А. Тойбай. Даланың дана арулары

3 4тso Аршагуп TOUBAG

вЧ(5?ч1 Т ъ£? Аршагул ТОЙБАЙ ДАЛАНЬЩ ДАНА АРУЛАРЫ Алматы ____ 3 3 0 9 J _ 2019 апдыцортан цаласыныц

ЭОЖ 821.512.122. КБЖ 84 Каз-44 Т 50 Казахстан РеспубликасыМэдениетжэне спортминистрлит «Мэдениетжэне енерсаласындагыбэсекелестнспжогарылату. казакстандыкмэдени муранысакгау, зсрделеу мен насихаттаужэне мурагат iciHln icKe асырылу тшмдинпн аргтыру» багдарламасы «Эдебиеггщ элеуметг1к маныздытурлершсатыпалу, басыпшыгаружэне тарату»xiuii багдарламасыбойыншажарыккорд! Тойбай А. Т 50 ДАЛАНЬЩ ДАНА АРУЛАРЫ. - Алматы: «Казак энциклопе- диясы», 2019. - 320 + 32 турт туст! жапсырма бет. ISBN 978-601-7967-08-6 Бенеш журналист Аршагул Тойбайдыц «Даланыц дана арулары» ат- ты жинагында багзы заманнан 6epei чипы кезецде ерен ерйктершен. вжет, наисар мтездершен. парасат-пайымымен, даналыгымен халыц жадында MBtfei сакупалган цазацтыц батыр цыздарыныц, nadipueudi аналардыч беднееi сомдалган. «Ел бастаган ер ханымдар», «Ацызга тулгалар» деген тарауларга белmin жазылган ктаптыц цалыч <щыр- манга берертанымдыц тэрбиечммат зор. ЭОЖ 821.512.122. КБЖ 84 Каз-44

Бул ецбегшдг нагашы эжем Сапиман мен аяулы анам Айымжамалдыц рухына арнаймын. Автор Ана тэжт киген тацдаулылар Бугтгi оцырманга жол тартып отырган бул жаца жинак;мет ерекше толгандырды. Ce6e6i, бул ктаптыц асыл арцауы вткен тарихымыз, ж 'хбектей есмген нэзт жанды эйел аналардыц, улы дала апай твстде гумыр кешкен цазац арупарыныц OMip-турмысы, epniei мен epnizi, вз ар-намысы ушт гана емес, елi мен жертщ ерктдш ушт сауыт кит, цару асынып, урыс майданында жауга царсы атой сапган уранды жорьщтары мен жефстерг болып отыр. Бул жинак; - коз кврмеген сонау коне dayip- лерден бастап 6i3diii заманымыздагы apmypni ацыз-эфсаналар, фольклорльщ мифтер, ацын- жыраулардыцжырларымен дастандары, таск;а тацба салган ескерткштер, эулие-эмбилердщ аманаттары арцылы ауыздан-ауызга жетт, хальщтыц жадында сакрпалган шынайы да Mendip api аскрц та, ажарлы сыр маржандары дерлт. Сол себепт/, бул тарих - б1здщ асыл дуниелиз, басты рухани к^ндыльщтарымыз, ур- па^тан урпацкр укыеп тапсыратын к;ымбат цазынамыздыц асыл болшегг. 3

Аршагул Т О Й Б А Й Осы тургыдан алганда, ктаптагы бурынгы Ж етку мен Сыр бойын жайлаган массагеттер (уйсЫдер мен цацлылар) тайпасыныц патшасы болган Томирис - Тумар патша, ел аузында ацыл-парасаты, эулиел1г1мен есте цалган «Домалак, ана» - Нурила, айдай ажарлы Айтацсык, (Бейбарыс султанныц шуган эпкеЫ Гаунар Тоцтауылцызы) Даракерей Дабанбай батырдыц адал жары, жаумен бет- пе-бет айцасцан жауынгер, Малайсары батырдыц шуган царындасы, «Ацтабан шубырынды, Алцаквл сулама» жорыгында квзге тускен сарбаз, тарихта «Квктем1р Komepinici» деген атща ие болган, орыс отаршылдарына царсы урыста цаймъщпаган, ел ш т де «Сэуегей Сапар» атанган келтшек Сапар Мэтенцызы, Ацбуйра (Ediee бидщ lueiueci), Бопай ханша (Дасым тврен 'щ цызы, аргы атасы Абылайхан, агасы Кенесары Дасымулы бастаган цоз- галысты уйымдастыруга цатысцан), Ацмацдай эже (Бекеш эулиенщ шуган царындасы), Тоцмейш ана (Дазыбек бидщ шешеЫ), Теккене (Ацсац TeMipdi шэрбиелеп ocipzeH ана) map 'adi жэне басца да эйелдердщ бейнелер1 журектг ерек- ше me6ipemcKe б в л е й д Ce6e6i, олардыц копшЫгшщ OMipi шаршысца, шиелешске, драмага толы, minmi, трагедиямен втке/idepi де аз емес. Мэселен, Ест даласындагы цазац султаныныц цызы, Шыцгысханныц урпагы болып келетт Квш 'ш ханныц зайыбы - 6ip Сузгенщ ел басына кун шуган циын кездегг батылдыгы мен байыптылыгыныц вз1 неге турады! Елш суйген, халцыныц болашагын ойлаган нагыз патриот осындай-ац болар. Жэне ондай ерлЫтщ аналардыц крлынан келгеш ерекше мацтаныш, мэртебе емес пе?! Sip свзбен айтцанда, ктагща енген ap6ip мацала, сю- жеттен - ацыл-парасаттыц леб1 ecedi, бугтде тэуелЫздж- ке цол жеттзт отырган халцымыздыц цайтпас цажыр- цайраты мен вшпес рухы, асыл мураттары шалцып тур. Ютаптыц авторы - Аршагул Тойбай вз мамандыгына шын бершген, цазац университеты бШ рген соц жиырма

ДА ЛАН ЬЩ ДАНА АРУЛАРЫ бес жыл табан аудармай 6ip орында, Дазак; телевизиясында аянбай ецбек еткен талантты, ядент паз журналист. Журналист болу екшщ-б1ртщ цолынан келе бермейдг Ол кунде ертецгтт барып, кешке крйтып журетш, 6ip Kyni ектштнен аумайтын 6ip сарынды цызмет емес. Ол кунде оттыц ортасында журедг деуге болады. Себеб'г, ол эрдайьш к;ызу вмгрдщ ортасында, кутпеген жацальирпар шинде, ерст-царсылы шайцасцан пт рлер таласы мен мшездер шайцасыныц арасында otcypedi. Соньщ iuiinen елге KepeKmicin, журтца пайдалысын, халыцца цажетт1ст тауып, жарцырата корсету цажет. Mine, Аршагул Тойбай - осындай бшктен керше 6uidi. Елдщ тацдаулыларын эфирден Kepcemmi, фильмдер mycip- di, сценарийлер дайындады, хабарлар журггзди Осындай квптеген багдарламалардыц эфирге шыгуына улкен шеберлш пен уйымдастырушылык, цасиетш корсете бтгет ушт ол Дазацстан Журналистер одагы сыйлыгыныц лауреаты атагына ие болды. Осы ктаптыц туындауына не себеп болды десещз, эл- бетте оныц иденгш т т , таланты дер едт. Осыдан отыз жылдай бурын ол «Алып анадан туады» деген айдармен б1рталай хабар дайындаган. Соларды эз1рлеу барысында ол к;азак,тыц белгт жазушылары - Э б т Кекшбаев, Дукенбай Досжан, Далтай Мухамеджанов, Ацселеу Сейдшбек, Дой- шыгара Салгара, цыргыз жазушысы Шыцгыс Айтматов жэне басца тулгалармен жуздест, сухбаттасып, коп гиб- рат алган. Ана туралы алгашцы хабар циклдарын ж ур- гаген. Эдеби ктаптар оку, тарихи дуниелермен танысу - Аршагулдщ ой-epicm кецейте тускеш аян. Ол мэселен, Култегтнщ dayipmde жаужурек сарбаздыц аналарына «Ел бтген цатын» деп оте жогары атак; берт, марапат- таганын улг/ тутады. Бул деген керемет емес пе?! Mine, сондай сэттер оган цазак, эйелдерi, крзац аналары- ныц ш т де де ел аузына Шккен данагвй, ак;ыл парасаты мен

Аршагул Т О Й Б А Й куш-ж1гер1 мол, ерге mipeK, елге пана бола алатын алып- тардыц барын, соларды квпшткке кврсетт, айтыпмерешн тасытудыц мацызы барын ущан. Бграк,, ойлаган нэрсе крлайша б/рден орындала ирйсын. Адам хрй жерде взт к,ан- дай сынак; кутм турганын бтмейдй Ьдет с пен толганыс усттде журген Аршагул к,атты науцастанып цалды. Оны жецу ушт нэз 'тэйелдщ азды-Kenmi куш1 емес, алпауыттыц зор к;айраты цажет edi. Эйтсе де, Аршагул мьщты жан болып шьщты, цызы - Эсел, улы - Асхат, жары Губайдолла болып Аршагулдщ ж1герше-ж1гер крсып, кщын сэттерде цасынан табылды. Бгрнеше отаны бастан кешгрт, Арша­ гул бул майданнан да аман-есен оралды. Сондыкрпан бул ктапты жинацтауга, шыгару жумысына отыз жылдай уацыт Kemmi... Шынып айтсам, мен Аршагулдщ взт де тарихымызда вшпестей аты цалган, ана тэжт киген 6yzim i арулардыц 6ipi деп бшем. Себеб/', тарих сахнасына шыщан ардак;- ты аналар галереясын жасау идеясыныц ез1 цаншалъщты керемет нэрсе десещзшИ Олардьщ Ke6i ел аузында, эр жерде анда-санда 6ip айтылып цалатын. Ал, мынадай emin битке misin, эдемйгеп, эспеттеп кврсету цандай?! Бул жас урпащ а арналган жацсы тэрбиенщ нагыз взй Кэмилэ Кудабаева, жазушы, Казахстан Жазушылар одагыныц мушеа, В.Пикуль атындагы Халыкрральщ эдеби сыйлыцтыц лауреаты

ДАЛАНЫ Ц ДА НА АРУЛАРЫ АРШАГУЛ ТОЙБАЙ ЖЭНЕ «ДАЛАНЫ Ц ДАНА АРУЛАРЫ» Б елгш журналист Арш агул Тойбай-Акназар окырман назарына «Даланы н дан а арулары» атты кггап усыны п отыр. Бул к1тап аты айтып тургандай, ¥ л ы Даланы мекен еткен еж елп халкымыздын сонау алые гасырлар туцгиы- гынан 6epri эр к езецде eMip cypin, турл1 когамды к куры- лыстардьщ дам уы на эсе р еткен 6ipTyap арулар ж е ш н д е сыр шертедт К епш ш к санасындагы угым бойынша, тарихты эдетте ер адамдар жасайды. бйелдердщ бул ретте удайы тецЫ здк кезкарас курбаны болып журтеш белгш . Бул жатдай багзы заманнан, эйел еркектщ кабыртасынан жаралтан дейтш кене шяолдЦс аныз eMipre келгеннен 6epi солай калыптасып кеткен. Сондыктан да колбасшы, сарбаз, би, ш еш ен, ре­ волюция жасаушы лар, котам кайраткерлер1 туралы с е з болтанда, 6i3 алды мен ер адамдарды квзге елестетем1з. А лайда, тарихта талай данкты эй ел д ер е ш п е с i3 калдыр- таны, адамзат дамуына е зш д ж у л ес косканы аян. Бугш де халыктыц азаттык жолы ндагы KypeciH бастатан, ел би л е- ген упы адам дарга cepiK эр! акылшы бол тан, м ансап б ш п - не кетер ш ген, тарих агымын курт езгер ткен эйел eciMflepi коп екеш еш юмге купия ем ес. Солардьщ араларында ез уакытынан озган эйелдер, 6i3 мактан тутатын ж эн е жас урпак eniicreyre турарлык нэзш жандылар ж етерлж . Талай eciM fli 6yriHri м ектеп окуш ылары на д е ш н жатка б ш ед ь М эселен, агылшын баекыншыларына карсы кол бастатан француз халкыныц ултты к батыр кызы Ж анна д ’А рк, оры с империясын отыз жылдан аса баскарып, патшалыктын куш-куатын арттыртан патшайым Екатерина II, сондай- ак б ел г ш талым, ею мэрте Н обель сыйлытынын иегерц

Арш агул \"ГО Й БА Й физик, хим ик, педагог, когам кайраткер1 М ария Кюри, баска да эр салада атагы шыккан элемнщ данкты эйелдер1 баршага мэл1м. Парсы баскыншыларына карсы жаужуректш кпен шай- каскан сак билеуш кд Томирис ханымды казак халкы ез каЬарман кызы деп б ш едг Сюжетш шыгыс шайырынын шыгармасынан алып жазган Карло Гоццидщ пьесасы мен соны ц н е п зш д еп Джакома Пуччинидщ операсы аркылы элемге танылган катыгез д е MeHipiMci3, сонымен 6ipre нэзйс ce3iM neci, Туран даласыньщ кызы Турандот атты ханшайым eciMi де казакка жат емес екеш б е л г ш . Туранды жэне онымен астасып жаткан ¥лы Даланы мекендейтш турк1 халыктарынын урпак жалгастырушы жарылкаушысы, береке-молшылык тэщриясы - ¥ м а й ана казак упин кашан да касиетп. Казак халкы дербес мемлекеттш гш курып, е з атымен тарих сахнасына шыккалы 6epi кастерлеп келе жаткан касиетп эйелдер е те кеп. Ертеде eMip сурген Айша бибк Баян суду, Кыз Ж 1бек, Домалак ана, Куртка, тагы баска сондай арулардын eciMi 6i3re ауыз э д е б и ен , аныз-дастан, мазар-ескерткпнтер аркылы ж етп. Пугачев к ет ер ш с ш е н кейпн азаттык KypeciH жалгастыр- ган Сапар, Кенесары хан эскерш де ерлермен 6ipre атка м ш ш , кол бастаган колбасш ы Бопай, акылдылыгымен, м э м ш е гер л т м ен Эбш кайы р хан ордасы нын беделш арт- тырган ханш а Бопай, император Николай I-н щ салта- натты кабылдауларына езге шет ел князьдарымен 6ipre катысып турган Ж эн п р ханнын жары, сарай меймандары турмак, патшанын езш де бш иммен, мэдениепмен, керж- келбеНмен тамсандырган ханша Фатима тотай, Сырымбет eHipiH ic ж узш де билеген когам кайраткерк HeMepeci Ш оканнын болашакта улы галым ж эне саяхатшы болган OMip жолына тж елей ыкпал еткен эжес1 Айганы м, улы Абайдьщ нагыз тербиешнй болган эжес1 Зере бейнелер1 де ел есш де сакталып келедг 8

ДАЛАНЫ Ц ДА НА АРУЛАРЫ Когамдык курылыс ауысканда жаца ею меттщ халык муддесш е кызмет етуш е ат салыскан кыздар, сондай-ак, екшнн дуниеж узш к согыста Элия мен Мэншук сынды майдан даласында ерл1к керсеткен аяулы казак арулары каншама! Бейб1т енбекте, эдебиетте, ен ер мен мэдениеттщ бар саласында халык курметше беленген кыз-келшшектер катары да жетш-артылады. Осылардын бэрш оты з жылдан астам уакыт бойы журналистикада белсене енбек етш келе жаткан Аршагул Тойбай ез кггабында жан-жакты зерттеген. Аталмыш енбекп жазып шыгу уннн онын кеп уакыт бойы тарих теренш е ущлгенш, данкты арулар хакындагы деректерд1 Т1рнекгеп жинаганын ерекш е этап еткен ж ен. Автор 03iHiH Kipicne макаласында халкымыздын сан гасырлык тарихына шолу жасап, байыппен талдайды. ¥л ы далада тарихтьщ э р к езещ нде 6ipiH-6ipi алмастырып eMip сурген мемлекеттж курылымдарга, олармен сабактасып, ез этностык атауымен тарих сахнасына шыккан Казак хандыгы дэу1рше, одан берще орын алган тэуелдш к, отарлану кезещ- не, азаттык козгалыстарына назар аударады. Халкымыздын сан урпагын суйащ йр ш , отаншылдыкка тэрбиелеп келе жаткан батырлык дастандардагы арулардьщ eMip жолдарын зерделейдй C eirrin, еткен шактагы турл1 тарихи сэттерде ел би л еуд еп эдш д ш м е н , ж ерш коргаудагы ерлйс icTepiMeH танылып, eciMflepi анызга айналган кыз-келшш ектер жайын- да окырмандарга кызыкты етш энпм елейдй Автор козгаган такырыбын дэйектеу уш ш Kopi тарих койнауына ез1ндж зерттеу ж урпзген. Бул ретге оган белгш TypiK зерттеунпЫ Бахрие Учоктын «М усылман е л д е р а д е п эйел билеушшер» монографиясын казакшага аударуынын кэдеге асканы байкалады. Осы енбекте орта гасырлардагы эртурл1 мусылман мемлекеттерш де такта оты рган, сондай- ак, патшалардын, мемлекет басшыларынын, султандардын орынбасарлары, pereHirepi болган мусьшман эйелдердщ eMipi туралы маглуматтар мен ой-пайымдар мол. Солардан 9

Арш агул Т О Й Б А Й ж эне езге де дереккездерден ой корыта кеде, автор кыз- ке.пшшектердщ 6iperefi бейнесш жасап шыккан. А.Тойбайдын б у д штабы «Ел бастаган ер ханымдар», «Анызга айналган ак жаулыктылар», «Хапкын коргаган ка- Ьарман бикештер», «Абыз анапар», «Агартушы арулар», «Кугы н-сурпн курбаны болтан асыл жарлар», «Талантымен танылган тулгалар» деген тарауларга белш ш жуйеленген. Осындай желш ермен жазылтан штаптын калын окырманта казактын атакты кыз-келшшектер1 хакында квптеген кызык деректерд! алта тарткан мазмунды жумыс болып шыкканын этап айту лэз1м. Енбегш щ соцында автор жалпы танымдык, тэрбиел1к мэш зор магыналы туш н жасаган. KiTan авторы Аршагул Тойбай жогары оку орнын б т р - геннен кеш нп ширек тасыр бойындагы шыгармашылык тумырын телевизията арнатан. С онда кызмет icTey бары- сында жасаган телехабарларында котамдагы алуан езектд такырыпты кетеру1мен кэспби тележ урналист ретш де та­ нылган болатын. К еш нп жылдары денсаулык саласына ара- ласып, мерз1м;пк медициналык басылымдар шыгаруга ден койды. Республикапык «Адам. Дэу1р. Медицина» журналына басшылык жасап, журтшылык арасында денсаулык сактау, аурудын алдын алу, салауатгы OMip суру шарттарын наси- хаттауга елеул1 у л ес косуда. Ол Казахстан онкологтары мен радиологтары когамдык б1рлеспп терайымынын орын- басары, «Салауатты Азия» когамдык корыныц вице-прези­ дент! ретш де кептеген и гш ю п ic repre мурындык болып келедь Атап айтканда, ауыр дертке шалдыккан жандар уш ш кайырымдылык шараларын уйымдастыруга, scipece, жепм ж эне турмысы том ен отбасынан шыккан наукас балаларга кемек колын созуга уйыткы болуда. Осындай кызметтер1 нэтиж есш де котам кайраткер1 ретш де танылса, ендц MiHe, аталмыш штабы аркылы ол езш тарихтагы эйелдер бейнесш жацгыртуга елеул1 у л ес косып келе жаткан зерттеупн- каламгер ретш де д е керсетш отыр. 10

ДАЛАНЫ Ц ДАНА АРУЛАРЫ «Даланьщ дана арулары» окырманньщ кез алдына ¥ л ы Даланьщ кен-байтак т е сш д е сонау багзы заманнан 6epri килы кезендерде ерен ерл!ктер1мен, еж ет, кайсар мшездер1мен, парасат-пайымымсн, даналыгымен халык жадында м э ц п сакталган казактьщ батыр кыздарынын, KaflipMeHfli аналардьщ бей н есш экеледь КаЬарман кызда- рымыз сахара те сш де аттан туспей , азаттык ун п н касык каны калганша шайкасудан тайынбатан, ж урек жуткан кайсарлыгымен элемд1 тан калдыртан. Бейб1т ем1рде д е ел- журтгы даналыгымен, е н б ек т еп , е н ер д е п ерен icTepiMeH ездерш е тэн п еткен. Каламгер Аршагул Тойбай-Акназар олардьщ бейнелерш аталган кггабында аз да, саз сездермен ете утымды суреттейдь Кггаппен танысу аркылы окырман кауымнын езш е зор маглумат алып, улттык сананын ecyiHe, тэуелс1зд1пм1здщ баянды болуына пайдалы тарихи мэл1меттерге каныгатынына кумэн жок. Бейбин Койшыбаев, тарих гылымдарыныц кандидаты, жазушы

Аршагул Т О Й Б А Й «Бугтгi кундi тустт-туйсму ушм де, болашацтьщ дидарын квзге елестету ушт де xeuteei кезецге кез жгберуШз керек». Н.Э.Назарбаев ¥ЛЫ ДАЛА МЭДЕНИЕТ1НЩ 0РКЕНДЕУ1 ТэуелсцдЫ м1здщ кек туыньщ аясында халкымыз езь HiH элеум егпк ж эне мэдени тегш терен тану устшде. Гылыми зерде тубегейлене тускен сайын ауызею ацыз бен шеж1реге аркаланган байыргы тарихи сана орнын байлам- ды тужырымдар ыгыстырып жатыр. 0 тк ен заманалар болмысынын асуы мен тоскауылын, белес! мен бегетш дэл басып ажыратып, кем ш ш гш ен тагылым сузем13, артыкшылыгын сараптап, кэдем1зге жаратамыз - тарих сабагы TeriH калмайды. «Есю ш алмай, жанага жол жок» дейд1 халык даналыгы жалгастык дэстур1 хакында. Алайда, тарих - дэш м дам у устш де. Сондыктан бул салада ani де аткарылатын Miидет мол, ашылатын жаналыктан да умгг узбейм1з. Ka3ip халкымыздын тарихи тулгасы мен 6iTiMiH тануы- мы з курделене д е , терендей д е т у е й . Галымдарымыз гасыр- лар катпарынын калтарыстары туткан улттык мэдениеттщ тарихи мурагаттарын завды и есш е кайта усыны п, куан тарта бастаган куре тамырына н эр 6iTipin, KecereciH кегер- ту уст1нде. Алайда, халыктьщ элеуметтш-тарихи болмы- сын саралау оны н рухани 6iTiMiH таны п-бш ум ен астасып жатыр. Бул салада казактану гылымынын (казак халкын, тарихы мен мэдениетш , экономикасын, т.б. ж ергш кп ерекшел1ктерш тануга арналган гылымдар жиынтыгы) ип ен б еп кепке танылып та калды. 12

ДАЛАНЫ Ц ДА НА АРУЛАРЫ Тарихи жэд1герлер табылып, олар мэдени казынамыздьщ катарын молайтуда. Баспага эздр л ен т жаткан ауыз эдебиетз нускаларынын кеп томдык жинагы осы мол кешштщ де, аткарылып жаткан кыруар icTiH д е айгагы боларлык. Осы келемд1 2 - 3 е с е артьщ орайтын музыкалык фольклор тагы бар. ЭшекейлКколданбалы онер нускалары е з алдына 6ip тебе. Ел жады мен жер кыртысында калган археологиялык, этнографиялык ж эн е фольклорлык KeHirn еш саркылмак ем ес. BipaK, осыньщ 03i коз тунар кальщ нудьщ кезге ш н ген бурнпгшдей гана екеш айкын. Fалымдарымыздьщ тынымсыз 1зд еш с 1 н этиж есш де хал- кымыздын ж азба деректерге ж етпеген коне дэу1рлерш щ болмы с-бтм 1 айкындала ту ей . Жана археологиялык жэне этнографиялык деректер мен материалдарды корыту Казак- стан тарихыньщ кейб1р ip reni тармактарын кайта караудьщ алгышарггарын жасады. Осы неп зде дун и еж узш к озык мэдениетпен катар дамыган коне казакстандык еркениет ашылып, ол дэйекп тужырымга айналды. Б упнде коне KOF3M пайда болганга д е ш н п тарихи floyipfli зерттеунп элем галымдарынын 6ipfle-6ipi буп жаналыкты аттап ете алмайды. Муньщ 03i халкымыздын мэдени болмысынын тарихпен 6ipre жасасып, 6iTe кайнасканын, оны н идеялык аркауы- ньщ мывдаган жылга созылган уакыт сынынан сурш бей ет к ен дт н ангартады. Казак халкы езш щ сан гасырлык тарихында когамдык nporpecTiH дангыл жолына тэуелс1зд1к алганнан кейш гана шынайы туяк uiiicripin оты р. А лтын О рда толык куйрегеннен кешн, X V -X V I гасырларда Еуразиянын апай тесш де к о ш т журген ел-журт «казак» деген жана атаумен тарих сахнасына шьщты да, жана феодалдык журттын шанырагын котердг X V гасырдан бастап, бурынгы тарихи атауы озгергеннен кеш н Д е н т Кыпшак тургы ндарына Kepmiaepi жана саяси-этникалы к кубы лы с ретш де карай бастады. Казакстан тарихтьщ эр кезеш нде Туран, Скифия, 13

Арш агул Т О Й Б А Й Систан (Сакистан), Батые елке, Батые Турю Каганаты, Д е н т Кыпшак (нем есе Алтын Орда), А к Орда, Моголстан, кыргыз- кайсак, кыргыз даласы деп турл1 атаумен аталган. Тек кешнп заманда халкымыз бен атамекешм1з дурыс атала бастады. Содан бастап халык пен оньщ мекен-турагынын арасындагы тарихи уйлеспеуш ш к жойылды. Казактьщ хальщ ретш де калыптасып тутасуы оны езш е д е ш н п туган элеуметпк-тарихи тэж1рибеш бойына ciHip- ген ел р е л н д е карауга мум ю ндж бередк Сондыктан да, халыктын рухани м эдениетш щ тарихи тагдырын кагаз ж у зь не тускен «казак» атауынан бастау жeткiлiкciз. Зерттеушшер, эдетте, казакстандык жэне еуразиялык кешпелшер элемь нщ тарихы, байыргы еткенш бажайлау уш ш казактардын дэстурл1 материалдык жэне рухани мэдинетше ж ш жугшш отырады. С ейтш , дерек кездер1 удайы толыгып, нактыла- нып, салыстырылып барып, археологиялык мэдениетке д е н койылады. Казактьщ eжeлгi рухани epeci галымдардын енбектерш де мол казына тургысында KepiHic тауып, 6ip кездер1 тарихтьщ жадынан умы т бола жаздаган мурагаттар мэдени и ги п п ю зге кайта косылды. «Дала империяларыньщ» авторы Рене Груссе кешпендь лер туралы: «Олардын отырыкшы халыктарга он уш гасыр бойы б е л г ш ритммен ж эне эркашан да октын-октын табысты жасаган шабуылдары табиги, завды кубылыс. Коршаган катал OMipre беш м делген, акылды, салмакты ж эне кунтты Typitcrep мен монгулдар билш ке жаралган е д ь Кешпендш ер материалдык мэдениеттщ дамуын тежегежм ен, олардын колында эркашан да купит эскери бил1к болды » - дейдь BipaK, кеш пендш ердщ тек эскери купине карау, олардын тарихын б1ржакты керсету болып табылады. Ce6e6i, TypKi халык- тары е з заманында материалдык еркениетт дамыган Кушан патшалыгы, Еуропадагы Гун империясы, М амлюкпк Египет, Алтын Орда, ¥ л ы М огол мем лекен сиякты он алты улы мемлекет курды ж эне турю лердщ жуздеген эулетт сонгы eKi 14

ДАЛАН ЬЩ ДА Н А АРУЛАРЫ мын жылдан астам уакыт боны адамзат еркениетшщ дамуы- на елеуш улес косты емес пе? Сонымен катар, туршден шык- кан улы галымдар, ойшылдар мен акындар орта гасырлар- дагы «Ш ыгыс н е м есе Мусылман Ренессансы ньщ » Heri3iH калауга атсалысып, д у н и еж у зш к сэу л ет е н ер ш д е, поэзияда ж эне гылымнын дам уы н да еш п е с i3 калдырды. Галымдар сонты кездеп зерттеулершде кене туркшер Ш умер, Вавилон, Аккад мемлекеттерш куруга атсалыскан деген niKip айтады. Отан коса, сонгы уш гасырдагы агыл- шын, француз талымдарыньщ зерттеулер1 Америка курлы- гындагы инк, ацтек жэне майя еркениеттерш курган ундш ер Азиядан барган кене туркшердщ урпактары екенш дэлелдеп отыр. Б цдщ дэу1рдщ V гасырына дейш туркшерде ж узден астам кала болса, тек Алтын Орда тусы нда олар салган ж у з елудей каланын сэулет eHepi Еуразия курлыгына кещ нен тараган. Туркшер тарихта ец кеп кала салган халыктардыц катарына жатады. Сондыктан туркшердщ тарихынан хабары жоктар тана оларды «таза кеш пендш ер болды» дейдк Улы Ж1бек жолы улы дала м эдениетш щ еркендеп, дамуына улкен ул ес косты. Жетюуда ол б1ркатар каланын бой кетеру1не себеп бол са, Казакстанныц о ц т у с п гш д е кала- лардыц жылдам есуш е ыкпал erri. Улы Ж1бек жолыныц ен узы н тармактарынын 6ipi Орта Азия мен Кдзакстан жер1 аркылы М ерв пен Хорезм алкаптарынан Сарыарканы Kecin eTin, М ургаб, Эмудария, Сырдария ж эне Ш у бойы мен opi карай бет алган. V -V I гасырларда жана тармак пайда болы п, сауда KepyeHi Хами аркылы Ыстыккелд1 жагалай Талас аркылы Эм удария мен Жайыкка жеткен. С ондай-ак Шыгыс Турк1стан мен Жет1су аралыгындагы керуен жолы А ксудан шыгып, Б едел асуы аркылы Ыстыккелге дей1н жететш кыска жол ашылды. Осы ж олдар аркылы Кытайдыц Орта Азиям ен сауда байланысы ныгайып, одан эр! осы мемлекеттердщ Еуропамен ж эне 15

Арш агул Т О Й Б А Й Таяу Шыгыспен карым-катынасы куш ейдг ¥ л ы Ж1бек жолы б1ртутас сауда ж уйесш е айналып, соныц эсершен онын бойында калалар салынды, коленер ennipici дамыды. Айырбас сауданьщ орнына тауар-акша катынасы пайда болды . Орта Азия елдер1 тел акша монеталарын шыгарды. Сауда байланыстары гана емес мемлекеттер мен халыктар арасында дуниетанымдык кезкарастар мен мэдени алмасу- лар болды, коленер ici, технологиялар ж узеге асырылды. ¥ л ы дала Коркыт, Э б у Наср эл-Ф араби, Э б у Райхан Бируни, Ж у е т Баласагуни, Ж аим ап-Кори, М ахмут Кашкари ж эне баскаларды дун иеге экелдг Ka3ipri кезде ¥ л ы Ж1бек жолын кайта жацгырту эрекет1 халыкаралык денгейде колга алына бастады. 1987 жылы Парижде ЮНЕСКО-нын Бас конференциясында «Ж1бек жолы - диалог жолы» атты халыкаралык ж оба жарияланды. Казакстандык галымдар бул жобага е з улестер!н косып келедь Кожа Ахмет Иасауи кесенес1 мен Танбалы тас ЮНЕСКО- нын т1з1м1не ю р дг Э й г ш Отырар каласы да жан-жакты зерттелуде. ¥ л ы Ж1бек жолы бойындагы кептеген кунды ескертю штер, тарих койнауына кеткен калалар тагы баска жэд1герлер ж ете зерттеуд1 кажет етедк Соныц 6ip жаркын дэлел1 Еснс каласынан табылган Алтын адам - элемднс кубылыс болды. Отыз 6ip гасыр бойы ел мен елд1 байланыстырган, алтын Kenip болган ¥ л ы Ж1бек жолынын мэдениет1 мен енер! - езара байланыста сабактас болды , 6yriHri урпакка бай мура калдырды. Таулары - тарих, даласы - дастан казак елш щ е р л т н тану уш ш онын э й г ш тулгаларымен аныкталатын асуларына ущ лесщ . Тарих койнауында кеп адамны н атын шыгаратын 6iperefi, б1ртуар тулгалардын к аж етп п осыдан шыгар. Казактын кен-байтак сахарасын сонау багзы заманнан 6epi мекендеп, еж ет ерлнт мен ерен е л д т н катар алып журген улы даланын батыр кыздары халык жадында м эц п сакталып, жангыруда. 16

ДАЛАНЬЩ ДАНА АРУЛАРЫ ¥л ы дала тесш де азаттык упйн агган туспеген, халкын сырт жаудан коргау упйн касык каны калганша карсы тура бш ген, He6ip журек жуткан кайсарлыгымен элемд1 тангалдырган батыр кыздарымыз каншама? Тарихтьщ даму урдгсше олардьщ коскан yneci ез алдына. ¥м ай ана, Берте, Кутлык бике, Томирис (Тумар), Зарина, Турандот, Теркен катын, С уш нбике, С араймулж ханш а, С узге ханым, Теккене, Тойкара ханша, Токмейш, Зере, ¥лж ан, ¥лп ан, ¥лбике, Кекей кыз, Данагул, Дом алак ана, Карашаш, Каркабат, Кызай, Зейнеп, Баршын, Элпеш , Акмандай, Айбике, Акбуйра, Кызай, Бопай ханым, Бопай ханша, Ботагез, Tayhap батыр, Айтансык, Айганым, Элия, Мэншук, Хиуаз, тэты баска да- ланьщ арда кыздарынын eciMflepi м эц гш к умтылмак ем ес. Казак даласында мындаган жылга белп калдырган адам- дар Tipmiiriri 6ip с эт узш м естен 6yriHri ем !рм ен жалгасып жатыр. Ж усан Hci анкыган улы дала т е сш де , халкымыздын жадында олардьщ еЫмдер1 м эк п сактаулы. Томирис, Зарина, Турандот сынды аруларымыз терткул дуниеге белгш . Олардьщ сулулыгы м ен айбары, акылы м ен даналыгы батырлыгы мен м э р т п п 6i3re аныз болып ж eттi. Кыздары- мыздьщ ж урш еткен батырлык жолы 6yriHri урпакка енеге, рухани мол азык. Казактьщ ка си егп даласын дурш деткен He6ip канды окигалар, тарихи жорыктар, тар жол тайгак кешулер, аналарымыздын кез ж асы, куаныштары, ерл1ктер! егемендшкке ашылган терезе, салынган куре жол жэне шыгар баспалдак болды. Олардьщ ерлйтн жас урпактьщ санасында жангырту - бугш п буынньщ ici. «М эдениет - улттьщ бет-бейнеш, рухани болмысы, акыл- ойы, парасаты. Оркениетп улт ен алдымен, тарихымен, мэдениеймен, ултын улыктаган тулгаларымен, апемдас мэдениеттщ алтын корына коскан улкендйсшп улеам ен мактанады. С ейтш , тек е зш щ тел мэдениет1 аркылы тана баскага танылады», - деген Елбасы Н.Н азарбаевтьщ с езш е суйенетш болсак, б1здщ ата-бабамыздьщ те к и , ем1рлер1 ЪЪ09Ц 17

Арш агул Т О Й Б А Й лаулатан ерт болтаны, op6ip ici еж егпк пен ерш ген енеге екеш тарихымызда жангырып, танылып жатканы табиги занды- лык. Елдщ ерюндйт уш ш ерлермен 6ipre атка конып, кайтпас кайсарльщ таныткан казактьщ батыр кыздары жайында жыл бойы айтсак та тауыса алмайтынымыз анык. Дегенмен, кен-байтак казак даласыньщ тыныштыгын коргай бшген кайсар кыздар, тарихи тулгалар туралы жазылган кунды дерекгерге, колжазбалар мен хикаяларта 6ip сэт кез ж упртер болсак, талай тавдай кактырар ерл1ктерге куэ боларымыз хак. М эселен, кене замандагы сак аруы Заринаньщ халык м удцесш жеке басынын максатынан тым жогары коюыньщ узднс улгю ш KepeMi3. Зарина баскарган «Арулар жасатына» жасы он ушке толган кыздар кабылданган. Олар сотые енерш уйренш, садак атута, найза лактырута, кылыштасута машыктантан. Сотые кезшде бул кыздар жеке шеп курып, вз елш щ тэуел- аздагш ерлермен тевдей коргаган. Зарина патша болып, ел баскарганда оньщ жубайы М ермер атты эскербасы дуниеге кызытып, согысты жалгастырмак болады . С онда согысып, дэул ет жинаганнан ropi халкынын аман -есен, ты ныш OMipiH калатан Зарина жубайына: «Ендеш е сез1мд1 ты вда, Мермер! Ханньщ буйрыгы exi айтылмайды. С ен кан сасытан олжаны ойлайсьщ. Мен ел бутшдйгш, береке-татулытын ойлап канкуса боламын. Каншама ел кырылды, ана мен сэбидщ кез жасы келге айналды. Сен енд1 арандатпа, токта! Эйелщ емес, хан ретш де буйырамын, сен жазага тартыласын», - дейда. BipaK, д у н и еге кызыккан М ермер оны н айтканын тындамай, кактыгыс к езш де мерт болады . С онда Зарина езш щ агасына былай деген екен: «Ол - менщ жубайым, 6ipaK, е л ш ш н амандыты мен уш ш одан да кымбат! Махаббаттан да х у н т нэрсе бар, ол ел1мнщ тэуелиздйл»; Заринаньщ бул сезш деп ултгык, рухани, ел суйпштжтщ, еркшднегщ ерен улпеш сезш беу, оган суйсш беу мумкш ем ес. Осындай Отаны ymiH от кешш, п ендеш ш к бакыттан 18

ДАЛАНЬЩ ДА НА АРУЛАРЫ баз кешкен кыздарымыздьщ каЬармандытына калай кайран калмайсын, рухтанып, мактан тутпайсын?! Б1здщ flsyipiMi3re дей ш 5 7 0 -5 2 0 жылдары eMip сурген Тумар ханым (Томирис) ше?! Ол журек жуткан батыр- лыгымен гана емес, елдщ ергещ н тереннен ойлай бш ген даналыгымен, дш м ар ш е ш е н д т м е н аты анызга айналган тулга. Жазушы, эдебиеттанушы талым Турсын Журтбай- ды н «Дулыта» атты ютабы ндаты матлуматтарга ж у п н сек , кез1нде талай елд1 басып алып, кеп журтты кан каксаткан каЬарлы парсы патшасы Кир Т ум ар ханымта елий ж1берш: «М аган турмыска шыксын. Екеум1з ею е л д щ басы н косып, 6ipirin билеш к» - д е п алдаусыратады. К ирдщ максаты сак елш жаулап алу екенш тусш ген Тумар ханым: «М ен ел1мнщ падишасымын. М ен и т с ем - ел1мнщ и ш гет . Мидиялыктардын патшасы Кир ниетш ен кайтып, Отанына оралсын. Каншама Kyfliperri бол са да, Кун - Тэщр1мнщ KyHi ертен KiMfli колдап, ю м ге зауал э к с п е р т кайдан бш ейш . Кир кезш маган ем е с, м енщ е л ш е салып отыр. А л , м ен ел1ме бугау салдыртпаймын, ата-баба аруаты жаткан жерд1 жаттын табанына таптаткызбаймын, корлатпаймын. Соны есш де сактасын» деп жауап бередг MiHe, «С уйер ульщ бол са, с ен с у й , суйенерге жарар ол» деп улы Абай айткандай, осындай ерл тм ен , ежет, ен бойына ерлнс рухы н сыйлар ш еш ендш сез1мен сан урпак- ты отаншыдцыкка тэрбиелеген тарихи тулталарымыздан тагылым алтан батыр аруларымыз аз ба? А йталык, казактьщ эпос, дастандарында бейнеленетш Кыз Куртка, Гулбаршын, Ж1бек, А йм ан-Ш олпан сиякты, т.б. кыз-келшш ектердщ бейнелерш ен 6i3 казак кызына тэн батылдыктьщ, еркшдйсгщ символын керем1з. Осы айтылтандардьщ бэрш батамдай келгенде, казак кыздарына тэн в з халкына деген адалдык, ел-ж уртын су ю , отан калткысыз кызмет ету, ел басына кун туганда бш ек сыбана ерлермен 6ipre жаута карсы куреске шыгу, даналык, 19

Арш агул \"ГО Й БА Й батылдык. ерж урекпк сиякты касиетгердщ сонау кене дэу!рден бастау алып келе жатканын байкаймыз. Казак кыздарынын табигатынан ержурек, еж ет келет™ ж енш де взге елдердщ и п жаксылары да жылы леб1здерш би щ рш отырган. VIII гасырдыц басында казак даласында болган француз саяхатшысы Ф. д е Рокка «Женщина всегда играла большую роль у казахов» деген ецбепнде: «В се делаю т по дому, у нее на все есть силы, отсюда независимость и закрытость ее характера. Она никогда не закрывает лицо, как таджикские женщины. Мужья нежно называют своих жен «Карлыгаш, Сарыкыз, Ж ибек», - де п ж азса, француз зерггеуш кл Ф.Анжи- нер казак эйелдерц олардыц когамдагы орны ж енш де былай дейдп «Это очень активные люди, среди которых чувствуешь себя в полной безопасности, женщины не закрывают лицо и не стесняются в мужской среде, даже среди иностранцев». А л, ш ет ел зиялысы Э.С.Вульфон: «К ы з-ж птгтерйод ойын- сауыктарындагы емш -еркш араласуы ж енщ це казактар баска мусылман халыктарынан езгеше: эйелдер! жуздерш жасырмайды, ерлерден тыгылмайды. Казак эйелдер! ер адамдармен 6ipre атка шауып, эн салып, кещ л кетерш ж уре 6epefli ж эне о з адамдарын да , жат жерл1ктерд! де жатыркамайды», - деп ез уакытында шынайы багасын берген. Ежелден-ак казак эйел!н1ц i3erriniri м ен акылдылыгы, е ж в т т ш п мен тапкырлыгы, epniri еуропальщ галымдардьщ ез1н бей-ж ай калдырмаганы байкалады. Тарихшы, этнограф галым Л ев Гумилев: «К ене тур1ктер» деген енбепнде: «Typiicrep эйелдерд1 сал-серщ ей катгы курметтейдг Баласы уйге KipreciH ayeni шешес1не ninin, тэж!м еткен. Содан барып экес1не сэлем берген», - деген ce3i дала казактарыныц кыздары мен анасын ардактап, эйел сыйлай бш етш халык ек ен д ш н ескертсе, орыс галымы Г.Потанин казак кыздары­ нын он саусагынан eHepi тамган шет1нен ш ебер, юкер, енбеккор eKeHfliri жен1нде суйсш е жазады. 20

ДАЛАНЫ Ц ДАНА АРУЛАРЫ Осынау тарихи кужаттардын 6spi элем журтшылыгынын казак кыздарына, эЫресе, олардын еркшдйт мен ерлМ не, еж етпгш е кайран калатындарын куэ етедь Айталык, кене тур ю заманынан бастау алган е л с у й г ш т к , азаттык ансаган, ел тэуелЫ здтн максат туткан патриоттык кундылыктар бугауга сыймайтын, ертеден еркшдйсте ескен еж ет уптгын упы устанымы. ¥лты н суйген халык кана улы гстер атка- ратынына мэн берсек, ipi ж ещ с жан пидадан шыгатынына кез жетюзем13. TypKi журтын татулыкка, б1рлжке, тендж ке, тэуелаздж ке талпындырган ерю ндж аумактык тутасуга, улт болып уйысуга уйыткы болганы белгин. Кай халыктын да рухани есуш е, сшкш ш-серпш уш е себеп болатын осы ндай улы мураттар мен ел келеш еп yuiiH жасал- ган ерлжтер кашанда урпакка ул л . ©йткеш, улт тарихпен тэрбиеленедь Тузу тарихпен тэрбиеленген тулга бойында е зш д е , езгелерд1 д е кад1рлей бш етш тек тш к тщ дец геш калыптасады. Айталык, Казакстанда 1937-38 жылдары журпзшген жаппай репрессиялау саясаты кезш де, Алаш козгалысынын басшыларын жазалау шаралары барысында казак зиялыларыньщ д е т жауапка тартылып, олардын басым б е л ю курбан болды. ¥жымдасты руга карсы шыкканы уш ш республикада 3 386 шаруа ату жазасына к есйад, 13 151 адам 3 жылдан Ю жылгадешн мерз1мге сотталды. 1937-38 жылдары 16 520 адамга саяси айып тагылып, репрессияга ушырады. Тек Алматы облысы бойы нша турл1 саяси ауыткулармен атылгандардын саны 1 680 адамга ж етп. Осы жылдары кугы н-сурпн керген халкымыздын аяулы кыздары да аз ем ес. А кмола каласынын касында орна- ласкан сол к ездеп ресм и тур де ГУЛАГ-тьщ 26-Hyicreci деп аталган А ЛЖ И Р-де бас бостанды гы нан айырылган эзиз аналар тагдыр таукыметш тартты. Олар С.Кожановтын жары Кулэнда Кожанова, Т.Ж ургеновтьщ зайыбы Д эм еш Ж ургенова, С.С ейфулиннщ OMipniK жан ж олдасы Г улбахрам, К Сармолдаевтын зайыбы М айнур Сармолдаева, Б.Майлин- 21

Аршагул \"ГО Й БА Й нщ зайыбы Кунжамал Майлина, Т.Рыскуповтын жан жары Э зи за Рыскулова, Ш ахзада Ш онанова, т.б. кутын-сургшнщ Kacipe-TiH тартты. Алайда кене дэу1рден жалгаскан осынау улы ерл1ктщ дэстур1 ¥ л ы Отан согысында да катгы байкалып, казак кыздары ерекше кайсарлыктыц у л п сш керсеткеш бе л г ш . Казакстаннан майданта 5 183 кыз-келшшек аттанды. Осы согыста Орта Азия елдерш щ ш йнен К енес Одагыныц Батыры атагын алтан да казак кыздары Элия Молдагулова мен Мэншук Мэметова болатын. Олардьщ еам дерш тек Кдзакстан тана ем ес, КСРО халыктары да жаксы бшедй Сондай-ак, аты-жендер1 со щ ы кездер1 тана айтылып журген (Рахима Ж эшбекова, медицина кызметшщ капитаны Мэриям Сырлыбаева, майдан flapirepi Роза Момынова, радистер - Орынкеш Мысырова, Шэкира Ботаканова, Бикен Сэду- акасова, Шагила Кусанова, барлаушы Рахима Ералина, рота капитаны Куралай Натулаева, пулеметип Зинат Оцайбаева, мерген - Мэлика Токтамысова, медбикелер - Рэзия Ыскак- ова, Мая F абитова, ушкыш - Х иуаз Доспанова, т.б. сынды) кайарман казак кыздарыньщ Отан уш ш жанкиярлыкпен шайкаскан эйел жауынгерлершщ eciMi м э ц п ел ес1нде ка- лары хак. ¥лты мен урпагы yuiiH кан майданда да кайсарлык танытып, иманды iciMeH халкыныц кад1р-касиетш иеленген батыр кыздарымыздьщ ерлис рухы ел тарихымен б1те кай- нап, 6ipre жасап келедй Ойткеш, эйел уптжанды болмай, ултжанды урпак ecyi мумкш емес. 22 Ж

ДАЛАНЫ Ц ДА НА АРУЛАРЫ А ДА М АТА - ХАУА АНА Э л ем де мыцдатан тасыр бойы адамзат eMip cypin келедь Олардьщ 0лгендер{ м ен п р т е р ш д е нактылы сан жок. Жобасы миллиардтатан адам болмак. Болашакта солай бола бермек те. Адамзат дамуыныц, баска дуние, галамдардай 6ip жерден, 6ip нуктеден, 6ip бастаудан басталганы тарихи шындык. Бутан дш и ж эне гылыми деректер уштасып жатады. Кезш де солакай, сьщаржакты, саясат шенберш ен шыта алмаган талымдар «адам дар маймылдан жаратылтан» деп сокты. Он ceri3 мыц таламды жараткан Алланьщ адамды жаратданына талас жок. Е н алташкы адам, ол Алланьщ саздан жасаган адамы - Адам ата. Адам атаны «адамзаттьщ экеЫ» атайды. Алла татала отан букш галамдаты дуниелер- д щ атын уйреткен, оны п ер ш тел ер д ен д е жогары койтан. I6inic nepiurre: «Балшыктан жасалган Адам атадан томен турмаймын дегеш уппн коктен куылтан. А дам ата Хауа анамен 6ipre кокте ужмакта OMip cypin ж ур генде оларда 6sp i бодцы. Bip агаштын ж е ю с т жеуге болмайтыны Алладан ескерплгеш м ен, I6u iic ужмакка жасырын eHin, оларды азгырып жемкгп ж еп зген . Бул кунэлары уш1н А да м ата мен Хауа ана ж ерге куылды. А лладан «YpiM-бутаты нмен м эн п енбек етш , OMip сур у» буйырылды. А дам ата м ен Хауа ана урпактары «OMip бойы енбек eTin азаптанып» келе жатканы сол буйрыктьщ acepi бол са керек. А дам ата-Х ауа ана тарихы А раб жер1 Арафат тауына да байланысты орбид1. C e6e6i, А дам атаны жасатан саз Мекке мен И ем еннен алынган, сол yuiiH А раб жер1 киел1, касиетт1 саналады. ByriHri кулл1 адамзаттьщ атасы-экес1 - А дам ата, анасы- memeci - Хауа ана. Булардан 6ip ул , 6ip кыздан тарай келе, 6yriHri улт-улыстарта упасты. Сан тасырлык 03repic, жатрафиялык жагдай адамзатты танылмас езгер1ске Tycipfli. Онда каралар, караторылар, саргыштар, акшылдар сиякты 23

Арш агул Т О Й Б А Й н еп зп терт енге белш дь Олар сан мындаган дыбыс, тщде сейлеуде. Солардын 6ipi казакгар, олар - «караторыларга» жатады. Казак - Алланын пулы, Мухаммедтщ ум беп, Адам атаньщ баласы. Хауа ана - адамзаттын ен туш и теп , анасы. Ол Адам атаньщ зайыбы аталган. 1нжш де Х ауа ананы «Дева» деп бейнелейдь А дамзат т у с ш г ш д е Х ауа ана, А дам атаньщ «кабыргасынан» жаралган. Бул А дам атага «cepiK, жуп» ретш де жаратылган деп тусш о д п л ед ь Х ауа ана азгыргыш I6inicTiH ce3iHe epin , А дам атага ш арап ш ш з т , харам жемютт жепзгеш упйн ужмактан куылган. Хауа ана Араб елщ деп «Жидага» туыршген. Кеп жылдан кешн Алла aMipiMeH А дам атага Арафат тауы нда жолыктырып, exeyi кажылык курган. Хауа ана А дам атадан кешн кайтыс болып, exeyi 6ipre жерленген. Хауа ана Адам атаньщ кабыргасынан жаратылгандыктан, эйел дщ кукыгы ер адамга Караганда ш ектеуи немесе эйел адамдар ерлерге Караганда узак жасайды дейтш пш рлер Адам ата мен Хауа ана гумырына сай айтылады. Хауа ананьщ «кунэЫ упйн» Алла эйелдерге бала катеру, бала туу сиякты дене, тэн азабын буйырган деп керсетшед1 дш и уагыздарда. Алайда, о дуниеде Алла «кунэл1 болган эйелдер кауымына» кещшлж жасап, кебш ужмакка ж1беред1 д есед1 Куран кагидалары. Казак халкыньщ тарихи дэстурш де эйел адамдарга деген кезкарас осы Хауа ана тарихына н епздес келедь Алайда, Ананы «ай, кун, MefiipiM, жылулык, сулулык, нэзиспк, махаббат» сынды толып жаткан т е н д е с а з бакыт пен жаксьшыкка балайды. Мусылман д ш ш де букш адамзаттын анасы ретш де Хауа ананы курмет тутады. М ухаммед пайгамбарымыз (с.г.с) эйел затын аса бш к багалап: «Эуел1 анана, тэты да анана жаксылык ж аса!» - д е п е си ет айтып кеткен.

ДАЛАНЫ Ц ДА Н А АРУЛАРЫ Ел бастаган ер хаиымдар М УСЫ ЛМАН ТАРИХЫ НДАГЫ БУРЫ М ДЫ БИЛЕУШ 1ЛЕР Батыста, Еуропа зерттеушшер1 ислам когамындагы эйел- дердщ жагдайын Tepic тусш ген. Олар гасырлар бойы мусыл- ман эйел1 ер адамньщ кулына айналган н ем есе ез1мен-ез1 буйыгы eMip сурген т усш п зн де болды . А лайда, мусылман- дар Еуропа эйел ш ен буры н-ак езш д ш жагдайга, кукыкка ие болы п, кайраткерлж к а б т е т таныткан. М усылман эйел1 сауда саласында icri жаксы менгерген, е з м ули н е иелш ете бшген ж эне когам ея п р т де лайыкты орын алган. Еуро- пада калыптаскан жансак пiкipлepгe карамастан, эйелдер букш ислам тарихында мемлекет баскару нпнде жогары лауазымдарга ие болган жагдайлар аз емес. Орта гасырлар- дан бастап, ислам тарихында гулама эйел дер катары ескен. Атакты гулама ж эне билеупп ¥лы кбек, ацыз бойынша М ухам м ед (с.г.с.) айткан: « 0 p 6 ip мусылман эйел м ен еркек гылымды менгеруге м ш детп» - деген сездерд1 Бухара мен Самарканда медреселерш щ кабыргаларына ойып жаздырган. Мемлекет баскаруда мусылман эйелдер айтулы кызмет- терге ие болумен 6ipre елнп, казынашы, министр ж эне баска да кызметгер аткарып, кейде, ездер1 д е ел билеуш ш ер атагына кол жетюзген. Kasipri замангы ел баскарган эйелдер туралы айтсак, ислам элемш щ кос екип, Туркия мен Пэкстаннын бурынгы премьерлер1 - Тансу Чилер ж эне Беназир Бхутто б1рден еске туседк Д егенм ен , бу л ецбектщ такырыбы - исламнын пайда болып, дамуынан 6epri замандагы эйел билеушшер туралы болмак. У ш курлыкта - Испаниядан И ндонезияга д е й ш п ау- макта орналаскан барлык мусылман елдерш ен такка ие болган алгашкы эйел - Д ели турю мусылман мемлекетш щ 25

Арш агул Т О Й Б А Й султаны Разия катын болды . Разияньщ oneci Илтутмуш султан в 1232 жылы султаншанын ага-ш шерш ен умггкерлер болса да, езш щ кызын акыл-ойы мен э д 1лд1П уппн так Myparepi ет1п тагайындады. Б1здщ 6inyiMi3Uie, Разия катын мусылман мемлекеттер1 ш ш д е монархтьщ ез1 кез1 TipiciHfle тагайындаган, мурагерлк ж олмен такка не болтан б1рден- 6ip тулга. 1236 жылы Илтутмуш кенетген кайтыс болганнан кейпн Разияньщ бауыры —Рукн эд-Д ин аз тана уакыт султан болды. Разияга е зш е экес1 тарту еткен бицикл кушпен тартып алуга тура келдп Мемлекетт1 баскаруды колга алган Разия - «Разийят ад-Дунйя ва-д-Дин» (Д уние мен дш нщ суш клЫ ) атагына ие болды. Султаншанын буйрыгымен согылган тенгелерге: «Э йелдердщ суйен1ш1, заманнын билеуш1с1, Ш аме эд-Д ин Илтутмуш кызы - султан Разия» деген жазу туюрщщ . Разия султан кен пейщщ , эдш билеунп болса да, онын бил!к курган дэу1р! узакка бармады. 1240 жылы б у л т ш л эм1рлермен болган куресте султаншанын армиясы ж ец ш ек е ушырап, билеуш ш щ ез1 туткынга туст1. Разия катынньщ бауыры Бахрам uiah султан атанды. Куш еткен билеунп эйелдщ акыл-ой мен кабшетше тэнт1 болган, туткын эйел отырган Табархинд бекнйсш щ neci Ихтийар эд- Дин Алтунийю Разия катынга уйленд1. Алайда, бакытгы ем!р кыска кайырылды. 1240 жылы ек1 урыстан кей1н Бахрам mah Алтунийюд1 талкандады. Туткынга тускен Разия катын мен оньщ epi жещмпаздьщ буйрыгымен 1240 жылгы 14 казанда жазага тартылды. Bipax, тарихшы ибн Батгутанын айтуын- ша, Разия катын ж ен ш ек е ушырганнан кешн уры с дала- сынан кашып улгерген. Кашып жур1п, азапка ушыраган. Б1рде жолда келе жаткан ундш щ кедей диканы ерлерше киш ген Разия катынньщ асыл тастармен кемкершген камзолын байкап калып, оны ол л рш , кш мш m em in алып, денесщ жерге кемедп Еюнил 6ip мусылман эйел билеунп Разия катыннан да аз уакыт билш erri. 1250 жьшы египет султаны Малик Салих елгеннен кеш н мэмлуктер маркумнын жеЫр1 Шаджарат 26

ДАЛАНЫ Н,ДА Н А АРУЛАРЫ (Шаггарат) эд-Дуррд1 такка отыргызды. Ол нагыз монархтын релш не бары 80 кун устал тура алды. Ыкпалды мэмлуктер бш пк Ti3riHi ер адам да бо л у керек д е л uieurri. М эмлуктер Шаджаратка е зш щ кол бастаушы сы Айбакка турмыска шыгуды усынды. Шаджарат эд-Д урр турмыска шыкканнан кешн жеке-дара баскаруды жалгастырды. Айбак мэртебел1 эйелш щ талап eryi бойы нш а 6ipiHuii эйел1мен ажырасты. Дегенмен, Шаджарат ершен белек турганды калады, расында Айбак онымен 6ipre турудан корыкты. А йбак тэты да эйел алгысы келген кезде, Ш аджарат эд-Д у р р е зш щ ерш елт1руд1 буйырды. М эм лук эм1рлер1 бутан наразы болы п, билеупй эйелд1 рабатка камады. С одан кеш н оны бею ш стен алып шытып, Айбактьщ 6ipiHHii эй ел ш щ кундер ш е берд1, олар Ш аджарат эд-Дуррд1 аташ сойылдармен eaiM ini етш уры п- сокты. Оньщ мылжаланган денесш сайга лактырып тастады. «Халыктьщ ш пнен шыккан 6 ip ey » 9Mipmi эйелд1н де н е сш жасырын экетш , Ш аджарат эд-Дуррд1 буры ннан e3i ymiH туртызтан кесенеге жерлейдк О нтуспк Иранда, шагын Керман мемлекет1нде - тертзнш! ж эне 6i3fliH есептеу1м1зше - ymiHmi 6mieymi Туркан катын хулагидт!к ильхан Абак ханньщ жебеу1 аркасында, баласы- нын эл1 д е кэмелетке толмаганын пайдаланып, 1 2 5 7-8 1 жылдар аралытында ел билеген. TinTi, султан Хаджаджа кэмелетке толган кезде д е Туркан катын 6ip ез1 баскару iciH жалгастыра берд1. Султан Хаджаджаныц егей анасыньщ кам- корлытынан кутылмак болтан эрекет1 ильхан А бак ханньщ ашу-ызасын тутызды. 0йткен1, ол сол кезде Туркан катын- ньщ куйеу баласы болатын. Хаджаджа кашып кутылды. Абак хан елгеннен кей1н 1281 жылы жана ильхан А х м е д Тегю дер Керманньщ тагына Хаджадж аньщ бауыры - Союргатмышты отыргызды. Б1рак, эм1рлер мен хандар ильхамньщ шеш1м1н колдамады, енд1 А хм ед Тегю дер Туркан катынга к е л е а мазмундагы жарлыкты табыс етуге м эж бур болды: «Султан Союргатмыш пен султан Туркан катын Кутлуг хан мемле- кет1н б1рдей болып баскарсын». 1281 (1 2 8 2 /8 3 ) жылы 27

Арш агул Т О Й Б А Й Зимистан провинциясында eMip сурген Туркан катын ауыр наукастан кайтыс болды. Туркан катын - Падишах катын жыл санауда б есiншi ел билеупп болып табылады. Дегенмен, Керман мемлеке- тш де, шамамен, сол уакытта болтан энпменщ желюш б узбас унин жыл санаудын ретш бузуга тура келедг Epi ильхан А бак хан елгеннен кешн Падиш ах катын жана ильхан А хм ед Тегюдердщ кэрш е ушырады. Хулагидтер сарайындагы тартыстын шиелешсу1 соншалык, сарай тен- KepiciHiH нэтиж есш де Гайхату хан к езек п илхам болды, epi елгеннен кешн П адиш ах катын оган турмыска шыккан болатын. А л Гайхату хан - Абак ханнын упы е д г 1291 жылы бнш кп колына алган Гайхату хан б1рден Союргатмышты ыгыстырды, Керманньщ тагына 1292 жылы Сафват ад- Д унйа ва-д-Дин (Э лем мен дш н щ калаулысы) деген атаумен Падиш ах катын отырды. Союргатмыштьщ такты кушпен кайтарып алудагы эрекеП icKe аспады . Падиш ах катын туткынга тускен карсыласын жазага тартуды буйырган кезде, ез1н1н жактастары Tepic айналып Kerri. 1295 жылы хулагид Б айду хан ж етес!з Гайхату ханды купатып, Падиш ах катыннын б ш н п аякталды. Падиш ах катыннын Союргатмышка ютеген кылыгына наразы болган Керман- нын жогаргы улыктарыньщ ж эне маркумнын ж еа р ш щ талап eryi бойынша Байду хан тактан айырылган билеупй эйелд1 жазага тартуды буйырды. Шагын Парсы мемлекетшщ (салгуридтер атабектерО тертш ии билеуш кл 0 6 im катын болды . Жогарыда баяндал- гандай, ол туралы энпмеш бесш нп орынга жылжытуга тура келдг Парсынын билеуш йй, атабек С аадт П-нщ кызы Э б ш катын шешеЫ жагынан Керманньщ 6m ieym m epi К утлуг хан- дарды н тегш ен болатын. Ол Туркан ж эне Падиш ах катын- мен 6 ip дэу1рде eMip cypin , ел билеген. Парсы мемлекеН де хулагидтер каганатынын курамында болды. Сонымен 6ipre, 0 6 iin катыннын кызы К ур дучин. Союргатмыштьщ эйел1 болатын. 0з1мен туыстас душпандарымен салыстырганда,

ДАЛАН ЬЩ ДА Н А АРУЛАРЫ атабек С аадт II елгеннен кеш н 0 6 iiu катын у ш ш , 03iHiH c iw iici Салгумнен баска, тактан ум1ткерлер болмады. 1263 жылы Хулагу ханныц буйрыгы бойы нша 0 6 iu i катын жас болса да Парсыньщ билеуннЫ, атабеп атанды. Хулагу ильхандардьщ сарайындагы тартыстар мен тенкерштерге карамастан, 0 6 iu i катын 2 2 жыл мем л екет баскары п, 1286 жылы кайтыс болды. Иранныц онтустш -батысында, Kiuii Л уристанда Д эулет катынньщ б и п т осы баяндаудагы yiu eyi сиякты, Хулагу эулет1 ильхандарынын кол астында тэ у ел д ш к п е н OTTi. Д эулет катын туйык, ездн т н ен к а б ш ет а з бил еуи й болды . 1316 монгол ую м етш щ кел1шм1мен ол а з уакыт билйсте болганнан кей1н такты е зш щ бауыры И зз эд -Д и н Х усин П-ге берд1. Хулагу мемлекет1 ыдырауынын курдел1 кезещ нде, 1338 жылы монгол хандарыньщ теп н ен шыккан Сэт1бек, Ш ыц- гысханньщ урпактары ильхандардын тагын иелендк Ол бас- карган уакытта согылган тенгелерде: «ас-Султан ал-адиля Сэт1бек - хан Халада Аллах мулкуха» (0 д ш султан Сати- бек - хан, А лла оны н иел1г1н мэнг1 етсш ) - де п жазы лган. Жалайыр мемлекетшде Д енди катынньщ бил1к курган дэу1р1н тарихшылар аз зерттеген. О рта гасырлардагы араб тарихшыларыньщ мэл1меттер1 д е б1ркелю ем ес. Тарихшы­ лар оны б1рде толыктай билеуш1 де се , енд1 б1рде регент деп оньщ ерекше сулулыгын этап керсеткен. Осыдан да болу керек, Д ен ди катын б1рнеш е рет куйеуге шыккан. Кейб1р тарихшылардьщ тужырымдауы бойынша, ол 6ip жылда Багдатта ек1метт1 басы п алган. Кей nix ip re с у й ен сек , 1410 жылы тур!кмендер Багдатты ш абуылмен алганнан кей1н Д енди катын Ш устар провинциясын 1 4 1 1 -1 6 ж ылдары билеген. Д е н ди катын билш курган дэу1рден оньщ курмет1не согылган тенгелер калган, сондай-ак, кутпанда (мадактауда) оны н eciMi аталады. Д ем ек, Д е н д и катынньщ б ш п п завды болган. Ол 1416 дуниеден еткен. 29

Аршагул \"ГОЙ Б А Й 1 347-88 жылдары, ягни, 4 2 жыл бойы Мальдив аралдары султандыгын уш эйел у зд ш а з баскарган. Олардын алгаш- кысы - Хадиш а султан Мальдивтщ aMipuiici Жалел эд-Дин Омардьщ улкен кызы болатын. Хадиш а султан 33 жыл бойы узак ел баскарган. Онын epi сарайда бас уэз1р кызмет1н аткарды. вм !р ш ш щ даналыкпен баскаруына риза болтан бодандары жума намазда оган кутпан айтатын: «Алла! © зщ адамдардыц 3Mipuiici еткен кульщнын бар iciH онтара гер. С енщ кулыц осы Джалал ад-Д ин Умардын кызы, султан Сапах эд-Д иннщ немереЫ Х адиш а султан болып табылады». 1379 жылы Х адиш а султан дун ие салады. Ол кайтыс болганнан кей1н 1 3 7 9 -1 3 8 3 жылдары оны н ciHjiici султан М эриэм Мальдивтщ султаны болды. Одан сон 1388 жылга деш н онын кызы - Фатима Д айин султан ел баскарды. Ол туралы мэл1меттер аз. Bip кездер1 М эскеуден 2 5 0 шакырым ж е р д е п дэу1рлеген Касымовтар хандыгында 1679 жылдан бастап Фатима Султан беп м сонгы билеуш1 болды. Онын улы Сеид Бурханньщ шокындырылтан eciMi - Василий. Ол М эскеу- де калды. 1681 жылдан бастап орыс кужаттарында Султан С еидовна деген ес1ммен б е л г ш Фатима Султан 6eriM ешб1р ресм и кужатгарда аталмайды. Суматра аралынын солтустпчндеп шагын Аче султанатын д а 58 жыл бойы эйелдер баскарган. Атап айтканда: Сафийат эд-Дин Тадж-эл-Алам (1641-75), Накийат эд-Дин Нур-эл- Алам (1675-78) Закийат эд-Дин Инайат-шах (1678-88) Зийнат эд-Д ин Камалат-шах (1 6 8 8 -9 9 ). Эйел дердщ осынш а узак жыл баскаруына карап, атылшындар Ачеш сжелден эйелдер баскарып келген деп топшылатан. Зинат эд-Д ин Камалат- шахтын баскаруы кезен1нде султандык тагына эйелдердщ сайлануына карсы болгандарга Меккеден будан былай такка эйел дер дщ сайлануына тыйым салынтан пэтуа алута сэт1 тускен. Сондай-ак, Унд1стан тубег1н!н ортасындаты Бхопал мемлекетшдегз Аче султандыгындаты эйелдер баскарган, мунда eneyni 6ip езгешел1к болган. 30

ДАЛАНЫН, ДАНА АРУААРЫ 1819 жылы билеуш1 Нэз1р М ухам м ед-хан кайтыс болган сон оны н кэмелетке толмаган кызы С икандар б е п м маркам Кудсийи бепмн1н жеетрнпч кем епмен такка отырды. Кудсийи б е п м бш п к п колында устау уш1н кызын у зак уакыт турмы ска бермед1. Ол кызы турмы ска шыкканнан кей1н д е , тактан бас тартпады. Тек, 1837 жылы агылшындардьщ кысымымен бш пкп езш щ куйеу баласына берд1. 1844 жылы ЖаЬангер М ухаммед кайтыс болганнан кешн Бхопалдын тагында отырган оны н жес1р1 С икандар б е п м болды . С икандар б е п м кез жумган с о н 1868 жылдан 1901 жылга дей1н, маркум ШаЬ ЖаЬан б е п м н щ кызы 19-билеуш 1 мусылман эйел1 болды . Акырында осы т1з1мде 20-бол ы п, 1 9 0 1 -2 6 жылдарга деш н Ulah Ж аЬанбепмнщ кызы Султан ЖаЬан беп м отырды. Султан ЖаЬан б е п м акылды билеунн болды . О л Еуропаны кеп арапады, кептеген монархтармен кездесть Осы сапарлар кез1нде Султан ЖаЬан беп м езш щ упы науаб М ухаммед Насрулл ханды тактын Myparepi рет1нде тануга кол жетк1зд1 ж эне 1926 жылгы 18 мамырда ол унпн бил1кген бас тартгы. 1927 жылы Бхопал у ю м е п Султан ЖаЬан бег1мн1н талап eryi бойынша, ер адамнан мурагер болмаган жагдайда, Бхопалдын тагы эйелге 6epineTiHfliri туралы за н кабылдады. Корыта келе, аз гана тузету берем1з. C e6e6i, жекелеген мемлекет баскарушы эйелдерд1н eMipi кайгылы аякталып отырса да, окырмандарда эйел-билеуш 1лерге катысты нем- курайды кезкарас калыптаспауы керек. Олай дейтш1м1з, орта гасырларда, одан кеш н д е , такка отырудьщ жолы эрдайым киын да, кау1п-катерл1 болган. Билеупйнщ ер н е эйел адам болуына карамастан, олардын eMipi кайгылы ж агдаймен аякталып отырган. М ысалы, Мысырды мэмлуктер баскарган уакытта, сарай тенкеркл нэтиж ес1нде бил1к басы на Kemeri кул болып журген адамньщ келу1 гажап ем е с ед1. BipaK, оны тактан ум1ткер баскасынын кулатуы эб ден мумкш болатын. 31

Аршагул Т О Й Б А Й ЖАУЫНГЕРЛЕРД1 Ж1ГЕРЛЕНД1РГЕН 3 ЖАУЛЬЩТЫЛАР Ерте ислам кезенш де эйелдердщ жеке ж эне когамдык кызмет саласындагы белсен дш гш этап етпеу мумюн емес. Беделд1 тарихи штаптарда керсетшген, мусылман эйелдерй нщ сан кырлы кызмет! туралы накты фактшерге токтал- ганньщ артыктыгы болмас. Адамзатты н асылы пайгамбары- мыздан бастасак, М ухам м ед (с.г.с.) ap6ip жорыкка аттанар кезде, ортага ж еребе тастап, эйелдер ш щ 6ipiH 6ipre ала кетед1 екен. Мысалы, Бани-М усталаг ту б ш д е п урыска Пайгамбардын зайыбы Айша (р.а.) барган. Онын кептеген (збасарларынын жубайлары да осы согыстарга катыскан. Олардьщ н е п з п кызмет1 мсдициналык ж эрдем корсету, аспен камтамасыз ету ж эне кару-жаракты сактау болтан. Xa3ipeT М ухам м ед (с.г.с .) Х ейбарга согыска атганган кезде Бани-Гаффар тегш ен б 1рнеш е эйел оны н эскерш е косылуга жэне жаралы болтан жауынгерлерге жэрдем беруге руксат eryiH етш ген. Х ейбар бекЫ Ы алынганнан кешн Пайгамбар (с.г.с.) эйелдердщ ец беп н жауынгер ретш де лайыкты багалап, олжаны олар ymiH ерлермен б1рдей eTin белген . X a3iper М ухам м ед (с.г.с .) кайтыс болтаннан кеш н д е мусылман эйелдер согыстарга катысып отырган. 636 жылы мусылмандар мен византиялыктар арасындагы Ярмук шайкасында алгашкыда византиялык­ тар басымдык танытып, мусылман жауынгерлершщ 6ip бел1п кашуга м эж бур болган. Осы уакытга тем ip сойылмен каруланган Умма-F а биб карулы эйелдерд1 бастап, жауга ш абады. Кашкан жауынгерлер ерж урек эй ел дер дщ iciMeH ж1герленш, намысы оянады, сейтш , олар шайкас даласына кайта оралып, жауды талкандайды. Осы урыста Язиданын кызы Асм а ceri3 византиялыкты елт1рген. Умма-Хаким М ахзуамия е а м д1 тагы 6 ip эйел шатырдын казыгымен 32

ДАЛАН ЬЩ ДА Н А АРУЛАРЫ каруланып, жет1 душ панды ж ер жастанды рады . Бани- Гаффар тел нен шыккан Лейла да Пайгамбардьщ (с.г.с.) кез1 r ip ic im e ш айкастарга катыскан. Хаз1рет Э л и (а) ж урпзген Жамал ж эне Сиффейн согыстарына кептеген эйелдер катыскан. Х ижраньщ 6ipiHiiii гасырында ерж урек эйелдер кауш аздщ ж эне бакылау саласында кызмет еткен. Солардьщ 6ipi - Н уф ей л д щ кызы С ам ра-А садия, калын жамылгыга оранып, бетш буркемелеп, М едине базарында турган адамдарга уагыз айткан жэне сауда к щ де адамдарды алдагандарды ш ыбык-пен урган. М ухаммед Пайгамбардьщ (с.г.с .) 03i Абдуллахтьщ кызы Ш афа еЫмд1 дш д а р , ерж урек эйелд1 базардын бастыгы етш тагайындаган.

Аршагул Х О Й Б А Й АЗДА ЭПЕРГЕН Ж ЕЩ С Жекелеген мусылман эйелдер1 эскери icri зерделеген I ж эне тактиканы ж ет1к б ш п , шагын жасактарды баскарган. ! Сонымен катар, М угейре ибн Ш обе Иран Сасанидтерш е карсы басшы болган. Осы урыста кептеген эйелдер ерлерге кемек керсеткен. ¥ р ы с кызган шакта сасанидтер мусылмандарта тылдан соккы бермек болады. Харистщ кызы - А зда душ панны н пигылын б ш п кояды жэне эйелдермен кенесе отырып, шугыл ш епйм кабылдайды. Эйелдер орамалдарын uieuiin, оларды найзага байлайды да, шайкас аланына жакындай туседа. С асанидтер кырдан Tycin келе жаткан, желб1реген кеп жалауды керед1 де, муны мусылмандарга кемекке келе жаткан жана жасакгар екен деп калады. Коркып, eci кеткен душ пан осылайша ж е ц ш с к е уш ырайды. А зда ойлап тапкан эскери кулык мусылмандарды ж ещ ске жетк1зе д 1.

ДАЛАНЫ Ц ДАНА АРУЛАРЫ 0M IPIH 0НЕГЕМ ЕН 0РГЕНДЕР Ислам дш ш де эйелдердщ эдеби кабшетшщ дамуы ушш жагдай жасалган. Ислам пайда болган жылдардан бастап, acipece, Гурейш а мусылман эйелдер ш ен кызыл тцвд шешендер, дарынды жазушылар мен акындар шыккан. Олардын; тарихи окигалар баяндалган хадистерк елендер1 елш еуиз мура болып табылады. Гурейша эй ел дер тщ эдеби шыгармаларында айкын логика, KOTepimti кенш куй, окигаларга ерекше кезкарас, ойды ж етю зудщ эртурл1 саяси aflicTepi байкалады. Ерте ислам кезещ нде eMip сурген, Гурейша тегш ен шыккан акындар мен эдебиетш ш ерден Пайгамбар Хаз1рет М ухаммедтщ (с.г.с.) карындастары Сафияны, Атиканы ж эне Аруды, Пайгамбарымыздьщ (с.г.с.) жубайы - Айшаны (р.а), Умма-Салямды (р.а), кызы Xa3ipeT Ф атима-Захраны (а), XaeiperriHi жубайы Элид1 (а) ж эне Абульфазл Аббастьщ анасы - Уммуль-Баншод, имам Элидщ (а) кыздары Зейнаб пен Умму-Кульсумд1, имам Хусейннщ (а) жубайы Рубабты ж эне кыздары Фатима мен Сакищц этап керсетем1з. Пайгамбар мен Имам Элидщ (а) шэк1рттер1 ш йнде Гурейш ага ю рмейтш , 6ipaK, поэтикалык дарындылары болган. Мысалы, Абузардын жубайы - Умми- зар, Х узейма ибн С абитгщ кызы - Сабиа, А свадты н кызы Уммюль-Хейсам, Баккареи-Хилалия ж эне баскалары (Ибн Хаджар «Ал-И сабе» караныз). Хижраньщ 6ipiHmi гасырында кептеген мусылман эйел- flepi окып, жаза бш ген, олар Куранньщ мэтш ш ж эн е сурелер- fli коипрумен айналыскан. Пайгамбарды н (с.г.с.) замандасы, Абдуллахтьщ кызы - Ш афа сурелерд1 жазуды бш ген. Ол халифа Омардьщ кызы - Хафсты ж азуга ж эне окуга уйреткен. Белгип тарихшы Балазури ез шыгармаларында озык агартушы мусылман эйел дер дщ eciMiH атайды. Олар - А габ кызы - Умми-Гулшм; С а 'д - А йш а кызы, М игдад кызы 35

Аршагул Т О Й Б А Й KepiMa ж эне баскалары. Суюти «Ал-Итган фи улумил-Гур'ан» ютабында ерте ислам кезещ нде Абдуллах ибн Харистщ кы- зы - Умми-Вараганын касиегп Курандагы елендерд1 6ip Ki- тапка топтаганы туралы жазады. Ислам тарихында эйелдер дш и ш мдердо зерделеп-зерт- теуде кызыгушылык танытканы б е л г ш . Хаз1рет М ухаммед Пайгамбардын (с.г.с.) жубайлары мен кыздары эйелдерге мусылман завдарындагы курдел1 тр1мдерд1 туспццрш бе- pin отырган. Ер адамдардьщ ездерш щ сурактарына жауап алу ушш Айшага жугшгендер1 тарихи деректерден белгш . Айшаньщ с щ т с ш щ баласы ол туралы: «М ен Айшаньщ поэзия саласындагы 6iniMiHe тан калмаймын, ейткеш , ол Эбу Бэю рдщ кызы. Фигх саласындагы 6iniMi маган тансык емес, ейткеш, ол - Пайгамбардын (с.г.с.) зайыбы. BipaK, м е т онын медицина саласындагы 6iniMi шаттандырады, ойткен!, мен оны капай менгергенш бш меймш » деп жазган. Пайгамбардын эйелдермен кенесш отырганы тарихтан б ел гш . Мысалы, Х удейби б т м ш жасау кезш де Пайгамбар (с.г.с.) зайыбы Умми-Саламмен 6ip мэселе ж еш н д е акыл- дасып. оны н KeneciH устанган. Сондай-ак, екшпп халиф Омар ибн Хаттаб эйелдермен кенесш отырган. Сол сиякты, Омардын баскаруы кезшде эйелдер онын жарлыктарында- гы кателерд1 тузеткен ж эне халиф к еп ш ш к алдында катесш мойындап, KeuiipiM сураган. К ос элем эйелдерш щ дш и басшысы болып табылатын Фатимеи-Захра (а) М единедеп е з уш н эйелдер упин акыл-кенес уш не айнапдырган. Э йелдер баяндаган дш и м этш дерде Пайгамбар ж эне адал имамдар туралы хадистерд1 кездесНруге болады. Риджалда (хадистерд1 баяндаушылардын еЫмдер1 мен вм1рбаяндары келлршген ютал) 1500-ден аса мухаддиспп эйелдщ (хадисп энпмелеуш ш ердщ ) eciM flepi аталады. Ислам дерек кездерш е суйенсек, Пайгамбардын (с.г.с.) кызы - Фатиме-Захранын (а), Пайгамбардын (с.г.с.) зайыбы - Айшаньщ, Умма-Сэлемнщ, Зейнаб пен Суданын, Айшаньщ cinnici - Асманьщ, Имам 36

ДАЛАН ЬЩ ДА Н А АРУЛАРЫ Э л идщ (а) зайыбы - У мцейстщ кызы Асманьщ , Имам Э л и д щ (а) карындасы - Умм а-Х анидщ , Фатиманын (а) кызметннЫ - Физзаньщ, Абдуллах ибн М ас’удцыц зайыбы - Зейнабтын, Уммуль-Хасан Наджаияньщ, Умии-Руманнын, Уммии- Атиянын, Хуснияньщ, Умми-Исхагтын, Сайданьщ [Имам Жафар Садиганын (а)] кы зм епш а Гулсуми-Керхияньщ, Х акименщ [Имам Э л и Наганнын (а)] кызы ж эн е баска да атакты баяндаушы эй елдер дщ eciMflepi аталган. Олардын шлнде хадистер/й баяндаушылардын саны бойынша алгаш- кы оры нда «Уммуль-мо'м инин» А йш а (р.а.) тур . Кггапта ол баян еткен 2 2 0 8-2210 хадис бар.

Аршагул Т О Й Б А Й «Э Й Е Л Д Щ ЖУ31Н М АТАМ ЕН С УРТПЕ...» Букш ислам тарихында мусылман эйелдерш щ шаруа- шылыкпен ж эне кмерл1кпен айнапысканы б е л г ш . Зубейра ибн Аввамнын зайыбы бак ж эне бакша шаруашылыгымен айналысып, керш шерш е к е м е к те ст отырган. Пайгамбар- ды н (с.г.с) зайыбы - М ариеи-Гибтия кумыра куйд1ретш пештерш тургыза бш ген. ¥ с а к тауарлармен сауда жасаган. Алгашкы мусылмандар ш пнде сэнгерлш , емш ипк, ас nicipy, тйтнш ш к, с эн д ж TiriH eHepi сиякты коленер1 кещнен тараган. С энгерлжпен айналыскан Умма-Ряхля-Гушейрия eciMfli эйел Хаз1рет М ухаммед Пайгамбарга (с.г.с.) тэж1м erin: «Ей, Алланын елшнп, мен сэнгерлж пен айналысушы ед1м, эйелдерд1 ездерш щ ерлерше унай xycyi уш ш сэнденд1ремш. Егер бул дш ге кайшы болса, айналыспаймын» дептг Сонда Пайгамбарымыз (с.г.с.) эйелге: «Умми-Ряхля, эйелдерд1 сэндендаре бер, олар ездерш щ ерлерше унасын» - деген екен («Низамул-хукюмати-навабия» - («Пайгамбардын баскару ж у й е с т ). С ондай-ак, М единеде косметологиямен айнапы- сатын апалы -сщ лш Умми-Атия мен У мми-Х абиба Хаз1рет М ухаммед Пайгамбардан (с.г.с.) вз к тер ш жалгастыруга руксат сураган. Пайгамбар (с.г.с.) руксат бере отырып, Умми- Атияга оньщ мамандыгы бойы нша кейб1р пайдапы кенестер берген: «Э йел дщ ж у зш матамен суртпе, ейткеш, мата беттщ ецш бузады» - деген (Табриси - «Макаримуп-ахлаг»). 38

ДАЛАНЫ Ц ДАНА АРУЛАРЫ МОНГОЛ ИМПЕРИЯСЫ НДАГЫ ЭЙЕЛДЕР М 0РТЕБЕС 1 Монгол империясындагы эйелдердщ жогары м эртебеа туралы дэлелдер Жасак жазбаларында келтсршген, оны 6i3re X V гасырдагы араб тарихшысы эл-М акризидщ де- ректершде: «Шьщгысхан эскерге epin журген эйелдерге ер адамдар согы ста ж ур генде, олардьщ м в д е т т е р ш аткаруды м1ндеттеген» делшген. Эйелдер когамдагы жогары сатыларда осындай курметке не болган. Алтын Орда туралы эл-Омари былай деп ха- барлайды: «Бул мемлекеттщ адамдары халифтер белгшеген пэрмендерд1 устанбайды , олардьщ эйелдер! ерлермен б1рдей баскару ic iHe катысады. М аган осы е лдер дщ патшалары шыгарган кептеген грамоталарды коруге тура келдь Оларда: « ...бул ж еш н д е катындар м ен эм1рлердщ niicipnepi 6 ip ж ер­ дей шыкты» деп жазылган. Эйелдер монгол империясынын саяси OMipiHe белсен е катыскан, курылтайларда олардьщ niKipaepiMeH санасы п отырган. Бул туралы мэл1меттер орта гасырлардагы жазбаларда сакталган. X IV гасырдын 30-жылдарында Дешт1 Кыпшакта болган белгш саяхатшы ибн Баттута ез кундел1ктер!нде былай деп жазган: «М ен бул елкеде эйелдерге деген гажап зо р курм етп керд1м. Оларга ер адамдардан да ерек курмет керсетш едю. Мусылман салтына уйренген ибн Батгутаньщ бутан тангалуы TyciHiitTi едг Алайда, Алтын Орданьщ тургындары ymiH бул тансык ем ес болатын. Араб саяхатшысы ибн Баттутаньщ сипаттауы: «Олардьщ ap6ip катыны арбамен ж ур едг Олар отырган куйм е алтын жалатылган KyMicneH не эсем безещ йрш ген агаш пен кемкершген шатырмен жабылган. Арбага жегшген аттарга алтындалган ж!бек ж абу сапынган. А тгардьщ 6ipiHfle xeuiip - улакшы ж ас ж птг отырады». 39

Арш агул Т О Й Б А Й Катын е з арбасында, оныц он жагында егде жастагы уды катын отырса, сод жагына егде жастагы Kiiiii катын жайгасады, 3 одарды арабша «хабжиба» (камерфрау) деп атайды. Оныц аддына ете эдем1, б т м тупгасы келюкен адты кыз, ад, арткы жагына осындай ею кыз орнадасып, одарга аркасын суйеп отырады. Катын басына тауыс кустан у ю тагыдган, асыд тастармен безещ нрш ген, бутак тэр1зд1 шагын тэж киедь У ст ш д еп KHiMi византиядыктарша, кызыд ж1бек матадан rirmin, асыд тастармен безенд1ршген. Кыздардын эркайсы- сы басына асыд тастармен безещ црш п, тауыс кустан ую тагыдган, ус т щ п ушы адтындадган кадпакша тебетей киген. Бас катын мен кш п катыннын бас кшмдер1 nieTi адтынмен ж эне асыд тастармен эдш телген жйбекпен жабыдган. Ка- тындардын жанында алтын ж л тен тгплген, асыд тастармен кемкершген, ж1бек кш м кшнген византиялык нем есе у н д ш к 1 0 -1 5 бозбала келед1. Олардын эркайсысы колына алтын- нан, кумгстен не агаштан асатаяк устаган. Катын мшген пэуескенщ артынан 10 0-ге тарта арба ж уредг 0 p 6 ip арбада ж1бектен кшнген ж эне бастарына тебетей ки­ ген улкендью ш ш уш -терт кызметпн эйел отырады. Олардын сонынан ерген тагы да 300 арбага ту й е-еп з жегшген. Олар катыннын казынасын, ягни, оньщ мулюн, кшм-кешегш, жиган-терген1н ж эне а зы к -т у л тн алып журед1 Ханнын эйелдершщ сэн-салтанатпен журу1, олардын байлыгы мен дэул еп XIV гасырдагы еуропа елдерш щ ен бай корольдершщ сарайларында да болмаган. Тек орасан зор аумакты алып жаткан, халкы коп, табиги байлыгы мол, шаруашылыгы дамыган ж эне саудасы гулденген мемлекет кана осындай бай, дэу л ет п болмак. Алтын Орда нак осындай мемлекетке айналды. 40

ДАЛАНЫ Ц ДА НА АРУЛАРЫ Б 0 Р Т Е УЖ1Н Туган жылы, шамамен 1161—(5 4 ), кайткан жылы 1230(31). ¥лы каган, т ен деса з колбасшы, элем тарихында ешпейтш i3 калдырган Ш ьщгысханньщ бэйб1шес1. Коны рат тайпасы- ньщ кесем1 Д ай (Д ей , Тай) ш еш еннщ кызы. Тем1жуннщ (Темужин, Темучин - Ш ьщ гысханньщ бала к езш д еп eciMi) Бертемен танысуы «М онголдьщ купил ш еж1ресшде» бы- лайынша баяндалады. Есукей батыр TeMipmiH тогыз ж аска келген кезде, У элш шешесшщ теркйп - Олкыноут елш ен, нагашы журтынан кыз 1здемек болы п, оны ертш барады. Жолай CeKcip мен Ш еюркудщ арасында отырган Коныратгьщ Д ей шешен1не кездесед1. Д ей шеш ен оган: «Есукей куда, кайда барасыз?» - дейд1. Сонда Есукей батыр: «М енщ улымныц нагашысы - Олкын­ оут елш ен кыз сурамак болып бара жатырмын», - дейда. Д ей ш еш ен : «Мынаулыцныц Кез! отты. Semi апмастыекен», - дейдь С онымен катар ол: «Есукей куда, еткен тунде мен 6ip туе керд1м. Т у а м д е ай мен кущи шеигелдеп устаган 6ip аппак сункар колыма конган екен. Ай мен кущи 6i3 кезбен керупн едж . А л, ай мен кунд1 аксункар ш ецгелдеп экелш , м енщ колыма конуы - неткен гажап! Кандай жаксылык болар екен де п бул туЫмд1 баскаларга да айткан ед1м. Есукей куда, баланызды eprin келгеш щ з - мен in осы туам нщ жоруы болгай. (л здщ Килт руыньщ к и еа маган келш , накты туе болып корш ген шыгар. БгздщКрцыратежелден Жиеш сулу, Кызы вцЫел. Баскрныц жертжауламай, 41

Аршагул Т О Й Б А Й Болдырмай, арэ, дау-дамай. Бидай etfdi цыздарды, Бьищылдак, куймемтгЫп, Жетелеттб/знарды, Жетелеттжургтп, Желегтбуркей тургызып, Куттыкрсак, еткенбЬ. Ежелден бЬдщ елшЬ Epezecmi суймеген, Сулу бикешecipzen, Суцгак, куймемтгаген, Жетелеттбоздагын. Жер OMipze жургЬген, Ханым орнынаотыр деп, К,асынаэкепцойгызган. Коцыратсындыжуртымыз, Цашаннан да сыйтымыз: К,атынсусы болатын, Жиеннщmyci болатын... Есукей куда, уйге баралык. Тиггей кызымды да кер й й з» ,- деп, Д ей ш еш ен Есукейд1 уй ш е ертш барады. Д е й ш еш еннщ кызы Есукей батырга унайды. Цыздын eciMi - Берте, Т е тр п н н н е н 6ip ж ас улкен - онда екен. Бертеге куда т у с т кайтканнан сон, Есукей батыр та- тарлардын уынан кайтыс болады да, TeMipiuiH шшершен жет1м калып, кеп киындык к ередь Тек, ержеткеннен кейш тана, ш амамен 1178 жылы Бертеш (здеп барып, алып кайтады. Элемд1 ттркенткен улы жауынгерд1н адал жары болтан Б ертенщ келш болып тускен бетш де-ак Шынтысханта кут экелген кадамын мына мысалдан керуге болады. Экенпздщ досы экем1здей болар д е п ойлатан Тем1рш1н, Тула е зен ш щ 6ip саялы ж ерш мекендеген Уан ханта барып, сэл ем десш : «Экем маркумнын е ж ел п досы - ci3fli е з экем- де й Kepin, ез1м уйленгенде енем китке берген кара макпал 42

ДАЛАНЬЩ ДА НА АРУЛАРЫ iiuiicri ci3re экелш отырмын», - д е п , iiuiriH усынады. Бутан дэн риза болтан У ан хан былай дейда: Кара булгын шшц, Кар болып текке кетпест. Тозгындаганелщд( Топтастырыпберешн. Бытыраган елщдг, EipiKmipin берешн. Эй дейттболсын ажасы, К,ой дейттболсын к;ожасы. («Моцголдыцкупилшеж1ресЬ>, 48-бет). 1180 жылы кият-бвряагендердщ еж елп жауы - мерк!ттер Тем1ршшнщ елш шауып, Бертеш туткынга алады. Есукей батырдьщ дос ы , керейттердщ кесем ! У ан хан мен TeMipuiiH- нщ андасы, Жашират тайпасынын батыры - Жамуганын кемепмен туткыннан куткарады. «М онтолдардьщ купил ш еж1ресш д е» былай суреттелген: «M epKirrep урю п, TYH' бойы Селенг1н1 куалай кашканда, эскерлер артынан куа сотып, жайпайды. Тем1ршш кашкан елдерд1н iuiiHeH «Б ерте, Берте!» д е п айкайлап 1зд еген д е, ypnin бара жаткан елдщ ш п н деп Берте у ж ш TeMipniiHfli дауы сы нан танып, кейкуат к е м т р екеу1 куйм еден тус е жуг1р1п, Тем1ршшнщ шылбы- рына орала кетед1. А йды н жарыгымен танытан Тем1рш1н оны кушактайды. TeMipmiH сол ту н д е Тотурыл хан м ен Ж аму- ката «1здеген адамдарымыз табы лгандыктан, осы т у н п ша- буылды догары п, осы ж ерге конайык» - д е п Kici ж1беред1. Ур1ккен М ерюттер дымы курып, жеткен ж ерш е дамылдай- ды. Берте уж1н меркггтердщ ш енгелш ен шыгып, Тем1рш1нге осылай кездескен едЬ> (57-бет). Шынгысханнын б1рнеше эйел1нен кептеген балалары болса да, ол езш щ Бертеден туган терт упын: Жошыны (1182-1227), Шататайды (1183-1242), Угедейда (1185-1241), Телеш (1 1 9 3 -1 2 5 6 ) мурагерлер1 ретзнде таны п, ез1 курган алып каганатты оларга елш ш к ке бел1п берген. С ондай-ак, 43

Аршагул Т О Й Б А Й 1 Бертенщ терт улы ж эне оньщ урпактары Шьщгысхан бас- таган улы icri api карай дамытып, жалгастырушылар ретш де TYpKi-монгол халыктары тарихында улкен калдырды. Берте ете акылды, эр нэрсеге байыппен карайтын тез1мд1, сезге саран, адал жар ретш де ripniic еткен эйел. Ocipece, epi Шьщгысханнын ic-эрекетш е акылмен кенес косып, оны кещцре б т е т щ щ п , Kyfteyi мен улдарыньщ арасындагы, улдарынын е з арасындагы карым-катынасты шиеленюке жчбермейтшдт танданбаска коймайды. Адал жар, кеменгер ана осындай болса керек. Шьщгысхан кол жетюзген табыста осы Берте анамыздын TaHip берген кутымен, акылымсн коскан е л ш еу св улеЫ бар.

ДАЛАНЫ Ц ДАНА АРУЛАРЫ уэлганщ у э ж 1 Оелш уж ш - Есукей батырдын бэйбш еЫ , Шынгысхан- нын анасы. Олкыноут руынан. Алгашында М ерю т батыр - Дэуш ш едудщ эйел! болтан. Ш ынгысханнын экега Есукей батыр Д эуш ш едудщ куймесш де отырган У атщ и керген бегге сулулыгына танталып, б1рден гашык болады да, дереу уш не шауып барып, атасы HeryiH тэйио м ен бауыры Даритай отшыны ертш алып кайта келедг С онда олардын неге келе жатканын б1рден сезген У элш эжем1з Дэуш ш едуге: «С ен бул уш еуш щ сырын сезген шыгарсьщ? вздер ш щ сусы жаман екен. CeHi жазым eryi мумкш . Tipi ж у р сен кыз д а , катын да табылар. Егер м е т сагы нсан, е щ ц п алган зайы бынны н атын MeHiHeciMiMMeH ата. Ендц ж ан саугала! MeHi ойлаганда ш скеп жур» - дещ й де, киген кейлепн memin бередт Дэуш ш еду онын к е йл епн Lnin алып, каша ж ен ел едь анау ym eyi оны куып б ер едг Алты кыр асканша куып, ж ете алмаган с о н Kepi кайтып, жолда У эл ш Yжiндi е р п п алады. Сонда Уэлш ужш: КуйеуЫаты- Шinеду KindiK шашын дудыратып, Кун суьщтакумучдар Аш-жапсщашнегеоны Айдалагакудыцдар? Ещп мен exi бурымымды дудыратып калай барамын? - деп ещрегенде, Онон езеш шайкалгандай, орман-тогай тенселгендей болады. Сонда Даитай отшы оган басу айтады: Кушсщтаганкуйеущ... Квп взеннен xemmi emin, Квп асудан Kemmi асып. 1здесец i3i табылмас, Байцасац, бараныкершбес, Бацырсац, даусыцесттмес. 45

Аршагул Т О Й Б А Й ЕнЫ eqipen жылама, Квздщжасын булама. Есукей батырдын Уэлш ужшге уйленгеш осылай болыпты. Уэлш уж in терт ул баланы дуниеге экелген. Тудгышы - TeMipmiH (Шьщгысхан), одан кешн Жошы-Касар (Жошы - eciMi, Касар дегеш - каскыр, жырткыш ан деген угымды бщ щ редь Ерен куштщ Heci болыпты), уш ш пп улынын eciMi - Кашиун, TepriHinici - Темуге. Темуге отшы (отчигин) дейдг Отшы деген с е з - отпен уйд щ Heci дегенда б4лд1ред1, казак- тьщ кенже деген угымына сэйкес. Темуге отшыны кейшнен Отшы-ноян деп атап кеткен, Кенже-ноян деген магынада. Уэлш эжем1з жубайы Есукей татарлардын у берген кастандыгынан кайтыс болып, ерте ж ecip калады. Ол кезде тунгышы TeMipmiH - 13 жаста, Жошы-Касар - 9 жаста, Кашиун мен Темуге 1 жас болатын. Эменгерлш жолмен эйел гып алгысы келген кайньшарынын ешкайсысына куй- еуге шыкпай, жалгызбасты эйел терт баласын эке орнына эке, шеше орнына шеше болып, багып-кагып жетивдредг Есукей батыр ел билеген адам болгандыктан, одан калган мол муранын efloyip белнтн устап кала бш ген. Мысалы, кол астындагы туыстарыньщ 6ip белит булардан белпйп, сол тустагы аса к уш п ру - Тайжуытгарга Kemin кеткенде, оларды кайтару унпн У элш эжем1з e3i атка мш ш , ту KeTepin, кол бастап, сондарынан куып ж етедк Сол ж ерде согыс ашкан У элш эж ей туыстарынын б1рсыпырасын Kepi кайтарып алады. Есукей батырдын туыстарынын ездер1 д е , баска алые агайындары да У эл иад бшше пен байлыктан ш етгету ymiH efloyip кысым керсеткен. Сонын бэрш е мойымай шыдап, балаларын ecipin, кешннен улы каган болып, жарты элемге билйтн ж ур пзген Ш ынгысханды тэрбиелеген, eMipiHiH сонына деш н оган камкор, акылшы болтан У элш эж ейдщ даналыгы мен кайсар мш езше тангалмау мумкш емес. 46

ДАЛАНЬЩ ДА НА АРУЛАРЫ БАРАКШЫ КАТЫ ННЫ Ц БАСЫ Баракшы катын - Ш ынгысханнын нем ереш , Алтын Ор- данын билеупнет Батый ханны н эйел ь Эл-Ж уани « Э л ем жаулап алушысыньщ тарихы» атгы ютабында: «Сартак елгеннен кейш М енке хан Алтын Ордага эм1рлерш ж1бердк Батыйдын эйелдерш е, балалары мен тш ер ш е жылы леб1здер айтты ж эне Сартактьщ улы - ¥лакш ы е с т -ж е т ш п , экесш щ орнын басканга де ш н Батыйдын б э й б ш е ш Баракшы катынга оны тэрбиелеуд1 буйырды. Eipax, тагдырдын жазуымен сол жылы ¥лакш ы кайтыс болды » - деп жазады. HeMepeci ¥лакш ы елгеннен кешн Баракшы катын 6ipa3 уакытка деш н билиси завды н е п зд е колында устады . Апайда, Жошынын ymiHmi улы , Батый ханны н inici Берке бастаган куш оган карсы турды. Беркенщ кысым керсеткеш соншалык, Баракшы катын каш уга м эж бур болды . Жазушы 1лияс Е сенберлиннщ «Алтын Орда» атгы тарихи романы нда Баракша катын жайы нда былайш а суреттеледг «...¥лы хан, - дед1 ол Беркеге, сыбырлай сейлеп, назарын тем ен устал - Баракшы катын он некер эйел1мен К ум белден е т п . Хан басын шулгып калды. Берке Баракшы катынньщ кайда бет алганын б1рден тусш се де, умгггене сурады: - MyMKiH, ол серуенге шыккан болар? Сэл1мгерей одан д а тем ен шлдЬ>. Оньщ жасагы асудан темен тускенше, менщ адамдарым да осындай ойда болды. Эйелдер карулы ж эне олар Иранга, Хулагу ханга жол тарткан сиякты. Батыйдын xcecipi Баракшы катын Алтын Орданы н сонгы хандары Сартак пен ¥лакшынын анасы, Алшын руынан шыккан, татар кызы болатын ж эне христиан дш ш устанган. Берке eKeyiHiH арасында сырт кезге б ш н б ей т ш жымыскы е ш п ен дш к жатты. Д1ндер1 д е баска, бил ш се деген тартыс та ушыга туст1. 47

Аршаг-ул Т О Й Б А Й Сартак елгеннен кешн Кдракорымдагы упы монгол ханынын ерю м ен ¥лакш ы Алтын Орданын ханы болды. Ол ani он жетзге толмаган ед1, Баракшы катынньщ алгыр ойы ж эне алысты болжай б т е т щ щ п е ск ер ш п , ол регент болып тагайындалды. BipaK, хан жастай кайтыс болтан сон, Беркенщ акыры е зш ак кш зге кетеруге колы ж етп . Барак­ шы катын icTiH насырга шапканын т у сш д г Беркенщ мше- зш жаксы бшетш ханша ез!не аяушылыктын болмайтын- дыгын 6in in, eniMfli кутумен болды . М онголдар кек сакта- гыш, карсыластарын аямайтын. Ол кезш де Беркеш елт1руд1 Батыйга айтпаганына талай рет еюнд1. ¥лдары ньщ кегш алу, Алтын Ордада е з бш п п н кайтару ниет1 icKe кошуд1 кажет етп. Баракшы катын Иранга, Хулагу ханга ез1н1ц сешмд1 адамын ж1бердк Беркеш езш щ карсылас душпаны ретшде жек керет1н Хулагу ханш аны канатына алуга Kenicri. Осылайш а, Баракшы катын кашуга бел байлады . Берке мунын арты немен 6iTepiH бш меунп м е ед1, сондыктан, ханшаны унем1 авд ум ен болды . С эл1мгерейдщ хабары оган тосын жай емес едь - Жарайды д е п , бетш щ Tepici жиырыла калды ханнын. - Д ™ 6ip Хулагуден кемек сурамак болтан гой. Ол Сашмге- рейге юлт бурылды: - взщ н щ жузд1пнмен барып, оны куып жет. Маган онын басын алып кел. Сауык шошып Kerri. - Ол Сайынхан, эдш Батыйдьщ ж е а р г Туысын гой. Калай киып елт1рмексщ оны? M enni, кете 6epciH. Ол эйелдщ саган кандай зияны бар? - Мен оган аяушылык бшд1рсем, ертен ол Хулагумен 6ipnecin, мен1 ел'предг Бар, ш абывдар, м енщ айтканымды (стендер! Сауык ун д ем ед г Ол ханнын арамзалыгын ете жаксы бш етш . Bip кездер1 Беркенщ айтуымен М енке Кдракорымда 48

ДАЛАН ЬЩ Л АН А АРУ ЛАРЫ Угедей мен Ш агатайдьщ жузге тарта урпагын кырып салган болатын. Алтын Орданы н жана ханы тасж урек едн Баракшы катын оган тук ем ес. Берке кенет мулпген тыныштыкты бузды. - Халык меш мешгг тургы зган MempiMfli хан д е п кана бш месш . Мен1н катал екешмда ж эне эдшдйс уппн туган агам - улы Батыйдын эйел ш щ басы н алганымды бш сш . Bi3 Шынгысханньщ: « 0 з билеуппсш ен корыккан халык оны сыйлайтын болады » - деген есиетш есте устауга т т сш з...» Kaneci туш , кас-кабагы жылмиган, жалпак бет монгол ханнын алдында басын томен иш турып, оган Баракшы катыннын басы оралган ж1бек орамалды усы нды ». Жазба деректерде Батый ханнын тек уш улы - Сартактьщ, Эбукактьщ ж эне Туканньщ (Тутукан) eciMflepi аталады. Ш амасы, олар бэйб1ше Баракшы катыннын балалары болуы мумкш.