайынан сипап, узак унс1з отырып калады. «Осынын ер ж е т т адам болганын кере алмай- тыным да улкен 6ip арман гой. Агам Акан бакытты ме- нен де» — дейд1 кейде. Январьдш 14-нен былай карай Касым есш б1рде 6i- лш, б1рде бшмейтш халге ж е гп . Дэртерлер де мезгин- мен к елт, укол ж1берш тынысын кецейтш, аз да болсын кемектеседь BipaK узакка бармайды. Касымнын туыс- тары, достары куш-туш кезектест касында болды. 15— 16 январьда куш-т.уш Акметжан, Капан, Лэзиза жэне баскаларымыз элдекалай болады деп сол уйде отырдык. Касым б1рде катты-катты жетелш, ауыр азап буындыр- рандай тыныс тарлырынан>б1р турл1 ашынулы, кушрен- ген унмен сарнагандай, сйидерчц/юй болады, 17 январь куш кунд1з Касымнын eci Kipin, келген б1рталай ак жазушылармен 6ip-6ip ауыз т1л катысты. Сол кун январьга караран тун1 сарат б!рдщ.к£»1нде Касым кел- мес canapFa жол шегш, к©з1н нсумдьЦ 19 Январь кун1 Ал- матьшщш мэдениет журтшылырьГзор курметпен Касым- ды ж ем тдь Казакстан Орталык партия “ комитет! мен Минис^лер-СовеТшщ нускауы бойынша Касымнын ба- сына арнаулы ескертк1ш жасалып койылды. Онын уш томдык шырармалар жинары жарияланды. Касымнын калдырган эдеби муралары бай. Ym томга онын жазран енбектер! эл! толык Kipren жок.Газет-журналдарда ба- сылган, 6ipaK 6i3 жинап улг!рмеген шьтармалары да, майдан дэптерлер1 де, толык зерттеп игере алмаган бас­ ка да колжазбалар да мол бар. Ол мураларды жан-жак- 219

ты зерттеп, халык игшгше жарату б1здщ алдымыздары улкен мшдегпц 6ipi. Касымнын акындыгы жашнде 6ip-exi саз Касымнын акындыгы, шеберлш туралы, куигп, эл ci3fliri туралы б1здщ сыншыларымыз сонгы 10 жылдын 1шшде б1рталай жазды. Б1реулер Касымды eui6ip мшс!з ерекше жа рал Fan акын деп аопанра кэтерт, 6ipbiHFaii мактау жОлына оалыноа, енд1 61'реулер Касым шыгарма- ларынан eui6ip жакоылык Keprici келмедг Онын келен- кел1 жакта рын казбалады. I pi акын туралы мундай талас пшрлердщ болуы занды да. Талантсыз акыннын шыгар- малары сын кетермей, ауызра алынбастан аяксыз калып жататын болса, Касым шыгармалары эрдайым эдебиет журтшылырынын назарын аударып отыру — бул поэзия- нын корамдык, кэркемдж эор манызын Kepcereai. Демек. Касымнын акындыгы деген курдел1 супаудын шещу!н уз1лд1-кбс1лд1 айту б1зге де онай ем ей О л эдебиетшлер- д1н алдагы келел1 6ip мшдетг Бул жерде 6i3 Касымнын акындыгы туралы жогары тарауларда айтылган шшрле- р1м1зге косымша кейб1р ойларды рана айтпакпыз. Кернекп, талантты акын Касымнын поэзиялык шы- гармалары бупнп казак совет эдебиетЩн даму жолын- да айырыкша орын алады. Социалиста реализм эд1с1мен жазылран онын магналы, куйл1 лирикалары. дауылды уакираны бейнелеген лаэмалары, ез1 тустас акын- жазушыларды да. окушы халыкты да эрдайым кызык- тырып, суйгспеншшк ыкласын аударуда. Окушы журт- шылырын унем1 ынтыктыра б1летш Касымнын акындык куаты неде? Онын поэзиясында кандай «сикырлы куш», жасырын сыр бар? 'Сыршыл, суретш1 Касым кандай такырыпта жырласа да ойын жалан айтпайды. Шебер акын тшмен оейнелеп беред1. Саяеи лирикалардын ез1ндеде Касымнын буркы- раган акындык жалыны, жатык, оралымды т1л байлыпл ерекше кезге тусед1. Касымнын еленлершде эдеш кер- кемд1к манер 1здеген жасандылык сез1лмейдг Керкем- д!к шеберлжтщ кандайлыкты aflicTepi болса да Касымда табиги калпында жымдаскан, калыптаскан мусжде ке ржедП'чКасым ез1 ескен корамдык ортанын, туган жер 220

лер мен елдщ сыр^сипатьгн реалвстж тургыдан жетк13т ашып суреттеидк Ол шалкыяан байлыгы мол рево- люциялык кулашпен дамыран жендсп уакигасы кызык,- ты Совет Отаныныц, туган елкес1 — Социалиста К.а- закстанныц кец байтам, керкем бейнесш ерекше жылы- лык сез!ммен жаркын елестете бивд. «Суйсшгпм досты ер жегпм, ©ртедЫ жаудын езепн Куатын бердт жер-кеклн, Совегпк MCHiK вз ел1м1 Дуние буюл декгелеп, K«3iMiiiH келд! алдына. Устше шыктым врмелеп Карадым бойлап аррыга! Ой жетер жерге кез жетт1 Аргысын жэне сеземш, Жатырсын альт жер-кекп Советт1к MeniH ез ел1м!» «Уа, дарияра, алтын беснс туган жер, KaaipiHfli келсем битей кеше гер! Жата алмас ем топырагында теб1ренбей Акын болмай тасык болсам мен егер. Неткен байтак, неткён улы жер едщ Нендей куйге журепм.'и белелin?! Сенде тудым, сенде ecTiM, сенде елеем Арманым жок, бул дуннеде дёр ед!М...» Мундай лирикаларьц^да акын совет Отанына, туган жер­ ге деген жалындьймахаббатын теб1рентш, толганып оты- рып айтады. Суретипл, сыршыл акын туып-вскеч, яря.п^р кетп кызыкты шактарын етк1зген жерл^рдш, мекендер- дщ тулраларын сондайлык жарастыкты бейнеде: тамыл- жытып эн салып тургандай, жо'рра бидщ ыргакты тол- кынындай, кешл жайлауынан самал ескендей, квз алдыцнан гажап сулу дунйёшн cyperrepi тгзбектелш вт- кендей тэгп сез1мге белейтш алуан турл1 шеберлжпен сищцтайды. Щасым елеолерi музыкалы куйлк сыллыраган асыл моншактай, судыраган ж1бектей жаркырап жайнанды да турады. Халыктыц карап^йым жай сездер1мен де ол елендерш ойнак салгызып, еркелете де, сырнайлата да, сыр'ластыра да бьлёдк' «Отыр Жатыр

Немесе: Толран айдай дидарын TaFbi да: Кермегел1 жыл жарым!», «вмлым свищ койнывда, Ойнэцтап еткен жылдарым, Жаркылдап Жайык бойында Достармен сайран курраным», «КулдыраЬ, киыр шырыстан, Булдырап кырда, тауларда, Бойлап 6ip шырып кайранга Ойлап dip jceuiin ТБренж!» — деген елец жолдарында (мундай елец Касымда кеп кой) журектщ нэз1к ce3iM пернелерш баса б!летш акын- ныц куйлц сыршыл лирикара шеберл1п , сездерд1 киын- цан киыстырып орнымен оралымды колданатын акын- дык куд1'рет1 айкын кезге тусецф, Касым суреттейтш мекен, MyciH, керМстердщ 6api де 6ipiHeH-6ipi жаркын да кызыкты. Акын сеш ержаз жетелеп торгын туман жамылып, сансыз кусы он шыр- каган, Байкал к е л ^ н жагасына да, айнадай ашык ку MIC келд1, жасыл орманды Кекшета}та да, тунык суына шомылып, толкынымен ойнаган ерке Ертгс, сабырлы Жайык жагасына да, ай сэулеа ойнагг сыбдыр каккан жапыракты, жасыл гулд! бакшара да, сайларын сырнай- латып эн салып, кулпырып жайнэран ericTi кектем да- ласына да, алтын астыгы оралып енбек майданы кызып жаткан жерлерге де алып келед1 Сулу Алматыны 6ipre аралатып, жастык шарыи еттзген Оралга да кызыкты- рады. Шын поэзия ем1рдщ акикат сырын, адамдардын се- 3iM дуниесш жалан, каз-калпында суреттемейдц аскак- татып эсерлеп, жинактап, керкем шындык дэрежесше кетере жырлайды. Касымнын поэзиясы мже осындай ас- какты, лапылдараа жалынды семмге толы керкем шын­ дык дэрежесшдеп поэзия. Касым суреттеген Kepinic пен заттардын кандайы болсын жаркын да керкем жэне 6api де тю 6hin сейлеп туррандай жанды бейне де-елес тейдь , • «Улпа булт. бейне^ толкын орамалы, • ■ Толкып кеп тау мойнына оралады. Жзпкандай жасыл ала ж1бек юлем Кекшешк кек кушагы, бар алабы». — деп К е к ш е ^ суреттесе: ni

«ОАшыл орман мулпп, калрып, Тешректт сырын андып, Акырын рана тартып сырнай Сыр шертед1 ну карагай!» — деп орыс орманын сипаттайды. Мандаты квктемге: «Кыэ ерншдей кызталдактар д1р1лдеп, Буйра булак жатыр аунап, еркелеп» — деген акындык сезш арнайды. Акын суреттеушде Байкал жатаоыкдаты ну орман, шымылдыктай теплген ак балтырлы кайыкдар буралып би билегендей, Алматы кешесЫн жапыраты сыбырлай- ды, тастары жалт дсарайды, буйра булак еркелеп нэзж унмен сункылдайды, даланын Ж1бек канат жел1 жас бе- бектей ойнайды. KsKTeri долы булт кылышын суырып TyHepin т ен т, несерш куйып жылайды... Онын поэзиясы- нык осындай кудрегп кунпмен табитат элем1 де, адам- ныц саналуан сез1м дуниеа де акынмен 6ipre сырласа- ды, 6ipre куантандай, 6ipre мунайтандай, 6ipre ойланып, 6ipre теб1ренгендей. ]Адамныц махаббат, достык, адамгершшк касиетте- piH жырлатан лирикасында Касымнын сыршыл, ойшыл, турашыл акындык жаны ерекше 6ip жарастыкпен жарал- FaH тажап 6ip сулу кызыкты дуние боп елестейдь Ол махаббаттын жалынды лебш де, ум1т-арманын да, лэз- зэгп шаттьтын да, екшш-куй1п'н де жасырмай бар ой- кырымен суреттейдг Махаббат адамньщ табиги ce3iMi, оны бурын сонгы акындардын барлыгы жырлаган. С о ­ вет акындары да жырлауда, элг талай жер жырлайды да. Адал еую, айнымас достык сертке 6epiKTiK, жагымсыз MiHe3i унлн жек керу, 6ipiH-6ipi yFbica алмай айырылысу, осыдан туатын жайлы-жайсыз кешл куйлер1 совет жас- тарынын бойынан да табылатыны даусыз. Акын бул шындыкты айтуды да жасырмайды. Элбетте, Касымнын лирик-аларында, сонын ш ш де махаббат лирикасында ал- дынры тарауда айтканымыздай идеялык керкемдж жа- рынан элаздер1 де жок еЦес. Орынсыз мунга €ггу, орын- сыз куйд1м-жандымга бо!^ уру, дала сурегтертн кейде дереказ, кейде кунг1рт жырлау сиякты элаздМтер К а ­ сым лирикаларында байкалып отырады. & Касым кеш'л куйш шерткен лирикаларянда н ет айт-

са да, Tin-ri агат, жанылыс айткандарында да калткы- сыз адал ойларын ангарып отырады. Онда iuine сыр сак- тау, перделеп сейлеу деген жок. Неге суйсшш шаттан- ганын да, неге ренжш мунайганын да агынан жарылып, актарыла айтады?- Сондыктан: «Кен жайдым кулашымды дуииеге, Б1лд1м мен KaftFupa да, суйже де, Эйтеу1р api-capi болтаным жок ¥ктым мен кенл!мшц куш неде», — деп езше e3i орынды корытынды жасайды. Касымда кандайлык керкемдш мотив басым дегенде, 6ipe\\viер: нэзш лирикалык сез1м, кешлдш мунды куй сырлары мол, дейдь Енд! 6ipeyjiер: Лермонтовтьщ ас- какты романтикасы KyuiTi, дей:п, yuiiH iuia epi— Маяков-- скийдщ жалынды пафосы (ae6i) елеул1 орын алады, дейдг Bi3 бул мотивтер арасында тепе-тецдш мелшер койгымыз келмейдь Касым снякты уздш акыннын поэ- зиясында езше дейшп улы акындардын творчестволык acepi мол болуы табиги зацды порее, 6ipaK ол елштеу дэрежесшде калып коймай, езшдш, Касымдык кушш, epuiui ектем, турашыл батыл акындык бейнесш танытып отырады. Касым акындык куй туралы терец толранып айткан елендершде e3iHiH акындык eMipine эдш сын ай­ тады. брнплдш, такаппарлык адамнын жаксы касиете HiH 6ipi жэне соныц менмеидшке, ез1м1шлджкс апарып coFaTLiii Mini де болады. Касымнын ез сырын баяндаган елендершде мыктылыгымен катар, осындай м М де кей- де байкалады. «Жыгылам деп журе алмаймын жай басып, Жупремп! кнш-жарып айкасып», — деп совет жасына тэн батылдыкты, .таланкерлш ceniMfli бмшредь Тагы да: «Жасырмаймын .жасымнан тентек sctim, Тойтара алмас жуз1Мд1 Menin ешк1м.• • Бебепмш Лениннш ^ркш жанмыи, / Ортасында шыныккан дау-жанжаллын... - Таудай толкын кездессе жарып отПм Оттан жэне сескенбен eaiM отпын. Денин айткан еркш ес, еркш жур деп, Жысылуга дуниеге келген жокпын»,— 224

» деген сырын, езншк ерппл тулгасын жырлайды. «Туган жер топырагында Tin-Tin ескен», «аягын ныгырак ба- сып», «эргке тиген дауылдай» еленнщ «нажагайдай жырын жанбырдай куйып» еткен такаппар акын ерипл де, сыншыл да едк EpKiH, ерке ескен жастын алуан сыр- ларын актарган аскакты поэзиянын жалыны сенбейд1, оныц гажап керкемдш сырлары омip iarepLnereH сайын ажарлана, ку.ппыра туседк Касымнык поэзиясынан алынатын рухани эсерлер де, уйренетш акындык улплер де мол, ЭЫресе Касымнык поэмаларынын идеялык керкемдж сырлары жэне орыс классиктершен— Пушкин, Лермонтов, Некрасов, Мая ковский, Твардовский жэне Низами . шыгармаларынан аударган творчестволык енбектергКасымды кек танып, менгеру жолындагы тын 6ip сала болып табылады. Касымныц жалынды, дауылды, куйл1 сыршыл поэ- зиясы совет халкынын кастерлеп пайдаланатын кунды мэдениет казнасынын 6ipi. Сол халыктын коммунизм куру жолындагы курестерш, i3ri адамгершшк касиетш, рухани байлыгын жырлаган журепмен, жырымен 'ком­ м у н и с т партиянын курескер солдаты бола б1лген Ка сым поэзиясынык манызы келешекте арта бермек. Оны «Акын сыры» деген еленшде Касымнык e3i терен Tycinin жазган жэне Касым сиякты узд!к талантты акын туралы тын ойларды халыктын ©з!, ap6ip жана урпак дамытып, толыктырып айта 6epeTiHi де даусыз. Август — сентябрь, 1956 жыл. 15. Е.

АСК.АРДЫН, АДЫНДЫРЫ Казак совет эдебиепмен 6ipre жасасып, 6iTe кайна- сып келе жаткан кернеисп акыннын 6ipi — Аскар Токма- рамбетов. Казак эдебиетш дамытуга елеул1 улес ноская Аскардын шырармалары мен акындык eciMi халык ара- сына кен таралван, эдебиет журтшылырына толык та- нылран. Акын революциянын алгашкы жылдарынан 6epi социалистж eMipiMi3flin шындырын, коммунист^ партия мен совет yKiMCTi маныз берген тарихи саяси окигалар- ды мезгшмен оралымды акындык Tin тауып жырлай бмш. Аскар поэзиясы — yrirriK мэш к у н т саяси лирика. В. Маяковский дэстуршдеп бук и совет поэзиясынын не- ri3ri 6ip сипаты саяси yrirm i бола бнуш де. B ip a K yriTTiH де yriTi бар. Поэзиялык шыгарма уйкастырыла салган жай макала болмай, акыннын образды тшмен б1рлесе, оныц идеялык, керкемдж мэш к у н т болатыны даусыз. Осы туррыдан алып Караганда, Аскар поэзиясы— пор­ ывши yrirriK поэзия, езже тэн керкемдж, идеялык вт- Kipjiiri бар, эралуан шеберлж, жанрлык ерекшелЫ ай- кын поэзия. Социалистж когамнын саналуан такырыптарын кам- тып отыратын Аскар поэзиясы б1рде свз маржанын есе- леп твккен шешендж rariFay болып келсе, б1рде eMip, табигат кершстерш ажарлап елестеткен cyperri лирика болып отырады; тары 6ipfle вм1рдеп ескжжтщ калдьж- тарын, кейб1р жагымсыз кылыктарды ажуэлап сыкакта- FaH eTKip сатирара айналады. Ал акыннын б1ркатар шырармалары ковам eMipiHHeri шиелешскен курестердк 226

данкты ерлж уакигаларды кен энг1мелеу туршде жыр- ларан эпикалы поэзияга кулаш алтейдь Аскар 1905 жылы Ka3ipri К,ызылорда облысы, Терен- езек ауданында туран. ЭнсеЫ *едей, e3i жистайыиаи жокшылык, кедеЙЦлж зардабын тартып еседь Бала ке- з1нде ауылда молдадан есшше окып хат таныган. Совет тусында эуел1 ауылдык мектепте, онан кейш Ташкент каласында су шаруашылык техникумында, Москвадары журналистер институтында окыды. Ж азу жумысына ара- ласканнан 6epi Аскар кеб1несе республикалык, облыс- тык газет-журналдар баскармасында, Казакстан Жазу- шылар Одарында кызмет ктеп келд1. C orfu жылдары 6ipbiRFai1 творчестволык кызыет1мен айналысып, К,ызыл- орда каласында турады. Аскар акындык жолта ерте берыген. Ауылда хат та- нып, оки, жаза бкгеннен былай карай елен, жырра yftip , болады. Ауыл жастары жатка айтатын ш эры н такпак, елец, толгаулар, эз1л, калжын свздерден бастап казак- тыд немесе Орта Азия халыктарынын кызык уакигалы цастандарына дейш — бэр1н де айрыкша кумарлыкпен окып, жаттап, сол поэзия дуниесшен оралуам акындык нэр алгандай болады. Адамга жас бала шарындары алран эсер нэрыз умы- тылмайтын эсер болатыны белгЫ . Аскардын жас ша- ры ндэры корамдык, акындык орта, поэзиялык дэстур1 кандай? Ертеде Арка мен Сыр елЫ к ерс1л1-карсылы кеилп жургеиде тушсетш жер1, екшил жарыиаи Орта Азия мен Гний Россияныц катнастарындары базары, жиыны мол бурынры Акмеш1т дуанынын манызы совет дэу1р!нде мейлшше арта тустк б1рнеше жыл Казак-стан реопубли- касынын астанасы болып, улкен мэдениет орталырына айналды. Елд1н корамдык т1рш1л1пндег1 бул ерекшелгк- тер халыктыц акындык творчествосыныц дамуына унем1 эсер ет1п отырды. Акын — ез1 ескен корамдык, эдебиеттж ортанын же- Mici. Акындык онер — мектептен окумен алатын маман- дык емес. Ол эралуан жолдармен жа^сы эдебиетпк дэс- ■ тур-улг1ден уйренумен, б1л1ммен каруланумен, кажыр- лы енбекпен жеплетш енер. 15* г а

Кандай акын да болсын бурын-coHFbi поэзиялык дэстур елеул! орын алады. Абайды, Султанмахмутты ха- лыктын бурынгы поэзиялык дэстуршен, сез eHepi yflrici- нен бол т KapayFa болмайды. Бурынгы акындык дэстур- ДЩ 6opi 6ipbiHFafi жарамсыз емес.. Онын yarici де, кунсызы да бар. М1не, Аскардык акындык ехнршде бурынры акындык енер дэстур! (осы кунге дейш e3i туып ескен жерлерш- де сакталып, дамып келген) белгш дэрежеде орын ала- Кызылорданын Казалы, Кармакшы, Теренозек, бер- ri meri Шмель Жанакорган аудандарында акындардын мол 6ip уялы тобы болып келген. 8pifleri Шораяктын Омарьгнан бастап осы кездег1 Нартай. Эл1бек, К,уаныш, Баймагамбеттерге aeflinri акындар туйдегь 6api — акын­ дык енердщ жаксы салтын жасаган. Бул дэстурге тэн ерекшелж: акындардын Ke6i хат б1лед1 . влендерш ел арасына жазып таратады, 6ip-6ipi- не жумбак айтысып, шешендж, тапкырлык енер салыс- тырады. Турмыс-салт Жайлы, ел д т кунбе-кунг1 Д ршшг! жайлы TO-hFay, жыр, такпак, кулд1ргь сыкак сездерд1 ай- тып шыгарады. Онан сон бул акындар езбек. тэямк, ту- piKnen халыктарынын ул гш эдебиетшен де мол уйренш, казак турмысына улест1р|п, келемд1 дастан, энг1 мел1 жыр. мысал, epTeri айтыс елендер айтып таратады. Ол шыгармалардын кай-кайсысы болсын акындардын 6ipi- Hin м Ы н 6ipi айткыш езара сын елегшен етш, сурыпта- лып жарыкка шыгып отырган. влеши api шешен, opi тапкыр, opi eTKip, api шапшан айту ap6ip акыннык твор- честволык салтына айналган. Дастан болса уакигасы кызыкты; шагын жыр. елен болса магынасы, acepi ке- кейге тез конымды eTin жазу, осы акындык ортанын осы. кунге д е й п т мыкты 6ip дэстурь Алгашкы кездег! эдебиетке ayecTenyi туралы Аскар ез жазган ем1 рбаянында былай дейдк «Экемнщ аздап жазатыны бар e.ii. Онын устше сол кездег1 шыккан кис- са ютаптардын 6apin жинап. туптеп, таспалап тастай- тын-ды. Мен хат таныгасын, соларды маган окытып отыратын... 3cipece, сол кезде Кызылорда облысында акындар кеп болды. Шораяктын Омары, Кайлы, Кете — Ж усттер, Данмурын тары баскалары. Олардын кебфек жазатыны айтыс болатын-ды. Мен солардын барж калдырмай жазып алып, окып шыктым. Ауылдагы анш!

акындардык касында да журетш ед1м»'. Аскардыц жас кезшдеп Баймарамбетов Куаныш сиякты акындармен жумбак айтысы, езжщ кедейлт, Ж антепл деген байдын сарандыгы, ракымсыздыгы туралы елендер1 ел акында- рынын улпсжде айтылады. Mine, Аскар акындыкка алгаш бой урчп, ез беДмен жаза бастаган, жас кезжде осындай акындык ортаныц жаксы салтынан улп алган. Аскардыц тапкырлык, халыктык-сатиралык стильд1 осы 63i огнен акындык ортадан алып, кешн дамытып эке- тетжд1п айкын. Алайда, бурынил акындык дэстур, Аскардыц акын­ дык творчестволык ем1ржде шешуий орын алмайды; ол поэзия дуниесжен нэр, улп алудын алгашкы кезеш Fa на. Аскар совет мектептержде окытаннан кейж, орыс эдебиетГмен, Абаймен терендей таныса келе совет эде- биетже 'езжен бурын келген С . Сейфуллин, Б. Майлин, I. Жансуг5ров, С . Мукапов жэне баска акындармен енд1 жакын араласа келе, онын акындык., творчестволык ду- ниесжде енд1 бутждей жана ой-epici басталады. Аскардыц ен алрашкы «Ленин суретже» атты елею 1925 — жылы «Ецбекш1 казак» (каз1рп «Социалист1к Казакстан») газет1нде жарияАанды. Республикалык га- зеттердж 'редакциясында узак жылдар ютеу, акыннын творчестволык ecyiHe мумкждж бередк Бурынры эде- биет дэстурц ауыз эдебиет енер1 жана совет aayipiHiH шындырын жырлаура олкы келетжж Аскар эбден угына- ды. Акын жалпы 61л1м1н молыктыра отырып, acipece, орыс эдебиетжж енер1н уйрене бастайды. Орыстыц классик акынларынан бастап, совет aayipi- н1ц талантты акындары В. Маяковский, Демьян Бедный, М . Исаковский, А. Безыменский тары баскаларынын поэзиялык шыгармалары Аскарра улкен идеялык — творчестволык эсер етедё Аскар революция тудырдан акын. 1926 жылы жаз ран 6ip елешнде ол: «Байды жыгып, жерге тыгып, Екбекшшш кезш ашты Октябрь, Бшм алдым, тэрбие алдым мшекей, Дал кешеп Октябрь»’,— 1 А с к а р . Кыскаша ем!рбаяны. 3— 4-6. (колжазба.Г 1947 ж. Т1л жэне эдебиет институтынык архиве * «Екбек жыры» жинагында, 1928 жылы. Кызылордада. 22»

деп, ез1н кайта тудырып, б ш м 6epin саналы адам ката- рына коскан улы Октябрь революциясыныц мацызын терен TyciHin жырлайды. Аскардыц елеидерй поэмалары, энпме, фельетонда- ры сол 1925 жылдан 6epi, «Екбекш1 казак» каз1рп Со- циалнстж Казакстан», «Ленинппл жас», -«Эдебиет жэне искусство» тары баска республи'калык, облыстык газет, журналдарда унепп басылып келедь Аскардыц елендер!, поэмалары элденеше рет жеке ютап болып басылды. Оныц бастылары: «Ецбек жыры» (1 елендер жинагы 1928 жыл); «Енбек жинагы» (II елендер жинагы 1929 жылы), «Ек1 зан» (пьеса 1928 жыл), «Курылыс» (III ел­ ендер жинагы 1930 жыл), «Хат» (поэма 1931 жыл), «Улы майданда», (IV елендер жинагы 1932 жыл), «Бакыт кьпт!», (поэма 1933 жылы), «Кулк1 сыкак елендер» (1929 жылы), «Каскелен» (поэма елендер жинагы, 1934 жыл), «Кузетте» (поэма 1934 жыл); «Уборщица» (поэма 1935 жыл), «0м1р» (поэма 1935 жыл), «Сталиндж маршрут» (поэма 1937 жыл), «Тандамалы елендер жинагы» (1939 жылы жэне 1945 жылы), «Маршалдар шыкты майданм» (елен поэмалары, 1941 жыл), «Ажалды жецген алыптар» (елендер 1943 жылы), «Шыцга» (елендер жинагы, 1949 жыл), «0лендер1» (1950ж .), «Тандамалы шыгармалары» (1953, 1957 жылдары), тагы баскалар. Мунан баска Ас­ кардыц балаларга арнап жазган б1рнеше елендер1, елен дастандары жеке ni-гап болып басылды. Эркезде жазы- лып жинактарына к1рген, журналдарда басылган «Бер­ лин кешесшде», «Куаныш жыры», «Каиды жазу», «Батыр Эли», «Испания»,- «Bip семья», «Кызыл тулы жайлау», «Батырлар дастаиы», «Айтылмаган эцг1ме» атты поэма- лар бар. Аудэн, колхоз eMipiHe байланысты жазган экп- мелер1 мен фельетондары газет-журналдарда басылып келед1. «Эз1рет Султан» атты драма жэне 6ip актш 6ip- неше пьесалар жазды. Такырыбы, жанры, келем1 жакта- рынап осындай оралуан шыгармаларымен Аскар казак совет эдебиетш еркендетуге-зор енбек ciHipin, елеул1 улес коскан акын. Партия мен ук1мет Аскардьщ совет эдебиет1н еркендету жолындагы мацызды енбег1н жога- ры багалан отырды. Аскар 1939 жылы «Енбек Кызыл ту» ордешмен 1945 жылы «Bipiiiuii дэрежеу11 Отан согысы» орден1мен наградталды. 1955 жылы республика журт- шыльжы Аскардыц туганыпа 50 жыл толгандыгын мере- келед1. 230

Акын, поэзнясынын ем!рл!к нег!з! Аскардын акындыры, жеке шырармалары туралы эр мезплдс сын макалалары басылып келдь (С. Муканов- тыц, F. MycipenoBTiH, Э . Тэж1баевтын, С . Ерубаевтьщ, Т. Нуртазиннщ, С . Твлешев, тары баскалардын макала­ лары). Ол макалалардын кай 6ipi Аскардын творчес- тволык мшдетше1 токталады, iceft6ipi Аскардын жаза бастауынын мерекесше арналады2; енд1 6ip келк1 мака- лаларда Аскар поэзиясынын yriTTiK мэш, идеялык кер- KeMfliK KeMmiaiKTepi керсеткпедй3 Аскардын творчество- сына азды-KonTi талдаулар оку кггаптарында бершп, онда Аскар лирикаларыныц Keft6ip ерекшелшне, acipece сатиралык стилше токталады.4 Алайда мунын 6api отыз жылдан артык жазган, кеп ютап, елендер жинарын шы- рарран, халыкка аты белгш Аскар сиякты акын туралы жинакты, корытылран пшрлер, тексеру сындары емес. Жэне эркездеп сын макалалары Аскардын жазранда- рын сала-саласымен тур, жанр, такырып рет1мен окып, талдап жазылмаран, аркм колына тускен шырармасы ту­ ралы алрашкы эсермен niKip 'айтып отырран. Аскар сияк- ты казак совет эдебиетшпк ipre тасын каласушы кернекп акыннын творчестволык кызмет! туралы арнаулы моно- графиялык енбек жазса да кептж кылмайды. Уйткеш, Аскардын елен поэмалары, фельетондары казак совет эдебиетшщ даму кезендер1мен тырыз байланысты. 1 С а т т а р Е р у б а е в — «Аскар кайта курылыс дэу1ршде», «Леншшпл жас», IX— 1932 ж., № 25. F. М у с i р еп о в — Алры сез. Аскардын тандамалы шырар­ малары. 1953 жыл. * э - Тэж1 б а е в — «Аскар акын», «Казак эдебиет!», III 1935 ж., № 8. «Акын Аскар елуде», сонда, 16. IX. 1955 ж., С. Мука- иов «Творчестволык енбек жырлары». «Соцнаилстж Казакстан», 23. 3 К. Б е к х о ж и н. «Поэзнялык каснеп жок поэма» — «Казак одебнетЬ. IV. 1937, № 19. Т. Твлешев. «Аскар елендер1», «Соц. Каз.», 1944 ж., № 107, «Эдебиет жэне искусство», 1947 ж., № 3. Т. 11у р т а з н н, «Аскардын тандамалы шырармалары тура­ лы», «Эдебиет жэне искусство», 1947 ж., № 3. 4 Е. И с м а й ыл о в «А. Т о к м а г а м б е т о в» — «Казак совет здебиетннн очерш» — 1949 ж. 205— 221. «Акын жолы», «Эдебиет жш^хИскусство», * 9, 1955, «Аскардын сатирасы», «Соц. Каз.». 231

Аскар творчествосын жанр ретшде калыптасуы, ма- нызды такырыптарды менгерш жырлауы жагынан ал- ранда iieri3ri уш салага белуге болады: лирикалары поэм асы, сатирасы. Сяясн лирика мен сатиралык елендер Аскар творчс- ствосынын Heri3ri сипатын бередь Аскар eMip шындырын ез калпында, ез мезгшнде дэл сипаттайды, онын шырармаларында такырыптык бай- лыры мен мзцыздылыры уштасып отырады, ¥лы социа­ л и с т Октябрь революциясынын ж ещ а аркасында тец- дп< алып катарра косылрэн казак енбекнилеркчщ, казак эйелдерппн бостандык бакыты, азат енбек пен елдщ со- циалистж шаруашылырын, мэдениетш алга бастырран совет халкыныц жещмпаздык Kypecrepi, совет Отаны- ныц айбынды корраны Кызыл Армияныц ерлш, алгыр- лык ой ce3iMflepi, ескЫ ктщ ipiK-mipiKTepine карсы со­ вет журтшылырыныц Kypeci, тары баска моселелер Аскар поэзиясынын непзп такырыптары, Heri3ri идеялык юлл болып отырады. Эрине, с оц и а л и ст eMip шындырын камтып жырлау- да Аскардын !зденулерк ем!рдш дамуымен 6ipre журш отырган есу козендер1 бар. Аскардын алгашкы flayipiH- деп (1925— 1929 ж . ж.) шырармаларында кебшесе казак кедейлершщ, казак жалшыларынын азат eMipi, байлар- Fa карсы таптык курестеп ж е ш а жырланады. Бул А с­ кардын e3i ескен когамдык, таптык ортанын шындыры. Кедей, жалшынын семьясында туып ескен, сол кедейлер- дщ еткендеп аянышты eMipi мен совет fleyipinaeri тендж eMipi акынра эбден таныс дуние. MiHe, акыннын барлык кезендег! творчестволык тэжрибесшде ауыл екбекнпле piHiu eMipiH накты жырлауы табиги занды да. Бурын байдыц койшысы, жалшысы болтан, уй туткыны, кун атанып, мал орнына сатылран, енд1 Совет курылысы жар,- дайында тецдж алып катарра косылып, ез енбепнщ же- MiciH e3i керуге толык жардай туып, бакытты турмыска колы жеткен Койбагар, Шойынкара, Каракыз, Кулаиша сиякты батрак кедейлер, енбекнп эйелдер нарыз енбек адамдары Аскар поэзиясынын орталык образы болып суреттеледк Акын казак аулында ер1стеген тап тарты- сын — жер белici, конфискация, астык дайындау наука- ны тары баска манызды когамдык игшктерге байланыс- ты казак енбекнплершш оянып, ескен саяси элеуметтж сана ce3iMiH, белсешй KypeciH керсетедь Ауылдагы жа- 232

на еипрдщ уйткысы енбекцп кедейлер, оны бастаушы коммунист партиясы екенш, ескш к дшиплдж, байшыл- дык эдет-рурыптардын талкандалып жойылатындырын елестетедь Осы кездс— жарыкка шыккан влендер жи- нзрынын аттары да («Енбек жыры», «Енбек жинары») мазмунын дэл аныктайды. Акын ауылдын шаруашылык, элеумегпк ем1ршдеп улы 03repicTi, жацалыкты мезгшмен кере бшедк Акын жырында революциялык дамудыц эр дэу1рпнн шындыры айкын суреттелш отырады. Кыстан аман-есен шырып, жазры шаруаиын камына Kipicep алдындагы жыл басы наурыз туралы1 елешне акын жана идеялык мэн бередк Шаруа кедейлер бу- рынрыдай бас, сирак жеп, кежеш iuiin бет-белмен таран кетпейд1, артель ашып, куш 6ipiKTipin eriH салуды кене- седк Жагынып бандан калш сурэмайык- Жср ендеу артелш б!з суранайык. Тукым да, келж те бар, трактор бар, Bipirin уйым ашып 6i3 алайык... Kyaicin сыртка шыкты ecin ашты, Артельге тепе болт ыкыласты, Бурынгы ырым-жырым 6ipi де жок, Наурыз кун артель аштык деп тарасты1. Каламы теселмеген жас акын болса да Аскар сол кездщ езшде социалиспк ем1рдщ Heri3ri даму жаналы- fmh мезгшмен кере б1лед1, казак енбекийлершн келе- шек бакыты байларга жалшы болып жалдануда ем^с, трактормен жабдыкталган социалист|'к шаруашылыкта екендтн акын терец тусйпп жырлайды. Аскар поэзиясында социалиспк езпрдш дамуы соны- мен 6ipre ол жырлаган кешпкерлердпг ic эрекеи де, ру- хани дуниеа де ecKeimiri байкалады. Егер 1926 жылы ауылдагы кедейлер трактор алуды ойласып, ек!меттен кемек сураса, 1928— 1929 жылдаргы кедейлер артельге уйымдасып, тракторра не болран. Сондыктан бул туста- Fbi акын жырларында екбекш1 шаруалардыц артельге уйымдасып, байлардан тап ж1пн айырып, жаца социа­ лист^ uiapyaFa бет бурран енбек OMipi елестейд1. 1930 — жылдары жазран «Жана ауыл», «Маяк», «Ер- 1 Аскар, «Наурыз куш», «Енбекил казак», № 16. 1926 ж 1945 жылдары жннак, 141— 142-беттер. Ш

тек», «CbioaFa», «Хат» атты елен, жырларында акын бай, кулактарды аластаган, бурынгы шыгырмен жер суа- рып, кетпенмен рана жер ендеу калып, трактор, ком­ байн, сеялка сиякты машиналарды колданып, мол егш салган колхозды ауыл eMipiH жырлайды. 1934—1940 жылдары жазган «Каскелен», «Шэу1лдер», «Кузетте», «Тел басы» атты елец, поэмалары мен очерк, эцпмелер- шде шаруасы еркендеп, ег1ннен мол ен1м алып шалкы- FaH, шел далан-ы мецгер1п канал казраи, ауыл шаруашы- лырына рылымнын, техниканын сонры табыстарын пай- далана бастаран, жаца аукатты, мэдениетт1 колхоздын бейиеи суреттеледк Ал, акынньщ 1940— 1950 жылдарда- ры «Кектем жыры», «Колхоздагы 6ip кун», «Дан туралы жыр», «Кушак десте», «Комбайн», «Агроном кектем1» атты елец, дастандарында колхоздагы енбек eMipin, но­ ватор, творчестволык ецбек адамы накты туй1ндей жыр- ланады. Социалистж емip шындыры совет адамдарыныц кол- хозшы, енбек ерлер1н1н жана м1нез-кулыктарын кандай- лык дамытып калыптастыратын болса, Аскар сиякты акындардыц творчестволык ecin калыптасуына да толык мумкшдж тудырды. Cefi'rin, елпрдщ жацарып, курделешп дамуымен ка­ тар, акынныц жырлайтын адамдарыныц бейнес1 де жа- нарады. 1920— 1929 жылдардары таярьша суйенш, бай- дын койын жайган, кетпенмен eriH салган Шойынкара, Койбарарлар совет укш ел тусында байды’к, кулдыгы- нан босанып, 6ip малым екеу, 6ip гектар жер1м ушеу болса екен деп ойлайтын, жеке меншжт1 мшез-кульщтан шыга алмаран, 6ipaK жана корамды KypyFa белсенд1 ка- тысатын’ адамдар. Ал, ендк акын кэз1р колхоз шаруашы- лырын жана рылымдык непзде дамыта беру уш1н курес- кен агроном коммунист Эл1бектщ новаторлык екбегш улп eTin жырлап отыр, М т е ,, Аскар ауыл адамдарыныц ем1ршдеп осы улы e3repieri мезплдеп шыгармасы ар- кылы керсетедь Тепнде, Аскар поэзиясын тутас алганда колхоз емТ pi, колхозшылардын енбеп, колхоэшы ауыл адамдары- нын эралуан жарымды, жагымсыз мшездер1 онда мол, тереидей жырланрандыгы айкьш сезщедн Аскар колхоз­ ды ауыл eMipiMeH, ocipece езш н туып ескен, бала жасы- нан бермен карай сан рет араласып керген Кызылорда облысындары ауыл, аудан, колхоздардын тершшпмен

тьжыз байланысты акын. 03iHiK жаксы бметш аулыиын, колхозшыларынын жай-куШн кецшен камтып жазу акын- жазушыныц MiHi емес, зор творчестволык ерекшел1г1. Сырдын кетпенпн, арыкшыларыныц, егшпл, малшыла- рыныц улгмй icTepiHeH бастап аудан, ауыл жершде кез- десетш Kefl6ip бюрократтык, урлык-карлык, ескш к кал- дыктарына дейш барлыры да Аскардын елен, жыр, очерю.-фельетондарында унем1 етктр тшмеи бейнеленш келедк Мундай шыгармалар акын ескен ортаныц конам- дык рухани тарихы рана емес, акыннын езш н творчест­ волык тарихы да болмак- Аскар совет поэзиясына ортак такырыптардын бэрin де жырлайды. Ол халыкаралык, Отан коррау, халыктар достыш, бейбкш ш к, империалист^ согыска карсы ку- рес такь?рыптарына да жазды. Бул жолда да Аскардын (зденулерк табыстары мен сэтс1зд1ктер1 аз емес. ¥сак елец жырларын былай койганда, «Берлин кешесшде», «Испания», «KapaiiFbi тунде», «Рейн жагасында» атты поэмаларында акын фашистж империалистердщ сорыс кумарлык, бостандыкты туншыктыррыш зулымдык эре- кеттерш эшкерелейд1, сол зулымдык эрекеттерге карсы коммунист партиясы бастаган ецбекпп халыктардын, ре- волюцияшыл жумысшы тобынын жещмпаз кушш, езара достырын ардактап жырлайды. Туптеп келгенде импе­ риалиста фашизмд1 демократиялык куштер талкандап женепшйгш айтады. Фашизмге карсы курес такырыбы Аскардын ¥лы Отан coFbicbi кезшдег1 шырармаларында терендей туседг «Маршалдар шыкты манданта», «Батыр Эли» поэма- ларынан бастап сорыС кёзшде жазган етшр т1лд! сатира- лык елекдерше дейш, бэрше де акын немк фашист баскыншыларыныц айуандык кылыктарын батыл эшке- релей отырып, баскыншы жауды сотые майданында алып ерлткпен ойрандап женш бара жаткан Совет Ар- миясынын. Совет батырларынын улы ерлтктерш мактан eTin суреттещп. Аскар поэзиясьгнда советтж патриотизм Heniari идеялык аркау. Ол совет адамдарынын жауынгерлш, ер- лш, жещмпаздык, алрырлык, кайраттылык дэстурлерш yneMi зор мактанмен ардактайды. Ерлш мотивы Аскар поэзиясында дереказ, жалпылама калыпта емес, eMipi- м!здщ накты фактшерше, тарихи уакигаларына тырыз байланысты жырланады. 235

Бул такырыптарды мецгерт жырлауда Аскардыц езше тан акындык yni, акындык шеберлМ бар. Алгаш кы floyipaeri елендерйпк ш ш де керкемдж жарынан болсын, идеялык маныздылыры жарынан болсын tayiD жазгандары «Ленин суретше», «Б1здщ Сауле», «Фатима- нын агасына, арасыныц карындасына хаттары», «Кызыл эокер жыры», «Тап корганы», «Комсомолдык серт», «Окушы», «Чемберленге жауап» сиякты елец, жыр так- пактар. Мундай шырармаларында акын кажырлы екбек- пен, ерли< куреопен, са.налы бшммен жаца социалиста корам курыльпсына белсене аралаовдн, ескш к калдыкта- рына, революция жауларына карсы бтм Ы з курес аш- кан созет жастарыныц-комсомлецтердш eMipia жалынды ж1герл1 жаркын сез!мдерш суреттейдк Октябрь револю- циясынын жешсц коммуниста партияиыц басшылыры, улы несем Ленин туралы жазган елец, жырларын да акын жастар атынан, жастык сез1мшц леб1 мен антады Аскардын Фатнма кыз, Соуле кыз, суйген жар тура­ лы лнрикалы сюжегп елецдерц кызыл эскер, С . М. Бу­ денный туралы марш eaeim epi к у и т акындык сез1м ле- 6iмен жазылрандыгы белгш . Бул сыкылды, елец, жыр— эндер езшщ реалиспк мэшмен де, етшр керкемдж куа- тымен де op6ip совет жасыныц кекешне конымды болды, олар жатталып энмен айтылып Kerri. Аскардыц жазып тараткан елецдершщ эн саздары 6ip жагынан орыстын. революцияшыл эн маршгарынан алынса, екишн жагы- нан казактыц бай халык музыкасыцан алынады. Бул акын поэзиясындагы зацды даму жолы. Жастык ем1 рдц ерлж мотивтерд! дамр1тып жырлауда Аскардын творч&стволык есу жолы айкын байкалумен 6ipre акындык ерекшел1гц me6epairi де аныкталып оты- рады. Революциялык floyip, улы курылыстардыц каркы- ны тудырран кетерйда леп, жалынды сез1м куйлер1 Ас­ кар поэзиясыныц идеялык мазмунын да, керкемдж мэ- HiH де ажарлап отырады. Халыктык карапайымдылык музыкалы ундЫ к, сездегц влек ыррагындары ойнакы- лык, лирикалы шешендж толгау — Аскардыц акындык шеберлжтершщ neri3i болып отырады. Акынныц осы 6ip ерекшел1гш идеялык керкемдж талдау туррысынан ашып керейж. Аскардын Фатима кыз туралы лирикалы жыры ел аузына таралып, энмен айтылып келе жаткан елеул1 шырарманын 6ipi.

Бул жырда казак кызынын совет тусындагы тендм алу жолдары, комсомол, окушы жастарды ecKi эдет-Fy- рыпка карсы Kypeci айтылады: Каратым Фатима, Жолыктым хатыка. Мунынды хатка орап, Жолдапсык атыма. Енреме, жасыма... Ллармын касыма... Камыкпа кайгырма... Мен куйем кайгыка... Токал боп журен деп, Мен барда ойра алма1,— деп, калынмалга сатылып, кеткел1 турFaн карындасына атасы жубату айтса, ескЫ к шырмауындары ез океане, акыл айтып, Tepic жолдан аулак болура угптейдп . 1 Калыкмал алдын ба Полете калдып ба? Каратым BoTiuiTi, Кайтыта салдык ба? Жылатпа баланды, Сакалын сапснтыгт, Жолатпа арамды2— дейдк Совет тусындары эке мен баланын арасындары бул тартыс жай рана бас араздык емес, сол кездег1 ecKi- лпс пен жаналык арасындары элеумет ем1ршде болып жаткан тартыстардын 6ip Kepiiiici едк Акын совет жас- тарыныц феодалдык эдет-рурыптын калдырына карсы батыл куресш колдайды. Акыннык «Б1здщ Соуле» атты шарын елец1 орыстын «Комсомолка Дуня» oninin сары- нымен жазылран, мунда акын кунджтен кутылып, оку окып, кагарра косылран казак кызынын бакытты емiрiн мактан етеди Аскар жырлайтын жастар ауылдагы Жа­ ка ем1рдщ уйткысы, ескшкке, байларра, молдаларра карсы аяусыз курес ашатын, келешекке зор сешммен ка- _ райтын жалынды, ж1герл1 жастар болып отырады. Акыннык жастар туралы жырлары Созет Армиясы- нык ерлж отаншылдык дэстур1 туралы елек жырларына ущтасып отырады. «Тап корганы» (1928 ж.).атты елек1 «Казболат удалой» деген орыс эшмен айтылып тарал- ^ «£>йел тенд!г1», Ns 2, 1927. 237

Аскар тау айнала Корганыц табыма Tan ymiH теплее, Ырзамын каныма. Жумысшы ту т1ккен Партия басшымыз, Ецбекип ел сонынан Ijirepi бастык б!з1. Бул ap6ip совет патриоты атынан берметш жалынды, cepTTi сез сиякты. Акын Keiiiiiri кезде жазтан елендершде де енбекпен ем ipfli кайта жасау, е скш к Д , табигаттыц долы куште- piH жецш шыккан совет халкыныц ерлж салтын жыр лайды. «Турксиб тушскенде» (1930 ж .) атты кыска елецшде акын жана салынып бггкен 6ipinmi бесжылдыктын зор табысы саналган социалиста ем1рдт екп1н кушн, ецбек леб1н елестетед1. Булшык еттер, булшык еттер Бул майданда ойнады. Солкылдата соккан 6a.iFa Тауды еркше коймады2,— деп, сол жаца дуние жасап жаткан ецбек алыптары, жумыскердщ ерл1к, жец1мпаздык тултасын бейиелейдй Акын дуниеш тангалткан совет ушкыштары туралы «Ец жогары», «Жотары», «Кушт1 болса кекте мм» атты лирикалы толраулармен катар «Сталинд1к маршрут» атты поэма жазады. Аскардыц улы Отан сорысы кез1ндег1 «Жец1с буйры- гы», «Маршалдар шыкты майданга», «Шабуылра», «Кав­ каз», «Достык», «Халык кайарманы», «Мертен кыз», «Кош бауырым Панфилов», «Ажалды жецген алып- тар», «Отан туралы жыр», «Мунай бер», «Жауынгер ка­ зак жастарыныц маршы», «Суйген жарра», «Куаныш» атты толрау лирикалары, coFbic дэу1р1шц эралуан шын- дык уакираларын, майдан мен тылдагы совет адамда- рыныц ерл1к жэне енбектег1 OMipin елестетедй Бул шы- гармалардыц б1ркатары халыкты ерл1к куреске, жаура карсы ызалы кекке, жецкке шакырран уран, толрау бо- лып отырса, б1ркатары майдандары жауынгерлерд1ц ба- 1А. Т о к м а р а м б е т о в . Тандамалы шырармалары. 1953 ж., 15-бет. 2 Соида. 238

сыпан кешкен жеке ерлж уакигалары суреттелген сю- ж е г п лирика. Аскар лирикаларынын кандайлык корамдык, керкем- дж мадыз алрандырына,,оныц «Мунай бер!» дейтш тол- гауы толык дэлел. Толрауда: Несердей бомба жаудырып, Жауган оры жау кырып. Канатына кар катпай, Заулап ушсын десендер, Мунайшылар мунай бер11— деп елдж, мунайшы жумысшылардын отаншылдык на- мысын, жаура деген Kerin -кайраДы, Бул толгау кейде халыктыц ызалы, каИарлы ашуын бейнелесе, кейде май- дандары жауынгер улын сарынып куткен тылдагы мей- IpiMfli ананьщ, суйген жардын epiH сарынып, куткен ce3i- MiH бейнелеген керкем лирикага айланып отырады. Акын: Немесе: MeflpiMAi ананын, Сарына куткен саркылып, Карт журеН алкынып, Tueri келсш десендер, Мунайшылар мунай бер. Аспандары айдан именш, Эдеппен Рана кулшкен, Жамылып жасыл жапырак, Жазры кунде журккен. Журект|'н лушл сокканын, Жулдыздар рана бшскен... Шын журекпен суйккен, Суйшт1лер суйreiiiн, Кайта керсш десендер, Жазры кунде жадырап Кайта журсш десендер, Кумктей даусы сылдырап, Кайта кулеш десендер, Жумысшылар мунай бер.,. деп суш и л ананын, суймиш жастардын кызыкты, ба- кытты кунш кез алдына алып келедк бакыт, махаббат, азаттык »Mip, адамдарымыэдын келешектеп Tipuitairi дегеннш бэр! сорыстэ жауды талкандап ж енуде екешн, ол жеще совет адамдарыныц ез колында, манданта мол > «Социалист Казакстан» газе-Ti, 1I/II, 1943 ж. жэне 1943 ж. «Мунай бер» деген атпен жеке штапша болып басылды. 23*

кемек — мунай, xeMip, азык-тулж беруци ецбек ерлтн- де eKcuiii кец угындырады. ТолFaудыц акырында акын KaiiFa боялган кара орман, кнраган селолар калпына кел>ч ушш, кайгы-каарет тарткан жандар катарра ко- сылып, жауды женген куайыш кунге жету ушш мунай берщдер деген уран тастайды. Акын осы 6ip шагын жыр- дын аумагына жалындаран сагыныш пен куйпнш сез1мде- piH де, буркыраган ыза мен кекя де, таскындаган ерлш, жешмпаздык лепя де сирызып айта алган, Мунда те­ рец ce3iMfli тербеген лирикалык сарынмен катар, сорыс floyipiniH сурапыл уакираларын елестеткен эпнкалы са- рын да к ун т . Аскар лирикасыныц б!рталайы энмен айтылатын елец дедш. Бул реянде 6ip жарынан Аскарга халык елендерпмн ocepi болса, eKiumi жарынан ол орыстыц В. Лебедев-Кумач, А . Сурков, М . Исаковский сиякты энге арналган елецдер жазатын (песенник) акындары- нан уйренедц улг1 алады. Алгашкы дэу1рде жазган «Тап корраны», «Кызыл эскер», «Б1здщ Сэуле», «Bip, ею, уш» атты елецдер!, кейшя кезде жазган «Турксиб тушскен- де», «Жауынгер жастар», «Суйген жарра» сиякты елец­ дер! халык арасына тез тарап кету! Аскар лирикасыныц жатыктыгын, идеялык керкемдш куатын керсетед!. Мун- дай жаца елендерш'щ кейб!р!нде орыс поэзиясы аркылы Kipri3ren жаца ыррак, жаца eKniH, жаца сарын казак жастарыныц айтуына, сез!мше конымды, кызыкты бо- лып отырады. Чемберлил! шекесшен, Чан Кай шиды кесесшен, Муссолннд! мэлтендетш Тугандай кып шешесшен1,— . деп келеян ойнакы жыр, Аскар поэзиясына тэн шебер- л!кт!н 6ipi Мунда 6ip жарынан саяси мазмун втюр бол­ са, екжнп жарынан совет жастарыныц, Кызыл Армия- ныц айбынды кушш екшщи, лепя ыргакпен 6ipre беру- ш ш к бар. «Суйген жарра» деген елец! орыстыц «Застольная» деген отмен жазылган. Мвлл'реп кезт, Ж 1бектей сезш, 0 л е ;д е р ж и нары , 1954 ж., 133-6.

Отырсын ойнап жан! Лебшмен тартып, Ойнасан шалкып, ¥мытар к)М бар С13Д|?1 Кайтканша KeriM, Тазарып жер1м, Ьолганша жаудан, жан, Кайтпаймын елге, 1здеме сен де, Куте бер жещспен 6i3ai?l' Бул майдандаил жауынгердщ елде калган суйген жа- рына жазган толкынды елещ; акын ер жшггтщ жауды женуд1 максат еткен отаншылдык, ерлж тулгасын елес- тетумен 6ipre елдеп жарды сагынган жалынды махаббат ce3iMiH де шертедь «Отырсан ойнап, жан», «Умытар шм бар шздЬ, «Куте бер жещспен Ф зд Ь деген олен жолдары орыс поэзиясы, орыс лирикасы аркылы орын- ды, занды болып Kipren, жака ыргак, жана акындык леп. ЭнЫз жай айтылса бэлшм «жан», « а зд Ь , «6i3fli» дегендердщ ыргагында белгш унд! лептшк мэн болмас едк Бул киындыкты, Аскар Абайдын творчестволык дэс- тур1нен улп ала отырыд женген сиякты. Аскар ез жаны- наи эн шьГгармаса да, 6ipaK Абайдын, «Сен м ет не ете- ciH» сыкылды бутшдей жана ыргакты елещй жазганын- дай, орыс энш пайдалану аркылы жана елещн казак жастарына угымды, эсерл1 етш жазып, оны казак поэ- зиясында зандандырып отыр. Поэзиядагы творчестволык !зденудщ мундай занды дурыс жолы калын журтшылык ортасында да, эдебиетйзде де баянды, еркещц болаты- ны даусыз. ©MipfliH сырттай KepiHicin ажарлап суреттеу Аскар поэзиясында елеул1 орын алады. Табигаттын керш, enip кубылысы Аскардын лирикасында болсын («Кектем», «Наурыз», «Б1з де алайык трактор» т. б.), «Сталиндж маршрут», «Кузетте» сиякты поэмаларында болсын 6i3- ше эсерл!, керкем жырланады. Акын кешш табигаттын эсем бейнесш былай береди Кек жузшде ай маужырап, Жузген алтын табактай... Жер! торгын, гул жШекке Суду кыздай малынып, 208 б А Т ° к м а р аы бетов. Тавдамалы шыгармалары. 1945 ж.

Гулден алда, жапырадтан— Сырта, моншад татынып. Д 1р1лдейд| квлдщ бет1, Содса самал желд1 леп. Yiiperi ушып, дазы донып Bipi кетш, 6ipi кеп,1— ДСЙД1. Акын табигатпен сырласып, тшдескендей болады. Сол сулу табигат кушатындагы адамнын, жастардыц кызыкты бакытын куанышпен жыр етедк Ол табигатты жалан суреттемейдк адам эркетше, адам -пршшпне байлапысты алып суреттейдк Акын Сырдария, Алатау, Алтай, жалпы казак даласыныи сулу керкш, табиги бай- лыгын жырларанда, сол байлыкты, сулу к е р п т табигат- ты екбек адамдары мекгерш, жаца соцналистж когам- нын Kcperine жаратып жатканын керсетпек болады. Ас­ кар ушш табигат, ез алдына сулу поэзиялык дуние емес, онын сулулыгы сол табигат кушарына кол салган енбек адамдарынын eMipi мен жарастыгы сиякты. «Алтын ошак» дейтш елеш Алтайдын байлырын, табигат керкш, оплаты басталгап енбек empin кызыктап жырлаган кер- кем лирика. Алтайдын жер1 де алтын, квл| де алтын, Алтайдын басы байтад, бауры салдын, Алтайдын алтынды алып алдымына Кол салды, дойным ашты Mciiiii халкым. Жыртылды жымы туйыд койындарык, Бурдылдап завод орнап булан каддан. Шорлы шон, туст1 долга шонындарын2— деп булт жастанып, кар жамылган Алтайдагы, асау Ёрле бойындагы алып курылысты, табигат байлырын менгерген ерлш ецбекл жырланды. Соцналистж реа- лизмшн 6ip ерекш елт — eMip шындыгы, сырткы Kepi- nicTi бол Fan калыбында Fana алып керсетпейдк сол ку- былыска совет адамыныц кезкарасын айкын б1лд!рш отыралы. Алтайды, Алатауды, Кекшетауды,. EpTic, Сырдарняны байшыл акындар да жырлаган, бфак олар- дын жырлауында тау, табигат керш адам ехйршен ау- лак, ез алдына 6ip жумбак елее дуние болып суреттеле- Tin. Ал, совет акындары соныц ш ш де Аскар, табигат, 21 Такдамалы шытармалары, 1955 ж., 158-бет. блендер жннагы, 1939 ж., 133— 134-беттер. 242

тау керйпстерш алдымен адамнын eMipiHe байланысты, сол тауды езше барындырып, жана дуние жасап жат- кан' бейнеде алып суреттейдк Мунда адамнын ерл1к ici аспанга бой TipereH таулардык алдынгы бетшде турады, адам таудыц тасасында калмайды. Адамнын жешмпаз эрекетч таудан айкын да тулгалы да болута тшс. Аскар- ра Бетпакдала, Мырзашелдщ кумды, елс1з даласы да енбекпен жанарып 'гулденгендштен Fana, кызыкты, суду болып квршедк «Бетпакдала жасарып, Kepni сулу кез тартты, Кырда канал казылып, Кыр аркасы жазылып Ел байлыкка жвн тартты. Сан жыл сактап сайраган, Жер твгед| кембесш. Ак мактасы ашылып, Акша ryai шашылып Бергел! тур берыесш»1,— дейдй Акын Тайыр Жароков езШ н «Нарын» поэмасындары Нарыннын жалпак кумын, сол кум калыбында сулу деп жырлайтын болса, ал Аскарга табираттын ели жансыз калыпындагы Kepinici — кызыкты, сулу емес, Аскар уилн алдымен адам енбег1мен кайта жасалган, кайта ту- ып тулеген табират, eMip Kepinici кызыкты, сол сулу. Ас- кардын табират кушарындары енбек ёкйрш жырларан лирикалары жай сурет капа болып отырмайды. Энг1мел1, уакиралы (сюжета) олен жырра да айланып отырады. «Bip семья», «Толбасы», «Кызыл тулы жайлау» сиякты лирикалы жырлары 6ip жарынан cypeTTi лирика болса, екишп жарынан енбек адамдарынын емрршен кызык уакира кезендерш тудырып берген шарын энпмел1 жыр. Согыста жешмпаз; куресте батыл, енбекке ж1герл1, алрыр совет адамынын ерлж сипатын жырлау Ka3ipri акындардыи Heri3ri творчестволык дэстурй Бул eMip шындырынан туып калыптаскан социалиста реализм поэзиясынын дэстур| екенд1г1 белгш . .... Челюскиниллердщ, Папаниниплердщ, данкты уш- кыштардыц эпопеялык улы ерл!ктер1 букит совет акын- дарын, соныц шшде Аскарды да кызыктырып отырды. 1 Тацдамалы шырармалары, 1946 ж., 171— 172-беттер. 243

Аскар: — Ен алыстын алысына, Ек ci6ipaiH полюсына, Жорарыдан ен жогары, Жогары ушкан жан жок efli...1— деп карлы тау, CieipfliR-ycKipiK боран каИарлы кысынан, карацры туннен, калын бултты аспаннан, телегей тешз- дерден — барлыгынан жорык жасап жекген ен жогары ушкан совет ушкыштарыньщ улы батырлыгын суйсше жырлайды. Bi3 женем1з, 6i3 аламыз, Жол жок жерге жол саламыз — деп гылымнын, онер техникамыц, енбек батырлыгыныц шьщыиа орлей берпш салтымызды мактан етед1. Адам баласы бурын аяк баспаган, Mauri Menipey, томага туй- ык жаткан солтуепк полюсты самолетпен шарлап ету, кейде акынга ацызды жыр сарынын бергендей, самолет­ пен ушу жорыгын керемет, адам княлы арман еткен жорык жолы бейнесшде эпикалы сатыга потерт сурет- тейдк «Солтуспк, ci6ip полюста, Bip керемет самолет. A run кетш барады, Кун кул1мдеп кейшде, Калып кетш барады. Дулейш куып канбактай, Кагып кетш барады... Жан aiunaFan жана жол, Ашып кетш барады. Жана дуние сэулесш, Шашып кетш барады... Совет нуры жадырап, Барлык жерге жаиады, Самолет) жулдыэдай, Ай астында агады. Кун астында моторы. Жену дабыл кагады»*. Эрине, акын бул cyperri бурынгы халык эдебиетт улпс!- мен эсерлеп ертепдеп самурык куска уксатып 6epin отыр. Dip керемет самолет туманды «тубптей тутш», ду- лейд1 «канбактай кагып», карацгы тунщ как жарып жа- 1 блендер жннагы, 1939 жыл, 93-бет. * Сол жннак, 100— 102-бет. 244

. на дуниенщ нурын шашып ай астында жулдыздай aFbin бара жатады. Совет самолетшщ мундайлык киын асулармен ушып, адамзат тарихында тунгыш рет жол салуы, ол самолеты баскарган ушкыштардын ерл iri — акынFa аса кызыкты, ражап дуниел1 KepiHic, адамдардын киялымен уштаскан шындык бейне болып жырланады. Бул эпикалы сарын- ды акын «Сталиндж маршрут» поэмасында дамытып жырлайды. Совет адамдарыиык улы ерл1гшдег1, рылым мен техниканыц сонры табыстарындагы шындык уакира- лардын 631 поэзияда тамаша эпикалык мотивтер, жаца творчестволык киялдар дамуына зор мумкшдж беретМ TyciHiKTi. Осы жаналыкты, Аскар, казак поэзиясында бар акындык енермен езшше, ез мезгшнде жырлай быш, coFan жана поэзиялык леп !здей бмдй BipaK Аскар бу- рынры влен, жырды жеке-жеке сездерге б е л т , Kei\"i6ip акындарша Маяковскийге жалад елжтеуге салынран жок, кайталау эд1амеп 6epiJiет!н шешендж толрауды орынды пайдаланады. ©лен жырлары ыррагы, уйкасы, музыкалы унд1лiri жактарынан ойнакы жатык келш отырады. Кайталау aflicrepi, б!рынгай ыррак толкындары жырдын сез1мдшк куатын кушейтедк 0p6ip тын тенеу, метафоралармен «бултты секкен», «дулеГш женген», «кузды жексен етт», как пен жердщ бэрше де устем болып келе жаткан совет адамы «Б1здер» деген улы отаншылдык мактанды бейне- лейдк Кун сайын аспанда, жерде, суда табираттыц долы кушш, Отанра кол сукпак болран жауларды талкандап, жешп Mepeiii устем болып, ерлж пен алра баскан совет отанынын женшпаз тулгасын елестетедй Аскардын бул оиякты шешендж толрауын жалан yriT дейтшдер бар. Мундай 6ip жакты niKip Аскар поэзия- сынын езшдж сипатын тусшбеуден туады. Шын поэзия­ лык шыгарма алдымен ойды, сез!мд1 козрарлык акын­ дык шеберлжпен 6epuiyi иерек. Мунда сол ce3iMai козрарлык тапкырлык, шешендж лептшк, ундш к ше- берлпегер бар. Олай болса мазмуны мен керкемдж эше- кейi кабысып келгеи акын толрауыи, шын поэзиялык шырарма демеске, Аскардын взше тэн акындык шебер- лшш айкындайтын толраулар демеске какымыз жок. Табнгаттык KepKin, адамнын 6ip кезендег1 кескш, келбетш пакты 6ip icTi айнытпай дэл сипаттай а.патын суретип, нагызшыл реалист акын болгандыктан да Ас 245

карда аскактау, эарелеп айту, романтиэмге салыну aflici сирек. Муныц e3i Аскар акындыгыныц куий, артыкшы- лыры болумен катар, Mini де шыгар. Шын поэзияда ша- рыктаган, канаттанран, акын киялы шалкып кетер1лгеи, еринл оймен уштаскан романтика да болуы кажет. Ас- кардын елецдершде бул сипаттар аз кездесш, кайта на­ турализм элемейттер1 ж т ушырап отыруы онын поэзия- сынын epicin недэу1р тарылтатын сиякты (оран кейш то- лырырак токтармыз). Аскар сёзге бай, елемшц уйкасын, ыррарын келт1руге уста акын, ©лен уйкастарын елендег1 дыбыс ундестжте- piH саналуан кубылтып, турленд1руге Аскардын. акындык куаты еркЙ! жетедк «Айдамаска — не токтау? Айшылыкты алты аттар, Автомобиль астымда, Кенбесте не токтау? Кел тешзд1 куйретер, Кек пароход астымда. Екп1н1ме не токтау? Ен даланы ерюндеп, Ем1н-ерк1н шарлаткан. Экспресс астымда». Мунда 6ipi>mFafl дыбыс ундест1Н аркылы (аллектра- ция, ассонанс) еленшн сез1 мдипк эсерш еткГрлей тусе- fli. Мазмунына байланысты, екшндеп алга баскан со­ ц и а л и с т aoyipiMi3aiH сарын куйш бередк Свзяердщ кайталап келуй какпакыл сиякты ойнакшып, кубылып отыруы, контрас (карама-карсы кою) эд!сж колдануы — 6opi Аскар лирикасын жандандырып ж!беред1. «Сайраса спиш сандуташ, Канатын жайса карлыгаш»1— деген толгау жай уйкаскан елен жолы емес, алдыцгы буындардагы б1рынрай екпш («сайраса», «жайнаса») bipFaFbi жырдын керкемдж эсерш ecipin тур. «Самолет! жулдыздай. Ай астында агады, Кун астында моторы. Жену дабыл катады»2, — 1 Элендер жннагы — 1939 ж., 25-бет. 2 Сонда, 102-бет. 246

деген елен аяк уйкасымен катар «ай астында», «кун ас- тында» деген iuiKi уйкас елен ыргагынын б1рьщгай эсем унд! толкынын жаеайды. «Мунай бер» деген толгауында да ap6ip елен шумагынын акыры epi кайталап, api жана тын уйкаска непзделш айтылгандыктан да жырдын 6i- рынгай музыкалык толкын занын, сез1 мд1к эсерш калып- тастырады. Кушт! болса кекте к!м Кушт1 болмак жерде сол1,— деп сурау, жауап кайталап айтылатын , еленшн сырткы ыргагымен ium мазмуны кабысып келген. Аскардыц осындай iuii сырты жымдасып, ыргагы мен унд1л1г{ сай келген елен жырларынын 6api 6ip.ieii маз- мунды керкем бола бермейдк Сырттай жалтылдаган сез- дердщ талайы жалан, магнасыз, талайы олак, укыпсыз колданылады. Аскар тшге бай, сезге шебер акын бола отырып, сол Нл байлыгын, сез шеберл!гш кейде ез ор- нында колданбайды, Акын эдем! сездерд1 yfiin-Terin жумсайды да, 6ipaK накты жаркын бейнелер, туйinда ой- лар бере алмай калады. Аскардын, б!ркатар елендерш окып келе жатып, 6ip шумагында жарк еткен алтындай сез ажары, етюр ойды байкасан, енд1 6ip шумагында то- тыккан сыры кетш, тозыры жеткен ecKi канылтыр сиякгы ажарсыз, нэраз жадагай ойлы сездерд1 керем1з. Осыдан келш, Аскар поэзиясында орынсыз тенеулер, магнасыз жылтыр сездер колдану, кисынсыз уйкастар жасау, ки- сынсыз кайталау, ойды жаланаштау сиякты, салактык, кемшшктер елеул! орын алады. «Алтын масак* Аскардын coh fh кезде жазган елеш- н1н 6ipi. Такырып, идея жагынан алганнын езшде масак теру улкен, Heri3ri мэселе ем естт белгип. Масакты ал­ тын деп мактай бергеннен елен мазмунды, керкем бола бермейдк Не 6api сепз шумка еленнщ уш шумагы 6i- рынрай «алтын масак» деген сездермен уйкаскан. Онын у л п а былай болып келедк «Алмайды ешк1м жай жатып алтын масак Барлык нарсе жатпайды алтынга усап, Алтын корын жаеайды эр тамтан тер, Тер енбектен тамады, бар Ki.iTi ос'ы-ак. Алмайды .............................................. алтын жасап ______________ жалгыз масак 1 блендер жинаты, 1939 ж., 102-бет, 247

Ала алмасан кетед1 ит кус асап, Сонда колдан алады алтын жасап . ......................... алтынга усап. ................ тусксн масак TaFH 6ip шумагынык уйкасы: ................... дан! толык ...................napi болып1,— деп келедк Мундагы ойдыц жаланаштыгын былай кой- ганда «алтын масак», «ит кус асап», «алтынга усап», «ал­ тын жасап» деп уйкастыра берудщ ез1 бул елецнщ поэ- зиялык мэнш мулде жокка шыгарып тур. Тары 6ip елецшдё акын: «Аккудын канатындай айлы тунде, 1 Кетпендер шарылысып нурлы жузге, Жаркылдап несерлешп, эсерлешп, Эндетш жатыр ол да кеппен 6ipre»2,— дейд!. Осындай уйш-тегш колданган эдем! сездерд!н не- Hi бейнелей, нендей ойдын керкем шеипмш 6epeTini TinTi TyciHiKci3. Айлы тун — аккудын канатына уксай ма? Кетпендер «иесерлет!п», «эсерлетш» эндете ме скен? де­ ген сурауды epiKci3 коясыз. Бул сыкылды сырты жылтыр, iuii бос «эдем!» сездерд!н тбегш ен куралган елен тол- раулар Аскар поэзиясынык зор mihi, элаздж жары. Осыдан кел!п, акыннын б1ркатар елендер!, толгау- лары, ocipece поэмалары вз мезгшнде керект!, yrirriK — тэрбиелж манызы болса да кешн окушы журтшылыктын ескен мэдени тмепне жауап берерлш дэрежеге жетпей умытып калып койып отырды. Аскардын 6ip талай влек, жырлары каз!р тандамалы шыгармаларында кайта ба- сылура, 6yrinri окушы журтшылыгына кайта усынура жарамсыз. «Хат», «Кузетте», «Бакыт к и т » , «Каскелен», «©Mipre жол», «Уборщица», «0Mip», «Кызыл ту», тары баска поэмаларын окушы журтшылыры есшен шыгарып умытып кетт!. Егер енд! тауып окитын болсак, ол поэма- лардын ешкайсысы идеялык, керкемдж эсер бермейд!. Аскардын мезги мждетш етесе де заман тиепне зрауап• • А с к а р . Тандамалы шыгармалары. 1953 ж., 155-бот. 2 «Т а рту» — ©лек эдпмелер жинагы, 1940 ж., 35-бет. 248

бере алмаган шыгармалары туралы С . Муканов, F. Myci- репов, Э . Тэиибаев жолдастар ездершщ макалаларында орынды сындар айтады. Поэма жазудагы can i, сэтс(зд1ктер1 Аскар поэзиясынык элЫз жактары туралы айту унйн оныц поэма жазудагы творчестволык тэжрибесше ай- рыкша токталмай болмайды. Аскар б1рталай поэмалар жазган. Такырыбы жагы- наи алганда «Алыптар туралы ертеп»— сиякты б!рл1- жарым поэмадан басканын 6opi — 6 yriH ri соц и али ст корам flayipiHiK шындыгын камтиды. Осы поэмаларын такырыбы, Typi жагынан алганда терт топка белуге бо- лады: 1— колхоз, совхозeMipi, ондагы жана екбек адам- дары туралы («Хат», «Бакыт ю лтЬ, «Каскелен», «Ку- зетте», «©Mipre жол», «Кызыл тулы жайлау», «Айтылма- ган энпме» тагы баскалар. II — Совет халкынын жана курылыс, согыс, гылым майданындагы -ерлж, жешмпаз- дык бейнесш жырлаган поэмалар («Сталиндж' мар­ шрут», «Батыр Эли», «Ажалды женген алыптар», «Ба- тырлар дастаны» тагы баскалар). III — Халыкаралык такырыпка жазылган поэмалар («Берлин кешесшде», «Испания», «Каранпы тунде», «Рейн жагасында» тагы баскалар). IV — Сю жетаз 6ipaK толгаумен жазылган поэмалар («¥лы майданда», «Комсомолдык серт», «Ка- закстан байлыпл», «Курылыс», «Куаныш жыры», «Ек- niHfli мен акын», «Кен дала» тагы баскалар). Бул поэмалар сан жагынан болсын, келем жагынан болсын акын творчествосында елеул! орын алатынды- гын, Аскардын кеп жазылгандыгын, ем|рдщ саналуан шындыгын кек камтып отыргандыплн керсетедк Алайда, энпме шыгармалардын кепттнде, келемш- де емес, сапасында; акыннын творчестволык есу жолын- да каншалыкты багалы орын алгандыгында foA. Осы тургыдан Караганда, Аскар поэмаларынын к епш ш п басылып шыгып таралганы болмаса, окушылар журт- шмлыгы кабыл алып, кызьтып окыган шыгармалар емес. Поэмаларынын 1шшде идеялык. керкемдж жагы­ нан 6ipa3 сын кетерер елеул1с1 «Берлин кешесшде», «Карацгы тунде», «Сталиндж маршрут» атты поэма- лары. 24»

«Берлин кешесшде» (1932 жылы жазылган) поэма- сында акын eni дуниен1 — капитализм дуниеа мен со­ циализм дуниесш катар алып суреттейдь Поэмаиыц алгашкы бвл1мшде Аскар империалист фашистер би- леген елде аштык, жаланаштыкка ушыраган, влер халге жеткен жумысшылардыц турмысып, соныц 1ш1нде кешеде KanFbipbin, 6ip тш м HaiiFa зар болтан ана мен баланын хал1н елестетедь Ана кырыкка шамалас. Домбыккан бет, icKeit бас. Каналган... Каткан... Какыраш! Кешеде тур ек! аш1 Бала анага асылад, Асылса ана, ah урад, Бала балгын балбырап, Нан суранлы зар жылап: Муттер1 Нан бер... Нан бер... Ен болмаса, шайкам! Ен болмаса, Bip шайкам!» Кешеде зар жылап турган баланы, жанында эйел1 бар 6ip офицер сорып кетед1. Соккыга ушыраган жас бала актык рст eMipiMeH коштасып, б'фак елер саратында да оныц аузында «нан» деген жалгыз сез бар: Деуьак мун: Бурк-бурк Аузынап Шым-шым кайнап, Kenipmin... Жылжып акты,., жылы кан...»8• • М у т т е р — пемшше ана деген 2 блендер жннагы, 1939, 44-бет, 250

HeMic фашистершщ енбекнл букараны осыншалык ел!м халше келДрген зулымдык бейнбсш акын осылай накты суреттеу аркылы олардын жумысшытабын езген, айуандык кылыктарын эшкерелейдь Дуниеш уысына алып, жер шарында талау, кыррын согысына дайындал- ган империалиста буржуазия когамы imTefi ipin-mipyre айналрандыктан да акын айтып, бул «кан сасыган» жауцздык дуниеге карсы, HeMic коммунист партиясы- нын кесем1 Тельман бастаган жумысшы табы кайратпен куреске аттанрандырын жырлайды. «Кан сасьтан» аштык, жокшылык каптап ipreci кау- сай бастаран капиталиста дуние мен катар шаруашы- лык куаты улы каркынмен ерлеп, халкы тамаша жана eMip жасап жаткан шат, куанышты социалист1к совет корамынын бейнесш салыстырып суреттейдь Акын Тельманнын ce3i аркылы кациталистж корамдары ер- кш дтке, азаттык eMipre умтылран, езьлген енберип ха- лыктын жалрыз yMiT арманын, ездерше бакыт туы еткеш 6ip рана Совет Отаны екенд1гш керсетедь Поэманын 6ip ерекшел1г1 В . Маяковскийдщ поэзия- лык дэстуршен уйренуге батыл адым жасагандыры, сездердщ зр жолга белш т бершужде, жеке шумак жолдардын кайталауында, ойды етюрлеп, ce3iMfliK эс- ердг кушейте тусетш белгш ыррак зандылыры байка- лады, BipaK бул 1зденушшк поэманын енбойында да- мытылмайды. Поэмада ^леутй кемшшктер де бар. Басты кемип- л ж — поэманын 6ip 1збен дамып отыратын уакига желюк немесе взекД ой TyfliHiH ашып отыратын композиция- лык тутастык жок. Акын 6ip жершде Берлин кеше- ciHfleri бала мен ананын басындагы пакты уакиганы суреттеГш де, екшнп жершде дуниежузшк революция- ны, совет елшш барлык майдандагы табыстарын санап айтамын деп жайылып, жалпылап кетедь Берлин кеше- cimieri бакытсыз ана мен баланын eMipiH накты алран eKeHciH, онда поэманын атына сай уакираны Берлин кешеамен аякта! Осындай 6ipbiHFafl сюжет, композициялык бутшдш болмарандыктан поэма жарым сюжетД, жарым рапорт- ты жыр болып шыккан. Ал, Советтер одарынын жешсш, бакыт бейнесш акын баяндама, газет тшмен рана жал­ пылап айтып ете шыккан, керкем бейнемен бере алма- FaH. Оран мына 6ip суреттеуш алайык: 251

«Колхоз.,. ... Индустриальный СССР! Техника... Эрине, бул еленде емес, мариалы жан сейлем д'е емес, жай сездердщ катар-катар Ti36eri. Жалпы сез санаушылык, схемага салыну, есеп беру эд1с1мен жыр- лау Аскардын 30 жылдардагы б1ркатар елец, поэмала- рына тэн элаздж болумен 6ipre казак акындарынын б1рталайына ортак кемшЫктер екен! белили Бул сияк- ты магнасыз, кунсыз елец жолдарын Аскар 1932 жилы жазранымен, кешн coFaii ез1 сын кез1мен карамаган. Женделместен сол калпында 1938,1941, 1946 — жылдар- .1дагы -шырармалар жинарында кайта бастырып шьтар- ран 0ткендег1 ез шьтармасын сын кез1мен карамау, оку- шы журтшылыктын талабын ескермеу, акынды мундай- лык творчестволык жауапсыздыкка экел1п урындырып отыр. Аскар «KapanFu тунде» атты uiaFbiH, сюжетт1 поэма- сын 1934 жылы Вена уакирасынан алып жазган. Вена ке- шес1нде улкен атыс болып жатады. Марсель дейт1н жу- мысшы кердей карангы тар уйде эйел1мен коштасып, нан сурап зарлаган баласын уатып: «Карангы уйде карагым, KYKipeneMi3 кашангы? Кара yuripfli бузуга Жаса\\та жасак жасанды. Жаймашы, жаным, алакан. Жауга аттансын жан атан. Аткалы тур алтын тан»2,— | блендер жинагы, 1936, 37-6., 1941 ж.. 28-6.. 1946 ж.,‘ 101-6. 2 блендер жинагы, 37-бет. 252

деп кешедеп майдана кетедь Кешедеп атыс кушешп. терезеге ок m in. карацры уйге жарык-журк сэулесш ту- cipin кояды. Кешедеп Марсель араласкан курес дуние- ci бостандыкты тугызбакшы, капиталистер бермеген нанды жумысшы табы канды куреспен женш барып ал- мак, бакыт дуниенщ к1лт1 куресте деген кортынды жа- сайды. Поэма сюжет, композиция жагынан жинакты, акын айтайын деген ойын кейшкерлердщ Kypeci аркылы бсрмек болтан. Алайда, ез1'не таныс емес eMip объекпа болгандыктан акын шындыкты жалпылап, сырттай су- реттейдк образдардыц iuiKi дуниесш аша алмайды. Совет адамдарыныц ерлж бейнеа Аскардыц «Сталиндж маршрут» поэмасында жырланады. 1937 жы- лы nioiiiiin 18 Kyui Советтер Одагынын батыр ушкыш- тары — Чкалов, Байдуков, Беляков .yiueyi Москвадан ушып шыгып, солтустж Муз тен!з1н, сибирь полюс1н ба­ са кектей ушып Солтуст1к Америка жерше барып 6ipaK конды. Бул адам баласы тарихында бурын-соц бол- маган аскан каЬармандык уакига едг, осы конбастан ушу сапары дуние жузшдеп авиация енершщ дамуында тамаша. зор жаналык болса, ек1нш1 жагынан совет уш- кыштарыныц, совет самолеттер1н1ц куат-куш1н бук1л эл- емге танытты. Совет ел1 табигат элем1н1ц мылкау куш- тер1н женш шыккан енершщ салтанатын керсетн. Аскар поэмасыныц такырыптык, сюжетт1к непз1 со­ вет ушкыштарыныц осы улы ерл1г1. Акын болган уаки- ганы дол снпаттайды. Эуел! ушкыштардын Москвадан, совет жершен ушып еткен1н, онан кешн бултпен аралас­ кан муз тауларыныц баса кектей етш, Канада жерше жеткенш сц акырында, 62 сагатта Солтуст1к Амери- кага барып конганын бастан-аяк баяндайды. Бу- рын-соцды акын киялы элпештеген ерл1к, батырлык жырдыц кандайын болсын, дэл бугшп гылымныц ту- дырган керсметтерш камтып айта алмагыны 6opiMi3re мэл1м. Еши мше солтуст1к Муз Teni3i аркылы Амери- кага ушып бару уакигасыныц ез1 адам баласынъщ га- сырлар бойы киял еткен жыр, улы энпмелершщ ешбы piпен кем емес едь Акын осы шындыкты каншалыкты керкемдеп жырлай алды? Бул уакиганы. Совет Одагын- дагы кептеген акындар жырлады, эр акын бул жешнде езшщ творчестволык эд1сш танытты. Поэманы жазып шыгуда Аскардыц колданган кей- 6ip керкемдж эд1стер1 бар. Алдымен акын самолеттщ