Исмайлов Е. Сын мен шығарма

байланысты заман, дэу!р шындыры романный келеа томдарында кещнен жэне толык сипатталура тшс Мухтар — каламы теселген керкемсез ujedepi, кен кулашты суреткер. О# Абайдыц туып-ескен элеуметтж ортасына, тарихи дэу1рше байланысты eMip шындытын езгертш бурмаламай, орынсыз ажарлап дэрштемей шыншылдыкпен дэл, api ашыксуреттейдк Романда Kopi- нетш ел ewipi 6ip калыпта емес; жазушы шындыкты кайшылырымен, жылдын терт мезгш сиякты жазы-кы- сымен, кектем-куз1мен айкындап керсетедь Кед жазык сахарада малый барып, кеше конып кунш керген халык- тын тфшшгшде, рухани дуниесшде кат-кабат сырлар мол едк Елдщ сол кешт-конып мал баккан нрш ш гМ ц де у м т мен арманы, кызыры мен куанышы, ярни кектем! мен жазы болатын-ды. Халык ортасынан шыккан намыс- кер ж!г1т, енерпаз, сулукылыкты кыз, жастардыцсауык- шыл, сершк ем!рлер1 бар. TipujMiK тартысынан, жокшы- лык таукымет!нен халыктын сергек кецшн оятып, са- уыккой мсшрш, сез1мтал кулак курышын кандыратын шешендер ce3i, жыры, эсем эндер бар. Буран келгенде ел e«ceci 6ip кетершп, eMipiHin осы 6ip аз рана кектемшде 6ip мезгы жан лэззетш тапкысы келедк Патшалык, фео- далдык заманныц кыспарына тусш, кун сайын басы бсрж нокталана тусксн шарында кеп акыннын кимасындай aucaFan, сарынардай аймаларан кызыры да осылар бо- латын. Bipan кешпел1 елдщ т1ршшгщде ауыр азабы мен апаты мол едк Суррылт туманды куз, акырран акпаны мен кутырран кацтары бар едь Калыц енбекш! букара- иын вмiрi осы апат кушагына кеб1рек юрштар болатын. Жауын болмай шеп шыкпаса, елдщ кыруар -малы жутка ^шырайды. Мал рана емес, адам ашырып жуден- д1, азыи-тозады. Ецбеюш халык казактыц ез iuiiiiAeri бай, бектер1н1н, аксакалдарыпыц барымта, ру таласта- рынын омпарыпа айналып, адамы кыррынра, мал-мулш талан-таражра, апатка ушырап калып отырады. Патша уюметшщ жер-су, эюминлж билеу женшдег1 кысымы елге капдай ауыр тисе, казактыц ез iuiiiueri ру басы бан- ларыныц халыкка icTereH зорлык-зомбылырынан, взара бакка, атакка, коныска таласуынан туган барымта да одан кем сокпайтын. Сей тт, ел Tipmmiri, 6ip жарынан, жаз бейнел1 кызыкты болып отырса, екпши жарынан, акырран аязы, какаган ycKipiK бораны бар кыс бейнесш-

дей мазасыз, сергелден, кауыпты, апатты болып отыра­ ды. Абайдын балалык, жастьщ, JKirirriK шагы, мше, осындай дэу!рде, осындай кат-кабаты мол OMipfliH орта- сында етедь «Абай» романы — тарихи eMipiMi3AiH шындык айнасы болудьщ уст1не, казак тарихынан тьщ жол ашып, мол бш м беретш терен рылымдык мэн! зор, казак эдебиет1та- рихында бурын болмаган тамаша енбек. Есш казак Fyp- пынша ел1мд1 азалау, Бежейдщ ел1м1, азасы, асы жок- тауы, каралы кош осымен байланысты KepiHreH ecKi ырым-жырымдар, Кодардын аянышты ©aiMi, ол ел1мге деген каталдык пен меШрбандык сеэдмдер 6api де кез кергендей накты сипаттады. Жалгыз Кодар гана емес, Кунанбайдын ез кызы Кэм- шат та ecKi салт-гурып каталдыгынын курбандыгы бол­ тан. Кундес катыннын eMipi, елдщ Keuiin конуы, кыз узату, ас, той, кайын бару, Алшынбайдын тойы, жутка ушыратан елдщ xaai, шурайлы жерге ынта-пейьп, малды бауыр етшдей «spin мэпелеп кунелту сиякты тарихи шындыктар да романда сондайлык кен, шебер суреттеле- дь Бул жагынан да «Абай» романы — елдщ кеп заман- Fbi тарихи эдет-салтынын айнасы. XIX гасырдагы казак тарихыньщ белгйп 6ip кезещшц тамаша кед, жаркын айнасы болран «Абай» романында жазушыныд шабыты кандай салалы ойдын TOHiperiHe аударылран? вткен тарихтык тэжрибесшен, шындыгынан кандай туйшд! niKip тастайды? Сол замандары казактьщ саналы адамдарынын ка- быргасын кайыстырган, елдщ ез арасындары рушылдык тартыс, атка мшген би-бектершщ езара алтыбакан ала- уыздыгы казактын ел билеген азулы -шешендершщ, Абай, Шокан сиякты кеменгер адамдарынын талай за- ман бойы алысып, Kypecin жене алмаран, емдеп жаза ал- маран, журтымызга дерт болып жабыскан кеселд!ц 6ipi едп Кыркысып жауласу, 6ipiH-6ipi жарра HTepin, opFa жырып, елд1к б!рлiriHe, ынтымарына расырлар бойы жа­ ра салып келгендер де сол ру басы аксакалдар болатын. Bip жары Кунанбай бастаран, екшнп жары Бежей, Бай- сал, Каратайлар бастаран узак жылры жаулыктьщ акыры неге, не куйге, кандай сергелденге душар eTin отыр? Айналып-ушршп келгенде халыктын шаруасы куйзел!п, б|рлж-берекеа KeTin, дуан басы, улыктардын, эч!мдер- Д'Н уездж майорлардын таусылмас жем! болып куннен- 307

кун жаншылып тапталып бара жатканыи KepeciH. Жазу- шылар арасындагы ауыр дерттж езепн жулып алып жал- каяк, ipiHiH сы ры п сыртка шырарады. Осыдан жеркешп шошып, калдыгы болса дененнен сылып таста дейд1 ав­ тор. Осыларды окып керш, сол ауыр дерттщ салкыны ез дененнен де арылып болмагандай катты кынжыласыц. Сондыктан да Абайдын ен терец марналы елен-жырлары казактын ру басыларынын «алтыбакан алауыздырына» карсы куресуге ариалды. Абай, Абайдан кейшп казак- тын эйгш акын-жазушылары да eniMi3AiH бойындакы осы ауыр дертп жазура, казак халкыныц улттык оянуын дамытура барлык куш кайратын сарп етть Сонын сар- кыншары тусш бодп, Typin езгертш, бурьиты тумак орнына жаца малакай Kiiin, 6ip кезде казак кызметкер- лерШн арасында, казак жазушыларынын арасында «жжиплдж», «топшылдык», «вз1м1шлдж», «жерлестж» туршде керпш. Жазушы «Абай» романында ру тарты- сынын, ру басы феодалдардыц канау. талауынан, езара кьгркысуынан турам ауыр дерт, айыкпас кеселдт барлык сырларын ашып керсетудщ нег1зжде, сол зорлык-зулым- дык, сол алауыздык атаулыга карсы курескен Абайдыц бейиеа аркылы енбекш! халыктыц T ipium r'm жаксарту, 6ipjiiK пен эдшеттщ устемд1г1 деген зор nixipfli усынады. Осы абыройлы i3rmiKTi icKe асыру жолына ecKi феодал- дык зан тэртш пен адьпегпк халык максатын жактаган жаналык арасында тартыс туады. Тартыстын туйш се- мьядан — оке мен бала арасынан басталады. Кунанбай мен Абай Романда neri3ri кешпкерлер дс, еюшш катардары адамдар да аз емес, 6ipaK кай-кайсысы болсын езжш даралык сипатымен берипген. 0p6ip адамнын езже тон ici, мждеД, Mine3i. ойы, epici бар. Романный кешпкерлер1 тарихи адамдар1бола турса да, жазушы сол адамдарды дол болтан калпында, жеке ем1рбаян- ретжде Keujipin шыкпайды. Тарихн факт непз'жде суреткерлж шындыкка боленген типтж обзор жасайды. Жазушы тарнхтагы фактылардьш, уакмгалардык кулы емес, ол соны жазу- шылык енер елегшсн етш зт, кенейтедь . Денн Дидро айтады: «Eki турл1 шындык бар, oipi — тарихи шындык, екшшю — адамгершшк шындык. Тарих 308

б1рнеше адамнын тулрасы туралы дерек берсе, ал жазу- шы тарихи адамдардын жалпы адамгершшк тулрасын бередЬ. Емкий сезбен айтканда, жазушы тарихи уаки- Faiibin, тарихи адамдардын eMip жетепне epin кетпейш, езЫн нысаналы ойына лайыкты факт1лерд1 суреткер.йк киялдыц казанында корытып, дэмд1 eTin алады. «Абай» романындагы барлык кешпкерлерден ш октыры бшк, жотасы жогары кершетш Кунанбай мен Абай. Баска кешпкерлер осы ем тулганын TOHiperiHe топта- лып, шогырланып, 6ipne iciH, (Ярде тусш, (Ярде мшезш керсетш отырады. Сырт xepiHici де, ел арасыныц тар- тысындары акыл-айласы да таразыга салганда олкы сокпайтын адамнын 6ipi— Бежей. Ол Кунанбайга карсы 6ip рулы елдщ тартысына жел беруий мыкты ру басы. Сабырлы, болран icTiH байыбына жетумен тынбай, арты немен тынар екен деп, уласкан даулы icTiH, езше карсы адамныц ой тукшрпйн койын-конышын бакылап, тереш- рек теалш TiHTe (Ялетш сы нш ы лды ры да бар адам. Ку­ лик, сумдырын куралрып жумсайтын каталдырымен 6ip- ге, онда сез1мталдык адамгершшк касиет те бар. Ку­ нанбай кесмлескен жауы болып, онымен устасып жур- ген кезжде ол жас Абайдын сэлемш жаксы ыкыласпен карсы алады. «Кезщнен жаксы жанар керд1м рой, ш ы - рарым!.. Ершгшщ жуг1 сенде калар, балам! Жолын бол- сын!»,— дсп кол жайып бата беред1 (120— 121 беттер). Ол Кунанбаймен татулыкка кел1п отырранда, таза жу- рег1мен ег1лгендей, карт шеше Зерен1н алдында зор ыкылас б!лд1ред1. Bipax жазушы Бежейд! осы 1згшк м1нез1мен рана калдырмайды, онын ел арасы жанжалын коздырушы пэле басынын 6ipi екен1н ашып керсетедк Бежей ез колымен ктемеее де, мнэЫз жас нэресте Кэм- шаттын ел1м1 женшде оны катты айыптайды. Романда Бежей Кэмшатты ез!нен туран кыздай куте алмайды, ка­ тал катыныньщ жас нэрестеге керсеткен азабына тиым салмады, оран ырык 6epin ж1бередк Олай болса, Бежей 6ip кырымен сезштал болып KepiHce, eKiHiui 6ip кырымен мнэлк ку, сум, жанжал басы болып кер1нед1. Романда букпа акылды, жалтак мшездй 6ipaK 1шшде- ri сырын ашык айтатын, ру максатын , ез максатын жорары коятын Суй1нд1к, б1рбет, онай бурыла коймай- тын, ел арасынын ьжыр дауынан кажымайтын табанды Байсал, сырт журсе де кейде тура аралык акыл айтатын, кейде тартыстын 6ip жарына Kipin кет1п, акыл мен

айланы б1рдей устайтын жырынды ойлы Каратай, ашулы, кайратты, inline букпе сыр сактамайтын TiK мшезд1 Бай­ далы, тары баскаларыныц сын-сипаты, Mine3i ерекше да- раланып бер^ледь Муныц барлыры да ру басы феодал- дар. Кай-кайсы болсым ру атынан дау, жанжал >тудыра ж ур т, езМ д таптык максатын умытпайды. Б!ркелш жа- гымсыз бейнеде суреттелетш Майбасар, Камысбай, Жу- магул, Тэкежан, Жумабай.Жакыптар зорлыкшыл, катал Кунанбай образынын жан-жагы, тарам-тарам бутакта- ры сиякты. Ал Абайдьщ бейнесш толыктырып, ecipin отыратын 6ip келк1 жагымды мшезд1 адамдардан акылды, сэуегей, MefipiMfli эже Зере, камкор сез!мд1 ана ¥лжан, акылды, шешен устаздар Шеже мен Сабырбай акындар, адал ак- кешл, акжаркын мшезд! дос Ербол, таза кешлдк мей- р|мд|, сезшд! жэне 6ip туыскан Кудайбердк сулу, суй- KiMfli кыз Торжан бар. Романда аз да болсын ез сипатымен дара кершетш сол заманнын феодал бш, eKi елдщ арасы алыстап, киюы кашкан даура, кнсыны кеткен icxe донекер болуга тырысатын Алшынбай бар. Жазушы Алшынбайды аз керсеткен. Оньщ iciHiH 6opiH куптай бермейдк ел-ел бо- лып тартысып жатканда ез кемейш, оз ece6iH ойлайтын паракор, жемкор би екен1н де елестетедк Кейде Алшын­ бай ел, ру арасынын езара кыркысуына карсы шырады. B ip i мен 6 ipi ашык жаулыкка кеткен Бежей мен Кунан- байды татуластырады. Ол кейде Кунанбайды да ырысты- рып тастайды. Бул Kepiiiieri автор темендегше суреттей- дк «Bipiu-6ipine cepiKcin,— дейдь Алшынбай Кунанбай мен MaiibipFa,— ынтымакты болсан, ел билейсш. Ынты- максыз болсац, нещп билейсщ? 0з бэлен е з т е жстш, журт та калар, жумыс та калар» (45). «Алысар болсан, аянбассын,— дейд1 Алшынбай Кунанбайра акыл сей- лей,— алыскан сон ел де аянбас... Тегшде, оз басымен байланыскан сездш epiuireni курысын». Дсмек, Алшын- байдын араласып отырран ел арасынын анау-мынау усак дау-жанжалы емес, бул кездег1 казак елппн iuiKi, сырткы элеумегпк тардырына байланысты келел1 мэселе. Кешпкерлерд! жарымды, жагымсыз деп ею топка 6ip- беткей бел in тастап, 6ip жарын бастан-аяк акымак, акылсыз erin, екшнн жарын бастан-аяк улгш , енегел1 eTin керсету сиякты, сондай-ак, эр топтын еюлдерже ту- 310

n гелдей 6ip улпде niiuiaren тумак кинзу тэр1зд1 дерек! эдш бул романда жок, эр адам ез бойына конымды Mi- нез-эрекеттер!мен дараланады. Кунанбайды алайык. Бул — катал мшезд! aFa султан; карсы адамдарына, душпанына мейр1маз; мукатам, кек аламын деген жагын орайын KeaTipin, кушпен де, сезбен де ырыстырып отырады. Ол ел билеуде айлалы, emi, ру тартысы кушейш, халыктьщ ынтымак б!рл1г1 элареген жардайда да шебер, айлалы уюммен KenTi ез теюрегше yfiipiflflipin алады. Кунанбай сезге шешен, карсы адамы- нан утылмайды, шолак ойламайды, алысты болжап, бо- лып жаткан уакиганын немен тынатынын шамалап оты­ рады. Кунанбайдын айлалы ойларынык туктр-туктрш - де баскаларга сезйшейтш коймалар, кембелер жатады. Кунанбай бала, жар, жакын адамдардьщ мшездерш же- те сынап бш п отыратын сыншы, кереген де. Эр адамга карай эртурл1 мiнез керсе'тедь Акылды, етшр сез!МД1, талапты жас Абай катал, сыншы Кунанбайды ерте та- нып ecTi деген корытындыны. окушы e3i жасайды. Жа- зушы Кунанбайдьщ каталдыгын Кодарды елт!ру уаки- FacbiMen дэлелдейдг Кунанбай Токманбет урысында ез!мен бата кылыскан Бежейге дейш уррызады, аз рулы бекеши1лердщ жерш колма-кол тартып алады. Автор1 Кунанбайдыц осындай ка'тал озбыр кылыктарын Абай- дын штей наразы болуы аркылы да, акылды ана Зере- шн сыны аркылы да эшкерелеп бередг Жазушы Кунанбайдын мыктылык, каттылык сипаты- мен 6ipre тапкырлык касиетш де керсету yiiiiH, OFaH карсы топта журген Каратай, Байдалынын сынын келт1- редк Каратай, Байдалынын eKeyi де eni рулы елд! баста- ран 6ip6eT дэукес адамдар. Каратай сезге е т ш сыншыл келетш болса, Байдалы — iuiKi сырды бугш сактамай- тын, неш болсын бетке ашып айтатын батыл, турашыл адам. Кунанбайдын дау ретшдеп сэлемш жетшзт отыр- ран жас Абайга Байдалы зьч тастарандай кеп сездер айтады, Абайдын экеш Кунанбайды мшейдн сынайды, сонымен 6ipre Кунанбайды мактайды да. Байдалы Ку­ нанбай турасындары Каратайдын сезш келт1редг «Осы езМ з кергендей мырза им?» легенде... Каратай жауап 6epin, «Мырза — Кунанбай» — дедн TaFbi 61раздан сон ол жиын «Шешен кш?» — дедн Тары Каратай жауап 6epin, «Шешен — Кунанбай» — дедн Еш бел асты. Аздан сон жэне 6ip оралып кеп «Жаксы к]м?» десть Элп Каратай 311

жэне жауап 6epin, «Жаксы — Кунанбай» — дедк Сол кезде Байсал басын жердей жулып алып, «Уай, Кекше, сен не оттап отырсын езш? ...Мырза Кунанбай екен, ше- шен Кунанбай екен, жаксы Кунанбай екен! Ендеше не кекш алысып журм1з онымен?!. » — дедн CoFaH Каратай пае жауап 6epin: «Уэй тэшр-ай, мен Кунанбайдын взге жагынан MiH тауып алысып журмш бе? Жалгыз-ак «не кылайыны» жок кой, сондыктан кетш журген жок па?» — дед| («Абай», 170 бет). Осыдан Кунанбай бейнесшш 6ip- алуан кыры айкын елестейдк жазушы Кунанбайды диалектикалык туррыдан суреттеумен о'нын суйсшерлш, куй1нерл1к мшездерш б1рдей ашып бередь Жазушы ка- зактын аса марналы «не кылайыны жок кой» деген свз т1ркестер1 аркылы Кунанбайдын мейр1мс1зд1пн, KemipiMi, ракымы жок, араз адамдарына унем! катал адам екенш тамаша шебер кврсет1п отыр. Байдалы, Каратай свздер1 соншалык эд1л де, соншалык магналы да. Каратай да, Байдалы да «Кунанбай жауыз, катал, ит, онбаган» деген байбалам бейшл сезд1 айтпайды, олар Кунанбайдын мЬ нез1не, акылына орайлы втк1р, утымды сездерд1 тауып айтады. Абай жогарылагы Бай-лаяы, Каратай сынын булжыт- пай экес1 Кунанбайга жетк1згенде, Кунанбай да бул сыннык салмакты, з1лд1 екен1н жэне бул енд1 жалгыз Байдалы, Каратай сыны Fana емес, ез баласы Абайдын да сыны екенш эбден угады. Сондыктан бул сынды жауапсыз тастауды акылды бала алдында вз!не м1н керш былай дейд1: «0з топшылауым бойынша, адамнын кай м1нез1, касиет1 болса, сол мшезп MiHi де болады... Жак- сылык KiciHiH айнымас табандылырында деп бшемш. Сонын туб1нен Min шыгатын кез де болатын шыгар,— деп, ундемей тунер1п отырып калды» (179 бет). Бул свз- дерле улкен магна жатыр. Кунанбай вз м1незш амалсыз сынайды, 6ip беттш к вз1мн1н жаксы касиет1м болса, сол жаксы касиет1мн1н ез1нен жамандык туып отыруы да мумкш дейдк Эрб1р жаксы дегенн1н езшде де 6ip мш жататынын, эрбф мшд1 нэрсенш вз1нде де 6ip жаксы- лыктын жарык нуры бар екен1н ангартады. Адам мше- з1нде 6ipine-6ipi кайшы кел1п отыратын талас, тартыс сип пт жатканын анрартады. Кунанбай елд1н. вз1мен за- мандас адамдарынын кас-кабарынык калай кимылдаи- тынын терен сезшш байкай б1лед1. Мухтардын адам мшездерш осылайша сипаттауында 312

турльтурл! шебер суреттеу эдктер! бар. Кунанбайдын алгыр, корыкпайтын 6ip6er етк1р екендшш Майырмен айкаскан жершде шебер керсетедк Онда жалтак. корга- лактау деген жок. Еркшдж, эм1р иесшк, такаббарлык MiHe3i ерекше айкын. Сейтш, Кунанбай — феодалдык зан тэрлбш icKe асыруда ез дэу1рМк, вз табынын максатын эбден угынган эм1р Heci ел билеуип эк1м ретшде жан- жакты бейнеленедк Эралуан мшез, эрекет1мен ерекше суреттелген феодалдык зорлык тэртшпен ел баскарган Кунанбай api айлалы, api кайратты болмаска лажы жок. Кунанбай ез заманында жалпы елдщ келешеп деген максатты алдына зор арман (идеал) е т т коймаган, 61- рак онык acea 6ip дуан, калса тобыкты, найман, керей, кекше атты 1ргел1 рулы елдердщ ез арасындапл алалы- рына, рушылдык кылыктарына катал эюмшшк ук1м1мен тиым саламын, елд1 6ip язгшмен, 6ip эм1р1ммен ез уысымда, ез шырмауымда устаймын деген эрекеттержщ тарихи кажет жактары жок па екен деген ойга келесщ. Феодалдык тэртшпен ел билеген адамдардын кандай ка- талдык жасаганын жаксы б1лем1з, ездер1не багынба- ран, эхпршен, уысынан шыгуга ынгайланган ipi феодал, бектердщ талайы ен аягы жакын туысына, балаоына дей1н талкан е т т елт1р1п, кырып-жойып ж1бер1п отыр- ран. 0з бил1г1н, ез OMipiH сактау уш!н адам баласы жаны турипгерлш зулымдык icTereH. М1не сол каталдык эре- кеттерд1н арты не болды, немен тынды десек, сол елдерде халыктын оянуы, мемлекетт1к б!рл1г1 белгш дэу1рде iare- pi дамып, ныгая тустк Европанын,- орыстын, тарнхн ро- манын жазушылар тарихтагы катал ук1м neci улы адамдар туралы сынын, м1н1н, кезкарасын осылай туй1н- деп, корытады. Олай болса XIX гасырдагы 6ip жагынан орыс ук1мет1 мен кел1с1мге кел1п, балаларын орысша окытып, ел 1шше меш1т, мед1ресе салдырып, елдщ 1шк1 ру, алалырына карсы катал эм1р neci куш1мен катты курес ашкан Кунанбайра, Ш ы нры с тереге, Балгожа биге тек жагымсыз, б1рак жагынан Fana бага 6epyiMi3 жеткь л1кс1з болар едь Рас жазушы Кунанбайдын сол жагым- ды жапяндагы бет алысын ашпайды. ете кемесю калды- рады. Солай болса да жазушы романда Кунанбайдьс мыкты эм1р Heci ет1п керсету аркылы б!зд1н алдымызга, тарихшылардын алдына кен ойланып шешуд1 керек кы- латын улкен мэселен1 кояды. Элбетте мунан мен Кунан- байды жагымды кей1пкер депм келмейд1. Ол жагымсыз 313

кейшкер. Мунда Кунанбай образынын кайшылыкты жа- ры сез болып отыр. Бул образга жеке уакигалар турры- сынан рана 6aFa бермей, жалпы тарихи дэ^чрдщ дамуы туррысынан карап бага беретш болсак, Кунанбай бей- несшде ашып зерттей тусетш сырлар толып жатыр. Жазушы романда Абайдын eiuipiHe, Mine3iHe, ic-эре- KeTiHe кеб1рек назар аударады. Шырармада Абай теш- репнде Heri3ri eni жардай недэу1р айкын суреттелген: 6ipi — жас Абайдын алран тэрбиеа мен уйрснген мекте- 6i, екш ипа— Абайдын оянган акындык сез!мк Абайдын тэрбие керген уясы, бш м , енеге, енер алран мектеб1— ез yfli (эке, шеше, аж е),ез ауылы, ез елк Абай алдымен экеа Кунанбайдыц алтыр шешенд1гшен, сын- шылдырынан уйренедк Каталдырынан, мейр1мс1зд1гшен шошынады, жиренедк Карт эж еа Зере Абайдын жаксы адамгершшкмшез- бен тэрбиеленуше, MefipiMfli, кайрымды, эд1летцйл болып ecyine улкен эсер етедь Карт эже 631 керген, e3i ест1ген 1згЫк жайлы энпмелерди ацыздарды, мысалдарды Абайдын кешлше уйытып куйып отырады. Бул жагдай- ды жазушы былайша баяндайды: «Эжес1 эуелде кеп-кеп ертегшер айткан. «Ед1л — Жайык», «Жупар корыры», «Куламерген» — 6api де айтылды... Бертш келе... эжес1- нен тары 6ip энпмелер тапты. Ол — осы ел 11шнде Зере- 1пн жасыиан 6epi Kepreni, ecTireni жайындагы энпмелер. Ел мен елдщ шабысы, таласы жайында б1рталай куйлер айтты... «Карашор шапкам» сиякты жортуылда айтады» (54-бет). Зере Кодарды елпру сиякты жан турипгерлш катал- дыктарды, эд1летаздштерд1 каргап-с1леп айыптап, Абай- ды эрдайым ондай Tepic, жагымсыз эрекеттерден безд1- pin, шошындырады. Ол Абайдын кезшше Куианбанды: «Аямайды, аямайды ол!.. Осы карашырыма 9i<eciHin осы ит Mine3in бере керме!» — деп карранды (48-бет). Абайдын тэрбие, улг1, енеге алган eKinuii 6ip мекте- 6 i — елдш тарнхын, шеж1ресш, даналырын, салт-эдетш бойына мол сактаган, халыктын еткеш мен 6yriHriciH, болашапл мен келешегш кеп ойлап, кеп айтатын Сабыр- бай, Шеже, Байкекше сиякты сыншы шешен акындар болады. Жазушы бул KepinicTi де шынайы мусшдейдк «Ерте- Hine ¥лжан Байкекшеш ж1бермед1. — Бул Абайдын плегк Абай бурын тэл1м, улг! кггап- 314

та, бшм, енер медреседе рана деп тусшетш. Оран дастан iue6epi Низами, Науаи, Фзулиде, мук н э з т Шайх — Сагди, Хожа — Хафизде, батыр жыры Фердаусиде Kepi- нетш. Казакта нелер «Баян — Керпеш», талай «Ацба- ла — Боздактар» барын анык (Нлмеуш ед1. «Шеженщ баганагы мыскылшыл, ойнакы, ашы кул- Kici Абайдыц каз!р квз алдында. Жанарыдай Майбасар- ды жайратып салганына Абай e3i де шжен катты риза болатын. «Шежеге уксадым-ау!.. Шындап уксай алар ма екем?! — деп, iuikeH кызгана кумарткан жайы бар-ды». Абай езщщ экесше карсы адамдар Бежей, Суйшдк, Байдалы, Кулыншак, Базаралы мшездершен де, ез анасы Улжаннан да, агасы Кудайберд1ден де, замандасы Жи- реншеден де perri жершде внеге алып, ен экыры жорра Жумабайдык кутпеген жерден муны кайран калдырып айткан казактыц жулдыз санауынан есвпшшк енерш де уйренедк Енд! ел адамыныц Ke6iHiH колы жетпеген Ki- тап 61лiMi Абайды ез ортасынан ерекшелещйре бередь Бграк Абай кггап бш мш эл1 мецгерш жетпеген. Абай­ дыц бойына, жан дуниесше cinin, ерекше i3ri мшез-ку- лык 6epin отырран казактыц ез TipiukiriHfleri i3ri дэс- тур, касиеттер. Абайдыц Абай болуына_ Heri3ri уя, алтын беек — казактыц езшщ халыцтык мэдёниет1, iari улттык дэстурлерц адамгершшк касиеттер! екендш осы роман- да айкын сипатталган. Расында кандай эулие адам бол- сын каншалык жер тубш аралап, жиЬан к езт кайтса да 63iHin ескен уясынан жаксы тэрбие алмаса, ол тарих, 6Mip майданында жаксы адам болып KepiHe алмайды. Жаксы м!нез-кулык, адамра жаратылысында ананын сут!мен бойга сщш таралса керек. Муктар Абайдыц ем!рбаяны женшдеп ецбектер!нде ете дурыс 6ip рылми кариданы айтып дэлелдеп жур. Ол Абайды Абай еткен мэдениеттщ уш булагы бар деуп 6ipi — казактыц халык мэдениеть eKkinici — шырыстыц мэдениет1,. yuiiHuiici — орыстыц, Европаныц мэдениетк Сол кариданы нысанага устай отырып жазган романын- да жазушы мэдениетт!ц 6ipiHuii буларыныц кез!н эбден ашып, сол булактан Абайдыц MeflipiH кандыра сусын- дандыра бкген; сол булакты соншалык кунарлы, кен сабалы етш керсете де Шлген. Ал Абай мецгерген, Абай- Fa мектеп болтай екшпп булактын шет жагасы рана ке-

ршген, ал ушшип булактык басына Абай енд1 рана келш сусындай бастаран. Абайдыц акындыры кандайлык дэрежеде? Романда Абай акын сиякты керше ме? Абайдын бойындагы, жал- пы тарихымыздагы Heri3ri касиел онын акындыры рой. Сол касиет романда калай керсетшген? Б1ркатар эде- биетнллер, жазушылар: «Абай» романында Tiirri «Абай» пьесесшде де акын Абайдын бейнеа кержбеген, Абай кебшесе ел атасы, ел камкоры, элеуметтш курестш ада- мы болып суреттелт келед1— деген пЫрлерд1 баспа бетжде болмаса да, immapa айтып жур. Бул пшрлер каншалыкты дурыс, каншалыкты Tepic — енд1 осыларра жауап берешк. Романда Абайдын акындык ерекшелжтер1 эралуан жолмен орынды, дурыс сипатталып отырады. Абайдын акындык 6earici, акындык касиел, эртурл1 окига, эр- турл1 ой, жан толкындарынын кезешне байланысты жарк елп кершедк Абай «сушкл» эжеспйн кулагына еленмен дура окып yiuKipefli, езМн замандастары басынан асы- рып сез айтып, канку сезбен камалаган кезде, 1штей катты намыска, жалынды акындык шабытка бой урып, суырып салып та елец, такпак айтып ж!бередк (Майба- сарды сыкактауы, Кулыншакпен егес услнде, 125— 149 беттерде). Абай эн-куйге, сэн-салтанатка да бер1ле бой урады. Ол кейде нэзж кеншмен сырласып домбыра тар- тады, шыркап эн салады. Акыннын свздер1н, акындык шыгармаларды айрыкша ынтамен, сынмен, кумарлык- пен тынлап, керекл napin, дэн1н ала бшедк Кенеттен, туткиылдан сез тауып айту, шешендште, ойдын, еездщ жекпе-жек кагысында муд1рмей, басканы cypiHflipin ке­ ту шын акынга тон касиеттер рой. Бул касиеттер Абайда мол. Нагыз акындар эдшетпйл, адамзатшыл келедк Мо- мынды, сорлы адамдарды, жазыксыз жандарды аярыш недель lari жандардын керген корлыгы, eMipaeri эдшет- с1здш шын сез1мтал акынды отка, суга салып. жан емь pin алан-тулей етед1, не турл1 ауыр куйге туаредь Акын адам баласынын бакытсызлыры уш1н кайгырады, жы- лайды, eri.ie.ii, кушренедь бйткеш онын жан ce3iMi нэ- з1к. ол шыдамайды. ол кен1лшек келедь Абайда осындай акындыкка тон мшездердш б1ркатары кер1нед1. _ Кодарды ,елт1ру сумдыгын кез1мен кергеннен кейшп Абайдын eri.nin жылауы кандайлык терец сырлы, кан- 316

дайлык жан азабы десешзип. Жазушы бул арада ce3iMi нэзж, перГштедей аккешл, сумдык пэлеге бойы уйренбе- ген жас Абайды жан-жуйеамен е п л т т акынша азап тарткызып отыр, акынша жылатып отыр. «Абайдын iuii муздап, журек каны, жан тамыры д1р-д1р кагып калты- рап уржкендей... Кеп жылдан 6epi Абай жылаган емес едк Токтай алмай егш п жылады... Ем кулагын бтрген- дей боп дынылдап соккан екшн жел1 Абайдын. кезжен аккан жастарды кат-кат тамшыдай кеде мен бетегеге ушырып Tycipin келедк.. Кездж жасында адамды барлык енеге бойымен езже карай кулата тарткан 6ip езгеше ыстык куш бар екен... Бунда корлыкпен елгендерге ба- рынша жан ашыран мешрбандык та, елт1ргендерге ыза мен каррыс та бар... 1штен тары да 6ip улкен, ауыр тол- кын буктелж, булыгып кеп, бала журегж жаныша ypFaH- да. ол бурынгысынан да катты, аса катты 6ip ексжпен солкылдап жылап ж1бердЬ> (44— 45 б. б.) Бул .сурет — эдждж пен эдитазджтщ катал шайкасынан толкыган акындык сез1мнщ абзал арпалысынын KepiHici. Абай ем1рде керген-сезгендерж баскалардан ерекше, ягни акынша сезж т, акынша кабылдап отырады. Мэсе- лен романнын 6ip жержде Кунанбай ел аксакалдары бас косып, суык, кескжмен терен ойланып сейлесж оты­ рады. Осы KepiHicTi де Абай акынша тусжж, сезедк «Адам niuiini эрдайым буган 6ip тамаша, езгеше кызык сурет тэрёзденетж. Qcipece эж1м1 мол улкендер пiшiнi 6ip кызык хикая тэр1здк Ол кей адамнын айгыз-айгыз ажы- мынан, салбыранкы уртынан, кыртыстанран мандайы- нан, немесе бояуы океан кездержен, эралуан сакал-мур- тынан езжше неше турл1 жанды-жансыз дуние сипатта- рын кергендей болатын. Кына баскан, сызаты кеп тас па. я селд1р TOFafl ма? Не кеде-кекпек пе? Кейде мал мен ан бей-'ieci ме? Бэрже де уксап кетж отыратын адам мусждер1 болады» (19 бетте). Майырмен айкасып отыр- ган Кунанбайдын жалтак ттлмашты аса 6ip тапкырлык- пен м1нездеп еткен сезд1 де Абай суктанып, акынша сезК Hin кабылдайды: «Ей т1лмаш!.. ж аузында отырран аккет торрай сиякты кылп-кылп еткетнд! койшы осы де- д1... Абайга да бул тенеу аса кызык керждк.. Онын кез алдында турымтай салып жургенде in аузында отыратын шакшак елестеп eai» (III бет). Осынын 6epi — Абайга бержген акындык мжез, акындык сипат, акындык сез1м 317

KepiHicrepi. Bipaii. булар— ацындыктыц сырткы сипат- тары. Ромапда Абайдыц акыпдыгы Тогжан eKeyi арасында- Fbi махаббатка байланысты жарк eTin кершедк Акын- дыктын жаны — сулулык, эсемдш KepiHic (табигат кер- Ki, ем1рд|к салтанаты, адам Kepiri), iurreH жалындаган нэзж сезшшц жалыны, махаббат куйлер1 болып отыра- ды. Романда жазушы Абай мен Торжан арасындары махаббат сез1мдерш эралуан романтикалы жардайга байланыстырып береди Жазгы жарык айлы тун, 6ip-6ipiHe ыитык болтан exi FaiubiKTbm арман— киялы, жуйрж Minin, сагымды да- ланы, катпар тауды кезген, ит Жуг1ртш, кус салып ац аулаган cepi ж!гггтерд1ц кешлд! де салтанатты кескш- flepi ек 6ip муЫндц сыршылдыкпен романтикалы бейне- де суреттелт отырады. Романныц мундай мезеттер! ул- кен жазушылык мэдениет енегесшде кескшделедн Торжанга ынтык болтан жас Абайдыц жазгы KeuiTeri киялы, арманы, iuiKi ce3iMi былай суреттелген: «Кегал сайда отырран бес-алты уйш ак ауылдьщ тунд1г1 Teric жабык. Ай астында ак уйлер де мызгып калрып тур... Суттей жарык айлы тун. Тац эл1 жок. BipaK, жок екенш б1лсе де, Абай элдекандай озгеше «тацды» сезедй Куй'ж те, yMiT те, куаныш та, азап та бар журек таны... Лыпыл каккан канаттай токтаусыз кубылып, тыныштык таба алмай лешреди.. Коз алдына Торжанныц аппак жумыр 6iaeri, жас баланьщ етшдей, ак торрындай мойыны! Тан осы да... 03i рой! ...Ак eTin аппак екен аткан тацдай! Шы- нымен бар жанымен кулай табынран сулура карап, бар сез1ммен унпз жырлап турран тэр1здк Торжанга арнал- F3H, ец алрашкы «ралшрым» деген жарына арналган жан жырынын туцрыш жолы осы едЬ (158 бет) Ж ас Абайдык алгашкы махаббат ce3iMi жарык айлы тунмен, жарык нурлы тацмен тшдесе, ундесе осындай жарыкка шыгады. Табигат элемшщ сулу KOpKin Абай- дын туцрыш, адал, юргшказ, таза махаббатына багын- дырады. Сулу кыздыц керм де Абайдыц жас, 6ipaK ыс- тык кызу махаббатына жарык та нурлы жол ашкандай. Абайдыц алрашкы акындыры да осы аткан тацдай жарык, нурлы махаббатпен 6ipre дуннеге келт ед1 дейди Терец магналы api романтикалы керкем. Абай акынды- FbinuH шын акикат iuiKl KepiHici, Mine, осындай. Сейтш, Абайдыц бейнесшде ацындык сипат, акындык тулга не- 318

дэу1р жаркын елестейдь Сонымен 6ipre махаббат жанды cepi Абайдын, нэзж ce3iMfli акын Абайдын сипаты мунан да бетер кушейе тускен! жен. Абай — тарихтаты кеменгер улы акын. Кеменгер улы акыннын жан сырлары анагурлым терен болады. Ол — улы жан neci адам. Ен улы жан neci адам улы акын болса, ол ем1рде еп дегенд! бьпмейдк н ет icTeciH бэрш б1рдей акыл таразысына салып елшеп жатпайды, ол ал- дымен сез1М дуниеане, hfhh куанышына, cyftiHiuiiHe, ку- flifiimiHe, кумарлыгына, ынтыктыгына кеб1рек-Т13гш бе­ реди Акынра кейде адам да, акыл да жетекий емес, тек капа жалынды алгыр ceaiM жетекнй болады. Абайдын бейнесшдеп акынга тэн жан жалыны «страсть» элде бол- сын канаттана тусш дейм!з, Буюл дуние эдебиетшщ ке- менгерлер1 ерекше мэн 6epin, шыгарманын, ем1рдщ жа- ны деп отыратын ерекше 6ip сипат — страсть. Bi3 оны жанныц жалыны деп алып отырмыз. Жаннын жалыны деген1м1з не? Бул женшде жазушы Бальзак мынаны ай- тады: «Жаннын жалыны» — (страсть) дегеткиз буюл адамдыктын iuiKi-сырткы тулгасы. Жаннын жалынынсыз тарих, дш, роман, керкеменер дегендер1м1з жасалмайды. Мен шындыкты болтан калпында жаннын жалынымен суреттеймш... Жаннын жалыны кейде тасып теплш, зиян да келпредЫ. Артыкша ыитык болып сую, артыкша кумарлык, ар- тыкша ерлж, артыкша сарандык, артыкша 1зг1л1к, ар­ тыкша акылдылык, артыкша топастьщ, артыкша шешен- д ж — 6api де акикат жан жалынынын касиетш кероетсе керек. Жан жалыны — дегешм1зд1 TaFbi да аныктай туссек — адамнын барлык iiiiKi сез1м, ой кабьлетшщ ерекше кумарлыкпён кулай 6epiAin, 6ipbiRFaft 6ip мак- сатка, 6ip эрекетке жумылуы деп угыну керек кой дей- мш. Бальзак тагы да 6ip сезшде «Жаннын жалыны — топталган кайраттын eKniHi, кажымас куш»2 дейдк ©лгенше саран адамдарда сарандыкка деген жаннын жалыны бар, махаббатка кулай бермген жандарда ма- хаббатка деген эКаннын жалыны бар, маскунемдерде аракка деген жаннын жалыны бар, батырда тасыган кайраттын, кажымас ерлжтщ жалыны болады. Эннл- 1 Творчество Бальзака, 201— 202-беттер. * Сонда, 209-бет. 310

д е — эн-куйге беГпм жаннын жалыны, акында поэзияра деген шалкыган шабыттын жалыны бар. Сондыктан жан­ нын жалыны адамды кейде бакыттын, мураттын аспа- ныиа шыркап кетередк кейде апатка ушыратады. Артыкша жаннын жалыны ocipece Абайга тэн ка- сиет болуы керек емес пе? Абайда акыл eauieyi басым журедь ©Mipfli, аягынын баскан 1зш акылыныц топшы- лауымен елшеп тшкенджтен, Абайдьщ басындагы кей- 6ip драмалык кайшылыктар кемесю калып отыратын сиякты. Айталык, Абай Д1лдэш суймейдк 1штей наразы, 6ipaK акылга салып экешн, ecKi салттын ыркына амал- сыз кенедк Абай Тогжанды шынымен суйед1, ол махаба- ты акикат, 6ipaK бул жерде Абай езппн махаббат же- шндеп жаныныц жалынына epiK бермейдк акылымен тусау салады, асау сез1мдк асау кумарлыкты акыл Ti3- пндейд1 де отырады. Осынын KepiciHHie Абай езшщ се- 3iM дуниесш т1зпндемей жас кауымнын, акындык, жас- тык ce3iMHiH тургысынан карап, ашык эрекетке неге кулай бершп кетпейд!? Тогжанды аламын деген сиякты eKi ел арасына, экеамен ез арасына соншалык ipi тар- тыстын толкынын неге экелт салмайды? Акын ap6ip эре- кеттщ, acipece жас акын жан жалынынын кызуына кат- ты берЫп кету1 мумкш емес пе? 0з заманына, ез floyi- pine наразы адамдардын бейнелер1 дуние эдебиетшде, XIX расырдагы орыс эдебиет1нде алдымен сез!мталдык, акылды сез1М билеген MiHe3i жарынан жаркын суреттел- ген сиякты. Романда од1летш1л Абайдын, адамзатшыл Абайдын, Mei'ipiMfli Абайдын сипаттары анагурлым терен, жаксы суреттелген. Ол — сол кездег1 aKeci бастаран ел билсунп адамдардын ic-apei<eTiH унатпайды, катты мшейдк осы жешнде эке мен екеуш т арасында кайшылыкты тартыс болып отырады. Акырында 24 жаска жеткен шарында Абай улы орыс мэдениетше бой ypFan акыл, бшмшнте- peiuUri мен утымды жол-жобасымен aKeci Кунанбайды женедь Эрине, адамгершыпк кез1мен Караганда, акыл­ ды Абай туган oKeni сыйлайды, б!рден ашык, тура кар- сы келе коймайды, 6ipaK кеп жылдар боны iuiTeri окта-текте ушкындап кершген наразылыры романнын акырында актарылып сыртка шырады, экеш муд1ртедк «Колында куралы бар жалрыз-жарымга Fana пайдасы тиет1н шыцыраудары су болганша, куралды, куралсыз- 320

Fa, K9pi, жаска тугел пайдасы тиетш жайдак су бол- ранды артык санаймын... Е н д т ел жылкы сиякты бо- лады. Аяз бен боранда, жауын-шашында топ не керсе, соны керуге шыдаган, жанын аямасан, кар тесенш, муз жастанран, етепн тесек, женш жастык кылган бакташы рана бола алады. Жан ашыры бар, жаксылык пайдасы бар Kici рана барады. Халык ушш Де. ез1м ушш де ду- HHeHiii ен асылы бшм-енер. Сол енер орыста, мен бар- лык т1рлжтен ала алмаран асылды содан алатын бол- сам, ондай жер жатым бола ма?» — дейд1 Абай экесше. Кунанбайдын тап осы ce3fli ecTin болраннан^ кейшп осалдык KyfiiH автор былай береди «Кунанбай тындап болды да KypciHin койды. Шарасыздык ажары бшшдй BipaK ун каткан жок- Сез осымен бккен еди Абай кош- тасты да. журш кеттЬ (355— 396 беттерде). BipaK Абай экеш кпен, езшщ кайратымен, келешек кауым толкы- нынын куплмен женген жок, акылдын, ойдын куиймен женш отыр. Кайратпен, эрекетпен куресетш Абай, акындыкпен, icnen, жанынын жалынымен кершетш Абай романынын II томында толык суреттелуге THic. Романныи керкемд1к ерекшелт туралы «Абай> романы жалрыз Муктардын, жалрыз казак эдебиетппн зор табысы рана емес, букш совет эдебие- тшде басты керкем шыгарма екешн жогарыда айттык- Роман Ka3ipri казактын керкем эдебиетш, прозасын бшк сатыра KeTepin отырран, халыктык тарихымызра, адеби тшм1зге улкен 6ip тулга болып отырран шагырма екеншде дау болмаска керек. Романнын муншалыкты жаксы болып шыруына не себеп, кандай жагдайлар бол­ ды? Жазушы керкем эдебиет1м1зге, баска жазушылары- мызга кандай улг1 керсегп? Бул ретте eKi турлк себепт! атай кетешк. BipiHiui — Муктар Абайдын емipiH, зама- нын, тешрегш кеп жылдар бойы зерттеп жаксы б \\л п \\, романды жазбастан кеп жылдар бурын Абайды рылми жарынан зерттеп бш п, менгерш алды. 031 жас куншен сол Абайдын ауылында туып, есть Абайдын eMipi. шы- рармасы жешндеп i3i суымаран тарихи уакигаларды ер- те 6ijiin туйдй Абай замандастарыныц сездерш жазыл жинады. Совет заманындагы Абайдын басылып шыккан енбектер!н тугел карап, 6acnaFa дайындап, Kipicne сез, Е. Ис 321

эм1рбаяндарын ез! жазып отырды, Абайдын орысша ау- дармаларын баскарды. Абай женшде кептеген баян- дама, макалалар жазды. Абай туралы архив деректерш зерттеп б1лдь Абайды, Абай заманын б1луд1ц 6ipiHuii саласы осылай басталып, жуйеге келт1р1лд1. Осыныннэ- тижесшде ол 1936 жылдан былай Абай жвн1нде керкем шыгарма жазуга Kipicri: эуел1 кыска энпмелер жаз­ ды, акырында 1940 жылы жазушы Соболевпен б1рлес1п «Абай» пьесасын жазды. Бул Абай жешндег! матерн- алды суреткерлж шабытпен танып б1луд1н екпшп са­ ласы ед1. Сонымен катар, Муктар Абай романын жазу- га дей1н прозада, улкен шебер жазушы екенш танытты. «Кортансыздын куш», «Караш-караш», «Шаткалан» сиякты б1рнеше к у п т повест1, энг1мелер жазган бола- тын. Осыдан кел1п, кейб1р жазушылар, кейде Муканнын 93i де айткандай, жазушылардын жаксы, узД1к касиет1 осы «Абай» романында жинакталуы табиги занды нэр- се. Сондыктан да «Абай» мунан бурынры жазылран по­ весть, романдардыц занды турде ecin, ержеткен бшк кыркасы болып табылады. Муктардыц реалиепк проза­ да улкен жазушы болуынык neri3iri 6ip ce6e6i, кайнар булагы орыстын енегел1 эдебиет1нде жатыр. Соны узак окып, ерк1н менгеру, ем1р ш ы н д ы р ы н керкемдеп сурет- теу, социалист^ реализм зд1с1н материалистж тургы- дан туйшдеу сиякты аса курдел1 игшктер «Абай» рома­ нын тудырды. Романныц Tifli, суреттеу aflici эрине ерекше шебер. Оны айрыкша талдап зерттейтш болсак кеп мэселёш камтуга болар едк Муктардыц бурынры эцг1мелер1 мен драмаларында орыс жазушыларыныц суреткерл1к мэ- дениет1 кандайлык айкын Kepinren болса, казактыц ба- йырры шешендш, тапкырлык, халыктын философиялык ой-п1к1рлер1 бул романда да унем1 туйдектелт келш отырады. Тоспалмен астарлап айтатын шешендерге тэн сездерд1 романдагы ap6ip кей1пкерд1и аузынан есту- ге болады. Кунанбайдыц «отырран мекеннен кешст» де- reiiin сспгенде Байсал келш «жерге тигенд1ктен шык- пайды, жетеге тнгенджтен шыгады жан ашуы мен тек жатайын дссем де суцг1леп туррызайын деген рой» — дейд1 (267 бет). Княлай айтылган дау, сын, б1рак катты жер-жеб1рге жетк1з1ле айтылып тур. Жазушы романда 3p6ip кешпкердт 0з1не тэн сурет, м1нез, диалог сездерд1 аса шебер жэне казактын сол

дэу1р!не лайыкты эдеби тш нормасында ете орынды колданады. Кай суреттёмеш, кай сипатты алсак та, жа- зушы казактын сол кездеп урымына, акыл-ой, эстетика- лык енер дэрежеане сай келетш керкемдеу накыштарын колданады. Ашулы, буркырап свйлеп отырган ызалы Байдалынын KecKiHiH, сонымен 6ipre, Кунанбайга кар- сы кептт катты ашынран наразылырын айкын суреттеу унйн жазушы мынадай жардайдары KepiHicTi щебер алып береди «Байдалы ... ал мына жерш алсын, 6ip бул емес, тары -папсын, тары алсын!— деп колын б!рак синий де ток'тап калды. Yftirni жым-жырт едй От эл1 маздап жанып жатыр. Улкен казанный астын кызыл жалын дамыл алмай жалап тур. Эуелде толтыра куйылран ip- KiT, каз1р 6ipep кайнап калган екен. Кемершен орта ту- cin, шымыр-шымыр кайнайды. Жана Байдалынын ашу­ лы сездершщ тусында, Абай квз1 казан бетже тусш едй Коюланып бара жаткан ыстык курттын ортасы кей кез- де кетрнпк атып сакылдап кайнайды. Кайнауы жеткен, ашу кызуы жеткен курттай 6ip жерде емес, казан эр тустан бурык-бурык етедй Ол дары осы елдеп эр жерден шан 6epin жаткан Кулыншак, Сушндж, Бежейлердж ашулары сиякты» (169 бет). Казактын еск1 шешен ру басыларынын зор ашулы бейнелерш сол казакы урымда жаркын елестету ушш кайнап жаткан куртты тенеу ет1п алады. Кандай етк1р сипат! «Абай» романынын ка- д1р-касиеп, казак эдебиет1 тарихындары мызрымас орны жайында азды-кепт1 топшылаулар айтылды. «К1рш1кс1з айна жок» дегендей, енд1 осы аса курдел1 керкем роман­ ный былай болса кайтер ед1 деген сиякты кейб1р усак- туйек олкылыктарына да назар аудару жен. 1. Абай дуниеш 6iaiM жолымен TyciHin б1луге ерте бер1лген жок па? Ол романнын езшде он уш жасынан бастап-ак баксылыкка, ушк1руге, д1ни эдет, менптке де карсы наразылык ниепмен кершеди Бул Абайдын сана-сез1м1н1н осу жолына конымды- акикат бола кояр ма екен? Кайта ол кезде джи урым, мед1ресе дегенге болмаса, жаратылыстан сырт рух бар деген жэйттерге есюнпл ата-ана шырмауындагы жастар сенпш болмады ма екен? Абай да эуелшде д1нн мед1реседе окып, д1нге, ескшкке сенпш ауылда ест! Foft. Ой токтайтын, орыстын енер-бшмжен мей1рлен1п жуткан заманында да Абай дшдарлыктан кол узген жок. Олай болса жас Абайды 323

салран жердей дшге наразы кылудыц e3i шындыкка каншалык уйлеспек!? 2. Манас пен К,аракан деген eni курдас ж тттер жас келшшектерш айырбастайды (227-бет). Эрине, муны Абай да, жазушы да макулдамайды. BipaK сонын eni казак турмысы унин жалпы шындык емес кой. Жалпы адамгершшк салтында да мунын достыктын азгын, айуандык KepiHici екеш даусыз. Осы жайды романга Kipri36ece де болар ед1 деп ойлаймыз. 3. Абай кайнына баргаида улкен той жасалады. Ку- йеу келумен байланысты елдщ ырым-жырымы ете кеп керсетжедк Тойдык салты, ею жастын куанышына ша- шылган bbiFbni сиякты эдет-гурыптык жайлар кен су- реттелген. Жазушы осыларды суреттей келш, Абайдын imni ойы, акылы тойга наразылык б1лд1ред1: «ААол ду- ние мен салтанат, некер мен куда, куйеу боп Keaicri. Мунда конак асы, куДм, романда ру аралык тартыс ба- сым болып, тап тартысы кемесю калган жок па? Bapi KiM ушш? Eni жастын багы, кызыры ymin дейдн Bi- рак eimi багып караса олар ушш емес. Сол улкен- дердщ ез ойларындагы сыбайластык, сыйластык дэсту- pi ymiH ... Абайдын. кенш 6ip Typai енжар, журеп элде- кандай решш, еюшш баскандай» (261-бет) дейд1 автор. Тойды ел билеунплер кандай максатка пайдаланса да, онын жастар кызырынын аясында жасалып жатканы анык. Бул астарды epiM жастардын 6ipflen ангара коюы да neFafi6ia норсе. Ал Абай Дмдэмен косылуга кенш, мойынусынып отыр. Той да солар ymiH жасалып жа- тыр. Ендеше Абайдын тап осы тойга риза болмай, казак салтын аттап eTin, наразылык 6iaflipyi шындыкка жа- наса кояр ма скен... 4. Бежейдш асы 6ip-aK кунде болып 6iTefli. Улкен ас- тар 6ipiieLue кунге созылмаушы ма eai? Каркаралы кыз- дарыныи. 6eTine опа, бояу жакканы дурыс па екен? Ше- же тым букарашыл болып Kepinreii жок па? «Ак жаулыкты келшшектер» (254), «Жиырма ауыл дэл 6ip уялас бершей ед1» (67) деген сейлем OFaui емес пе? Эрине, бул сыкылды усак-туйек кемшЫктер ромэн- нын керкемдш касиетже сшкандай нуксан келтфмейдь Буларды, бэлюм, жазушынын e3i де нактылан тусер деп ceneMi3. 324

«Абай» романымен байланысты кенб|'р мждеттер Казак эдебиел тарихында аса ipi керкем прозалык шыгарма болып отырран «Абай» романы — Отан соры сы дэу{ршде шыккан, елдГ жерди ардактап сую сез1м1м1зд1 биiк дэрежеге кетеретш, елджл, адамгершшкл, ар-на- мысты терен урындыратын курдел1 тума. «Абай» романы тек тарих кана емес, 6 yriH ri кауымды тэрбиелейтш, келешек куреске ж!герленд!ретш асыл мура. «Абай» ро­ маны одеби мэдениелм1зд1, TuiiMi3fli бшк 6ip белге кетердь Бул роман тарихымыздары улы Абайды курде- л1 тарихи уакигаларды дурыс TyciHin, дурыс бкпуге же- текил болады. Бэр1м1зге мэл!м, Сэбнт «Шоканды», Fa- бит «Акан cepiHi» жазды. Б1ркатар жазушылар Аманкел- fli туралы жазып жур. Мунын 6api еткен тарихымыздын жаркын да. суйсжерлш жарын кеншен суреттеп береди Керкем эдебиетте тарихтагы nporpecuii.n адамдарымыз- ды дурыс танып. дурыс бипуге, дурыс жазура «Абай» сиякты курдел1 шыгарма жол ашып бердн Мунын, 63i баска талапкерлерге пайдалы енеге екеш сезшз. Уакира, тартыс же.ша, эрекет б1рлеспг1 ocipece роман yuiin аса кажет. «Абай» романында уакира туйшдерй замана сипаты Абай eMipi аркылы ербиди Абай твшре- гшде туйдектелш келт жалгасып кетели Кейде уакира Кунанбай, Бежей тешрегшде, кейпе Абай теншегшде топталып отырады. BipaK романда барлык жардайда да устем. ж елш уакира акын eMipi аркылы ашылады. Эри­ не. тарихи романда 6ipbiHFafl уакира курылысын (сюжет- Ti) жасау киын, ейткеш тарихи адамнын ©Mipi жазушы- нын колын байлап тастайды. Бул женшде Европа, орыс жазушыларыныц мынадай тэжрибелж дэстур1 бар. Ро­ мантизм арымынын жазушылары — Байрон, Шиллер, Гюго — тарихи уакиганы рана емес, тарихи адамнын бейнесш де мулде езгертт, кубылтып алады, езш1н' ай- тайын деген философиялык ойына лайыкты Kecin-nimin, тарихты «колдан жасайды». Мундай шырармада тарихи шындыктын туздыгы, елее! рана журелл де, ал тарихи шындыктын фактылык Heri3i сакталмайды. Реалис ж а­ зушылар — А. Пушкин, В. Скотт, Л. Толстой — буран KepiciHiue тарихи улы адамдарды Heri3ri каЬарман eTin алады да, романдарында Heri3ri уакиранын юлтш буран, басты кешпкерлерш Оаска тешректен топтастырады.

(мэселен Ростовтын yiiimi, Безухов, Марий ханым сияк,- ты), Наполеон. Кутузов, тэты баскалары екшнн катар- даты адамдар репнде суреттеледй Бул стиль романды кызыкты етед1 де, тарихи уакиганы, шындыкты кысыл- ман еркш бейпелеуге мумшндж жасайды. Ал Бальзак Kefii6ip тарихи романдарына басты кешпкер етш улы адамдарды алмайды, котамнын орта буынындаты тари­ хи адамдарды алады да, сонын басына б!ркатар уакита­ ны тыннан косып кубылтады, улы адамдарды солардыц 1з1мен жургЫп отырады. Кыскасы, романдар унин уаки- ганын жинакты, кызыкты болуы 6ip !збен журш отыруы аса кажет. Социалиста реализм aflicin жете менгерген А. Тол­ стой, М. Эуезов, М. Шолоховтар тарихи дэу1рд1ц уаки- тасын кен келемде, сала-саласымсн сатылап дамытады. Мунда езекп драмалык тартыспеи катар кейшкерлердщ динамикалык даму жолы ашылып отырады. Бальзак e3iii эдебиеттеп Наполеонмын деген. Ол жазушылык енерд1н барлык куралын (керкем тмдц уакига жел1ан суреттемеш, суреткерлж фантазийны т. б.) непзп 6ip нысананын, максаттын, непзп 6ip каЬарманныц тешре- riне уйт-тегедй «Керкем енер OMipfli жену керек, таг- дырды кул кылу керек!» — дед1 ол. Б1здщ жазушылардын б1ркатары шытармаларын жаза бастатанда, нендей максаттын, нендей нысананын тешрепне барлык кушп yfiin Teryin ажыратпайды. Сол Бальзак онан 6epi, XX гасырдагы орыс жазушылары- нын Ke6i романнын Heri3ri — идеялык багытын фило- софнялык шыратыи, уакитанын смемш алдымен бслп- леп алады, сонаи кейш шытармапын .басынан-аягына дейш сол нысананын тешрепне барлык жазушылык куралды — кешпкерлерд1 тас туМн тып шотырлайды да отырады. Жубын жазбай жауга тигсн жасактай, олп шогыр yueMi жоталанады да отырады. Мэселен тари­ хи романдар кебшесе гылым мен надандыктын. акыл мен топастыктын, котам мен дара адамнын, махаббатпен кызганыштын тартыстары шытармага Heri3ri аркау бо- лып отырады. Апатоль Франстыц кене заман тарихынан алып жазтан «Тайс» романында хрсстьян днпнш безер- ,'iiri мен сулулыктын тартысын керсетедь Бабиттщ «Акан ce p icinae» дшшк топастыгы мен акындыктын тартысы ете орынды алынган. Бальзак эуел1 exi ауыз сезбен букьт романнын уакитасы мен пЫр нысанасын аныктап

алып, сосын жазура Kipicefli екен. Мэселен «Отец Горио» романыныц уакира жел1сш былай аныктап алган. «600 франкил1 Kipici бар данкты бай, 50000 нан Kipi- ci бар кыздарыныц бацыты ушш барлык мал мукамба- лынан ада болып, ит жемёде елген». «Саясат eMipim'n сахнасы» шырарманыц уакира желнц TinTi кыска: маи­ са пка жету ушш e3iHiH дызын, достарын, куйеуш курбан еткен министр адам». MiHe, муньщ бэр1нен туатын кортынды — жазушы шытарманы жалпак непзге, кец дуниенщ сарымына суцгш, калкып кетпей, непзп нысананы, непзп уакига- ны, максатты унем1 аныктап алып, сонын тешрегше бе- Шмдеп жазуы керек. «Абай» романы — тап осындай кер- кемд1к арнада жазылган кесек туынды. «Абай» романыныц тамаша шебер композициясы, сюжет курылысы, характерлердщ даралык сипатын ашу- дары, табират, eMip керМсш елестетудеп жазущынын суреткерл1гк оралымды да тапкыр, саналуан эсем бояу- лармен безенген керкем т1л байлыгы ез алдына жан- жакты зерттелуге тшс. Мен «Абай» романынын идеялык, керкемдш касиеттершщ жузден 6ipiH рана айта алдым жэне Муктар сиякты ерекше бгпмд! керкемсез шеберь .шн каламынан туран аса курдель роман туралы жан- жакты рылымдык туйшдерд1 жерше жетюзш айту 6ip рана KiciHiK колынан келе бермейдк Ондай зерттеуд1 байсалды турде icKe асыру алдагы куннщ мшдетше жа- тады. Ceirrin, «Абай» романы казак совет эдебиетшн жана flayipiH бастады, буюлодактык улкен эдебиетке кулаш сермеген керкемдш дамудын бшк белесше кетер- fli, бул аса кесек керкем тума буюл совет журтшылыгы- нын зор куанышы, зор табысы деген- тужырым жасау орынды. 1944

ХЛЛЫК, 6MIPIHIH, ЭНЦИКЛОПЕДИЯСЫ Керкемсездщ аскан шеберц данкты совет жазушы- сы Муктар Эуезовтын «Абай жолы» романы буки со­ вет эдебиетЫц орасан зор табысы ретшде халыктар мэ- дениетЫц бшк шынына кетершп отыр. Typi улттык, мазмуны социалистж мэдениет!м!здт коммунизмге аяк баскан дэу!рде гулденш кемелдеуМн тамаша 6ip ай- кын aflFaFU саналган бул романнык лениндж улы сый- лык алуы казак халкын, буюл совет елш зор куанышка белегеш белгш . Бул с о ц и ал и ст мэдениеттш жэне Ком- мунистер партиясыныц, лениндж улт саясатыныц тама­ ша салтанаты. «Абай жолы» романы социалиста реализм эдюмен жазылтан жэне казак халкыныц тарихи— когамдык eMipiHin жаркын айнасы болып жасалган сом тулгалы кесек шыгарма, муныц казак совет мэдениетшн калып- тасу, даму тарихында алатын орны мен манызы да *Ьрекше. Терт томдык «Абай жолы» романын Муктар Эуезов ширек гасыр жазып аяктады. Роман тарихтагы улы де- мократ-агартушы акын Абайра арналса да, жазушы Абайдын элеуметтж, творчестволык- кызметш жан-жак- ты суреттей отырып, казак халкынын жарты расырлык тарихи eMipiHiH бейнесш де эр тараптан жэне кеншен мусшдейдк Бул суреттелш отырган XIX расырдын екш- iui жартысы — казак когамынын экономикалык жэне рухани дуниесшде елеул1 бет бурыстар, жаца мен ескь HiH арасындагы кым-кигаш тартыстар белец алган, про- гресипл Россиянин мэдени ыкпалы алые казак ауылы

ортасына б1рте-б1рте канат жайып epicrefl бастаран,-ен- бекил халыктык феодалдык, отаршылык кысымра карсы ашынган таптык Kypeci eMip шгершеген сайын шиеленЬ се тускен дэу1р болатын. Анырырак айтканда, патриар- халды-феодалдык мешеулжтщ кушарында шырмалган екбекип казак халкы буюл Россияда басталган улы прогрестж жэнр азаттык козгалыстыц майданын.а б1рте- 6ipTP араласып, ез ортасынан шыккан Абай сиякты ке- мекгер басшыларынын эдьпет жолымен тарихи дамудык жана белеете кетершедк революциялык курес жолына бет бурады. Бул жол — XX расырдын басындары орыс- тын революцйяшыл жумысшы табы бастаран жол едь Эуелшде 50— 60 жылдарда ауылдагы феодалдык катал- дыкка, ру зралык, езара кыркысура наразылык ретшде басталган Абай тобынык курес! езжщ занды тарихи жо­ лымен 1905 жылы карсанындаты Семей каласында бол- ран жумысшылардын революцйяшыл куреамен жалга- сады. Муктар Эуезов казак когамынын шындырын алдын ала ойлап шшкен дайын схема тур1нде керсетпейд1, оны барлык imKi кат-кабат сырларымен, толып жаткан бу- ралак-булталак кайшылыктарымен комактап нарыз шы- на,йы суреткерл1к кергенджпен бейнелейд1. Абайдын эл- еуметт1к eMipre араласкан заманы — ecKi феодалдык ка- лып-тэрт1пт1н Herisi б1рте-б1рте каусап, онын орнына отаршылык, капиталист1к зан-тэрт1п юре бастаран кез ед1. Ecxi феодалдык заманнын мыкты, кесек тулеасы Кунанбай тарих сахнасынан ырыстырылса да, орнын ж а­ на кунанбайшылар — Тэкежан, Оразбай, Эз1мбайлар басады. Е сю лж тт ipiK-uiipirme де, капиталистж зан-тэр- TinTin сойканйарына да карсы куресуиллер Абай жэне онын жолын куптаушы 06iui. Мавауия, Дэркенбай, Ба- заралы, Михайлов, Павлов, Дэрмен, Кэютай, Мукамет- жан сиякты калын букарамен тырыз байланысты прог- респпл топ болды.. Абай бастаран курес жолы — бук1л халыктык ерш1л, азатшыл айкын курес жолы. Демек, Абай жолы — ха- лык жолы. Абайдын эд1лет ушш. халыктык рухани мэ- дениетш кетеру ушш, орыстын прогресимл i3ri адамда- рымен достык уш1н Kvpeci — казак халкынык куреск Осы курес жолында Абайдын акындык куаты да, курес- кер корам кайраткерл1г1 де, ез халкына камкор кесемдь ri де айкын кершедй т

Абайдын эдшдж, азаттык, акындык енер жолында- fh KypecTepi «соктыкпалы сокпаил» мол, «киянатшыл дуниеден» «етек-бастыны кеп керш», талай ер-кияга, та- лай шыцрау-кузга 6ip тусш, 6ip кетершген ете киын да ауыр eai. Романный алгашкы томында азуы алты карыс экеп Кунанбайдын Кодарды азаптап елт!ру сиякты сум­ дык кылмыстарынан шошынып жшркенуден басканы бш- меген жас Абай осы киын курес жолында шындалады, ержетедк Онын касында достар да, эдшетппл курескер- лер ле кебейедк Абайдыц GMip тэж1'рибеа мен ютаби бшм1 де мол, акындык творчсстволык куатымен фнло- со(|)иялык ой-туi“iihi де толыксып жетшген. Сонлыктан да ол 63i шыКкан билеунн, канаушы тап ортасынын жат, обыр кылыктарына алдымен, TVFan экеа Кунанбай- дын катал озбырлыктарына, езшш туыстары Майбасар, Тэкежандардык, сондай-ак патша чнновннктерйпц казак аулына келш керсеткен айуандыктарына карсы батыл курес ашады. Bipneuie жылдар бойы aKeniii жат-жан шошынарлык эрекеттерше 6ipae iUiTefi наразы болып, 6ipae жай кар- сылык 6mflipiri келген Абайдыц 6ip кездерде аке деп сыйлаган шыдамы таусылады: океге карсы белдсскен ашык куреске туседк Бугаи 6ip гана мысал ретшде Абайдын жан ашыр жакыны жазыксыз жас ж т т OMip- fli арашалап алар жердег1 гажап 6ip cvpeTTi кез алды- мызга океленжнн. «Енд|' eKi долы кездер 6ip-6ipine TinTiK кадалыпты. жулкысардай карасып капты. Абай кез1 тай- ган да, ж1б1ген де жок. Океге тук KeuiipiM, кшплж жок. Ж иренш т ызасын октай кып, суык атып тур. Канжар сермегендей сез катты. Айгайлап, шапшан сейлеп, суы- рыла женелдк — Ауызында алла, шецгелшде кан! Тары кан!.. Бу- ларды шаригатта косады. Bip кезек сол uiapuFat жолы деп 6ip накак кан тепп ен... Бул кезде Абайдын он yiui жасында, ж уре п не о к боп тиген Кодар ел1м1 каз1р га'на болтан эке кылмысындай кез алдына сап етш кеп едк — Еши шаригатка карсы тары да ел1м ж умсадын б а ? Y h c i3 сопысып жатканын кулшылык емес, осын- дай сумдык упин, осындай сумдык жырткыштык уимн бе еД1? _ деп кайнап тур. Б1ржагынан жазаны токтатам ле­ се, тагы б!рден еюм, катал еюм айтып тур. Кунанбайга жана гана Т1л 6irri:

— Шык! Жорал кез1мнен, азилн!.. — Шыкпаймын! — Аздырарсын, сен бе, аздырарсын! Сенен, 6api се- нен!.. — Болсын солай! Менен! Неге елмейНн, тыншынмен сен! Заман ceHiKi емес, MeniKi! Нен бар? Бул эке мен баланын арасындагы жэй тартыс емес, eKi дуние арасындагы, eKi тап арасындагы Шекспирлш бояумен сомдалып накышталган ею кушт'1 образдын соктыгысы едк Мунда каншама к у н т болса да Кунан- бай Myflipin жешлген, ал Абай болса, заман юлтш алып, удеп барады. Тагы 6ip сурет. Романда суреттелетш Кунанбай мен кунанбайшылар- га карсы кеп жылдар боны табанды курес ашкан нагыз халык е к ш Абайдыц досы Дэркенбайдын 6epiK тулга- сы, кесек мусМ , айбынды айкасы ез алдына айрыкша 6ip жота: «Кунанбай бурынгы жаулык, шабуылдар устш- де кегерш тушлетш катты ашуын кайта тапты. Бул кез- де ол жырткыш тапялардын ткН , тырнактылары бол­ са, солардьщ гур1лдеп шапкалы турган, реп сойгалы тур- ган катал тагылык кескшше келд1. Дэркенбан бул nimiHHeH де сескенген жок... — Кунеке! Мен пэле басы болган емен. Пэледен бас KopFayuibi гана болганмын. — Баягыда маган мылтык кездеген де сен емес пе ен? — Мен кезесем де аткан жок ем. Жазыксыз мойны- ма аркан салып, дарга аскан да Tipi жур гой! — деп, Дэркенбай катты сурланып ап, Кунанбайдан эл1 де ет- Kip кез1н тайдырган жок. Кунанбай канша каИарлы, зэрл1 болса да мынадай к1нэдан катты сасып, аппак сур боп aiptoaen KeTTi. — Онда.атпасан, бупн аттык Foft. Мыпау. мен!н кэ- piMe атып отырган ofhh гой. Алды гой мынау мен1н жа- гамнан! — деп 83iHiH амалсыздыгын шаккандай боп Майбасарга жалт карады. Негып шыдап отырсык де- гендей. Майбасар осы кезде Кунанбай мен Дэркенбай- ды к арасына катты алкынып кеп, зыгыры кайнап кил1ге берд!. Топтан тасалана отырып Дэркенбайды катты бок- тап ж1бер)п, кеудеден жудырыкпен нукып калды... Дэр- кенбайдан айырылган сон копке шенш ун ката алмай, том ы ры ла Tyfiiain калганды... Дэркенбай Кунанбайды 331

бул 0М1рден ты ксы ра cepnin, шетке кагы п тастагандай болды». Жазушы эр жагдайда да Абайдын жэне жагымды i бейиедеп халык емлдер! Дэркенбай, Базаралы, Дэрмен, I тагы баскаларыпык зулымдык кушпен бстпе-бет курсе- терде адамгершшк касиеп жогары мерей! устем сом тулгалы образын жасайды. Кажырлы, кандай киындык болса да эдмшк жолынан таймай табанды шайкаска шыгатып Базаралыныц сырткы кескт-кедбетш де, imici жан сырларын да жазушы эралуан шебер сез ернекте- piMen жетюзе сипаттайды: «Базаралыныц жузше жаксы кундепдей нур Kipren. Батыр тулгалы, эр сулудыц ой- шыл сергек коз1 де ак сур жуз1 де epiKci3 ел1ткендей. Бе- Tiiiin кызылы да балкыгандай боп, нурланып тур. Кед иык, зор кеудеЫ темешшктеп шлмейдк Салалы келген . аппак суду саусактарына шейш езгеше. Б тм д к жаксы туысты 6iaaipeai... Ер ж И гп н сырт сымбаты да езгеше. ©р кениим батыр бейнесшде. Dpi байсал, opi мацгаз. Tin-TiK бойы кымсынбай, кысылмай кетп». Бул жэй гана сырткы портрет емес, кешпкердщ iuiKi жан сырым уктырарлык терец сырлы сымбат. Жагымды кешпкердщ ic эрекел мшез-кулкы, KccKiii келбел жагы- нан тутас кесек муешде нанымды суреттеу социалист^ реализм эдебиетипн ерекше сип'аты болса, «Абай жолы» романында сол ерекшелш толык табылады. Социалист1к реализмн1н пепзп 6ip кагндасы — кубы- лысты KypecTi, уакигаларды, адамдардыц тагдыры даму жагдайымда, ерлеу, ец озык нысаналардыц желлу жаг- дайында корсету болып табылады, ягни ем1рде кезлесе- Tin уакигаларды, сол кутиле кеилре салу соцналнслк реализм эдебнелне жат. Муктар Абайдын басынан кеш- кен ем1рбаяндык факллер.л бастан-аяк лзбектеп кет- пей, когамднк, эстетнкалык мацызы жогары ец кажеТ факллер.л алып, они ажарлап, эсерлеп, тнплк дореже­ те жетшзе суреттейдк Тнплк жагдайда жетшзу aereiii- Mia — eMip шындыгын зацды даму жолымен нанымды турде тушндеп бейнелеу деген сез, болганды гана баян- лап коймай eMip шындыгына сыйымды болуы мумк!н жайларды да жннактап бере б м у социалиста реализм принцишне тэн каснет. Мен соцгы жнырма жыл iuiiime Абайдын елшдег! талай кария^армен, улы акыннын жа- кын туыстарымен де сейлест, сырласып келемш. Солар- дыц талайы. анау уакнга олай емес ед1. ол былай Fofl,—

деген эртурл1 сын, даулар айтады. Bipan Муктар Абай- дын тарихи улы тулгасын жагымды бейнеде елестеу ушш онын ем1ршде болтан кеп фактшердщ ен кажегплерш ipiKTen, екшеп алып, езшщ тамаша акындык киялымен екшип 6ip тажап акын eMipiH суреттеп бередь ярни та­ рихи Абайдын керкем шындыкка айналган образын жа- сайды. Осы туррыдан алып Караганда, «Абай жолы» тарихи биографиялык жэне тарихи — корамдык роман. Абай туралы терт томдык эпопеяда Муктар Абайдын акын болып калыптасу жолындарьг eMip, курес кезенде- рш жаркын да нанымды, айкын да керкем . бейнелей отырып, онын акындыкка тэн мшез-бтмдерш жан-куй- лерш терен ашадь^. Жазушынын, кудырегп кунимен Абайдын бойына нанымды турде жинакталып, табиги мусшде калыпка куйылып, шегедей кагылып, юршштей каланып берьлген i3ri касиеттердш кандайы болсын (гуманизм, эдшетнплдш, достык, орыс мэдениетше ку- марлык, акындык шабыт, творчестволык енбек, махаб- бат ce3iMi, туран ел мен туран жердш керкше суйсше карау, бас бостандыгы, ар, талант бостандыгы ушш ку­ рес т. б.) акын заманы тудырран ерипл арман-тшектер- мен сабактЭс келш отырады. Ол ерипл * арман-тчлек- тердш терен тамырлары, 6ip жарынан, езшщ туран казак халкынын азатшыл, ерипл, i3ri армандарымен уштасып жатса, екший жарынан, Россиянин ен ерипл ойы рево- люцияшыл демократтарынын озык мэдениет1, азатшыл ой-армандарымен уштасып жатады. Романда жазушы Абайдын казак аулындагы эралу- ан тартыс ортасына каншама кеп араластырса да, онын акын екенд1гш, творчествонын адамы екенд!гш есшен шырармайды. Романный 6ipiHiui томында Абай казак- тын неше турл1 акындык енершен, сез шешенд1гшен уйрешп, улг1 ала турып, ез! керш бшген eMip кубылыс- тарын кебшесе акынша толганып кабылдайды. Адам- дардын эркилы кескш-эрекеттершен де, жаратылыс, eMip кубылыстарынан да акын саналуан сыр уккандай эсер алады. Жастык, ж1г!ттш жалыны кызу шарына орай акын- нын Торжанга, Эйгер1мге арналган алгашкы махаббат лирикасы кандайлык терен, нэзш жан сырларын тербей- Д1. Муны жазушы жерше жетюзе поэзия тЫмен сурет- тейдк «Ka3ipri Шук1мен нэзш ыррак, мелд!р саздын тусында бар касиетш аша туст1. Озгеше енер нурымен

балцыган ерекше сулу едк Эишде ашык, айкын 6ip ке- Л1<тп сарыннан баска узишей ыескен, майда, ракат леп- тей 6ip кум1С леб1з толкын бар. Ж1пт журепне ocipece сол улес ун езгеше ыстык эсер етедь.. Keni.n толы, нур сэуле тур, кернеп толкыткандай. Ты катып сейлеп кер- се, сол ш екс» ракатын e3i бузып кугандай болар едк Жалгыз угып, быгеш шлнде кун тугандай. Анык бакыт сезедк Кудер узд1рген, жогалткан бакыт канта оралып e3i келш, еркелеп, аяп кайта тапкандай». Осыдян opi акынныц махаббат поэзиясы улкен ша- бытты толкынмен cepnin сыртка шыккандай. Ол ехпрде, табигат элемше, »3i суйген су-луга— бэрше дс ец жылы. ен Torri сез1ммен кушагын жаяды: «Журектс бала куш, жас бозбала куш кайтадан куанып оянып, кайтадан са- бырсыз шаттыкпен ойнакшыгандай. K.a3ip карсы алдын- да буландаган са гымдай боп eHAiri TiptuwiiK те ерте- ri княл рахатына карай гул атып тартады. Жастыгын, шеказ шат жастыгын канта тапты. Сагынып, суйспйп тапты. Соны табумен 6ipre езпйн irniiue кыстыгып, буйы- ты тартып, бой тежеп журген акындыктыц да ентелей тулап канат какканын кердк блешнде ушы-киыр жок>- Бул АбаГг акындыгынын 6ip сэттеп Kepiiiici, 6ipaK осы суретте Абай акындыгынын калай оянып, калай ша- быттанганы шынайы терец opi дэл мусшделудщ ycTine, Муктардыц cujKiM кайталай алмайтын вЭ1нд1К капа ше- 6ep.iiri де танылады. ТатьянаныН кырдагы oni калай тугандыгын, Б1ржаи бастаган эшшлердш гажайып эн- дерш Абайдыц ce3inyi аркылы керсетук сондай-ак кек- гем мсзгшн, ауыл конып жатйандагы кел жагалай кар- шыга салып, каз ыд!рген мезплдк сайлау устшде болыс-билердш тенге Таласу кыркыстарын, жокшылык- ка, жутка ушыраган кедей жатактардыц аяныш халде- pin суреттеген Абайдын акындык, творчестволык шабыт мезсттср] де эралуаи уакнга тартыс тушндерше байла- нысты кестелешп отырады. Жер Tipiutoiri мен адамныц аскакты арман дуниеа уштаскан романтикалы канатты сез1мге толы мундайлык поэзиялык сурет, кен тынысты 8Mip 6efineci максатсыз жалац алынбайды, ен алдымен Абайдыц акындык образын жасау творчестволык психо- логиясын ашу турмысынан алынады. Муктар Абайдын Тогжанга арналган ен алгашкы махаббат жырынын ка­ лай тугапнан бастап, ец ipi поэзиялык шыгармалары кандай жагдайда, калай жазылгандыгын шоктыгы 6hik,

тартыс драмасы шиелешскен аса курдел1 сюжегпк уа- кигаларра, туйпад философиялык эстетикалык, мэселе- лерге байланысты накты ашып керсетедк Б1рде тэгп эн куйге балкып, содан туран шабытты жырлаган Абайды, б1рде Пушкинмен плдесш Татьянанык образын энге кос- кан Абайды, б1рде зорлыкшыл шен кумггр болысты сы- кактап жалын аткан сатнрасын жазган Абайды, б1рде халкын, жас кауымды впер бш м жолына бастаран акылрей aFa акынды кере\\пз. Барлык жардайда да ерек- ше акынжанды Абайдыц кесек тулрасы елестейдй Романда Абай салран акындык. жол, Абай жайып тараткан енер, мэдениет улг1с1, i3ri адамгер'шшк дэстур барынша кен, айнадай таза суреттелгенде, автор акын­ дык, енерпаздык жолын устаган, сол жолды айнытпай дамыта тусу аркылы келешек урпакка жетмзу ушш ку- рескен жана, жас кауым 96iin, Марауия, Кэкггай, Дэр- мен образдарын даралап керсетедк Бул мираскорлар Абай салып кеткен дангыл жолдан кез жазбай, ха- лыктыц жака еркпл мэдениепшц уйткысы болура бел- д1 бекем байлаган. Бул жай acipece романныц соцры exi томында айрыкша айкын. Жазушы жарымды жас кау- ымиыц езш де-тутас алмай, ем1рд1ц эр саласыида, эр баскышында керсетедк Эбни, Кэютай сиякты 6ip топ кауым орысша окыран казак даласына орыстык демо- кратияшыл еиернбшмш, ерклл ой-арманын ici<e асыру жолында курсседк Сеит, Эбен сиякты енд1г1 6ip топ жас кауым Семейдщ жумыошылары, 1905 — жылры револю­ ция карсацындагы саяси, таптык куреске, орыстык ре- волюцияшыл тобымен б1рлескен куреске араласура дайындалып келедк Дэрмен, Марауия сиякты 6ip топ акындар Абайдьш жакашыл, сыншыл, халыкшыл акындык жолын берьк устай, соиы келешекте дамыта беру ушш куреседн Ж ас кауым йшнде акын, халык ©к!л1 курескер Дэр- мен образы дараланып суреттелген. Жалын аткан ту- рашыл, сыншыл акын, Дэрмен корлык керген Иса жал- шынык OMipin де, Екл1к— Кебек уакигасын да шебер жырлайды, неге болсын Абайдыц дуние тану эстетика­ лык карндасы мен карайды. Базаралы халыктыц корэм- дык KypeciH бастаса, Дэрмен поэзияда сыншылдык уш!н курсе жург1зед1. Муныц бэр» де Абайдык катнасымен, Абайдыц идеялык ыкпалымен журш жаткан курес ар- 335

насы, Абай салган жана жол едк Ол жол революция заманымдагы улы прогреспен уштасып жатыр. «Абай жолы» романы 03inin терец мазмундырымен де, жазушылык шеберлжтщ шындалып жетмген ерекше керкемд1г1мен де калик окырмандар журтшылыгын тац- калдырганда, бул сом тулгалы ipi шыгарманыц eKi Typai касиет1 айрыкша кезге туседк Бфшнйден, жазушы тарихи — корамдык ем1рдш, ата мекеш, туран ж ер дт алуан турл1 кершктерш, т1ршшк- TiK закды даму жолдарын бейнеб1р ражап та сулу ду- ниедей, шетпз де, шеказ де мухит дариясындай, немесе 6ip uieTi мен 6ip шет1 аспан элем1мен уштаскан ушы- киыры жоц байтац даладай ерюн кенджке, акжаркын аяда суреттейдк Мусшдеп киыстырылрай бул суретте- мелерде Heri3ri геройлар мен халык тардыры езара то- рыса дамып, ем1рдж табиги агысы кез алдыцнан кешкен керуендей лзбектелт етш жатады. Екшшщен, жаксы ем!р уилн ескшкке карсы куресу- iui адамдардыц рухани iiuKi ждн дуниеЫ барлык шытыр- ман кат-кабатымен терец api нэзж сырларымен айцын сипатталады. Муктар романында eMipaia сырткы керГ Hici мен адам жаныныц даму сырлары айнымас 6ip ка- лыпта, 6ip муЫнде (статистикалык кесюнде) емес, уз- дж а з езгеру, кубылу, жетьлу немесе кирап жаншылу процесшде, hfh h динамикалык козралыс жардайында бейнеленедь Бул реалистж стиль — дуние жузшдег1 классик жазушылардыц енегел1 енер жолы, Keiueri Л. Толстой, Тургенев, Бальзак, Шекспир, б1здщ заиШны- мыздагы Горький, Фадеев, Шолоховтардыц жазушылык мэдениет1 кетержген шеберлж улгкй Муктар адам образын жазуда казак эдебиетжде бу- рын-сонды болып кермеген жаца, тык жол салды. Ол жол op6ip субелц сом тулгалы образдарды белгш 6ip когамдык, таптык ортаныц е к ш eTin алады да, оныц жан дуниесшдег1 толып жаткан кайшылыктарды, купия сырларды ашып керсетедй Мэселен, романда Кунанбай Бежей, Байсал, Байдалы, Жиренше, Оразбай сиякты кец жоталы, тутас 6iTiMMeH жасалган кесек образдар- дын iiuKi дуниесше автор кандайлык терец ушлген! Жа- зушыныц сыншылдык, шеберлж куаты аркылы бул об- раздардыц бойындагы каталдык, б тсп е с жаулыкка лайыкты кайсарЛык сипаттарды керш шошынасык да, сонымен 6ipre феодалдык эдет-салтына баккан тек ез-

дергае рана тэн ерекше 6iTiM мгаездерше танданасын. Сондай-ак, ауыр соккы, катал куресте жаншылса да кажымайтын кайсар Дэркенбай, Базаралылардын алып тулгалы мусгадерга керш кызырасын. Ал мешеу, б ш м аз , ecKi феодалдык ауылда катымыр салттын кушарында ескен Зере, ¥лжан, Торжан, Эйге- piM, Салтанат сиякты сулу да шешен, суйе де, куйе де бьпетш, махаббат жанды, камкоршы бола бгаетш акыл- гей, алрыр да биязы казак эйелдергага мгаез-кулыкта- рын ерекше б тм д 1 образдыц характерлерга керш cyflci- несщ- Абай бастаран акын, энпп, бшмд1 адамдардын ой, киял, сез1м дуниелер1 де кандай кызыкты десешзшП Кандайлык терен сырлы. Олардын, барлыры да бастан- аяк маржандай тегш п, несердей куйылран эсем поэзия тишен суреттеледк Муктар Heri3ri кешпкерлергага ce3iM дуниесга сурет- теуге келгенде Керкем проза жасаушы ретгаде емес, ша- быты жалын аткан поэтикалык тьп боялары канаттана шалкыран текпе акын ретшде кергаедй Муктардын дэл де татымды суреттеулер1 аркасында казактык кен саха- расы, айдын шалкар кел1 мен тулап аккан езеш сыр- найлатып эн салып туррандай. К,азак даласынын булды- рай кешкен сагымы да, жылы лепт1 жел1 де, шешек атып кулпырран сай-саласы да, кек мунарра беленген аскартау, зангар-асу белдер1 де — осынын 6api де ерек­ ше 6ip тэгп куй шертга, eMip сырлары мен адам жаны- ныд купияларын уктыррандай. Бул nraipiM i3ai дэлелдеу ymiH романнан толып жаткан мысалдар келт1руге болар едк Мэселен: «Журпншшердщ карсы алдынан Ш ы н р ы с т ы н жел1 ecTi. Алыста сахаранык гажайып ертепсгадей болып су­ лу сарым толкынады. Неше алуан бейнелер, елестер uibiFbin, бадырая Tycin, ереугадеп кояды. Кейде олар кек мунар толкынменен калкып кетершп, жердей узипп, ас- пандап кетедк Кейде тау, кейде кыстау, мола, кейде TOFafl суйтедь Осы caFbiM аржарында, кекнлл мунар 1ШП1де Ш ы н ры ст ы н калын катпар, кара кек бшктер1 кергаед1». «Абай кызарып енкейга бара жаткан кун астында топшысы мен омырауы кызыл алтын буын жалаткандай жылт-жылт етга турран кек каршыранын ренгае кызьгаа карады. Алтындай сап-сары кездер! кун шурыласына карсы канкумар кызыл от тегедь Ж алт eTin кунге ша-

рылыса Tycin, комагай карайды... Сол сэтте кек каршы- Fa езеннен агызып кайта 6epi карай ете бере кызыл ша- пак астында т е с т жарк етшзш.шаншыла 6ip кетершп калды да, окыс томен карай лактырран тастай шаншыла тушлдк Шашырай ушып жан-жакка 6e3in бара жаткан улкендгюшш уйрек, каздар да кертдЬ . <улыган карлы дауыл астында елаз менреу дала Абайдын Q3i туып ескен сахарасы болса да, каз1рде сон- шалык мешрЫз, катал, егей анадай. Кеше рана балалы- ты мен ж М гпк жастырыныц жасыл iue6i сарраймас ал­ тын бешпндей болса, сол кызыкты кан жайлау каз1р суык кабыр ызрарындай аяздап, кырауытып турран тас табытындай». Мундай суреттемелерде жазушы казак даласынын эр мезплдеп KepiHiCTepiH жер бет! жанаттай кулпырран кектем мен жазын да, долы бораны мен ycKipiK аязы соккан кысын да, жауынды-шашынды кузш де коз ал- дына алып келедь «Абай жолы» романында казак eMipmm кеп расыр- лык flayipme ортак улттык, халыктык ерекшелжтер1 кеншен тэптештелш ернектелген. Казактык кыз узату, ас беру, кешш-кону, жер-жеар дауы, ру аралык жаула- су мен татулык, есюден сакталып жойылмай келе жат­ кан эртурл! ырым-жырымдар, эншшк, акындык ше- шенджтщ эралуан дэстурлер1 тэр1зд1 казак eMipmiH толып жаткан салт-т1ршшк ерекшелжтер1 молынан кам- тылады. Жинактап айтканда, романнан халкымыздын тарихы мен эдет-рурпын да, этнографиясы мен филосо- фиясын да, зан ережелер1 мен рухани дуниесш де, поэ- зиясы мен эн-куйш де анык Kepin эВД^ЙЧганырамыз. Онан сон, казак эдебиеть тарихыИда революцияра шешн «Cofuc пен бейбшишк», «Анна Каренина», «Эке мен балалар», «Адам комедиясы» .«Клим Самгин» сияк- ты эпопеянык болмагандырын еске алсак, бул шыгарма- нын казак eMipmiH энциклопедиясы екешип TinTi айкын- дала туседк Тап осы жерде Энгельстщ Бальзак туралы айткан кекейтесп 6ip nmipin Муктардын эпопеясына арнап та айтура болар едк Энгельс Бальзактык «Адам комедиясы» атты реалистж улы шьтармасын эдш 6aFa- лай келш: «Онын романдарынан сол кездеп франиуздар дын барлык тарихшы, статист, экономис-repi айтып бере алмаран Т1ршшк сырларын Ko6ipeK бшим» ^дейД1. Ыз заманында Белинский де Пушкиншк «Евгений Онегин»

романын орыс eMipiHin энциклопедиясы деп аса жогары багаларан. Бул пшрлер, сол кезде жазылран тарихтык экономикалык енбектердщ манызы, камтитын eMip сыр- ларын элдекайда кен, толык екендтш дэлелдейдк Б1зде ,каз1р казак тарихы мен экономикасы енд1 зерттелгп жа- зылуда, GipaK Муктардыц «Абай жолы» романындары- дай казактын тарихи емiрiн кен, толык суреттеген ец- бектер жок екенд1гше еишм таласа' алмайды. Mine, осы тургыдан алып Караганда да, Муктардыц «Абай жолы» романы шын мэншдеп тарихи роман, казак OMipiHiH энциклопедиясы болып табылатыны созаэ-. «Абай жолы» романы казак керкем эдебиетшщ, кор­ нем творчестволык дамудыц жана aayipiH жасады. Бу- Fan дейш де, мунымен катар жэне будан кейш де туран жэне туып жаткан талантты романдар б1зде бар. Оныц бэрше казак совет эдебиетЫн кен. арнасын жасады. Ал «Абай жолы»- романы — социалисты? реализм шыцына кетершген шын мэншдеп аса ipi классикалык шыгарма. Ka3ipri орыс совет эдебиетшщ беделд1 сыншылары айт- кандай, бул.романнан жанрлардын зацды калыптаскан тутастырын да KepeMi3. Айталык, романнын ap6ip тарау- ларында Шскспирше шиелешепрш берген к у н т драма да, Бальзак, Л. Толстой шьтармаларындарыдай сом тул- ралы характерлердш кактырысулары да, Горький дэсту- ршдеН такаббар, ерекше ер адамдардыц аскак роман- тикамен уштаскан батыл курестер1 де жэне поэзиядагы канатты сез1м куйлерш шерткен лирика да бул роман­ ный бойынан табири жарастыкты бтм1мен табылады. Демек, бул эпопея да проза, драматургия, поэзия жанр- лары толык кабыскан, толыксып жет;лген б1рлестште Kepiiieji. Социалиста реализм aflicinaeri монументал- дык искусство туындылары осындай тутастык (синтети- калык) тулгада жасалып калыптасады. Эпопеядагы мундай коркемдш ерекшелшп жан-жакты да терец зерт- теу казак совет эдебиет тану рылымыныц алда турран улкеп мшдеть «Абай жолы» романы казактыц эдеби Tiлiniц дамып жеттуш де де ерекше кызмет аткарады жэне аткарып отыр. Бул ез алдына жеке зерттеуд1 керек ететш тын, api келел1 мэселе. «Абай жолы» романы улы орыс халкынын тЫ аркы- лы буюл совет эдебиетшщ ец тандаулы шыгармасы бо­ лып барлык мэдениет, рылым журтишльтыныц зор ба-

расын алумен 6ipre, кептеген халыктардыи тш не (27 ха­ лыктыц тш н е), этап айтканда, жер шарында сц кеп сейленетш агылшын, кытай, француз, некие жэне баска тшдерге аударылып кен тарауы аркасында дуниежузь л ‘к мацыз алып отыр./ Казак совет эдебиетшщ «Абай жолы» романы аркылы озык эдебиет epicine жетершп, дуниежузшк маныз алгандырын атакты А. Фадеев, К- Федин, Н. Тихонов, К- Симонов, М. Гусейн жэне бас­ ка совет жазушылары да, сондай-ак, дуние жузше бел­ ил! Л. Арагон, А. Зегерес, сиякты жазушылар да этап керсепп, аса жорары багалады. Белгш немй: жазушы- сы Герберт Кремпиен былай дейдн «Суреттелш отырран дэу!рде езшн^эдебиен де болмаган кешпел1 халык ту- ралы тап мундай дэлелджпен, мундай шыншылдыкпен жазылран, api образды тап осынДай куши баска роман табу киын. Эцг1ме сырт детальдарын айнытпай шырар- f3h фольклорлык метахроматипия жешнде емес, осы за- мацры дамудыц та'балдырырынан жаца аттанран мешеу халыктыц iuiKi проблематикасынык дэл бейнелеушде болып отыр. Ол кездеп казактардыц ой-сез1мдер1,\" ма- хаббат пен ешпендшгц мешрмандыры мен кекшшд!г!, у м т мен торыруы Эуезовтыц суреттеушде 6i3fli керемет тербентедк.. Роман езш ц осы касиеимен классикалык эдебиет децгешне кетерижен». Атакты Азербайжан жазушысы Мехти Гусейн М. Эуе­ зовтыц Лениндж сыйлыктыц лауреаты атарын алуын куттыктай келш, «Абай жолы» романыныц дуниежузь лж мацызын этап етедк «Буюл дуние жу31 эдебиетшщ ец тацдаулы шырармаларыныц 6ipi классикалык «Абай» романы туысцан талантты казак халкы туралы монумен- талдык эпопея ретгнде, сол халыктыц ардагер улына ул- кен махаббаттыц б елп а ретшде расырлар бойы жасай- ды». «Абай жолы» романыныц агылшын тшнде басылып шыруы туралы Канадада былай деп жазган: «Халык eKiipi жан толкытарлыктай жаксы суреттелген, керкем кестеленген «Абай» романы аркылы аздер казак eMipi- мен танысасыздар». Демек, «Абай жолы» романыныц дуние жузшдеп кеп халыктар тш н е аударылып, прогресинл адам баласы- ныц ортак казынасына айналуы 6ip жа^ынаи, совет мэ- дениетшщ улы жецгс салтанаты болса, екшип жарынан, улы социалистж Октябрь революциясы творчестволык 340

талантын оятып'жет1лд1рген казак халкынын зор мак- таны. Бул роман аркылы казак совет эдебиетшн улкен классикалык эдебиет бшгше шыркап кетерклген ересш керетш болсак, сонымен 6ipre керкем сездщ майталман me6epi Муктар Эуезовтык творчестволык тэж;рибеа бу- юлодактык, асса дуниежузшк эдебиет журтшылыгы- ньщ ыкласты назарын аударып отырран тан-тамаша тарихи, мэдениегпк фактыны керсетедй Буран казак- тын эдебиет! мен мэдениетш шын кещлмен cyiouii адамдар зор мактанмен cyftciH6eft отыра алмайды. .«Абай жолы» романы буюл совет эдебиетйин клас­ сикалык шыгармасы болранда, будан io3ipri керкемсез шеберлер! енеге тутып уйренш келд1 жэне уйренед! де. Казак, эдебиет; мен искусствосынык Москвада еткен он- Kyufliri кезшде орыс сыншылары орыс эдебиетшен улг! алумен катар, аздер Муктар Эуезовтык жазушылык ше- берл;гшен мол уйренйиздер деген едк Бул — акикат, даусыз nixip жэне шынайы акыл. гБукш совет халкынын мактанышы болып отырран «Абай жолы» эпопеясы халык тарихындары ен прогрес' ийл ой-армандарды, ен i3ri адамгершшк касиеттерд; социалистш реализм эдйммен тамаша суреттеген сом тулгалы (монументалды) кесек шырарма болуымен ка­ тар, коммунизмге карай кен адыммен карыштап бара жаткан совет халкынын рухани дуниесш молыктыра, керкейте беруге кызмет етедй Романнын аброй, атагы- нын ен Heri3ri кктп осында. 1959.

ТАК.ЫРЫПТЫЦ К0РКЕМД 1К ШЕШ1М1 («Казац батыры» туралы) Поэзиямызда с о ры стэры улы ерлжт1, советтж патрио­ тизма! бейнелеген б1рталай шьтармалар бар, эралуан стильде, эралуан квркемдж ерекшелжте жазыл'ран поэзиялык шырарманыц iiuiHae Жумагали Саинныц ка­ тал, кайсар партизан жорыгын тамаша Te6ipenin жыр- ларам эпикалык сарындары толгаулары мен Касым Аманжоловтьщ «Абдолласын» керкемдж uiemiMi табыл- FaH жаца туындылар дейтш болсак, Отан сорысы такы- рыбына арналган азды-кепт! прозалык шырармалардын im m ae Бабит Муареповтын, «Казак батыры» да сол кер- кемдж iiieumii табылып жазылран курдел1 енбек екен- fliriH окушы журтшылык б1рден танып б ы т отыр. Бул узак энг!ме (повесть), сонымен 6ipre прозанын келемд1 жанрын менгеру ж о л ы н д э р ы жазушынын творчество- сына да улкен 6ip кортынлы. жана бГр асу сиякты. «Казак батыры» — Советтер Одарынын батыры Сма- рулов Кайырралидт Отан соры сы майданындары ерлш ©Mipi туралы жазылтан керкем cyperri э ш м е. Мунда жазушы Heri3ri кейшкершщ со ры ст эры ерлжтерж сурет- теп коймайды, онын жастык шарын, азамат болып ка- лыптасу жолдарын да суреттейдк Басты геройдын вз сырын езше баяндату аркылы (бул дуние жуз1 эдебие- тшде бурын бар керкемдж тэсы) жазушы Кайыррали e.MipiHiH ой-кырын, асу белестерш нанымды, кызыкты энг!мелейд1. Кайыррали бала куншде 6ip бет, ежет «асыкта басын калрырды кыска кунге кырык ecTice де 6ip были етпейтш» кайсар мшезд1 болып еседй Ол кол- хозды ауылды, суМкп шешесш тастап, 6ip талаппен ка-

пгт & кетедь Келген бетшде ол балалар уйшен кашып mbiFbin кезбелшпен eMip суретш бузакы балалардын то- бына косылады. BipaK, кеп узамай балалар уйше алы- нады. Кайырралидын балалар уйше алынар кездегк онан окып 6mpin шырар кездег! мшездер! де эл1 бала кун!ндег! 6ip6eT ежегпк калпын сактайды. Ол акыл, де- не 6iTiMi жарынан шыныра бередь Адалдык, туралык, 6ip сездш к, уэдепплдш мшездер! де Кайырралидын бо- йындары бала кушнен жиналып келе жаткан касиеттер1 едь Сондыктан да ол балалар уйшш, облыстык оку бе- Л1мшщ бастыктарынын алдында сез!мталдык туррысы- нан туран шурыл, тш мшезд! сездер айтып калады. Об- лысцык оку бел1мшдег! каламын колымен эзер козгап, калрып, есшеп отырран ершшек бастыкка окыстан — «Ci3 Жанг1рхан емессГз бе?» — деп айтуы, Кайыррали- дш бейбастыктырынан емес, сол адамра адал сез1мд1 кен|Л1мен эд1'л 6aFa 6epreHfliri. «Меншше осы отырысы хандарра лайык сиякты кершш Kerri. Соны ойлап тур- ранда, аузымнан калай шырып кеткенш байкамай кал- ран болуым керек» — деген сез, Кайырралидын ойынан сыншылдык сез1мнщ толкынымен epiKci3 айтылып тур. Кайыррали Ж1'герл1, ерш|'л, совет жасы, ол ез iciHe, ез eMipiHi'H келешеп'не аса жауапты, укыпты карайды. Коп талпынып, кеп ж1гер жумсап ещрден езше лайыкты орын тапкысы келедь Ол балалар уйшде окыса да, шаш- таразда icTece де sni «жетш болдым, ем!рден «кеншм- fleri орнымды таптым» — деп кананат етпейдк Унели 13- fleHin. талаптанып, ем1рдш сатысына ерлей 6eprici келе- fli. «Мен эл1 eM ipre мурындырым рана Laerin, соктырып журмш де турактаганым жок, орнымды таба алмай, шарык урып журмш. Ойым Жайык езенш ерлеп сыррый беру емес, ез орнымды тауып токтап калрым келедь Сол орын табылганша тыным алмаура бел байладым», — дейд1 Кайыррали. Бул — рылым, енер, кэсш, енбек жо- лында унем1 дамыл, таппай 1'зденш, не турл1 киындык- тарды басынан кеппп акыл ойын, кайратын сарып еткен таудай талапты ескелен совет жастарына тэн касиет. ©м!рде ез1ме кызыкты орын табам деп ж ургенде, Кайыррали эскер /сатарына алынады. Мунын 6api ертенг1 сорыстэ, Советтер Одагынын данкты батыры болатын Кайырралидын балалык, жастык шдрынын занды есу жолдарыи сипаттайды. 0p6ip жастын бойында жаксы,

» ri касиет болады, 6ipaK ол унем! адамдык салт-дэстур- д1н дангыл жолымен журе бермейдГ булталакка тусед!, кейде кактырып, соктырады, Сирак оныц бойындагы ба- сым, ескелек i3ri касиет эрдайым жаксы нысанага бас- тайды, ойларанына жетюзедн Кайырралидьщ жастык шап>ш жазушы осылай терец TyciHin суреттейд!. Эскер eMipi Кайырралиды бурынрыдан да ширатады. Ол cofhc куралдарынын тш н бьпед!, саяси тэрбиемен, эскер тэр- Ti6iHiH мектебш шынырып етш, e3i комсомол жумысын баскарады. Бул — Кайыррали OMipiHiH асып еткен екшпп 6ip кы- ры едт ¥лы Отан сорысы басталды. Осы сорыста совет аза- маттарыныц сонымен 6ipre комсомол жас Кайырралидьщ бойындары кайрат, ж1гер, акыл, ой, касиеттер1 — бар- льщы ауыр сы р а тусер кун туады. Кайыррали осы улкен, зор сынра Tycin, канды кыррын сорыстын ен киын урыс- тарына катнасады. Туран жерд1 жаура бермеске жан ая- май, алып ерлтпен сорыскан нэрыз уздгк ерлердщ 6ip тобы Кайырралилар болады. Кайырралидьщ coFbicraFbi ем1ршде жан киыскан, акылшы, кайратына, айласына кейде басшы, кейде cepiK, кейде косшы болран Вася Аго- нов, Ушаков, Звездин, Саннеев, капитан Мирошник, Са- мед Абдуллаев, Гриша «профессор», тары баска жауын- гер достары бар. Кайыррали осы жауынгер достарыньщ cofhc ycTiHfleri акыл бшмшен, кайрат енершен'уйрене- дц улг! алады, уйрене журе ез1 де уздж ерлж, уздж тап- кырлык, батылдык кимылдар жасап, оларды да уйретедь Кайыррали, Саннеев бастаран топпен тунгыш рет жаудын imiHe барып, барлап кайтура аттанады. Диви­ зия командир! полковник буран «кыр елшщ баласы кы- рарысын» деген сешм де б1лд!редь Буран дейш Кайыррали, онын жолдастары жауды бетпе-бет Kepin айкаскан жок. «Шабуылмен келе жат- кан жау кубыжыктай кершедь Еши жаудын imiHe ба­ рып, HeMicTi ез колымен алып урып, астыма басып алкы- мынан езгшесем» — дейдь Алгашкы шолрыншылыкка аттанган Кайырралидьщ ойы осы. Булар iieMic турFaн калага барып, олардын танктерш, кару-жарарын, эске- piH Kepin недэу1р коркынышта болып, батыл кимыл жа- сай алмай, кешн кайтады. Полковник булардын кер- ген-бтгенш тындап ешнэрсе айтпайды. Осы ундеме- reHHiH e3i Кайыррали, Саннеевтерд! катты уялтады, 344

екшпп куш шолрыншылыкка аттанранда, барлаушы ке- шепден баскаша ширап шьтады, корыкпаска, катты 6ip кимыл жасап кайтура 6api де бел байларан сиякты. Бул жолы жауга ездерш сезд1рш алып, ею жолдастарын жа- ралап тек немштердщ уш шолрыншысын устап алып кай- тады. Полковник бейрамдьты ymiH буларра катты уры- сады, тым кепсщдер деп, шарындап, келеа куш Кайыр- ралиды рана бас кылып, 9 адамды ж!бередн Кайыррали, eHfli ymiumi рет шыккан бул шолрыншылык кызмет1 аса жауапты жэне улкен сешммен ж!бергенш эбден урынады. TaHKiciH кузетт турран неппс солдатын ун шьтармай еллрш, он офицерд! жайратып, уш танкты ертеп, екшип рет келгенде ездерш алдаран жаудын 6ip тыншысын ус­ тап алып кайтады. Осы ерл1г1 ушш полковник буран сер­ жант атарын, «Ожеттер» медалын бередн Осыдан былай Кайыррали жаудын imiire Kipin журш, ойран салатын кэ- н!г! шолрыншы болады. Кайыргалидын майдандары ер- л!к ©MipiHiH 6ip саласы осылай басталып кетед!. Мунын 03i жас жауынгердш ен 6ip катал курес мек- тебшен алран шындалып еткенд!гш байкатады. BipaK курес б1тпеген, сурапыл, катал сорыстык ауыр кезенде- рш бастан кешш, ел басына катер тенген мезгш едк Ж ау 1ргелеп, 6i3fli« эскер merinin жатканда, дивизия коман­ дир! полковник ешкандай абыржу, кобалжу белг!сш бш- д 1рмейд!. «Ажал айналамызда эн салып туррандай, жау ентелеп келе жаткандай, полковник жуз! жылы, TinTi ку- л!п туррандай, сабырлы калпында тук кылау жок екен... — жур'ектерш орнында болсын, сендерд1 ок ал- майды, .оеидер ажалдан 6ip жола кутылран ерлерЫн- дер...» — деп полковник саспай акырын рана аяндап ба- рады, «Б1зге де осындай батыр, корка б!лмес журек ке- рек» — дед] Агопонов, полковниктщ сыртынан кызыра к а­ рал», Кайыррали ер журектшктк сабырлыкты вз!н1Р1 осындай полковник командир! аркылы жаумен жагалас- кан урыс устшде уйренш, ез бойына тэн мшез етедк Бул кпиез, acipece, осы сорыстары казак жауынгерлер!- HiH, казак батырларыньщ ием!с фашистер!не карсы ку- ресте осу, шыныгу жолын керсетед!. «Анадан ез болып туганымыз жок, майданда ер болып жет!лд!к» деген К а­ йырралидын co3i api ез бейнесппн, эр! e3i сиякты совет батырлары бейнесшщ акикат снпаттамасы. Кайыррали б!р адым шег!нбестен Доннын Kanipin.

Терек езетн жаудан коргасады. Жаудын iiume к!р1п алып 61‘рде немк солдаты, 6ipae немк офицер! болып ж ур т, оларра булж салады. Немктер Ростов каласын алтан кезде, Кайыррали бастатан 6ip топ жауынгер сол кала ш шде ж ур т, нем1(?гердт ракета ж 1беретж орнын басып, оны баскарран офицер, солдаттарды туткын кы- лады ла. ракетаны б1здщ шабуыл жасаран барытка ка­ рай 6efliMflen, немктерге «нгепн, каш» деген 6eari бередь Кайыррали бастаган топтыц жау пулеметтерже тит, Tyni боны айдаланы, ездьезш аткылаткан шолрыншы- лык кимылы — coFbic ©Mipinae сирек болатын аса тап­ кыр ерлж. Жазушы 6ip топ шолрыншылардын тапкыр epniriH суреттей отырып, Кайнриалидын ойы, ce3iMi ар- кылы нем ктерлт топастырын. ожарлырын, олактырын келеке етедк «Немктер cin6ipin алрылары келсе де, 6i3 жак бетке октан боцан. оттан шымылдык куоып кпяды. Сол октыц арасымен, сол мылтыктын тасасымен сен де ©Tin кете аласын... жаркырап зырларан октардыц 6api spi-6epi Tycin жатыр. Кездеген нысана, KopFaFaH алац жок, эр пулемет езшше куйсейдк Октар 6ipi кигаштап, 6ioi алыстап. 6ipi TinTi жас балаша шаптырып, алыстан бастап алдына саркып тур». Бул — калгып отырран пу- леметчиктж ок атысы. Осы пулеметилт дыбыгын шьтяп- май байлап, пулеметш тартып алып н ем к т т ездерш аткылайды. 0 з орласында, ез уясында ойран салып не- MicTenni естен тандырады. Осындай уздж, тапкыр ерлж- Tepai Кайыррали 03iHiH Звездин, Агопонов, Ушаковсияк- ты жолдастарымен корыкпай, саспай, еркГн жургендей icTeftfli. «HeMic кеншне кудж Kipreai де кеп болван сияк- ты. 0 шейш калжындасан да ашуланып, аптыгып калады. 0 ari алып кеткен жалплз пулемет ушш кара жерлш кыртысын айналдыррысы келетшдей, буркан-таркан бол- ды... Уясына тиген сон ду ете тускен кеп apaFa уксап, устшде нем1с октары зуылдап тур. Ш олрыншы деген от imiHfle кеб1рек журед! де согыска бойы уйоент кетед1. Кейде улкен icTi ойнап ж ур т орынчагандай болады»— дейд1 Кайыррали. Сондыктан Кайыррали жауды ез |'шшде арандатып, тушмен барлык каруды, октарын кур далага аткылатып дурлж л рт, «от топанынын астымен КУЙындап сорып сайтан ойындай колга туспейдЬ, шап- шан еппен. айламен кимыл жасайды. Ертенше немктер: «©ткен кун1 жаудын 6ip улкен шабуылын тойтардык», деп жариялайды.

Сейтш, Кайыргали cofucthh ен KayinTi, ен айлалы шолгыншылык урысында эбден шынырып шындалады, ол enfli жауды баудай кыркып, ажалмен ойнап журш урыс салатын нарыз ежет уздж енерпаз, эднжой, тапкыр. KbipaFbi шолрыншы, Отан сорысы майданынын саилак батыры. 0 л1м, коркыныш дегенд1 бишейтш осындай шындал- ран санлактар 1ржтелш, капитан Мирошникп бае кылып, Кырым жагасына десант болып т у с т урыс салюта атта- нады. Бул ен KayinTi, ен киын урыс сапары. Тешз жарасы тутас жау 6eKinici, тешзбен келгендерд1 жауран окпен карсы аладьк Тешз ycTi шолрыншыдарыдай жасырынып, 6yFbin журетш жер бет! емес, судын 03i де жау, олай-бы- лай бултартпайды, не теренше батырады, не жаудын ке- 3ine тупредь Кайыррали езш дей— батыр Мирошник, Толстов, Сэмед сиякты жМттермен жузш келш KayinTi тешз жагасына туседь Жауран октын арасымен, кайык 1лгер! бара алмайтын тешздщ теренше батып, толкынмен лактырылып. жарара шы/ады. «Жар кабакты бакылап керсек, арандай арсыл- д'аган пулемет аяк бастырар емес. Жиырма ж т т ажал какпасынын аузында калган сияктымыз. Eni пулемет дэл тебем1зде тонкая те н т, 6i3fli октын астына алды. Бай- лаулы тебеттей ершелент тур. Колга туссек кайтем1з деген сездер туган да жок... Койын-конышы муздай cyFa лык толы, местей булкишеп журш алысып m repi келедЬ. Арты тец1з, алды ок боранын тутеткен немт ocnepi тур- FaH аса KayinTi жатдайда бул батырлар корыкпай, тай- салмай жаудын езше карсы тше шабуыл да жасайды. Тун ш шде жарага канша адам к ел т тускенш абайлама- FaH neMic солдаттары «самсаран сэры кол келе жаткан- дай» тым-тыракай каша женеледь Мындаран немк сол- датын жиырма ж тгг тун ш шде дурю р етт куып стырып «Елтаген» кыстагы мен 6niK тебешц басындары команды берет1н 6epiK 6eKinic орнын алады. «Немктер 6eKiHic жасауга шебер, 6i3re калган pni 6eKiHicTi тебеден урып, мандайдан согып eiu6ip снаряд кирата алар емес. Н емт офицерлер1 жарага жау келш калды легенде, шьта жу- ripren бойы, кыза келе солдаттармен 6ipre кашып женгл- ген болуы керек. Жиырма жау журек, жау желкееш ойып Tycin, енд1 6epiK 6eKiHicKe орнап алдык... Немктер 6iare бес кунге ок, гранаталар калдырып кеттт!». Ертенше немктер элг! 6eKinicTi коршап урыс салады, 6ip офицер 347

30 солдатын елтчрш шегшедь Ж ау купли жинап келш, танк, самолетш жауып, ауыр артиллериясынан од тепп б1рнеше кун катты урыс салады. Кайыргалилар орасан алып ерлж жасап, урыс салып, жаудыц коршаудагы 6ip шебш бузып шьтып, Керчь ту- 6iHaeri ез1\\пздт эскерге косылады. Кайырралидын e3i де жаралы болады. Сол жаралы калпында жаумен урыс са­ лып, езш алдырмайды. Жиырма ж т г п н осыншалык жанкиярлык. ерл1'г! буккп совет халкына мэл!м болады. Буларта Совет О дэрыпьщ Батыры атагы бершедй Кайырралидын, Mine, осындай тамаша ерлж уакига- лары жазушынын киялынан туран емес, онын геройынын басынан кешкен шын тарихи уакиралар. Жазушы сол батырмен ауызба-ауыз эшнмелесш отырып, оный ба­ сынан кенжен ерл1гш коркем ттмен бейнелейдь Сондык- тан да энпмеге сорыстын, сонымен 6ipre Кайыррали ем1- piHiH кезеш, тарихи уакиралар зандылырымен сатылап дамып отырады (хроникалы, эпизодты беру aflici). Совет эдебиетшде H em ri кеГппкердщ жэрымды бейнесш жасау басты тал ап. Бул шьтарма бастан-аяк сол басты герой Кайырралидын унамды, кызыкты OMipiH коркемдей бей- нелеуге арпалган. Кайыррали совет солдаты, «б1ркырып сал», «min ту- сер», «атып кел», «шауып келдж» адамы емес. Ол Ота- нын, туран жерш, езшщ жауынгер достарын жан-тэ- niMen суйетш, кец ойланып толгана бтетш сез1мтал ойлы адам. Жазушы Кайырралидын ерлж урыстарын бейнелей отырып, онын iumi сыр, мшезше де назар ау- дарады. «Мен солдатпын, сорысты солдат ез кез1мен Fa- на коре алады. Солдат ез кергенш рана айта алады... Мен KopreniMfli Fana айтам. Одан аргыны командирден сураныздар», дейд1 Кайыррали. Жазушы Кайырралидын ойы, сыны, ce3iMi аркылы накты уакираларды, пакты шындык коршютердГ сурет- тейш. Жалпылап жайылып кетпейд'ь Такырыпты нарыз суретшшк туррыдан карап, менге- р уге улкен ш еберлж , укыптылык керек. Жазушы бул anriMem жазранда, cofbic уакигаларынын даму кезенш кеншен TeKcepin, корыта отырып, соны 03iHiH каИарманы, солдаты Кайырралидын керу1мен бередь 9м1рдщ шын- дьжы Кайырралидын TyciHin, сезшу аумарында суретте- лш отырады. CoFbic такырыбын керкемдеп игерудж ду- рыс 6ip тэсш осындай.

Кайыргали е зш ц туып-вскен ясергмен бые кайнаскан солдат. Елде жургенде Жайыкты, Каспшй кандайлык шын журегшен суйсе, согыста Донды, Теракт!, Кавказды, Кара тещздь Кырымды сондай аса жорары касиеттейдк HeMicTiH снаряды тусш кулап калган Kopi терекке жаны ашиды. Сорыста ойран-боткан болтан ap6ip Teric жердщ e3i Кайырралира ыстык кершедь «Жер 6eTi кайта-кайта копарылып калган, жердщ осы жарасын немктердщ езше емдететш кун алые па, жок па?» деген ой келедЕ Кайырралидын сорыстэры достары да — езшдей урыстьщ санлак ерлерЕ Тар жерде, киын жерде 6ip-6ipi- мен жан киыскан достар. Олар урыстада унем! эз1лде- cin, ойнап журедЕ Ойнап, ойланып журедЕ ойланып жу- pin ажалмен алысады. «Жиырма ж1пт кайыктан каррып тусе калып ед!к, туп-тура он eKi метр терен судын ту- 6iHe барып, топ ете туспк. Вася Толстов екеум1з кол ус- таса катар ceKipin ед!к, судын тубше де 6ipre Tycinni3. Ол меш кетерш ж1бергк1 келедЕ мен оны кетерш ж1бер- Нм келедЕ Есте калган жалрыз иэрсе егер менен жол- дастык деген не екен деп сураушы болса, ол — e3i сура батып, он ею метр тереннщ, зшдей баекан ауырдын ас- тында жатып меш куткаррысы келген Василий Толстов- тын мшез1 дер ед1м». Майдандары батырлардын достыры, жолдастыры осындай кымбат, касиеттЕ KipiuiKci3 таза. Таудай толкын жагага лактырып таетаран сагатта, «неге екенш туешдь рер жай жок, жиырма ж т т сол жерде yHci3 6ip кушак- тасып калыппыз. Кшмдерден муздай суык су арады, кезден тамган тамшылар ыстьгк-ак едЬ>. Bipi орыс, 6ipi украин, 6ipi казак, 6ipi езбек, тары баска улттардан ку- ралган бул батырлар 6ip анадан турандай кушактасып турып куанышы мен кэйрысын б1рдей белшедЕ б1рдей ортага салады. Совет Отанын жауыз жаудан коррау жолында алып ерлж жасаган отаншыл ердщ туыскан- дыга, достыры — жау ein6ip женш uibiFa алмайтын на- рыз мыкты камал едЕ Шырармада. сол мыкты, 6epiK камал сипаты айкын. Рас жагымды кейшкердщ epairiH жазушы кейде шын- дык шенбершен асыра, эЫрелей, суреттеп ж1бередЕ Bi- рак сол асыра айтудын 03i нанымды. Кайырралидын ер- л1г1не унем1 eyfleimn отырасын. бзшен кунп басым, ка- ру-жарагы, солдаты мол жауды айла, эд1с!н асырып, жан киярлык ерлж, табандылыкпен урысып ойран са-

лып журген совет батырларынын. кимылы унепп кызык- тырып, epTin отырады. Шыгармадары Кайыргалидын ба- тырлыры жауды кандай куреспен, кандай киындактар- мен, кандай артык куш-кайратпен, кандай амал-тэ- скпмсн жешп отыргандыты тутас бейнеде елестейдк К,а- йыргалидын ap6ip ерл!к icrepi жас кауымга унем! елж- тейтш, мактан ететш улг1 болрандай. Б1зде coFbic такырыбына арналып вз доезгш yiiiiH yriT-насихаттык мацызы зор болтан шыгармалар 6ipia- лай жазылды. Бфак кебшщ такырыптык мацызы зор, керкемдж ш ентп жок. 9cipece, прозанын келемд1 жан- рында бул такырыпты керкемдж туррыдан игеру мэсе- лесш осы шыгарма батыл кетерш отыр. Шебер cyperri узак ЗЦпме «Казак батырында» жазушы кейшкердщ ce3iHyi аркылы сурапыл сорыстык бейнеан, табират ку- былысын езме тэн стильменкеркем суреттейдн Табигат- тыц саналуан Kepinici, кубылысы шыгармара жана идеялык мэн беред1, каЬарманнык iuiKi сез1м куйш ай- кын ашып отырады. Кандай шырармада болсын табират керш, табигат кубылысы, кейшкердш жеке eMipineH сырт, магнасыз, эйтеу1р эдет, сэндж ymiH суреттелмейд1, олай суреттемек болтан жазушыда табигат, ewip кершс- Tepi 6ip сай ерлеп, кейшкердш eMipi 6ip белек жайылып кетер едк Бабиттш бул шыгармасында табираттын Kepi- nici, сорыстыц жалпы бейнес! кейшкердш eMipine тырыз байланысты. Ол сорыста журш, кейде елдн елдеп суйпс- Ti адамын сагынып eciHe алады. Онын т э т киялы жа- кандаран кектеммен 6ipre оянады: «Кегшдф кекше муз- ды кунд1з кергешшзде, кез алдына кесте Tirin отырган кара кез кыздын ез1 келуил ед1. Енд1 мынау б^алдыр тарткан макпал коныр тунде аяк басса, сылдырап сы- нып, кыз шолпысынын, сылдырын бсргендей. Элдеюмд1 сарынрандай. Ke3i мелд1реп кана. бурагы салбырап кана кут1п журген 6ipeyin бардай, ойын шаркурып алыста калган елд1 кезш кетедь Терт жылдык алыста калган ел eMipi, жас леб1мен самал толкынымен 6ipre сорып, ойынды тербеп кетед^ — дейдк Кайырралидыц бул ойы катып калган 6ip калыпты емес, ол нэзж киялиа шомы- лады, адамдарда болатын эралуан iiuni сырды бшд!редк Бул урыс, атыс толастараи мезплдш лирикалык сырла- ры. Ал нагыз жанталаскан урыс кезшдег1 табигат кубы- лысын жазушы cofhc сипатынауксатып суреттейдт «Б13 енбектедж. Дымкос кар, сазды жер суп-суык болып 350

бауырыннан кауып калды. Б у — cofuc кушары. Ол epiK- ci3 кушактайды, сен амалсыз кенесш,» дейдк Табигат KepiHici сорыстын жардайына, каЬарманнык eMip KeaeiiiHe карай кубылып, езгерш отырады. Табигат кубылысы б1рде жылы шырайлы сулу, б1рде ашулы, ка­ тал ажалдай КавкЭзды, оный етегшен тулап аккан Терек езенЫ н кубылысын шебер, келшт1 накыспен cypeTTeyi жазушы шеберл1гшш езшше 6ip тапкырлыры деп бшу керек. Басты геройынын ce3iHyi аркылы TepeKTi поэзия тшмен сипаттай отырып, езжен бурын Лермонтов пен Абай жырлаган Теректщ суретш де келт1редк Кара тешз сипаты да айрыкша сырланады ашулы жан Heci бейнесшде: «Езу1 Kenipin, долданып алган Кара тешз жаура солардан бурын 6i3Ki 03i сынап алрысы кел- гендей, асаудай тулайды... Таудай акжал толкындарды Kecin, кейде тырмысып бшк жарра шыккандай, кейде кулдилап куздан кулагандай арен жылжып келе\\пз... Ал- дынры бшк толкынныц астынан тупшз 6ip yR rip керипп, аузын ашып жутуга тургандай сез1ледЬ. Бул сурет ка- Ьарлы тешз сипаты, к аут ы жорык толкынынын, бейне- cin ескерткендей. Сонымен 6ipre жазушы дауылды Tyuri тешздж толкын тулап жаткан шын суретш кез алдына алып келедк Мен ез1м эл1 дауылды тешзде жузгешм жок, сорысты да кергешм жок, 6 ip a K соны керкем енер- дщ cypeTi аркылы крз алдыма елестетш KepriM келедк Mine, осы шырармада шарын болса да табигат пен cofhc бейнеа ашык керкем бейнеленген. ByriHri заманныц сорысы — бурын тарихта болмаган, апаты, шрифты мол сурапыл сорЙс. С орыстын кару- жарактары да рылымнын сонры жакалыктарымен жасал- ран аса курделк адам баласы eMipine кираткыш, талкан- дагыш Kayni зор. Согыска катнаскан адамдардын ерлж эрекелмен 6ipre сол сорыстын сурапыл, кыррын апат- ты бейнеш де жаркын суреттелж отыруы sp6ip керкем шырарманыц алдына койылатын басты талап. КаИарманнын эрекеп болып жаткан eMip, жараты- лыс кубылысы айкын сипатталып отырмаган жерле аки- кат керкем шырарма болмайды. Бул кунге дешнг1 казак жазушыларыныц газет тш нде жазып келген очерш, ша- рын эцг1мелержт, Касым Аманжолулынын поэмасынан баска елен жырлардын кебжде Ka3ipri замандагы сура­ пыл сорыстын нагыз шын керкем бейнеа елестеген емес. Барлык жазылып, айтылып жургендер сол сорыстын ке- 351

ленкем рана. Р аб и тты н бу л энпмес1нде Кайырралидын eMipiHe бай л ан ы сты соры с д у н и е с ш щ б ей неа б1рден ж а р к ы н сипатталады . Б у л ж алр ы з ж азу ш ы н ы н рана емес Ka3ipri к а з а к э д е б и е т ш н де улкен 6ip творчество- л ы к табысы. М айдандары соры сты к бейнелер! кандайлык жана ке р ке м дж эд1стермен бер!лген? Б ур ан б1рнеше мысал келНреш к: « б ц е ш ш е eri3 сиып кеткендей аж даЬа зенб1- рек», «зенбгрек орынан сынып калган ж уан араштардын Ty6ipi сорайып турран HeMic солдаттары сиякты», «Бай- л ау д агы тебеттей улкен зенб1рек б!р арыс е т т дел бейнелейдк осы кунг1 соры сты н алып куралы ны н 6ipi зекбф еки. Ал, таншлерд!, пулемет октарынын атылуын бейнелеуде де ж а зу ш ы ж а н а уксату, ж а н а тенеулер {зденедк « Б ш к араштардын тасасында алып танкшер тур. Уй ден улкен, ко н ы здай кар а, ypefliH уш канд ай суы к туеть..» А тылрэн октардын, жарылган снаряд, бомбалардын, ж а н га н р аке талар ды н уры с устш дег! бейнест каЬарман- н ы н ce3iM к у й ш е кар а й кейде эдем! кэ р ш с те , кейде ду- ниен1 та л к а н д а п ж у ты п ж а тк а н д аж ал к е р ш с ш д е елес- тейдк «Кызылды-жасылды жаркырап ушатын октар ка- л а н ы н ycTiHe ж и ы р м а ж ерден «кем шр косарын» Kepin тастайды. B ip сэтте су бетше мындаран ракеталар аты- лы п, ж1бек ка н а тт а р ы желб1реп, асылып-асылып тура калды, тупс1з тунгиыктай кара кош кылданып жаткан, тен!з 6eTi кунд1зг1дей ж а р к ы р а п ке тп . О к бурш актап сабалап, снарядтар cyFa ycTi-ycTiHe Tycin acnaHFa ш ап- ш ыган судан кум!с баганалар орната бастады». MiHe бул — каранры тунд! как ж арып атылган ок ракеталар­ ды н сипаты, ж азуш ы кемшр косакка, ж1бек канаттарра, к у м ш б аган аларр а у к с а ты п ок, сна ряд ж ауран тунг1 ке- piHicTiH бейнесш ал ы п отыр. Bip aK, coFbic оны н куралда- рыны н кимылы н эзж ce3iMni тербететш романтикалык бейне емес, осы сырттай эдем! кершген октардын кимы­ лы дуниеш астан-кестен кылып нГаткан аса коркыныш- ты мазасыз музыка екеш жэне елестеп отырады. Кейде ж азу ш ы : « С у д а й ш аш ы п бораты п келе ж а тк а н о к ecipreii сонадай зу ы л д ап аспанд а жур... П ул ем е т о ктары арадай ж а р к ы л д а п 6i3fli де куы п ж у р » деп о кта рд ы н п акты ки- мылын да дэл тенеулермен бейнелейдк К ыскасы энпмеде жалпы сурапыл сорыстын, согас куралдарынын эрекеп эралуан тенеу, уксаулармен «ен, жаркын сипатталып,

шырарманын керкемдш кунпн, бас кейшкердш ерлш бейнесш ecipin, айкындап отырады, жарымсыз кираткыш бейнеде сипатталатын HeMicTiu кару куралдарынын ки- мылы «эр пулеметик езшше куйсеу!», зекб1рек пен ми- нометтердш «улып туруы», «байлаудары улкен тебеттей, улкен зекб1рект1к 6ip арыс етуЬ, «минометтердш кутыр- ран бурадай гуртлдеуЬ, неуесе жорарыда келнргендей дуниеш талкандаган апаттар, 6api немш баста Fan со- рыстык, newic каруларынык сипаттарын елестетедк Жагымсыз кылык мшезд1 сатиралык стильмен жазу Рабиттыц бурынры энг1мелерше тэн ерекшелш болса, зш п кекесш (юмор), мазак ету эдшмен суреттеу бул шырармада да елеул1 орын алатыны жогарыдары тал- даудан байкалады. Эрине, жазушы Кайырралидык кез- карасымен, сол бас каЬарманра карсы келетж жарымсыз кейшкерлерд! катты шенеп отырады. Оку бел'кмшдег! «пншн, побайын к ел п рт, долбарлай салган» кызметкер- дщ «салбыраган аузына конкайран мурны тенщюреп келш шеккен», кайта-кайта «есшеп», ершмен FaHa ымдап сейлеген жалкау, икемаз, укыпсыз адамнын бейнесш елестетедн ЭЫресе, жазушы немш солдаттарын аяусыз сыкак- тап, маскаралап унем1 олардык айуандык, кулкш мазак сипаттарын бередк «Басын дудардай кылып орап алран сыррауылдай 6ip узын HeMic ею арасында семпендеп, ж уг1р т жур>. «Немш солдаттары суйекке таласкан ит- тей, 6ipine-6ipi ар-ур, баж-буж сейлест, арсылдасып жур». Айуан сиякты ж ау немштщ сикын, эрекетш жазу­ шы осындай жшркешшп, сумпайы бейнеде маскаралап суреттеу аркылы, шырарманын идеялык сарынын, кер- кемдж эсерш терендете туседь Жазушы eMipain, табигаттын KepiHiciH, кубылысын, адамдар эрекетш не- рурлым ecip in , жинактап (типтеширт) жуйелеп керкем- дкпен айкын бейнелей бшсе, сорурлым шырарманын идеялык e p ici, эсемдш (эстетикалык) aoepi терендей ар- тып отырады. Будан жазушынык шырармалык, керкем стил! де айкын кершедь Шырарманын тш не, керкемдш шеберл!гше айрыкша токталганымыз, манызды такырыптын керкемдш шеий- Mine назар аударрымыз келдк Bi3fle Отан со ры сы н ы н улы ерл1к такырыбын, керкемдш шеншин табалмай жалан, жадагай жырларан шырармалар толып жатыр. Б1з ха- лыкты жещске, куреске шакырран у г г т к дэу1рден ет- 353

TiK, ewxi эдебиет идеялык, керкемдж касиетч б1рдей жо- Fapbi e3iHiK занды сапасына Tycin дамитын кезенге жет- так. Рабиттын жана шыгармасы акын, жазушыларды бупнп 6M ip такырыбын жана творчестволык. 1зденумен жазура олтейдк улг1 керсетедь Эрине бул шырармара б!рталай сындар да айтура болар едь Кайырралидын ба- ла л ы к шарында жэрымды мшезшен repi, тентекпп ажар- лы • айты лы п кеткен жокпа? Баланы мялицияра, яки балалар уй1н1н тэрбиесше, колхоз бастырына карсы кою керек болар ма екен, комсомол, пионер уйымдары сияк- ты когамдык орындардык жас жШттщ идеялык калып- тасуына ы кп ал ы болмады ма екен деген сын мен та- лаптар да KoioFa болады. B ip a K мунын 6api жалпы шырарманын манызын ein6ip темендетпейдь Аталган сындарды шырарманын «елеен басылуында жазушы ес- керет1н болар. ¥лы Отан c o fbic h такырыбынан жазылран «Казак ба­ тыры» терен идеялы, керкемдж стил1 айкын аса курдель манызды шырарманын 6ipi. 1945

КОЛХОЗДАРЫ ЖАНА АДАМДАР ТУРАЛЫ (F. Мустафиннщ Миллионер» повестШ жайында) «Эдебиет жэне искусство» журналынын осы жылры 2, 3, 4, 5 сандарында басылган F. Мустафиншк «Миллио­ нер» атты узак anriMeci колхоздары жаца адамдар тура- лы жазылган. К олхоздар ы K.a3ipri ж а к а адам дар — творчествосы ен- бект1ц батырлары, алдыдры катарлы техникамен кару- л ан ран у з д ж м ол е ш м берупилер; С о р ы с т э н кей1нг1 дэу1рде колхоз ш аруаш ы лыры н ш алкы та ecipin, тез кар- кынмен ерлеудщ ж ана белесше жетш зунй большевик- тер. K,a3ipri ауыл — езшщ шаруашылырымен де, мэдение- т1мен де, 'адамлардык карым-катынасымен де мулде жанарып езгерген колхозды ауыл. Жазушы Еабиден бул шырармасында «олхозды ауылдын коммунизмге бет ал- ран дамуыныц жаца белеет айкын суреттейдк GuriMe «АманкелдЬ колхозынын келешег1 туралы жасалган жоспар жайындары айтыстан басталады. Exi турл1 жоспар усынылран, 6ipi — колхоздын бугжд1 купп- не шактап жасалган Жакыптын жоспары, е кп ш п а— колхоз Tipuimirine бутшдей жаналык енг1зет1н, колхозды миллионер дэрежесше жетюзетш Жомарттын кен твор- честволык жоспары. «Адам ici еткенмен рана елшенбейд1, келешекпен де елшенедЬ— дейд1 Жомарт. Жомарттын жоспары — колхоздары бар кушке, соны- мен катар оран керий Тем1ртау каласынын техникалык квмепне ceHin жасалган, орындалура, жузеге acyFa мум- Kin жоспар. Жомарттын жоспарын колхоздын жастары колдайдьк Bipaic. Koniumiri б1рдеи макулдай коймайды. Буран мойымаган Жомарт 63iniH жана жоспарын аудан, 355