Ә. Ысқабай. Бейтаныс қыз

д ли l/lct^ufun

Эли ЫСКДБАЙ БЕЙТАНЫС К £В Хикаят пен ецпмелер

ББК 84 каз 7. Ы 88 Ы 88 ЫСКАБАЙ Э. БЕЙТАНЬЮКЫЗ.Хикаят пенэнПмелер - Ашаты, -Санат\", 1998, - 304 бет ISBN 5 - 7090 - 0421 - 9 басты кейткерлвр! енбек адамдары. катардагы карапайым жаиаар, буПнп 61зд1н заманаастарымыз. Солар аркы/ы ауылдаты вл Tipniri мен турмысынын куноелИа! eMipaeri жалпыга ортак киындыктары, унамды-унамсыз тустары шынайы шындык KepiHiстер!мен суреттелед]. Хикаяттаты сжита желта сотые зардабынан туындатан ауыртпалыктарды женудеп ic-врекет, устамды да кентерл1 ана мен пек кец!л бала кеэ!мен, автордын eaiHAiK Tadni - естелж Энпмелерде кейткерлерд1н 1шк1 ой-дуниес1мц и!р1мдер1, м1нез- кулыктары, адамгерштак карым-катынастары езара арпалыстан, кактытыстан туындайтын алеумегпк турмыстык татдыр тен1рег1нде тушымды ойлар тужырымдалады. ISBN 5 - 7090 - 0421 - 9 ББК 84 каз 7. 44 © Э. Ыскабай, 1998

САГЫНЫШ Бакытты болтан собилер бугш жетелеп журсе екесш, кыэыга карал, курсше карал жанынан унгаз етесщ Еркелж кермей, мейрш иурын ансаган кещл мьш толкып, елж!реп кетел екенсщ... Фараза ОЦГАРСЫНОВА Жонгардыц осы тустагы cineMi 6ip-6ipiHe м щ гест- уштаскан оцкиген жакпар тастары татганган кузарт. Ен б и т — кез карыктырар акбас шын. Онысы тым тэкаппар. Квк TipereH сунпге уксас кайрак тастары манкиып- манкиып калган. Кара коныр такыр шокынын ушар басына жалба-жулба булт шеккен. Y йыскан жабагы секйвд. Етеп жайылып, келбендей шубатылган. Кия-куз ернеушщ кунгей жагы сьщсыган аршалы кобы. Терюкей беткей1 иш прескен буйрабас кальщ орман. Шаткал бгткен тым буйыгы. Тещрекп тутастай бозгылт туман шымылдыгы буркеген. Коймалжьщ туман арасынан агаштардын КУР суддеы гана елестейдд. Эудем жерде былтырдан калган шоп уйшдшершщ нобайы карауытады Жалпак жо1шьщ теменп етеп тобылгы, арша аралас вскен кальщ жыныс. Етекке карай ойыскан шабырлы тескей1 ат омыраулап барып ете алмайтын жасыл шалгынды кец жазык- Таудан жецкшс кулаган булактьщ rypmi манайды жацгыртып, мазасыз унте бвлеген. Буы буркырап, шудалана буырканып жатканы ангарылады. Туншен тыншып уйыктай алмаган Аршын себезшеп тан кылац берген шакта тыска шыгып, енсесш тйсгеп устап, бойыныц курысын жазды. Есшей турып тещрекке, алые кырдьщ киянына. коз тйей. Тамылжыган самаркау талмауыр 3

Kepuuc. Кубыладан кокыр самал ne6i бшшед1 Аслан кегщде некен-саяк жулдыздар бозарандайды. Тащи шыктын шым-шым сызы мен туман дымы мендегендш ме, балкарагай мен шайыр Hici анкытан тащ и ауа салкындау. Сызды дым буркедт Кулкын сэрщен сайраган бозторгай уHi мен ак. толкынын аспанга лактырган Кексу сарынын Жонгардыц капталындагы жакпар тастары мен койнау-койнауына суеты урей тугызган кузар шындары min алып, уздж-создык кайталап, жащыртып, какпа- кылдап, т а м алыска ызындатьш екетш жогалтьт жатыр. Аршьппшн дел тебесшен 6ip топ уйрек сымиылдап уш ь т e n i. Айдын кел жактан кусггар уш еетшеда. У-шу кебейген. Элгшде улардьщ зарлы уш жет1 кырдын астмнан шыккандай талмаурап алыстан кулакка шалынган едь Мына 6 ipi тым жацьшнан жаты сембестен кекеледт Шерш ун шаткалы коп тау койнауын жацгырыктырыл eKerri. Сол-ак екен Аршыннын кулага шуылдап, денет калтырады. Y нжыргасы туеш, журек басы сыздап, шым- шым miMipKewii. Кеций алакудж. Онаша мун мендеген. Дегб1р1таусылгандай, ерекпш мазасыздана бастады. Тыны- сы тарылып, к а р а з т баскандай eici Mini салбырады. KipniK тубше жас ipKiimi. Кдбыргасы cermin, капы карауытгы. Киялын коздаткан касан щрбщенебойын калтыратып, мен- зен куйге тушргеш. Етпетшен тусердсй буын-буыны босап, калт-култ етш, езер тур. Алга карай 6ip-eKi аттап барып колын бу&рше таяп, курыкка суйендт Ындыны кепкендей т т ш жалап, тамсанын койды. Зэуггайымда таи болтан екшшь uni-бауырына тотияйын сепксндей тызылдады. KeiciperiH каре айырып, сай-суйегш сыркырататын осынау улардьщ зарлы ушн Аршьш ecTirici де келмейдь Амал не, тау беткейщдеп курен тобылгылы шабыр арасынан кекелеп шыккан кус yiii кулаган сарсытып, журегш шымырлатып, мез1 еткел! кашан. Суккыл сарыны катпар- катпар тунгиык ой терещнщ уйыгына батыра тусетпп бар. Mine, 6yriitae тан элетшен ецгел-шенгел болып, тагдырына назаланып, кеьарегшдеп кара тастай шерменде муцынан айыга алмай томсарып, сулесок тур. Тау жактан улар тага шакырды. \"Ке-ке-ау! Ке-ке-ау!” Суеты урей мен коркау коркыныш паналатып жаткандай кершетш жыкпылды тау жактан Аршынын ертелыкеш еститini улардын зарлы уш. Кезш жумса да еститпп осы мунлы дауыс. Кулагин басса да еститйн осы зарлы айкай. 0зш ебден мезь етш, жуйкесш жукаргкан да, кеудес|н унгшеген осьшау inepni де шерменде TipinLniK иесшщ аянышты дауысы едь 4

Ауыл касындагы шыршалы беткейде жыл сайын уя басатын кос улар бар. Уйрегашки мекень Осында ecin- ошп, бауыр баскднына карамастан ертел1-кеш \"кокелейдГ де жатады байгустар. Улардын сункылдаган унш еспген сайын Аршыннын конйп кулазып, журепнщ шым етш шрш кэгатыны бар. Ойпыр-ай десещш, Kepi журеп кургыр неменеге булкьшып, неменеге тулайды екен, е? Элде аласапыран гумырынын алмагайып сонау 6ip жылдарында касында балаларынын жаутандап отырган шагы мен мынау уларша кекелеп, екес1н i3flen, MeftipiH ацсап ескен кундер1 тусе ме есше. Элде ер жетш, етек жапкалы берп п р ш ш п н щ еткенше барлау жасаганда аркандалган аттай шыргаланган o.MipiHiH тек кунпрт кузш е тал бола ма. Элде ерте семген жастыгынын кайта оралмасжазын сагынып, iurreft елж1рей ме, eciK алдындагы 6ip сынары кектемей калган шынардай, косагынан айрылып, жеарл1кпен кун етюзш, кол-аягын бауырына алып 6ypicin калжыраган, жасыган, камыккан, кайгыдан езш п мойыган шактарын ойлай ма, \"кеппен керген улы той\" улагатты сезд1 имандай тутып, Алладан есен-амандыктшеген сонгы кундерш багамдай ма, efiTeyip улардын зарлы уш тула бойын тптркентш, журегш шымырлататыны дагдылы жайт. Журектщ де булкынбаска шарасы жок. Не корсетпеш дейсщ бул eMip. Еаркей койганы да шамалы. К,айсы 6ipiH еске ала 6epciH. Жарык дуниеге емекси караганы болмаса, еткен кундершщ бал-шырынын таттырып, демд) HepiH соргызганнан repi келенкел1 жагынын ызгары безгек тигендей кеб1рек калтыратканы анык- Тагдырдьщ тонторыстыгына тап болган п р н п л т н щ деш куйреуж куйбенмен отп. Ici де ©нбедь К,иялы да ерютемедь Адымын да кен жаза алмады. Ш ырмауыкка маталгандай шалысып, cypiHin-жыгылумен дщкеледь Дерменазднске кез1кп. Timi, кейде титыктады да. Оган екшгеннен не пайда? Эуелде мандайына жазылганы, тагдыр буйрыгы солай болса не шара. Осыны ойлайды да, бу дуниеде туягы бупн тулпар, канаты бупн сункар жоктыгына коньл жупртш, жумыс басты пенденщ кай п л е п орындалып жатыр дейсщ дегенш еске алып, сабыр сабасынатусш, 03iHe-e3i токтау айтып, ш тей т ш н кемилага келпредь Эйтпесе, luepai жылдардьщ жан жарасын тырнайтын, TaKciperi мен кдйгы-каареи жудырыктай журепнде шемендеуль Тандайды тамсандыра- тын теттйлнен repi гумыр бойы мойнына тускен кайгы- KaciperriH Kecipai курыгынан кутыла ал май, зар аркалаткан, онешп ертеген imici кушктщ отын капай emipefli, капай

умыта крйсын. Аз гумырында жаксынын да, жаманныц да ащылы-тущылы демштатгы. Тагдыр арбасында тецселл, мимырт lipniicriH кеилне oecin , Lirepi обучен кун отюзгешне ш ую рш ш к етедь Киямстгщкиынынын 6epiHe де шьщап бакты. Ещй гой бел1 шойырылып, буындары ю лтодеп, Ti3eci сыркырайтынды шыгарганы. Бул да сум согыстьщ ланы. Эйтпесе, буйтш ч у ж о е коймае та сщ. \"Ке-ке-ау, ке-ке-ау!...\" Улар таудын аргы беткейше кеткен-ау шамасы, уш талып, емю-емю узш п естоедь Аршын алгашкьща улардын балаша квкелсгсн даусын сспгенде Ki6ipriKTen ттксшш калатын. Тунгиыкта жаткдн сыр тамырын штей шым-шымдап тартканымен, квп ундемейтш. Улар yHi тула бойыншымырлаткан такта елдс 6ip касан сез1м ой-киялын шырмауыктай шырмап ала коятын. Сол сетте кдйнар суындай тунык, ой-дуниса шайкалып, к е н ш желда кунп тещздей астан-ксстен аласурып, квзалды кдрауытып кунпрт тартатын. 1ште сары тап болып туншыгып булыккан ce3iMi де секемшо-тугын. Домбыра шепндей дыз етпе болып кеткеш зайыр. Bip титгей гарбщге-ак аяк-асты ой-дуниесшщ влем-тапырыгы шыгып, аласапыран шытырман куйге eHeriHiHe osi дстан. Ж уйкесш щ жукаргандыгынын салдары шыгар дейлн онысьш. EciK алдына шыкса болды, тас мусшдей мелшис турып, улар уншеерйсоз кулак тосады. \"Кв-ке-ау! Ке-ке-ау!...\" Аяныштьщ, сагыныштын сазы аралас ун кулагында шынылдап тур. Жалгызына см1рснбеген неткен катал еда, неткен опасыз ед1 KOKeci. Улын обектеудщ орнына, ез камын ойлаудан epi аса алмаган журсказ бе, елдс ожар мшезда катыгез еке ме? Табанын таска тодарш, мандайын к у н с т п , кайда кангып Kerri екен, кайран оке! О, oMip- ай, соктыкпалы сокпагын да сан тарау-ау. Ocbi6ip кустын кекелеп, айдай елемгс жар салганына не заман. Нсгылса да даусы карлыгып, зар жылап журген пенде гой ол 6ip. KoKiperi шерге толып, сап>1ныштан саргайган сон кокелейтш шыгар ол байгус. К,айтсш-ай, коорск цпрюн шсрмсндел1 гой. Ен болмаса кекелеп кеуде толы шерш таркатып cepririci, ccHi.arici келеттн шыгар. Эйтпесе, бекерден-бекер кекелеп не KepiHfli дейсщ оган. Улар аныз бойынша, еуелде кыз екен. Кундерд1Н б

куншде гайьштан екесшен айрылып калады. Содан оны кекелеп журш, таудан да, тастан да зар к агал i3fleitni. Заржак болтан кызды елде 6ip дугасы куш п адам: \"О, тещр аткыр, гумыр бойы кекелеп, зарлап кал\", — д е т т - мыс. Содан кыз куска айналып, \"кекелеп\" боздап жылай берген сон, оны улар деп этап к е т а т журт в ш р бойы кещга 6ip тыншымай, сагынышы сейшмей, кеюреп mep.ii болып калган кус екен ол. Уларга тагдыр буйырган TipmuiiK таукыметш ойласа Аршын кещлшщ аспаны ала бултганып, кезш е жас ipicineTiHi бар. Ол да тектен-текемес-ау! А к бауыр кникене Кустын ергелькеш айдай елемге жар салып, тау йпш жангыртып, кекелеп жатканына ешкш танданбайды. Сагыныш оты онын езегш ертесе, кекелемегенде кайтед1. Эке орны белек, epi ерекше гой. Осындай куйю TipniKTi ез уланы Эден де OMip бойы бастан кешш келе жаткан жок па? \"Эке\", \"Кеке\" легенде eni кунге Keiciperi каре айрылатынын анасы — Аршын калай гана умыта койсын. Эке! Бул аскар таумен тен атау. 9 n ri \"Экенщ жакындыгы жездедей-ак\" деушшш бекер кершеш. Онын шет жагасы Аршынга аян. Эзбасынан кепйргеш, кез1мен кергеш, ойга туйген1 жеткишеп Экеге деген сагыныштын кандай болатынына ебден каньпс.. Ke3i де жеткен \"Эке- ай, тым болмаса ер жеткенде ак жузщш кврмещм-ау\" деп армандайтын Эденшщ сездерш естненде, Keiciperi каре айырылып, журегше найза ушы кадалатьш Сагыныш оты шарпып, кеудесш ыстайтын-ды. К ентерш , конб1С-ак eni. Берш де сабырмен, тез1мдш1кпен женетш. Одан аргыга дерменс1з де. Балаларына еке мешр1чше, суйшпеншийгше беленуш тагдыр жазбаса, не icreftai?! Оз колын e3i кесе ме? Эдешнщ eci Kipreni берп керген-бшгеш — анасы. Kepiui уйдщ балалары \"кекелеп\", екеснйн артынан жупргенде, Эден жапалактай жаутандап, кезш сатып талай мелиin турганы есшде. Кершшес уйдщ балалары экесше еркелеп, мойнына асылып жатканда Эденнщ мунайып, назарьшьщ пес болатыны жанга катгы батгы-ак кой. Эденш ерлердщ кушагына алып, бетшен суйетш кез1 ете сирек. Кении жакын ауыл адамдарынын: \"Орнында бар оцалар, ат туягын тайбасар” деп шолак кекшшен сыйпап, мушркей карагандагы жан куйзелкш калай гана умытарсын Баланьщ екеге деген махаббаты мен суйю пенш ш тнщ йпшде туншыкканы кандай киын. Саргап болтан сагыньшггы сыздыктатып сыртка шыгару да 6ip машакат. Эден солардын берш сыртка бишрмей, бар сырды купил 7

сактап, шгген тыньш, унмз гана армандайтын. 0Keci бар балалар жаксы киш кисе, оган Э дентц колы жетпедг K eprni уйддн балаларындай малына кишш, жаркырап журген емес. Ойыишыктьщ ортасына кемйпл, велосипедке Minin те кормеm i Тапшылыктын тар алацынаи узап шыга алмады. TipniriHiH Ke6 i уайым, 6ep i кайга, сурецоз oMip еш. Балалык OMipiH елде 6 ipeynepre кызыга карап, коз сатумен отизгешн еске алудын да кереп шамалы. Экенщ жеюргенш естш, жудырыгына жыгылып жургеннщ 03i неткен бакыт дессщш! BipaK Эден есейген шагында оке MeftipiH сезшбещ, еркщдеп еркелемеда. Коюрегищеп капали ойдын шегше шыга алмай буйыгы журш ер жетп. Азапты арпалысты шактарын еске алудын 03i 6ip киямет Эке — асыл адам. Тамыры терен бейтсрек ол. Кушагынын саясы кандай кен- Эке иыгына асылган бала езш хан тагана отыргандай сезшетий де сондыктан болса керек. НИркш-ай, сол оке Эденш бауырына басып: \"Ер жетгщ бе, улым менщ! 1збасарым, жсткшшег1м\" лесе гой бip! Аргындагы туягьшьщ езш ацсап, есейгенде жузш керш, ушн 6ip естуге куштар екенднш бше ме, сезе ме екен. Баласыньщ екелж Niciiipju, аялы алаканын ансайтынын’ калайша тусшбейдд олжазган. Элде оке болып жарьггпайтьш ынжык 6ipey ме? Дел каз1р К,ошан келш, ержетш, шанырак кетерген Эденш керсе, одан туган немсресш кушьш, бауырына басса, Te6eci кокке жетер ед1-ау. Эгген, ш4ркш, ондай атгы кун кайда?! Экеге деген сагыныш йите туншыгып, сартап болып жаткан жок па?! Ен 6ip OKiHiurrici де, жан куйзелтер} де осы таукымет. Анау аршалы тауда кун сайын кокелеген улардан Эденнщ Heci кем, Heci артык?! Эден де екесш ансаумен кун етюзее, улар да ертелькеш сункылдап, кокесш iздeп, шакырады да жатады. Екеуш де алга жетелейтш, ем1рден кудер узшрмейтш —умгг дуниес1. Кецит киялыныц шарк урыл, аласурып тынбайтыны да содан. Аршын буын-буыны босап кеткендей тенселш тур. Баганадан 6epri коз алдына елестеген короле кещлш абыржытып x i 6epreH Tipi3fli. Шындыганда оны тагдыр таукымезт катты опындырып, жанды жегшей жеген кайга- муны кабыргасын кайыстырганы анык. Эз еркймен, esi калап косылган К,ошаннын эуелдеп MefliplMi мен i3iiiiriiuH туп тамырына катыгезщкпен балта шапканы катгы куйщщреш Намысы мен ызасын келт1ретш де, кектеншретш де сол. Онын 6opi кус кеудесщде камалып, туншыгап

сартап боп жаткан купля сыр. Шемендеуш шерда ойласа- ак болды, журеп тебентуйрегендей шаншьш, ток сокканнай солкылдайды. Бауыр е й сугатускен кесектей езшш, шггей егаетш-д1 ТозйщЦлт мен шыдамдылыгы берж -ак екен. Кощл шрбщш алашадай 6ip сшкш тастап, езше-ез1 куат берш, тагдырдыц салганына шыдап багып кеде жатканы да езш щ кайратгылыгы. Барды дэтке куат санайды. Одан баска колдан Kenepi де шамалы-ак. Бар белекет ллшде сакардай кайнайды. Сырты бутш, iiui тутш. Ешкшге сыр бермей, ез1мен-в31 еуре-сарсан куй к е ш к еш 6ipeyre аян, 6ipeyre жумбак Аршыннын журеп тага кобылжыды. К.иялы сан-сакка жупрш, басы мец-зец болыл, ойы онга бвлшген. Тау жактан улар дауысы естшш к е щ с гк п жацгары к- тырды. \"Ке-ке-ау, ке-ке-ау! ...\" Аршын бугш де кундепсшше ерте турды. Таргал сиырды ерюке айдай журш манайына коз салган. Корнетен шыккан кетпендей куннщ кекжиектен енд1-енд1 к втерш ен курен Кызыл сеулес1 жаллак жонды шым-шымдап кыздырыл, маужыратып, исщщрш барады. Тешректеп TipmmiK атаулынын 6opi ак сеулеге умсына караган. Ерте пюетш дала monTepi мэйекгенш, ыргала майысьлт тур. Ертекп кун сеулесше малынып, кум1стей жылт-жылт етед1. врюке карай каптаган коралы кой мен нар бастаган б1рнеше туйе манаурап, ерше басады. Кликене кара шал тобылга торысын жетектеп келш, аташка байлады. А к боз уйдщ алдында 6ip ойел сиырын сауып болыл, жер ош акка от тутатгы. Ертенл тутш кокке тж квтершген. Шудадай шубатылып барады. Есжке жапсарлас орете курт жайьгп жаткан келшшек те в31мен ез1 Курьиын суйрете устаган кауга сакал карт кегендеп козыларды агатып, казыкка байланган бузауларды босатты. в р к к е карай асыр сала женелген жас козылар коп узамай-ак кок шопке тумсык пред1 Ауылдын батыс ж ага да абыр-дабыр. Myftiaflepi кун нурына шагалыса туяктарын сыргылдатып коралы сиыр еркке карай шубады. Табыннан бвлше шыккан сынык Myfti3 кара сиыр тумсыган uiyftipin, ауыл сыртындага бакдлага карай киш-жарып жоси женелдт Мал соцын жиыстырган бакташы Жылгабай шал астындага xypici жайсыз кула каскасыньщ кос буй1ршен телкшеп, алга 9

енкейген бетге курыгын кокандатып, далавдап шауып барады. - Ой, кайт! Осы 6ip кара сиырдан-ак кердш-ау коресш!.. К,асакы екенлщ МуЗДзщнен айырылып жургенщ де осы кылыгын-ау. Сойкы мшсзщнен тапкансын-ау К,арашы, т а ш да жугерпе жулки тартып бара жатканын. КуДДы 6ip Эл1бек жугер1мен жемдеп жургендей-ак, енкщдеп жупруш. Сол Эл1бегщ собыктын домш бше ме екен оуелт в к , ей, ек... карасан келпр... Кайт деймш, кайт... — Кап-ай, 0! Корыкшы Жылгабай атына камшыны басып-басып калды. Ашуга булыккан дауысы карлыгып шыгады Айкайы тещ рекп жангырыктырып, мулпген дала уйкысын ашып жаткан Т0р1зш. Мал туягьшан кетершгеи бозгылт шан ауамен араласып, тумандана тускен. Ауылдьщ ертенгшгкгеп осы 6ip Tipmuiiriii багдарлай караган Аршын уйге карай бет алды. Тащы самал балу гена желпидт Ceyip туып, куннщ курюрегеш кеше гана efli. Дала жшсш, бусанып жатыр. Бозалан даладан жусан nici анкиды. Кыс бойы суык сорып, сургылт тарткан ак кайьщ бутактары буршйс жара бастаган. Yшып-конган торгайлар да токмейш. Оздершше мэз-мэйрам. Пыр-пыр ушып, дамыл кормей жур. Ш ык-шык .. 'Гешрек толы кус уш. Малды еркке айдап салып, уй шаруасын жайгастырган Аршын сэры самауырды он жамбаска алды. Кызыл курен шайды кана uuin, мандайы жшсш, KeHUii жайланган сон куртесш торг буктеп басына жастады да, 6ipa3 кисайды. Кереуетге мурны пысыддап уш-торт жасар HeMepeci уйыктап жатыр. Кун соске Yft ipreciHeH басталатын бак бар. Imi тып- тыныш. Маужырап турады. Тау ангарынан ескен самалмен жеткен жусан мен жалбыз жупарынын бактагы гулдердщ хош т е ш е н араласкан ауасын Аршыннын кек1рек керш рахаттана жутатын эдет1. Абыр-дабырдан, беймаза шудан ада бакта серуендегенде кощш котершш калатын Тондрекке коз ж1бере журш, еркш аралайтын. Аршын HeMepeci Аканды жетектеп кундепешше бак йншде серуендеуге шыкты. Басында жиепн кызыл кестемен орнектеген кимешегш баса тарткан ак шаршы Устшде кок кыжым курте. 8 р норсеш кызыктаган Акан балдыр- былдыр свйлейдц. Аузында тыным жок. Элденеге езшше моз болып, 10

сыкылыктап куле б еретш де кызык. Бур жарган боз бутактарга кол созады. Пыр-пыр ушкан торгайларга умтылады. Алаканын шапалактап, секзрш-сешрш кояды. Ба-ла KenLii тым албырт. 031мен-ез1 шат-шадыман куйге енген. Бал тшш немересше меШрлене караган еже ойы сан-сакка жупрш, к е н ш караптан-карап елепзи бастады. \"Осы кунг1 бала к е ц т алгыр гой, - деп нитей ой толгады Аршьш. — Мына Аканта карашы, алга умтылады. Кднкентай болганымен кеп нерсеш 6mrici бар. Эрнеш 6ip сурайды. 0зш е жумбак дуниеш бшуге куиггар-ак. Ие, сонау жылдардагы Эдешм еткерген киындыкты енш булардын басына келпре керм ест, Тещр1м. Ол кезде баланын еуенше тенкершш, еркелетуге мурша болды ма? Ойын жайына калып, 6ip y3iM нанга кезш сатып, босагада телм1рмеуин ме ед1 Ол заман ез1мен кетсш! К,ой устше бозторгай жумырткалаган каз1рп деу1рд! узагынан суйсщщрсш! О, жасаган нем, езщ жеткер!\" Баганадан ез!-езшен шгтей куб1рлеген Аршын едоесш кетере тусш, алга мойын созды. Акдн ежесшш алдына тусш, mrepi карай жупре жонелш. Аршын бак арасындагы орындыкка т1зе 6yKTi. Бул жер екеушщ кунде 6ip сетке келш серуендейтш уйреншйсг1 орны. ЦПркш, осы жерш май айында кореец гой! Кез жауын алын, кулпыргандагы корю керемет кер1м. Алма агаштары гулдерш жарьш, хош шеш ацкьггкан шакта бул мацай гажайып жумактыц ез1 Таза ауасын канша жутсац да, кумарын 6ip канбайды-ау, канбайды. Бактыц он жак iprecbiae сылдырап булак агып жатыр. Аканнын коптен кеп кызыктайтыны осы медщр судьщ буйра толкыны. Ойыншык кайыгын су арнасына сальш ж1берш, кызыктап карайды да журедд. Калтандап калкыганын тамашалаганда eci калмайды К,аз1рде ол булак жагасында. жур. Кдйыгын суга коя берген. Ол аунакшып ага женелш. Акан соган мез- мейрам, сак-сак кулеш. Эжесше карап койьш, сук саусагымен желкенш нускап, б!рдемеледд былдырлап айтудан 6ip жалыкпайды. Карт еже немерссшщ ыркымен жур. \"Баламысын\" деген осы-ау, ойынга 6ip тоймайды. Тацнын атысы, куннщ батысы тук тыным кермейш. Жасымызда 6i3 не кермещк. Сол ауыр бейнетгщ зардабы ма, бел1 кургыр кштшдейш де турады. Эйтпесе, осы алтындарымды ойнатнаганда не бтремш . \"Эже\" дегешшн 03i детке куат. Кажыган кеншге демеу. Кыз кушмде кезбеген бак йпш картайган шакта серуендеген1м де осы кара домалагымньщ аркасы гой. 11

0же, жур бакка барайык\" дейш де турады. 0Ke-uieiueci де жумыска кетерде: \"Бакка барып таза ауа жутындар, серуен- деп кайтындар\" деп тапсырады. Содан кейшп шаруа осы. Аршын 03 ойын нитей топшылап, Аканын сырггай бакылап отырган-ды. — 0же, еже, ананы караты! — д е т Акан 6ip кезде, он колымен агат тубш нускап. Аршьш жакын келш кзраса, 6ip жасыл деует томенде камшыдай созылып жаткан кара шубар жыланга туйшш кеп ту с е т де, кайтадан жогары шыгады. Демш-демш шуйлш п кояды. Деп басар ыдгайын келпре алмай еуреленетш Tepi3m. — Бул не, эже, имге т е н т тур?, —д е т Акан ежесшщ Кадала караганын байкап. — Деун деген осы болады. — Деун. Ол 6i3re тие ме? — Жок. Адамга зиянсыз женщк. Кордin бе, ол ана 6ip торгай уясына карай ермелеп бара жаткан жыланга т е н т тур. 0 з щ бакылашы, Ka3ip кара шубардын кезш шыгарады. Жылан 6ip жиырылып, 6ip созылады. К,ыстыкунп кысылтан санлаудан еткен ызгырыктай ысылдайды. Аршьпншн туда бойы flip ете каллы. Акан деуггке жакындай Tycri. Деугт жанталаса еурелешп, жыланга шуйлйскен. Ирелендеген жыланга тандана карап басын шайкады бала. — К ейш рек тур. Жыланга жакындама, шагып алады, —деп Аршын немерестщ алдына колын келденен устап, кескестет. — Апа, мен корыкпаймын. Жыланды мен Ka3ip Teyin кеп ж1беремт. Акан он аягын кетер т, жыланга карай умгылды. Аршын колынан устай алып, к е й т шегщщрдг Кгшкснс жекпдареп алды да: — Сенщ тепкенще жылан оле салмайды. Байкаусызда аягыца оралып калса, жазылуы киын, epi шагып алуы мумкш. Тусшдщ бе? Сен raicne, жайыца тур. K,a3ip ана жасыл деуп-ак онын жазасын беред1. Сазайын тарткызады. Одан да соган зер сал, айла-тесшш кер, — дет. Деу1Т пен жылан жекпе-жек арбасуда. Кдйсысы женер екен. Деун жыланныц бас жагына карай туйшш, алдынгы ею аягымсн тит1мдей моншактай жылтыраган кезше тап- тап берет. \"Суга кеткентал кармайды\" дегендей, жылан да cyftip тшш сумандатып, ысылдап айбат шегет. Жиырыла бугш т, ашу-ызасын сыртка Teyin, кул беттент жатыр. Екеу1тагы liieKicTi. 12

— Эне, жайратты жыланды. Сумдарга сол керек, бэлем! Аршын Аканньщ цолынан устал турыл, деуптщ аддын- гы аягымен жыланньщ козш агызып туаргенш керсетп. —Д еуп юшкентай гой. Жылан узын, epi дву. К,алай вл1 жетеда? — деда Акан таныркай карал. — Эй, балам-ай, саган бврщщ тан екенш бшемш. Ол былай. Двугг Kiiui болганымен Kyurri. А йла-тесш езш е жетерлпс. Cepinneni ею аягынын ушы инедей ушюр. Тиген жерш т е с т втетш б1зден де етюр. Жылан, денесш канша жерден тескенмен, влмейда. Ж аны cipi. Деуптщ баганадан 6epi жыланныц кезш шыгаруга кап врекеттенгеншщ ce6e6i сол. Жыланньщ квзш агызган дэуп 6ip-eici сеюрда де, аз жвнше ушып Keni. Жылан торгай уясына жете алмай, а г ат тубщце жиырылып, двупке ызалангандай куйрыгын булгандатын, жыбырлап жаггы. Деуптщ зиянды жандактермен еш екенш квзшен кврген Акан Hipuiin жаткан туЫ суык кара шубар жыланга урейлене карады. Аршын да кабак тыржитгы. \"Тагдыр жазган ютен кутыла кою да киын Kepmefli гой\". Аршын осылай дел нитей куб1рледа. Жылан торгай шыркын бузбак бодцы. Yясына умтыдды. Коргаушысы табылып еда, арам нието жандйсгщ aai торга тусш, мерг бодцы. Аршын жыбырлап жаткан жыланга кез киыгын тастады. Кара шубардын суык Tyci журегш дар етюзда. Денес1 влденеден тплркенш, ею-уш рет сшкшда. Квщл1 кулазып, реHi куан тартып, кулага шьщылдады \"Дегб1р1мнщ соншама кашканы Heci-и. Кез атдым карауытып, тула бойымнын курыстануын караш ы. Ой, алла-ай! Жанагы сур жыланнан секемдешп каддым ба? Безгек тигендей бекерден-бекер калтырганыма жол болсын!\" Аршьшнын журеп онан сайын кобылжып, езшен e3i мазасызданды. — Аканжан-ау, шык 6epi! Уйге кайтайык. Аршын сылдырап аккан булак жиегшде турган немересше кол создал. Акднды жетекгеп алып суйрйс m enri кешш келе жатыр еда, бактын юре 6epic бетигдеп орындыкта Токаш карт отыр екен. Bip квшенщ бойында, уш-терт уйден кейш туратын-ды. Кальщ ескен ак сакалын саусактарымен салалап кояды. Ею жаганда ею HeMepeci. Оларга кезекпен карал, балдай саздерше кулак салады. Эжесшщ жетегщде келе жаткан Акан орындыкка шалкалай жайгаскан картты керш: —Эже, анау Kici секщщ менщ сакалы бар атам кайда? — демес1 бар емес пе. Аршын немересшщ сурагына Tic 13

жарган жод. Bipa3 журген сод, Аршын Тодашда дауыстап: — Замаддас-ау, мына балам атам кайда деп деле,щ. BipaybiK б1здщ Аданды да серуендетсед дайтеда? — деп базыналыд жасады. — Е, о не болтаны, шальщнан Тфщей айырылып, немередщ атасыз далдыр деген мен бе саган? Балада ата керек болса, емедгерлерщнщ 6 ipiHe тиш алмадыд ба? — деп, Тодаш езшен-ез1 дедюлдеп мырс-мырс дулгедщ. Кулдкл шын ба, eripbc пе, келемеж бе, ажырату диын. Тодаш дарггыд датдыл уш, дедесшдц едпмезд Аршынды алай-тулей дуйге туарщ . Кении дургыр ырыдда донбей, денрегш дадырата cerin, дулагын шыдылдатгы. Не айтарын б и те й састы. Bip орныдда далшиды да далды. Кэр| дедшге умыт болтан мудлы жайды оралтгы ма, им б|лсш, Аршынныд еж1мд1 жузше ренш уялады. Селшр icipniicri дой дездерше жас ipidnai. К,абагын дадса болды, ыстыд моншад тегшгел! тур. Сол турыстан сод к ейреп жарылып детердей \"yh\" деш. Аршынныд датты абыржыганын байдаган дарт: — Аршеде, тым мазасызданып детгщ гой. Эзийм шымбайыда батып, жанды жеpine тдш ме? Keiuip, сез1мнщ еш 3ki де, астары да жодтыгына дудай дув. Курбым болтан сод далжыддайын деген ниет e;ii. Аддамай сейледш бшем. Айыптай дерме. 0зш деп тусш. Немередшд дызыгын дер, —деп абайсызда Аршыгашд жан жарасын тырнап, дедшше ир б щ тус1ргешне ыдгайсызданды. Yялганы болар басын темен тудыртып, Аршынга тжтеп дарауга дет! бармады. Сулесод турган Аршын жадтары суалып, дез1 шутурейген дартдатадау делш: — Е, замаддас несше дагьпасыд. Опасыздыд жасаган ез тустасыд. Петуес1з пендед. Верше кшелт зулмат сотые та. Барды багалай, жодты азалай алмагаддыдтыд салдары да. Журедг1 сыздатдан ол мудлы дуй гой. Тыддай-тыддай деыредде шер болыл шегенделгел1 дашан. Сырт кезге сабырлы кершгешммен, шпй дуниемшд астан-дестещ шыгып, арпалысьш журетЬймд! 6ipey бшер, 6ipey бшмес. BiTey жараныц аузын тырнай бергеннен не шыгады. Bip етшер1м, eimiri жерде оны аузыда ала дермеш1 Мейманад тасьш, теубадды умытпай сейлеседш1. Бумырымыз датар етш жатдан дурбылас емессщ бе? Бар жагдай езще алададдагыдай аян гой. К,арт дипадтап: \"депйр, деш1р\" дегеннен epi аспады. Аршын деудесш тис устады. 14

Тау жактан, \"ке-ке-ау, ке-ке-ау\" деген улар уш естщщ. Адырып турып калган ежесшщ колынан устаган Акан: — Эже, жур кетешз, — деп алга умтылды. Кдбагы шрбщ тарткан Аршын терен ой тунгиыгына сукпгендей 6ip орнында тапжылмай, кекке сазара узак карады. Кещлщдеп каяу ж т сетшеген тэр1зш сулыксыз. 03eicri ертеген намыс куййт журепн кыжылдата туей. Жаньша шаншудай кадалган свз зыкмсын шыгара бастады. Элгшде Kopiuici Токаш карттьщ: \"Шалыннан йрщей айырылып, немеренш атасыз калдыр деген мен бе саган\" fleyi былайша езш болганымен, Ty6i шьшдык, кеюректе купил жаткан катпары кеп астарлы сыр-туган. Ол кеудеге шеменденш Ж1б1местен катып калган муадакпен тек Денеш тпзркентш, жанга бататьшы да сонын ызгарлы леб1 HeMepeci eKeni болганымен, улкен атасыньщелдиш есйчей ecin келе жатканы шьшдык А лА каннын oKeci 0ден еке MeftipiMiH кврмей ескен Tipi жет1м. Токаш шалдьга жанагы жараныц аузын тырнап алгандай ушыктырган ce3i еткен кундердщ жанга баткан куйш мен кайгысы еда. Аршын сол 6ip сурленген cypenci3 жайды еске алган сайын коз алдын ой туманы торлап, сагым арасында калгандай сезше-тугын. Элгшдеп кетерщш кощлшщ су сепкендей басылып, кузп кыр жотасындай жудеу тартып, куанышыньш жел кутан булгтай туте-тутеш шыгып калганы да содан. Mini тускен Аршын орнынан ауыр козгалып барып, алга карай шби басты. 0м1р елее) коз алдьгаа келбендей берда. Тау жактан квкелеген улар уш ызындап кулагына же-rri. \"Ке-ке-ау, ке-ке-ау!\" Тыл-тынык куннщ аяк-асты алай-тулеtti шыкты Карабайыл ешршде бурын-сонды больш кормеген буркасын. Жер-кек элем-тапырык. Кез аштырмайды. Жаппалардын ки1зш жулмалап, тундйсгерш желб1р>етш, уыктарьш сыкырлатып, ебден бей-берекетш шыгарып тур. Шарт-шурт найзагай жаркылдады. Айкыш-уйкыш шашыраган ушкын аспан жшн какыратардай ойкастап етг1 Дуниеш азынатып, ауыл-аймакты 6ip урейленщрш дере1ц. Тагы да найзагай оты жарк етп. Шарт-шурт.. —BicciMume, б1сс1милде, —дедаАршын уй iprecbuie жел бауды устаган каллы. Уйге Кошан юрдь Ycri-басы малмандай су. Кабагы каре жабыльш, тунере тускен. 0 щ боп-боз. Демш-демш ауыр куреше береш Тусшщ бузылып 15

ксткснш, езш щ ypeibii екенш ангара койган Аршын: — К,ошан-ау, найзагайдын жаркылы зерецщ кеырген бе? Урейлющ гой. Сонша деймрщнщ кашканы Hcci, тыныштык па? — деда. Дауысы дартдеп таргылданып шыкты. — Жай огы жалгыз гой, жанбырша жауган немю огын айтсаншы. Кошан ауыр курсщш де, аягын есйске карай кесщдаре ж1берш, 6ip жамбастап кисая Kerri. Кезше ipxme калган жасты байкатпагансып, колымен келегейлей берда. — Кайдагы нешстщ огы? Туе керш турсын ба езщ? — Согыс, согыс басталыпты. Немкггер нэпака Цдеген бе, б1здщ елге кол салыпты. Суык сез Аршынныц журегш втпес пышакпен тшш- тшш ж1бергендей веер erri. — Не дейсщ? К,айдагы согыс? —Аршынныц уш ерен шыкты. Орнынан козгалуга муршасы келмей жуйкелеп, уйеледа де калды. — К,апыда нешетер шекарага басып xipinTi. Ок жаудырып жатыр дейш. — Астапыралла-ай, не сумдыкты айтгыц. Tyci бузылып кеткен Аршын жслбауды ж1берс салды. Ой-дуниес1 мен-зец, ацырып калбалактады да калды Аслан жарк-журк етш тагы шатырлады. Найзагай дауысы элемш жацгырыктырын дабыл каккан сиякты есгщщ. Согыс жайлы суык хабар азгантай ауылга тез-ак тарады К,ай уйге барсан да, уайым-кайгы. K.onuuiepi сынык, делкулы куй кешкен. fiepi де жау дэл уйшщ ipreciiien шыккандай урейленеш. Эр кеудеде найзагай ойнап, несер куйып турганга уксас. вцдер1 пес. Темен карап мунаяды Yjikch де, xiiiii де кещлс13. К,абактарын К1рбщ баскан. Согыс хабары еетшген сон-ак, ел йишен береке кете бастады. Терт мушееi тугел ауыл азаматгары шетшен майданга агганып жатыр. Шакыру кагаз келгендер уй- ппшен, ауыл-аймакнен кошгасады да, адды-артына карамай таргып отырады. Ел басына кун туып, Отан тагдыры таразыга тускен шакта олардьщ да кынк деуге шамасы жок- Буйрыкты бултартпай орындап, ки1м-кешегш, жол корегш аркаланып журе беруден баска лаж калмаган. Ауьищагы жумыс та ауырлап, киындыгы бастан асты. Мал-жанга не болып калгандар непзшен кемшр-шалдар мен кемтарлар. Олар да ездершше тырбанып, тфшшж камына Kipicxeii. Кеп жумыс адам жстюпегещиктен токтап та тур. К,июы кашкан карбалас жумыстьщ кай жагына барарын 16

бшмей eci шыгып, дал больш К,ошан жур. Ол 6ip тойда кекпар тартып ж у р т атган жыгылъш, аягын сындырып алган. Содан 6epi он аягын сылтып басады. Сол кем дтнен согыска алынбай ауылда калган-ды Терт Myiueci тугел азаматгар майданга атганган сон ауылдагыларга бас-кез болу осы кембагал Кошанга тапсырылган. 03i 6ip томага туйы к жан. Тукымында ек ш ш ш к журпзген, тере болтан ешшм жок екен. Согысгын ланымен ауылда бас кетерер еркек кщщк калмаган сон, бар билле соган тиген. Ол Kasip езшше докей бастык- Бедел1 арткан. Ауыл- аймакха вз1 кожа, 03i би. Ауылдагылардын оны катгы курметгейтЬЬ соншалык, Tinri атын да тура атамайды. Бурын аксак Кошан деушшер каз1р оны Кошеке десш колпаштап, курмет тутады. Онын да жеш бар. Дэрсжс-ci онша биЬс болмаса да, колында кЬпкене eKiMuiLiiri барлардын устемдш журш турган шак. Журт та солардын ыгына карай ойыскан. Эйтпесе, кун керу жагы киындау. TipmliiK klmtc табындырмайды. К уш кеше бригадирдын есгпнен карауга батпайтын Кошанньщ дсм арасында кокнланып шыга келгенш кермейшсщ. Дуние алма-кезек деген осы да. Кошан ден мурынды, жак суйеп шыгынкы, кеудес1 кен, узын мойын, саргыш ендк москал адам. Танауынын астында тиектей кара мурты болушы едц бригадир болгалы, неге екеш белпс1з, оны да кырып тастапты. Бурын тигенш ш ш , и ыгына шжкснш кие салатын. Kasip жаны ccMipren, тыраштанып барын кагып-сьлкш, таза loibiiii журсш. Тулкш ж пушпагынан жанатап TbaiprcH берки! 6ip шекесше кисайта киш, Кызыл жынгылга сантаган камшысын Gyfiipbie Tipen, кара кер аттын устЬше mipenbi туратынын керссн гой. Нагыз декей. Bepi де псндеишик, элше карамай монсапкумар-ак. \"Аузы кисык болса да бай баласы сойлесш\" дсген осы да! Эйтпесе, мына аксак Кошанга не жок. Кейде езш журт алдында ерскшелеу устап, дэрежесшщ биЬсгЬтн керсеткснсш ксудс ксргснде тура жыньща тиещ. Bip жаксысы — кытымырлыгы жок, ак кещл. Менмендш де аз. Адамгершипп мол. Адамдардын bmci дуниесш барлап, кещл куйш аулап отыратындыгы эркш нш кокейшен деп шыгады. Мшез1 де сынык. Орынсыз кулкЬп жактырмайды. Журт енсшш созып, кулш каркылдап жатканда, жай гана езу тартып коя салатын табиги мшез1 бар. Сезбуйдага кеп салынбайлы. Бетщ бар, жузщ бар демейш, не болса да тис айтады. Эр icri накпа- нак тындырганды унатады., -• - ^ 2 — 3085

Куш бойгы ауыр бсйнеттщ салдарьшан ба, бригадир болгалы жак суйеп сорайып, жудеу тарткан. Ашуын сыртка онайлыкдсн шыгара коймайды. Кейисндагш туксиеген кабагы жария r a n туратындыгына коз уйренген. К,анша ашуланса да дауыс кетермейтш еда, сонгы ксзде езш ейелдср ашындырып яоберит дсй ме, бугище м!нсз1 езгсре бастаган. Онысын катгы 6ip ашуланганда болмаса байкау да киын. Туйе жун шапаныныд етегш желбендетш, Ширак кимылдап енгелсй басып жургеш. Елпшдегенше Караганда квщш таза, raicTi ак секщда. Кызылжьщгылдагы кыстаксырт караган адамга кораш- ак- Терец сайдыи шыгыс кабаган жагалай салынган уркердей ш аган ауылдьщ 6ip басында турып айкайласац, екншп жагындагылары дауысынды анык естида. Тамдардыц ппшдеп enceci 6 niKTeyi балшыктан салынган камба. Баскасьгаьщ 6ap i бейберекет орналаскан жатаган жер уй. Bip-6ipLMeH Tipxece жалгаскан кора-копсы. Осы шагын кыстактагылар согыс барысына кун сайын кулак турш, жеnic кунш асыга кутетш. Ауылдагалар улкен-Kiuii демей, енбекке араласкан. Аршын да куйеуш бригадир еда деп кол кусырып карап отырмады. Шакырайган аспаннын аптапты ыстьнъша кунеш журш 6ip мезгш тыным кермейдг \"Кара впз бузауласа, мен де туамын” деп журш тьтсн алган улы Оденш соцынан калдырмайтын. Кошан \"Майдандагыларга комек беремтз\" деп ойга-кырга кундаз-туш шапкьиип, далбандаумен жур. Тун уйкысын терт белш, уйге жешп тунеуда сиреткел1 де б1ршама уакыт. Тендрден тшеген тунгышы Эденшщ 6eTiiieii суйш, мацдайынан сипауга да муршасы болмай кеткешнс рснн^1 бшшрш, кейш жаткан Аршын жок. 031мен e3i. Шаруасын куйтгеумсн жур. Аршьга баягысынша, п е й ш кен. К,ошан уйге келсе, кутш алып, бейек болады. Кошан ат у сп апыл-гупыл тамак штетш де: \"Канды-балак согыс кезшде жайбаракат отыратын уакыт жок\" деп, бар Tayipin сылап-сипап киш, тартып отыратын. \"Ел камы ушш тун катьш жургеннш Heci айып, бара береш\". \"Жазатайым окка уш ьт кете ме дейтin согыс емес, ел u n i гой\". Аршын кеншйпн fleMcyi осы. Kyftcyi жайьшда ел аузьшан не килы альшкашпа сездер еейш, коцип кудпеп оймен алагызып жургенде Аршын аяк асты та г а састы. Кутпеген жердсн Эден каггы сьфкагтангатш. К,ызуы котеринп, шелге шыдамады. Аршын баласына карайлап ауылда калды. Одан баска кыбырлаган жан баласы eric басында. Кошанныц уйге оралмаганына 18

да он шацты кун. К,арга адым жердей ейстен уйге сокпай, сыргактап жур. Сырт хабар бойынша кырман басында дегенш естнщ Аршьш. Уйде жалгыз отыра-отыра зсрискен Аршьш ауыл басындагы ак бииске шыкты. Аркзсында Одень Сыркатыньщ 6eTi 6epi карап, ыстыгы басылган-ды. 0 зш сергектеу сезшгсн бала тесекте жаткысы келмей, ацсары далага ауды да турды. Оньщ устше ертецйлнгге ейске кеткендерден Аршьш: \"Ана б!зшч уйдейш керсендер, айта салындаршы, бала сыркатганып калды, уйге 6ip согып кегсш\" - деп Кршанга хабар ж1берген-д1 Ыр жагынан салеMi кулагьша тисе Кршан келш кала ма, элде кайтеда, деген ой жене бар. Аршьшньщ eici xesi eric жакта. Алысган 6ipey карандайды. Аттылы адам. К,ошан ба, ж ок баска ма, жыга танитын жер емес. Жолсызбен тотелеп тартып, далбак- дулбагы шьпъш келедь Журкй куйын кугандай. Тей терюше сыймай, кеуш тарылган адамга уксайды. \"Бул К,ошан емес шыгар, ол булайша кокандап, ат жанын кинамаушы едз гой\" деп ойлады Аршьш. Жакындай бере, жыга таныды. Далактап шауып келе жаткан Кошанньщ дэл езг Аты ак кебйс, Кызыл танау. Эбден зыкысы шыккан ба, алкынып, демшп тур. К,ошаш1ЫН кен танауы делиin, шейр K03i еж1рейш, кдтпарлы жуз1 тутire тускен. Астындагы атынан эрмен ентигш, сейлеуге муршасы келмей, т ш кемейшде туйшеш Шылбырын колына шумактады да, жан-жагьша коз тастап алып, енешшдег1 тыгыны атылгандай, быксык создерш басгырмалатып, шуйлне сейлеш б1рден. — Атака налет найсап, неменеге елге жар салып дурл1кт1рш журсщ \"Бала ауырып жатыр, тез жетсш\" деп OMip беретш сен юмсщ, ей, антурган. Осы турган жерщде... MeHi epirin жур деп ойладьщ-ау, е, шамасы! —К,ошан-ау, соншалык аптыккднын калай? Не будшрш койыппын? Жьшдьшьш сандырагьшдай не сейлеп турсьщ? К.айдагы 6ip былапыт создерш коздатканша, былай атган тусш, уйге Kipin, 6ip шэуйм шэй писец кайтеш, — дед1 Аршын бесендеу сейлеп, кумшжи тосылган. Кабагын суыкка салган К.ошан буган ж ак ашпады. Ерге 6ip кырын отырын, Оденге кез киыгын салды да койды К,окила1ш п тур. Терт epiM добалдак камшысын yftipin- yflipin кояды. Аршьш бул кай кыры екениз, ненщ ж е л т ал ьт бара жатканын аяк асты тусшбещ. Акай-токай жок, былапыт сездщ астында калганына ан-тац. Озшде урей де калмады. Ойда жокта eжipeндeп турган Кызыл коз белеге 19

тап болтан сон аптыккан кещш су сепкендей басылган. Kipin кетерге кара жер тесиш таппай дел-сал. Кошан обдсн тукыртып, жегшей жеп барады. Лршын К,ошанга тжтеп карады. Эуеддеп ашулы каллынаи кьщбады ол. Tyci суык, сурланган. Журеп 6ip жаманатгы сезгендей сыздап, iuii муздап сала берген. Сосын ез1-езшен тйссшш, ерескел кылык керсетш турган Кошанга бурылып, сезш кайта сабактады. —Апыр-ай, К,ошан-ай, маган карадай урынганыц не? Мына журюще, келюще не сауал айтарымды бшмей дал болып турмын. Осьщан бар гой, ел аузындагы соз рас болса, ерген-ак ауыл-аймак сенщ кылыгьща карк-карк кулш, ернш шыгаратыны анык. Бшмеген у ппедг Алды- аргынды багдарласащны. Теп, шыньш айтсам, 6ip сумдыктьщ болатыньш журепм сезсе де, эуедде ешнерссгс мэн бермегешм рас. Бэсе, басе, жургсщ жаман ед1 Ойнактаган бота от басадшшн xepi келмесш. — Лршын куйшш, бармагьш т1стед1. К,ошан аттан тусш, уйден ксрек-жарагьш алып, ше кайта шыкты: — Ендд менен кудер узе бер. Жолымыз exi айрылатын шыгар, — деп атына мнгуге ынгайланды. — К,ошан-ау, ойыныц ба, шыньщ ба? Бул кай кырьщ? Аршынын дауысы жарыкшактаньш шьщты. — Экещшг аузын урайын... Сенна жен бе? Меш шакыртатын сен бастык па едщ? EKbnui рет артымнан !здсу салып, селем айтып Kepuii... — М енщ кандай кнюм бар, К,ошан-ау. Жалгызын Эденнщ хал-жайын бшсш дегешме жазыктымын ба? Сонша неге жэб1рледщ? Аршын жерге карап мйшрлеш. Назары пэс. — Бала ауырса, уйде отырсын, кут. К,ара борбай болып журген ана жешрлердщ кунш берсе саган, сонда керер ем кезщ нен соращ ш н акканын. — TeHipiMHiH жазганы болса, кереспй керш алармын. Нсменеге бэлсшесщ сонша? Басымызга зыгыр майын кайнатпай, атамнан ермсн, журе берш1, берекем1здд алмай. — Журе бермегенде ше, меш уй кушж етш, жолыма какпан курмак па едщ, сен бейбак. Карай гер мунын айтып турганын. Ызага булыккан Аршын: —Эй, буйтш едарендеп 3e6ip керсеткенше, ер-азаматпсн 6ipre урыска кетш, 6ip туШр коргасынга тоскауыл болганьщ артык едд гой сенщ, - деда де, терш айналды. Кении босап неп кемсендедд. — Оу, мына тш щ кесшпр, мысык тшеу не дейш, ей?! Осы турган жерщце кулпаршанды шыгарайын ба? 20

К,ошан камшысын кулаштай сермеп, атын омыраулатып тап бердт Аршын кейш карай шегшшектедт Эден тенш келген аттан, ауаны оса тис квтершген камшыдан коркып калса керек, ашы дауысы шыгьш, шыр-шыр e n i — Ендд сендердщ елистерщдд ит керсш. Менен б1ржола кудерщш уз. Маган карайлаушы болма, омайып отыра бер. Уктын ба? — Не дейсщ, шыньщ ба? —Айтканымнан кайтпан. Шыным сол, —деп канын нише тартып тутйсп. — Айтканыннан кайтпасан, кудай тас тебецнен кос колдап урайын деген шыгар. Жатканыннан турма. — Мынау калай-калай сейлейд1, ей? Унщщ euiipin, енменщш TycipeftiH бе, осы турган жершде!— К,ошан тап 6epin, тагы да камшы yftip/ii. — Урмашы, апамды, урмашы. Эденнщ кез1 боталап, шешесше ара тускендей е й колын котерш экесше жас толы кезш ен жеударей карады. К,ас-кагым силе сезЬмш туншыкгырган мына сумдыктан зере-куты хетш, катгы урейленген Аршын Кршаннын кокейшдеп туйтйлдщ мэнше тусше алмай ызадан булыгып, уш квмейщде кумыкты. Турган жерщде калшиып тутыкты да калды. Селден сон ексш-вксш отыра кетп. Мелтшдеген коз жасы алты тарам болып омырауын жуа бердд Кошан кокиланган бстигше кулагы калкиган курещн борбайлатып, келген жагына карай тасырлатып, далактап шаба жвнедш. \"Бар бол, К,ошан, бар болгыр\", —деп шггей куб1рлеген Аршын не icrepiH бшмей антарылып нейбет калды. — Ала, саган неге урсады? — деда Эден сэлден сон. — Жумыска шыкпайсьщ дейш. — Журсенли барайык та онда. — Асыкпа, карагым, барамыз. — Экем кайда Kerri? — Кырманга. — Кашан келеш? — Шаруасы бггсе... Аршын осы свзлд айткднда квщш босап, козше уйршген жасты cyprri де, Эденш колынан жетектеп, уйге карай бурылды. Босагадан атгай бергенде, тау жактан улардын уHi кулакка шалынды. Tim i, ауыл тусына тым жакын келген бе, дауысы ап-анык, квкелегеш тым жалынышты. ЕлегЬш отырган Эден: 21

—Ала, мытау \"кекелеп\" журген кай бала? —деп сурады. —Экесшен адасып калган кус кой, —деп ыкылассыз жауап катгы. Эден ойланьш, алденеге елевдеген куйде epiiin жымкырды. Камыккан Аршьш Эденда бауырына басып, тар алдындагы сандыкка арка суйеда. К,араша уйде шошайып отырып, отаскалы берп п р л т н щ берш ой елегшен еткпда. Есте калар окигалар кап. Таусылар да, ортаяр да смес. Кызыгына куанды, киындыгына конда. Бэрш Кршанмен тен керш келсда. Ал Кршаннын б у т и т келш-кеткл алабетен карЬйс. Кошанмен кещл жарастырып, отау Tiioceni дэп кдоргшей керсмет окыс кылыкты кермеген-да. Kyfleyi бекерге прсектен кагып, жашлз аяктан шалмайтын acre. Тек сонау жылдары Аршынга: \"Бала суйетш TypiMis жок, дуниеден кубас атанып, артымда туяк калмай, урпаксыз етем бе?\" деп назын айтьш, налыган. К,улактьщ етш де жеген. Кейшде толкьш, ашу шакырып, шамшыл тарткан. Сейтш жургендс Аршыннын аягы ауыр екенш бшгендеп куанганын айтсацшы. Сол жылы К,ызылжынгылды мсксндеген. Жапырайган шокпыт жаппалары бар 6ip-eKi уймен ауыдцас отырды. Бэрййн дс асып-таскан байлыгы шамалы, кункор1стЬс аукаты бар 6ip-6ipiMeH карайлас шаруалар едь KecinTepi кетпен шауып, егш салу. К,ошан да кетпенш1. К,атыгездеу бригадирлер1 бар. Ол каЬарына мшсе, iiLiin отырган асын тастап, иыктарьша кетпендерш асьш, епстйскс карай букшендеп журе беретш. ... Туе элетшде К,ошан бидай атызьгаа су аплтып жур ед1 Kepmi уйдщ бой жетш калган кызы К,айша орамалын желб1ретш, елпевдеп, cyftimui суpan ксле калган. \"Ул туды, cyftimui\" дейдз ол анадайдан дауыстап. Куанган мен корыккан б1рдей деген рас екен. К,ошан не icrepiH бшмей, калбалактап: \"Cyftbnui мынау болсын\" деп кызга канетоз баркш Ю1пзе салган. (Онысьш ел кейшнен айтьш, кулюш журд1). К,удайдан тшегенше жеткен К,ошан куанганынан бар жумысты тастап, ауылга карай укщей ушкан. Тар алдынан щгалаган дауыс шыкканын сстнснде К,ошаннын журеп жарыльш кете жаздады десе боларлык. Карий эйелдер: \"Тущъпньщ, ат устарьщ, мурагерщ туды. Коршдис бермесец, карсетпейшз\" деп кигылык салган. Ж окшьшык кол байлады. Не берерш бшмей катты саскан К,ошан бар jiyimcniri кетпешн усынган еда кер1мджке. Оган эйелдер мез болыскан. Жас и1стщ кызылшака турш кергенде К,ошанныц казше жас тьпылды. Иэ, бул куаныш жасы еда. вйткеш , отаутйскел1 он жыл етсе де, перзештщ 22

щгэлаган дауысын естireHi, кудайдын жарылкаганы осы. Муны талайдан армавдайтын. TLrieyi о н шыкты. Тунгышы ул. К,ошан жалгызы болтан сон орысшадан бар бшетш \"Один\" деген сезш улына есш етш койды. Кейййрек Эден атанып Kerri. \"Осы карагымнын куанышын узагынан суйЬшрсе екен\", деупй еш К,ошан. Онысы бекершшж екен, э. Жасаган иеден тшеп журш алган Эденше жана 6ip рет меШрленш карамады да гой еуелг Мунысы Heci-и. Сонгы кезде e3i катты езгерген. Журю-турысы eiprypni. Кещлге куднс келт1рер opeKeTi кебейш бара ма, калай. Аршын ештеме сезбегендей болып, сырын сыртка шыгармай, йпкебугш, анысын андумен жур Ойында кордаланып, букпантайлай бастаган секездш туйткщдершщ бipin де калдырмай актарып салайыншы деп канша окталганымсн, ауызек1 созге сарандау, мшезшщ де женс1з алыпкаштылыгы шамалы Аршын коп ойлап, аз сейлегенд1 унататын байсалды калпынан ел1 ауьггкыган емес. Сол ce6enTi де, коюрегйгде коздаган калын ойды бетагды жамырата салмайды. \"Айтылмаса сездщ атасы елеш\" дегеннщ кебш киш есесш ж1берш, упайьшан айырылатыны, оган кейш окшетш тустары да баршылык. Октемдйе корсеткенде кай жыртьнымды бутщдеймш, к1ч;п киратып аламын деуден epi аспайды. Жана гана Кошанга тшшщ ушына 6ip келш, 6ip кетш турган шюме сездерш ткгген шыгармай калуы да осы байсалдылыгы. К,анша окталса да, жеме-жемгс келгенде езш-ез1 бекем устады. Сабырлыльпс, сактады. К,ошаннын тым эк1рендеп кеткенше карай е л п ел айтып журген канку сезш осындайда кайтып шынга жорымаска. ЭЙтпесе, бурьш Аршыннын кабагы сел юртисе: \"Он колын ашу шакырса, сол кольщ арашага туссш\" деп дшмэрситш осы Кошан емес пе ejri. Жанагы жерде аяк асты кермалдасын, сез таластырып, кызыл кещрдек больт, бурадай шайнасып кеткеншщ сырына, энгудштенген мшезше канша ойланса да, тусше алмай дал. Бул не сумдык, ойбай-ау! T e n i вм1рди( кермек дэм1 неге шыкты? Сакал-шашы бурыл тарткан шакта не ойлаганы бар? Кдндай желйс жанын жай таптырмай журген? Осындай сумавдаган суык ойлар Аршыннын туда бойын мендсп, жан дуниесш муздатып, калтыратын ж1берд4. Онашада узак ойланды. Огкен-кеткенш багамдап кеп толганды. Будан бурын куйеуше пэлендей кш э таккан жеpi жок едг Эдетте шаршадым-шаддыктым деп келе торге 23

жыгылатын. Энеу кувде де уйге йрмсй жатьш асыкты. \"К,ырманга бару керек, Кызыл уйш и жатыр. К,азына байлыгынъщ басы-касында болмаса, ш бшедЦ, уры-кары жымкырып, тгстегеннщ аузында, устаганныц уысында кете ме?\" дсп шаруа жайын баяндаган. Оган тусшктпшен караган Аршын: \"Шэй демдеп жберейш, коз шырымьш алсаншы. К.онып, ертещтсш тан азаннан кстпейсщ бе?\" дегелз турган райынан кайтып, бетшс жаутан-жаутан караган да койган. Bip жагы Кошанньщ сезше Кудайдай сешеи. Беймаза куйте енген К,ошан кунжындап жнналып, кшвдерш ауыстырып кигсн сон, байыз тауып отыра алмай, сыртка шыккан. Кдшадагы байлаулы курен де басын шулгып, несите оскырына караган. Аршын да лэм-мим демеген бстте Кршанга камшысьш усынып, туйшшегш кольша а л ь т берген. К.ур е н т шокырак'гатып бара жаткан К,ошан узаганша уйге енбей, артьтан узак карап, кезшщ жасьт жаулыгынын ушымсн cyprin, унсй кала берген. CipKeci су кетермей, кондл куйшщ быт-шыты шыккан Аршын уйге озер юрген. Араларына жарыкднак тускенш анык андаган. Енш, мню, каракелецкеде уй шш де, жук тубшде е й буктетинп, жылтырап жанган ошак отына телм1ре карап, тапжылмай ойга шомып капаланьш отыр. Кендлшщ ак, пердес1 йрке суы тамгандай шурк-шурк тесшген секщд1 ме, журеп сыздап, шыбьш жаны уайым уысында сыгымдалгандай тыпыршиды. К,андай таукымет болса да, тез1мдшкнен, кентерш кпсн сыр бермсйтш адам жаны неткен cipi едь Эй-шой деспей-ак адамгершшк ардан шыгандап, ат куйрыгын кесюердей шала булипе Hi lieci екен дсп шггей куджтенсдь Оньщ доцайбат кылыгы намысын найзалап, кыжылы журегш кажаганымен, пийщс кимастык ссз1м бар. 03i калап косылган косагы гой. Кеудесшде кысгы гьт, жанын кешрген кальщ ой туманын тагы 6ip терен уЫлеп барып, сыртка шыгарган Аршын йпшен ози1ен-оз1 куб1рледь \"К,ошан не дссс де, котерсмш. BipaK сыйласканга не жетсш. Эюрендсмсй келш, ез бетшше аттанса, оган 6ipey б1рдеме дей ме? бктемдпс жасайтын мешд жазыгым не? Бул ненщ кысастыгы. Устшен кус ушырмай, отагаласып, тамаганан тарыктырмай, киер кишш дайын етн1 койгандьшлмды кепсппен! ме, бул жазган? Мунысы ucci? Тусшсем буйырмасын\". Жалганнан ебден жалыгып, о.\\прден кудер узгсндей сергелдснге тускен Аршын катгы калжыраган бетге жан- жагына жалтактай карады. Басы толган шытырман ой. Не 24

ещ , не Tyci екеш белпсЬ. Клш-куыг аласапьфан дуние. Кез алды булдырады. \"К,ушреп Kyurri К,УДайым-ау, юмге жасаган кдянатым ушш жазгырасьщ мен бейбакты? Кдндай бейоналыгым бар еш\", —деп езегш куйшрген о к ш ш т ауыр курсшюпен сыртка ыткьпты. Сол свтге тау жактан улардын \"ке-ке- ау, кв-ке-ау\" деген мунлы уш естшдг \"Тебе куйканы шымырлатып, туда бойды тпзреткен жеттмщк зарьш суккылдатканын кашан кояды, бу байкус\", деп шггей ой туйген Аршыннын е й niiti шрщцеш. Жаулыгыньщ ушын петелей берда. Кез алдыпда сонау жылгы жастык, ш ага елее берш... Бойжеткен Аршын ауыл сыртыш вга ак ш агалга шыккан еш. Аслан ашык Кун сэскелжке кетер1лмей-ак шакырайып, ертещз салкынньщ саган сындырьш, жер бетш аптапты ыстык мендетш, куйшре бастаган. Ак ш агал етегшщ сшемдер1мен жалгаскаи кокгы-колаттардан анкыган жусаннын жупар Hici бойды балкытады. Теменп етектеп шабырда мал кайырып, асау устаган ж т тге р жур. Тещрек сан алуан унте толы. Айна колдерден каз бен уйрекгщ дауысы алма-кезек еетшедд. Кел жиегшдеп кулактарын кайшылаган калын курак желемж екпш м ен ыргалын, кайга муцы кабыргасын кайыстырган адамша толганып тенселеш. Аршын ауыл сыртындагы тузде жалгыз еш. К,иял дуниесш кезш, шаршап-шалдыккан тэр1зш. Yйкылы-ояу адамша мен-зен халде. Ж урен сыздаган шакта элде 6ip энш лишен ьщылдап толгайды ма, калай. Шынырау шымбайдан шыккан ен eye3i тула бойга тугел тарап, журск TyKnipinin тунгиыгына кылан берген тацгажайып сез1мш баурап бара жаткан тэрнш. Жалгыз аяк сурлеумен 1лби баскан кыздын ажарлы бидай оni туттнюреген. Айналасына жанарын Tirin, тунгиык ой жетегше шескен тэр1зш. Астын-устш тербетшген эгкеншек канатына б1рде ш ест, б1рде 1лесе алмагандай кляли халге ушыраган. Кейде елен Hepi таусыльш, кез алдына туе секщщ елее кслещ. BipaK ен жел1с1 узшмейщ. Тула бойды теб1ренте сьщсыган ун туншыгап барып кайта шыгады. Жер-xeiai уйкысынан оятып, зарлы унмен мунайта тускен сынайлы. T erri дэуреннщ гумыры келте ме, бакыты баянсыз ба, калай ез1 Он босагадага кызыкты балалык eMipi кыска 25

жштсй курмеуге келмей кала ма? Шынымен-ак бакьггын жогалтып, аягына кан тускен аггай сурше ме? Yзакты кун, саргайган танга дейш п ойлайтыны осындай eMip тагдыры. Кейде кек долы толкынды дария устшде калтаццап бара жаткан жслкендей жепмирейдг Кощлш мунды эуез тыншытпайды. Жанын жегшей жеп желпш етедт Сол 6ip тула бойга маза бермегсн коршбес унде: \"Дарига-ай, бул дуниеге неге келдш\" деп озшше екшшн мен excyi бар, уйшен, туган елшен айрылысар шакта жьшап-сыктап муньш шагуы бар. Киял канатын камшылайтын да, сай-суйекп сыркырататьш да, аза бойды Каза стер де осы эн, осы мун. Аршын келес1 6ip белескс кетершгенде карсы алдындагы тау койнауынан: \"Ко-ке-ау, ко-ке-ау\", деген улардын сункылын ап-анык естщг Шермендеш ун кыз киялындагы баганадан бери эн желюш шорт узш, журегше окша Кадалды. Кигг токтап, калын ой орманында адаскандай анырып 6ipa3 унЫз турды. Содан кейш колан шашын алдына T ycipin ж1бсриг, дала самалына кеуде тосты. Таркатылган бурымыныц ушьш opin, аягын сьшбыр басып, алга карай шбш. Жан-жаплна кез тастады. Палуашшн булшмк етшдей бшсм-бшем кырлар бейкам жатыр. Ару кыздьщ жапырайган жоталарды кабыргалай суыргпактанып кететш сокнакты врлеп, кыдырып шыгуы 6ip бул емес-TL Буган дейш де жайрандай журш талай рет гул тсруге шыгып, бстегсл1 белдщ белуардан келстш шалгьшын кешкен. Курбыларымен 6ipre кулш-ойнап, дала жауказынына кушагын толтырып, куанышты оралатын уййю. Byrin кещл куйшщ кошы жок. Табигат корйпстерше Каран, бой cepriTKCiicnjii. Сонда да, уйкыдан тургандай мсц-зсц. Эр турл1 ой каумалап еурелейд1. Бурый бурлерш жарып турган дала жауказындарына тым куштар-ак ед1. Бул жолы тек кез киыгын тастаганы болмаса, 6ip де 6ipiH жулмады. Ешнэрсеге кулкы жок Топшысынан жараланса да, зангар аспанда самгап ушкысы кслген жарымжан кыран тор1зд1 жэутендеп, кок жиеккс телм!ре кара1ъшггай 6cpcfli. 1мраз журген сон, артына самаркау бурылды. Ауылдан канша жср узаганын козбсн молшерлсгенсш. Бул enip жасынан осксн жер1. Эр бутасы таныс. Bopi де жылы ушырап тур. BipaK конылтаксыган коцшге сшкайсысынын да медеу боларлыгы шамалы. Bip нэрсеге дшпр сиякты. Кении мазасызданып, ерекпл Repcfli. Ой жады болтан кыз белес баурайында эрл1-бсрл! журш алды. Тиянагы мен турлауы тагасыз, алдахоны Tipmuiuace кезйсксндей, ештецеге заукы да сокпайды. 26

Bip мезетте езш щ балдай балалык шагын етйзген жердин топырагына жата калып аунагысы кедщ. Bip уыс топырацты cKi алаканына алма-кезек салып, екшеп 6ipa3 журщ. Содан кейш топыракты шскеп, тш н щ ушьша типзш, дэмш тамсана сорды. \"О, туган жер, мен сешмен калай коштасам, ыстык, кушаганды кайтш кана киямын? \"Балталы Баганалы ел аман бодцын\" зарьш шынымен-ак айтамын ба?! Оны тындауга дэтщ жете ме, туган жер?\" К,ыз ауыр курсшш, кезше жас алды. К,атты булыкты. И еп кемсевдеп Kerri. Ет журеп кесектей езщщ. Булайша катты eKcyi мен eruiyi 6ipbaui рет. 1ш куса болтан шермендедй кайгынын запыраны локсып, T63iMre де ырык берер емес. Булан куйрыкка салгалы турган болашагынын мунын туган жер табигатына шаккан кыз ы кылык атып, мелтшдеген кез жасын калайша сыгып-сьпъш ж1бергенш де ацгармаган. Бар шамасы е й кезше жегп. Мунын ку мекиен далага шаккансыды. Баскадай сырласуга, акылдасуга ешкьмнщ ьщгайы жок- К,ысьиггаянда кол ушын бере кояр пенде де шамалы. Осы 6ip жайларды багдарлаган капас кенйй де элем-желем. Асыл мулкш жогалткандай елепзу1 кеп. К,абыргасын кайыстырган куйзелклде, Kypcbiici де ауыр. Ол не? Не жазды тагдырга? 1штен тынып бойкуйез жаткан мынау мендреу топырак табанга жумсак тигешмен тагдыры катан болып шыкты. Оны ойласа жуйке тамырлары шымырлайды Аршыннын да ботасынан айырылган шгендей боздай, тунерш, кущренш, кум кезе шыгуы да содан. Албырт кейрегшщ жалыны басылмаган кыздьщ шерме ндглиске душар болуыньщ да ез мэш бар... ... Будан 6ipHeiue кун бурын касына желтей келген- дд Ак отауга имене басып йрш ол. Кайынсщьйсше айтары тым жайсыз хабар болгандыктан ба, бет-элпетщде кысылгандык кейш бар-тугын. Ол кызга такау отырды. Кайынсщлнсшен каймыккандыгы ма, etoeyip тутыга сейледд - Еркежан-ау, бойжеткенщш бшмей де калыппыз гой. 0ЛГ1 атасгырып койган кудалар жагы: \"К,амдана берсш, келнймш осы кузде TycipeMiH\" деп атама селем айтыпты. Бул сез Аршыннын журегше канжардай кадалды. - Не деп туреын, женеше-ау?! Келемеждегенщ бе, едде... Аршын тыгылып, туншыгып сейлей алмады. Окыс хабардан шошынды ма, жузц жудеп сала берй. Сагы сынып, журеп сыздады. Бойын урей биледЦ. Женгес! 27

муцайган кайынсщийсшщ арцасынан кагып, мавдайына кулаган к е кт шашын Kepi кайырды. — Маган негыл дейсщ, бесйс куда болып, калын мал алыпты. Онысын эке-шешен iiuin-жепте койыпты гой, — деп жещ еа сабырлы жубату сезш айтты. — Сонда Tini сакау, жарымес ж т т менщ тещм бе, жецеше-ау Оган нс деп тиемш? Элде меш корлагандарьщ ба? Экесшщ байлыгы езшен баска имге бакыт, — деп Аршын мунайды. — Пэтуаласып койгасын, Kici ез колын ез1 кесеме, еке- шеШевд ренжггш, каргысына ушырау да киын. Келкпеске амалын бар ма? — дед| жекгесг Аршын бетш басьш, солкылдап коп жылады. Катгы ексйй. X ew eci де куйзедш. Кезшщ жасын сыкты. Кайынсщипсш мушркедо, аяды. Op нэрсет 6ip айткансыды. Жубатты. Кь13 кещш ешнерсеге иланбады. Жас журек тендн таппай тулады, аласурды. Эке yKiMiMeH какпандалгалы турганына капалы. Ерюнсш сырттан билле журпзгешне ренжиш. Куйеу Ж1гпт1 комсынады. Бул енпмеш бурын да кулагы шалатын-ды. Оган мэн бермей, жай сез шыгар деп дудэмаланатын да коятын. ByriHrici мынау. Жй-гг жагы сэлем айтып, \"калындьпс.ты камдасын\" деш-i. Экес1 карсы емес. К,айга куанып, кутындап калганын кайтерещ. Куйеу бала кызынын тещ ме, жок па, онымен ici шамалы. КелюЫш сурап жаткан жэне ешкш жок KepiciHiue айтканнан шыкпа, уэдеш бузба деседг —Ак батаны аттау, шаригат жолын бузу куне, шырагым. Эке ce3i осы. Оны баска агайын да коиггап кояды. — \"Жас ece,oi, жарлы байнды\" деген, куйеу бала шп уыздай. Bip уйдщ epneci екен, осе келе ес Kipin, 0Л1- ак ел агасы болып кетпесше юм кепш, — дейш жубату айткан женгелер! жарыса сойлеп. Намысымыз 6ip деген агайын-туыстын cesi де, берер акылы да елгшдей. Ак жаулык жамылган дву сэры KeMiiip жаны Kipin, оны коштай тусещ. Дауысын кетерйоареп, самбырлап кеп сойлещ. Тагы 6ip сезш min екетш: — Шырагам Аршынжан, беталды бургыцдай бермей, ана экещй тында. Ол Kicuii Kesi Tipicume корлама. Мына 6i3/u де атастырган, узаткан вке-шешем1з болатын. Кудайга uiyKip, кемтарлык керген жокпыз. Акылга кел. Кезшз кайрат — ескскс1з кайы к Женс1з булдану бойжеткенге жараспайтын кылык. Бул сездер Аршынныц кулагьша турпшей тид1 Кещлш кулазытты. Ойын тоздырып, акылын аздырып б труге айналган. Ас батпайды, уйкы кермейш. 28

... Онда коныр куз-тугын. Ауыл абыр-сабыр. Ею ейелдщ басы косылса бодды: ”0 , Жутанньщ кудасы келетш болыпты\" десш, ещтме-дукен куруга себеп табылган. Гу- гу еткен сыбыс сез де кеп. Аршын енгшеге кулак турмедт 031мен-ез1 1штен тынып, опык жеуде. 0 к е й канша эш р етсе де, деулетпнщ улына Tiirici жок Аршын ш арк урып, тыгырыктан куткарар айла-шаргыны ойластырумен, 1здеумен элек. Женгесшен eiceyi кеп кундер кунюлдесй. Эртурл1 акыл корытты. Тагдыр таразыланды —Женеше, —деш 6ip куш Аршын, —меш не тэн елво, не жан eniMi кутш тур. Сакау жштке косакталганша xi6i тузу елдеюмте езерюммен Liecin кеткешм мен уш ш улкен бацыт. Осындай кысылтаянда кол ушынды бер. Bip жштке таныстыр да, табыстыр. Содан кейш псш езш нщ бакталайымнан керейш. Жещ-eci кайынсйуйсшщ мына сезше едепкше тосыркай карады. Арага туссе ата-eHeci, xytteyi не дейлд. Кайынсщшсш щ тшегтн аяк асты етсе, кещлше калу салар ещ. Ею отгын ортасында калып, шарадай басы шак-шарай болтаны. \"Не icrey керек?\" деп кеп ойланды. Аршын болса жудеп барады. Онаша сэттершщ 6epi куйзелкпен, толганыспен отуде. Буйте берсе кыздьщ киялданып KeTyi де ыктимал. Жас жанды кинау жене обал. Осы жагын epi-6epi ой елегшен етюзш, таразылады. Кайынсщийсш мус1ркеген женгес1: —0 з щ бш, Еркежан, азар болса аганнын таягына мен жыгылармын. Сен eMipinni ексгге кермеш1, аяулым, —деш де, 6ipa3 yHci3 отырды — Сонда бул icriH ьщгайын калай келт1рем1з? — К,ыз жецгесше сураулы пйншмен кез киыгьга жупрпт. — Сеш казф й тыгырыктан 6ip куткаратын адам — К,ошан. Ол келюш, уеде берсе, кор ете коймас. 03i де сыпайы. Келбей де бар. Ер кещлщ, пысык жш т. Кергеш де, туйгеш де молдау. К,ак-сокпен де ici шамалы. бнеукуш кездесш калып: \"Женеше-ау”, кайынсщ шлершш коргай бермей, кайындарына да карайлассащны деп кагытып еда. Сонымен кол устассан жольщ болар. Ж енгей айткан Кошанды кыз да таниды. Bip-ею рет кездесш, калжынмен кагыгканы бар-тугын. BipaK отан онша мен бермеген еда онда. Енш отан колка салуга тура келш тур. Эй, тагдыр-ай десещш. Жолынньщ бураланы мен тайгагы кеп-ак кой. Bipeyfli б1реудщ алдына екеп йзе 6yicripin, бас ипзетшщ бар-ау! Аршын жекге акылын узак корытты. Ой елегше салып 29

елденеше мерте олай-булай екшсдд. Акыры жсцгесл емсу- рш бшдйрген ж!г1Т келксс, етегшсн устауга, соны серпе стуге, твуекел кайыгына Miiiyre 6ip жола бскшлд. Bip жердей шыгармыз деп ой туйдЦ. - К,ошанмен жуздесш, уеделсс те 6ip туш кол устасып женщщ тап. Мен ештемс бишсген болып кала бсрейш, — дсдц де ж е щ е а шыгьш кетп. Иыгына желбегей шапан жамылган Аршын донестсу бшккс шыгьш, шбш басып келедц. Бвгде к езаз оз1мсн- 03i сырласу сетш куткен ол осы жерди ьщгайлы, opi одаша санаган. Кудалардьщ келедц дегсн хабарьш ecrireni 6epi сез1мтал кедии байыркау тарткан. Самаркаулыгы басым. Уайым торлаган капас к вд иш селт етюзер шагы азайьт, кеудссшде ыстык муд-шсрдщ кебейш, k i n удуй бастаганына, квз алдында ne6ip килы-килы слестер келбедцеп, 6ipre-6ipre м ужш п, сепз канат уйдсн атгап шыкпаганга б1рнеше кун огкен-д1. Содан ба, таза ауаны адсап калгандай кеуде керш, еркш тыныстады. Tonipcruie квз салады. Эдце Kibmi куткендей елегзи бередь Селден сод тунерген тун карадгылыгыдда карандап келе жаткан Кршаиды алыстан журюшен таныды. Сол сет кам кедш1 сел болса да селт еткеш анык Ойсырадкырап калган будцыр умггшщкеп свгшш, жарык Сеуле сызат берген тер1здедщ. К,ошан кызды каусыра кушактап барып, кольшан дсмсп, сулап жаткан агашка отыргызды. 0 3 i де катарласып Ti3e букт1. Жанындагы кызга кадала квз Tiicri. К,анша тесше караганымен, коймалжыд каращылык кыз кескидн анык адгартгырмай буркемелеп тур. Сонда да кыз тулгасын кезбсн ж т шолып, жш-жйгидке кап-кара касына, жазык маддайына, кою Kipniri коршаган от шашкан квздсриде, жукалад кырлы мурнына, аш белше тускен кос бурымына суктана кызыга карагьшггай береда. К,ыз йпте туншьжкан купил сырын не де болса букпедь X irirri жатыркамай актарыла сойледц. Курактай желкщдеп ecin келе жаткан кыз езидд албырт сез1мш тумандандырып, кодшше калу салган кудалык жайын сабырмен, букпес1з баяддаган. Бар сыры мен ойын актарган. Аракщж елденеше ауыр курсшдЦ де: — К,ошан, бул кунде санам сан тарау. Тупыз ойлар туйыгьг тудгиыкка батырып екетш барады. К,айда барып тиянактары белпЫз. Алдым булдыр. Мен ез1мш адаскан каздай сезшемш каз1р. Тешм сау болганымсн, жаным жаралы. Ет бауырымды езген муд мен шердц жан баласына бермесш жараткан ием. Тшегш — сол. Баска тускен баспакдпыл екен де, кенбеске шарад да, шамад да калмайтьш 30

кершеда. Осы турысымда сагым алдаган айдаладагы жолаушыдаймын. Бар ойым тур-тусш, тулгасын коз алдыма елестетюмде келмейтш epi керметен-бшмеген, еке-шешем атастырган жшгг кармагына шжпеу. Ол eciMe туссе бодцы, 0з1мнен-ез1м дегб1рс1зденш, урейленш каламын. Сондайда oKciri кеп екшштген куткаратын кенш аулайтын серж (здеймш. Оны кайдан 1здеймш, калай табамын, юмнен сураймын. Бул — жумбаксыр. Тыгырыкка тзрелш, тордагы торгайдай тыпыршимын ешейш. Бостандыкка шыга алмагасын тунжырамай кайтейш. Олай-булай бурылуга мурша жок Алдым тар, артым ор. Оцта бурылсам — курбандыкпын, солга бурылсам —туткынмын. Не icrepLwii бшмей, дел-сал болып, далбастап ещрей беремш. Ег1тмейш, ещремейш десем, вз уй1мдеп жумактан жанга сая таппаган дала тагысындай уркектеген 6ip пендемш. Осы 6ip твнгел! турган капас та меидреу тунектен к.утк,арар адамньщ кулы болуга бел бутан мунлыкпын. Бутан кандай акыл бересщ детендей, кыз сураулы жузбен жштке дарады. К,ошанныц сезш кутпеген кыз орамал ушымсн кез жасын cyprri де, ойьш одан epi жалгады. — Озбырлык камытьш киш, от басында тусалмасам деймш. Сол ушш де алгы дуниеге кез жумып карманамын. Кендлге жубаныш етер 6ip демеу табылар деген умптемш \"Суга кеткен тал кармайды\" детендей, женгем де айткан болар, озиш дэтке куат санап турган жайым бар. К,исыны келмссе кайтейй!, накактан-накак жумыр жердщ кушагьша енш, катал TipaiKTi бастан кеинргсн курбытарымныц 6ipi болып менгшж калармын. Одан баска барар жертм, шыгар тауым жок- Кудай жазды, мен кендтм. Берж тужырымым бул. Жанымды тыпыршытып, тыншытпай жегшей жейтш де осы жай. Барлык шерш актарып, сырын котарган кыз едсесш KOTepiracipen турып, ауыр курсщш. Жузше дагдарыстьщ, толкудын, танданудын нышавдары кабаттасып турган Tepi3flj. Жп-гг байсалдылыкпен ойын op6 iTTi. — Аршын, iurreri купия сырларыцды калтарыссыз уктым. Мснщде кегершш ойларым кеп. Оларды самтатьш ушыра алмай журген пендемш. К,органым мьж,ты емес. Крксыкка конган каргадай алды-артыма 6 ip шокып, eKi карайтын жанныи 6ipiMiH. Крлым байланып, t Lilm курмелш, батылдык керсете алмай, корталактай беретшш де содан. Муньщ 6ep i жшптпигьчнщ жоктыты емес, nep ai TuieyiMfli куптарлык корганышымньщ карусыздыты мен елс1здйт. BipaK азаматтык арымды аяк асты етпсспш. Арка 31

суйеп, мсдет тутканьщ шын болса, тэуекел деп бел байлауга сеHi коырек шершен б1ржолата кутадруга мен дайын. ’ Кошан кызга жакын келш, колынаи устады да, кеудссше кысты. — Е н д т Terri де тен и слес1мнщ, тьшымсыз п р л тм н щ Колдаушысы езщ бол, жаным. Ак тшеущщ журсгщмсн уксан, сенщ тунегщнщ туцлю н туруге мен жарармын. Барлык, мунына да, шсрще де, кызыгьщ мен куанышьща да калрден бастап ортак, деп ук. Ж т т кызга агынан жарылып, омырауын айкараанггы. Кушакка-кушак кауышканда, алкынган журскгер де дсгб1рс1здене дурсшдеп жш-жш сокты дерсщ. Аспанды торлаганкара булт ыдырай бастапты. Кектен жылтырап жулдыз Kepumi. Булгарасынан комесю сэуле шырай бергесн! бе, карангыльпс, серншгендей кыздьщ бота коздер1 айкын коршш, 6eTi нурланып турды. — Ойынньщ шуакты сеулес1 кецш жадырата бастады ма дсймш. Дпин берж, устамын мыкты болса, меш де ознщжсана. Ылайым осылай болгай. ЖурегЬгщ оты бар, ар-уяты мол, cesiMi ояу ж т т кой дсп алдына келгсн1мде тыгырык туткынынан куткаруга бекем бел байлаганыца ризалыгымды бщщремш. Аршын мен К,ошан алгаш рет Мынкарабас тебелершщ белещнде 6ip-6ipbre кез токтата кадальпт, жанарлары туйюш, озара угынысып, журектсрЬгщ дурсшш арен баскан. \"Осы турысьпмызды 6ipey-Mipcy байка и калган жок па ексн\" деп Аршьш куыстанган сол сет. EKeyi тшектерш букпес1з айтып, енпмеш nicipin, аттаныс сетш белг1тсд1. Ж т т тун карацгылыгымен жансызданьш кслш, алыстагы агайындарына алып кетпскш1 больпг озара келкях Осыдан кейш кыз куйшйпшщ nepfleci сырылып, куйреген сез1мшщ оты жылтырай бастаган тэр1зденш. Жабыркаган кещлш алашадай 6ip ciniKTi. Кошан Аршынды ауыл сыртьгна дейш колтыктап келш, ажырасар сетнгде каусыра кушактап, бауырына басты. Bipbi-6ipi кпмай коштасты. Кыз едеппен бас nin, cay бол деген сьщаймен колын булгап, узай бердь Кошан сокьшан кез алмай узак карады. Кыз 6efiHeci карацгыга сунгш кеткенше 6ip орнында каккан казыктай козгалмай турды. Аршын он босагасынан атгап, эке-шешесп! жылатып- сыкгатып, дуШм журт алдында табалагандай жерге каратып кететпщгш ойласа, bu-бауыры езшш, Hiipircii торангыдай уггтшсд1 Ал алда кутш турган сакау жптг уйшдеп суренсв, 32

куйю Tipiumix журегш айнытады. Запыран кусатындай киналтады. Аршын: \"Он босаганы аттап, ем1рдщ буралан жолына аяк баскалы турмьш гой, экемнщ иьпына 6ip асылып, мандайымнан шскетш кетейш\"деп ой туйдт Онын устше кара шал кызынын куда тускен жеpine баруга карсы екенш ecrireni уйден шыкпай калган-ды. Аршын да кептен 6epi отау уйде тунеп жур. Улкен уйдеп экесш кормегел1 Gipim.Ma уакыт. Соньпа ме, сагыныш сезЫ де жетелей бердг Улкен уй абажадай алты канат, акбоз узйсп. Аршын ши есйси жайлап ашып, нике ендт Kipe 6epic босагага таман кереге басына саба йшштп. Шермиш тур. Оган такау кайын Ky6i. Аузы орамалмен жабылган, шспегшщ сабы кылтияды. Он жакка менерлене ернекгеген агаш тосек орналаскан. Ycri катнарланып жиналган таза тысты корпелер мен кампиган кус жастыктар. Торде ернекп туски1з Тер алдында Кызыл ала алаша мен кошкар муй1здеп ернек бастырган текемет. Кереуеттщ алдьшда кей жершщ туп кыркылган елйс TepiciHiH бестегт Онын уетшде туйе жун шапанынын 6ip шалгайымен Tiaecin жауып, шарт жугшш, oKcci отыр. Крлындагы сырлы тостаганнын орган белшен кымыз. Ауык-ауык урггап кояды. Туксиген кабагы салынкы Ойга шомып, мунга баткан пинini де ызгарлы. Аршын KipepiH Kipce де, жасканшактан eeix алдында селтиш турып каллы. Экесшщ сыры белгш. Уэдел! жерше баруга келюе коймады деп, шггей туйййл жургенш жаксы бшед1 Кызынын мына келюш хош ала ма, жок па, онысы беймел1м. Ашуга туншыгып отырган эке гуж етш: \"Неге келдщ\" лесе журеп жарылып кетердей. ДеРмразденш тур... Аршын экесше кез киыгын тастап, андай карады. Басын томен иin барып, сакдлын тараштап, ецсесш кетерген oxeci: — Келе гой, шырагым, касыма отыр, — деп, e3i торге карай жылжынкырады. Бойжеткен кызынын жас собидей еркелеп, алдына бас койып жатуы оке к оцш ш н балага деген мей1р1мдшгш 6ip мыекыл ж1бггкендей, козше жас тундырды. К,удалардан хабар келгел1 дурда-аразданып, жуз керюпей койган кызын 031 де сагынып калыпты. Онын устше: \"Коке, сеш жерге каратканша олгешм аргык емес пе, меш жазгыра корме, бэрше келютш\" деп аягына жыгылып, кеш1р1м сурагалы келген шыгар деген жорамал оралды кещлше. Сонда да ceHiMci3fliri басымдау. К,анша еркелетейш лесе де, кызынын ойында келюпестйс пейш бар тэр1зш. Конйй кудйсг1. Бул туралы кызы да Tic жармады, еш ыкылас бшд1рме;и Оны сурауга окесшщ де батылы жетпеш \"Шырагым, райыннан 3 —3085 33

кайттын ба?\" д е п о бар екесшщ. Bip-exi рст октаидм да. Зэуггайым алдына келген нэзис жанды бейкунэ кыз кеншш абайсызда калдырып коямын ба деген дудэмалды ой окею ттзгшдей бсрдг Кескйпдде устамдылык бар. \"Эке ce3i окиси тец\" дсупн ед1 бурынгылар, кыз балага соз айту да киын. Карабайшыламай-ак кояйын. Осы келкл жугшгеш шыгар\", дсп тужырымдаган карт кызыныц аркасынан кагып, мандайына тускен кекш шашын жогары кетере сыйпады да, мсflipлене шскеп, маукын басгы. - Кокс, кателтм , б т м е с г т м болса, кепнре кершдз. Пэк кецйий кызьщ болып кетейш бул ом1рден, — дел Аршьш cpKeni назбен. У ш мундылау шыкты. — Карагым, менщ коцшме караганын, бар аруакты сыйлаганыц. Тещр т1леуищ берсш! — Эке кос кодымен ауаны кармап, бетш сипады. Кызыныц кандай оймсн келш, алдынан не ce6errri откенш туешбеген эке есйске карай аягык кесийп ж1берш, 6ip жагына жангайган орнынан тапжылмады. Кемейшде элдене кептелгендей ойындагысьш айта алмай, элсш-элсш кабагын шытып, жутына бсред1. Аршьш экеейад жотасы букшиш, жанары жансызданьш, бейкам отырысына аяныш сез1ммен узак карады. Koieiperi каре айрыльш, йша дуниса астан-кестец бола бастады. Сосын уйден тездете шыгьгп Kerri. Артына кайтып бурылмады. Тау жакка коз садды. Кекелеген улар уш кулакка шалынды. Уйден узацкырап шыкканнан кейш Аршьш олкылы- толкьшы ойга xycri. \"Туган уйдщ оц босагасын киып, ата- ана коншше дак, кабагьша юрбщ Tycipin, калайша аттанып кете барамьш\" деп ойлады ayeni. Содан кейш: \"Жат ж урпы кка жаратылган жанмын гой, туб! 6ip\",... —дсп езше-ез1 токтам салды да, отауына карай беттедЬ Кеше Кошанмен тшдесш, \"Ел уйкьпа ксткенде тун жамылып келерещ\" деп кслюкен. Ауыл сыртына, уэдел1 уакытта — ымырт карацгылыгы коюланган сон жеткен Кошан кыз кашан шьпар екен деп ауыл жакка коз тйш, кеп кутп. Эшейшде ерте жата калатьга уйлердщ 03i тун жарымьша дейш дабырласып, узак отырысты. Итгер де ауык-ауык урш, 6ip тыкырды сезгендей жатпай койды. Дон уетшен жылтырап от жанган уйге карай-карай K03i талды. €)бдсн тагаты таусылып, зарыктырып барып, Аршьш да шыкты-ау. К,асында жецгесг Шыгарып сала келген ол, екеуше сэт-сапар тшеда де, 6ipey-Mipey байкап кала ма деп урейленш, уйше карай асыга кайтгы. 34

Eiceyi ауыздыкден алысып, eprreyni турган курен торыга мшгесш-ушкасып, тасыр-тусыр шыгармай, кумдау- ьп жоннын бауырымен аяндай женелдь — К°ш бол, ауылым, Ардакты ата-анам! —деп Аршьш сьщсып жылады да, артына бурылып, карангы даланы кезбсн шолган. Жанары жаска шыланьш, кещл1 босаган. 1шшде алай-тулей куйьш жургендей катты мазасызданган. Артында анырап ата-анасы калып барады. Осыларды ойлагасын сез1мдср1н сагьшыш сазы жайлады. Imi уылжын, журеп езиш. Ауыл-аймактын успне шубатыла тенген булт кол булгагандай елее бердь Артына карайлай-карайлай ауылдан узаган Аршын мен Кошан тан бозарганда езен жагасьша келш, аттан тусin, аялдаган. Бой жазган —Аман-есен ауылдан узадьпс, па, жок па? —дед1 Кошан калындыгына култмдей карап. —К1ч бшеш, журеп кургыр дурсидсп, мазам кетш тур, — деш Аршьш шп де кудйсп ойдан арылмагандыгын сезшрш. —Когалла жатьт кез шырымын алайык, шаршалык кой. Жшг усынысын кыз Kyirraran сыпай таныткан. EKeyi кек майсага аунай кеткен. Шалкалай жаткан Кошан жылжи-жылжи Аршынга такалган. Калындыгьш каусыра кушактап, езше карай икемдей бастап едд, Аршын кулындай булкынып, орнынан атып турды. —Ак босаганды ак арыммен аттайыл. Еши мен сешйкнш гой, асыкпашы, — деп сабырлык сактауын етшш, уялганьшан бетin колымсн калкалаган. — Онда коп аялдамай-ак, ауылга тез жетейис, коне, кетерш, аттанайык, —деп шлей шыдамсызданып атка карай шапшандата журген. EKeyi сэске.цкте ел шетше жетксн. Содан 6epi Кошан мен Аршын бip ошактын отын жагып, 6ip тущшетен тутш шыгарып келсш. Аршын куйеуш озше прек, суйенйп санайтын. Бетше келш: \" С е ти мынауынды- ай, анауынды-ай\" деп жуз шайыспай-ак отасып келе жатыр едт Сонгы кезде буынсыз жерге пышак салып, эк1реидеуз кос кабыргасьш какыратып, журегш ерекпгге бередь \"Онша да мунша журш, Kopi кой/гыц жасындай аз гумыры калганда туксиген катулы кабак жэб1рш коремш-ау\" дсп Аршын ойлаган емес-Ti. Баска туссе — баспакшыл ексн. \"Тарьпът, жабыккан шагымда жубаныш болтан Кошан доска кулк1, душпанга таба етейш десе, амалым канша, — деда ш ш ен кейшпен куб1рлеп. — Коп жыл журш 35

тэщрден тшеп алган Эденш нщ жет1мйрейтпй кдбыргага батады. Курсагымда булкынып тага 6ipeyi жатыр. Едщ байсырай коймаспын... Тэщ рш талайыма не жазса, соны керермш...\". Аршын тушмен уйкы кермедг Ертедше басы-кез1 булаудай болып icin шыкты. ЕсЬс алдында турып, улардыц \"ке-ке-ау, ке-ке-ау\" деп судкылдаган унше кулак турдт Зарлы дауысты жактырмай, кабаган тыржитты. Аршынньщ байкаганы — содта кезде Кршанныд уй шаруасына мойны жар бермей кеткедщп. Карга адым жерде журш, тебе корсстпеда деп айтудын ез1 уят. Ecici такиясын шекесше кондырып альш, шапкылайды да журедг Аршын да: \"Кайда барасыд, кашан келесщ\" дсп сыр тартып, алдына кедценед турган Ke3i жок 93ipre. К,ошан да акылдасып, жен сурасып, сырласып жатпайды. Куйеушщ мшсзшдеп 03repicri ссзшгенпаен, аргы сырына удийп, Tepic пип.1л ойлаган емсс. К,оша1шыд i3in аддып, сезш бакпады да. Бас epiei езшде. Кеш келеш, ерте кстещ. С одта кезде: \"Кешей жап-жас кыз Кайша екеуййд кещгй жакын, Tinri ашына Kopincfli. Eric басында жаппа Tirin, содда тунеп жур екен\" деп ер жсрден естите бастаган сыбыс Аршынга да жеткен. Кешрегш мужпен сыпсыд сезге секемдснгсн. Мазаланган. 1йрдс езшен-ез1: \"Осы ел- журт аузындага едгш енщ кыр-сырына каньпайыншы, сурастырьш бшсйшпп\" деп дала косына карай атгануга окталганы да бар. BipaK бул райынан тез кайтып: \"Элдекалай болды дейтш согыска кетксн жок кой, ауылда, ел арасында жур, деш-карны сау, аман-есен болса, кайда барар дейсщ, кайта айналып казьн ын табар\" деп, езше- 63i токтам салып, ер адамныд бетшсн алып, тергеп жатуды жаман ырымга балаган. \"Кымкуыт шаруамен шаршап- шалдыгьга жургенде, мазаламай-ак кояйьпппы\" деп ой туйген. Остш ой шыр.мауына шатыльш, epi-cepi куй кеше бастаган. Bip куш туе кайта кырман кузетшк1 Балкухйс келш, содгы жадалыгыныд шетш шыгарган. —Аршьш-ау, сен не бшесщ? Ана К,ошанды кара баскалы жур ме, 6ip жас nicTi иектеп, жанынан шыгатьш емес, — деген куб1рлеп. — К,айдагы жас nicri айтьш турсыд? — д е в Аршын немкетйлеу epi сыр бергкл келмсгснсш. —Э лй К,айша деген кагьшган кыз ше. Сол Кршекедд! майлы ш ектей айналдьфып, уысына тусгошала койган ба, бшмедцм, eftieyip exeyi емпей-жемпей. Еспш щ алдынан жш керемш. Вагана ертедгюш К,айша колына су куйып тур. Тунеп шыккан-ау шамасы... 36

— E, eric басында жургесш, жуынып-шайынган шыгар, кайда кетер дейсщ, — деда Аршын жайбаракат кещлмен мен бермегенсш. —Эй, кайдам, —деда Балкумк басьш шайкап. — KY6ip- сыбыр кеп. Энеукуш сабан устшде шункщдесш отырганын керш, iiniM 6ip пелеш сезгендей болтан. Кеше exeyi камбага астык епазгеш кетш еда, кештетш кайтты. Ана кыздын сыпылдауы жаман. Журюшен шошьшамьш. Жеме-жемге келгенде сен... — Ой, Балкумю-ай, басымды катыра бермепп. 0 зщ кырманды кузетш журсщ бе, елде Кошанды торуылдауга койьш па еда? —Аршын ашулангансып сырт кабак танытгы. — Кырманды коримын гой. EipaK ана Кошаннын кыльпына корланып, сеш аяганлыгымнан айтып турмын. Бшмей калып, кейшнен окше ме дегендак м е н т . Кайша ма, Кайша беле, innd ece6i мыкты. З е л ш д т де жетедь Зымияндыгыньш e3i 6ip есекке жук. Кошанды билеп, езше каратып алып бара жатканын кезбен кергесш айтамын да. Эйтпесе, 6ipeyre накак жала жауып, басыма не кун туыпты. — Жарайды, етегше намаз окып журген eiuxiM жок шыгар, кай-кайдагы кояны коздырмай жайыда журш1, — деп каперше ештене Kipin шыкпайтындай кейш бшдарген. — Аршын-ay, дурыс тусш меш. Tepic ниетьм жок тит1мдей де. OftTeyip, жакын курбы болтан сон, сан согып калмасыншы дегеньм гой баягы. Артык болса, xcuiipe кер, айналайын. Сау басынды дангаза ете кояын деген пигылдан аулакпын. bipaK жаздым, жакььтдым демеймш. Ел де Кайшаны Кошанга телш жургесш... Bip жакындыгы бар ма деп жорыганым да... Сонга сезш ны к айткан БалкуMic коз1 жыпылыктап, орнынан селкос кетершда де, шбш жешне журе берген еда. Кошан мен Кайша арасындага сыбыс ещтмеш будан бурын да естпсн1мен Аршын оган мен бермеген. Сыбыска иланбаган. О ндага ойы: \"Кайша болса жас, Кошан жер ортасына келш калды. Екеушщ уйлесе коюы киьпшау- ау. Оньщ устше егде адамга иек артудан уялатындагы ол петшагар. Кошан бойдак, салт атгы, сабау камшылы жшт болса 6ip cepi. Кой, бул кисыны келщшре.мейтш альт Кашпа соз шыгар. \"OTipiKriH езше сенбе, кисынына сен\" деген. Кошанга кырсыгын тиг1згел1 б1реудщ немесе коре 37

алмаган душпаннын тараткан канку сезш быксытып жур- дагы бул ел\" деп шубэланып, эуелде ецпменщ уштыгына жстуге ден коймаганы рас. Ап Кошаннын eiheyip 6ip желсу тауьш, уйге келмеудд жишсткеш кудж тугызары шынлык. Кеше келген БалкуMic те камкорсыгансып, Кошан жайлы сыбысты тагы да шилыктырып, кещлш ccTiiieTin Kerri. Сонда да Аршын сырбаз мацгаздыгын бузбаган. Камнщ iieHi мензегенш Tynierici де келмсгснсйен Баягысынша жоктан барды кураган кысыр ецпме шыгар деген де койган. Балкумюте кию жок,. Кулаккагыс жасап жур. Оньщ уетше Аршынга муиркеушшж бщщрш, оны аяушылар да баршылык, Олар: — Эй, Аршын-ай, тубщ жуас кой. Кошаннын жсл жагына шыкпай, ыгында ынгайына кенш , желйспрш Койып тым-тырыс отырганьща тан каламыз, — десетиг. Аршын осылайша кайрау сез айткандарды да онша жактыра бермещц. Ондайларга: — Кошаннын Kyftiri ссндергс TycTi ме осы. 0 з отбасы, ошак касынын амандьпын тшесендердш. Кошанды кажа!1 бергенде, меш ашындыра тускендс, б1рдеме шыга ма? Нсндей ойларьщ бар? Артык сез тас жармаса да, бас жаратынын бшмейещдер ме? Кит етсе куйысканга жармасатын, киыс сезд1 кашан коясьпщар? —деп жаратпай, талай марте беттерш кайтарып тастаган. Енщ мше, каперше Kipin-шыкпаган осы 6ip быксык энгшешн торкинн калай угарын бшмей, шгтей ауре. Шын ба, OTipix пе? Барлап караса, Балкумю алды-артын ацгаратын, бейпш сейлемейтш сыралгы курбысы. Жаргак кулагы жастыкка тимей, кырманды карауылдаганнан баскага онша мэн бермейтш момын жан. Bipeyfli накак жаламен куйшргенш корген де, естйен де емес. Осыларды ой елегшен етшзген Аршын: \"Жел турмаса, шоп басы кимылдамайтыны анык- Бул 6ip куджт1 ce3inyi де кэдж. Эйтпесе, ол бейпш сейлемейтш адам. Bip нэрсеге кез1 анык жеткен шыгар. Кой, ел сезше бас шулги бермей, енш келер болса Кошашгыц езшен сыр тартьш керейш, мунын байыбьша барайын. Шьшьгнда да, Балкумю айтка1щай кеш бшш, сан согьш, бармак тютеп калармын\", — деп кенЬтше куджт1 ой жупрд1 Ертенше Кошан кештетш келдг Кешегщей емес арыны басылып калган. Абыр-сабыр толастаган мезпл. Biprora калпын езгерт- пейтш Кошаннын кабагы бугш тым са.лынкы. Ke3i Kipriiin, ебден шаршагандыгы керйгш тур. Мазасы кетш, тьшьппсыздана береш. Оны байкаган Аршьш:

— Кдбагыд Kiprain к е тй т, жайшылык па? Bip жерщ ауыргаппан сау ма езщ нщ? - дсп жайлап ini тартып, жаны ашыгапдыгын бщщрдг Кршан унсЬ. Тек жш уЬшейдг — К,ошан, — деда Аршын, аккуманга шай буктырып жатьш, — езщ бшссщ, коды калан косылган косагым едщ. Доткс куат алып, отау Tirin, от тугсткел1 эй-ш эй дескен жер1м1з жок- Неге екенш бшмеймш, содгы кездер1 мазам кетш жур. Журепм ж ш шаншиды. У йкы да кашты. 0 зщ де ауылга кслуш сиретш барасын. Соньщ жайын 6uicflinmi, 03U[c айтайыншы деген1м гой. Аршын жантайып жаткаи Кошанга тура карады. Ол бсд1рсйгсн калпынан танбаган 6eTi лом-мим демеда. Аршын eimi мыекылдай сейлеп, естireн сыбысыньщ шетш шыгарды. — Есту1мше, алып-кашпа коди-соди эщъче квбейш барады. 'Гуспалдай ма, жорамалдай ма, oflreyip, езп ш былай, 6ip жас nicriH кушагына жылыньш жур дей мс, мына журт, —деп 6ip токтады. Жауан болмаган сод, созш кайта жалгап: — Бригадирлнскс кольщ жеткенде, жас ару кушып, Topuie шалкайсан, одан улкендсу бшшс тисе, кайтер с;ш1? Сол жагьш да ойланын кордн! бе? Аршын сабырлы, ашусыз coibien, байсалдылыктан жазбады. KeKeciimi евз монш Кошан укты ма, уклады ма, ол жагьга 6uiaipMeni. Сыр да алдырмады. 0з1мен 03i туккс мэн бермегенеш: — Жацалык хабарга кулак туретш одет пайда болган ба 031це? — деда де койды. — Ел кулагы — елу. Сыбысты табанда какшып алуга шебер. Оныц уетше жуген-курыгы сыпырылган, сайкалга жолыксад, a ii-ак жунш жулган тауыктай туте-гутец шыгын, озщнен озщ cyMipcftcpcin. К,ошан бул созд1 нитей унатнай, opi-copi эсерде богелш Каллы. Нс дерш бшмей анырьш, саскалактаганы соншалык, мацдайыныц терш кайта-кайта суртумен элек. Аузын керс eciiieni. Алаканымен далдалады. — У йкыд да канбаганга уксайды, cipo. ЭуейЬлжпен абырой таппайсыц. BacKanixi баска, жогары жактагылар ссзш койса, кунщщ карад етш, гтрлнщш 6ip уыс кылады гой, байгус-ау. CeHi туртш журген кандай тулен? Вул соз Кошадньщ жанына батгы ма: — Meiii тергейтш сен kLm едщ, ей?! Аузыда ие бол! - дсп, тйссщщ. 0дш де 6ip тур.'й кобалжулык бар. — Вше-б1исед, менщ айтканымнан еш зиян шекпейсщ. Yксад, акыл. К,ылгыд-сылтыдга салынатын дэурен жок. Жсл1кпслигп койып, ошагыдш.тбасына орал. Меш кыстауга 39

тастамай, кос басына Keuiipin апар. Ел катарлы кызык- шыжыктарынды керш отырайын сн болмаса. Yктьщ ба? Аршын шлей булыгьш, толкындай тербслген ашуьш акылга жецщрш, сап-саппен сабыр суын ннкеншен ыза- кеп комейге локсып келш-кайтып турган. 0 зш езер тежеп: — Кршан-ау, мына быксыган ецгшенщ Теркин кайдан шыгып жатыр? К,ацку сезге аркау болганьщ алжи бастаганьщньщ белгнл ме? — дедь К,ошан ундемедЕ Аршын бетш басып, тага кез жасын сыкты. К,ошан 6ip-eici жетюршдЕ — Тамагьщ ксущ, сейлей-алмай отырсыц ба? Неге ундсмейсщ? — Аршын булыга, зЕчдене сейледЕ Кошан жауап орньша кезш аларта карады да койды. — 0 тщ жарылып кетсе де, айтайьш, куйрыгыца шала байланыпты. Содан кутыла алмай, eci шыгып, сергелденгс тусш жур деген сыбыска ебден каныкдын, —дед1 Аршын ашу шакырганымен yiri бэсен шыкты. — Осыган cciicpLwu де, сенбесщш де бшмеймш. Бар шьгадыкты жасыр.май-ак езщ айтсаншы. Сенсн адам сиякты жен сурап отырмын гой. Heebie жалтарасыд? Аршын кабагын тыржитьш отырган К,ошанга бурылып: — Есще туспей турса, суракка жауап бср. Кдйшага калай шатасып журещ? — дсш. Бул Кошанныц кутпеген сауалы болса керек. Тосьш айтылгандыктан оньщ кьггыгьша тиш, кабыргасына шаншудай кадалды. Бет-аузы курещтш Kerri. — Аузьща кслгенд1 келкнш , не тантып отырсьщ. Мундай сезд1 быксьггьт журген klm? Содан сура. Кулагымнын етш несше жейсщ? — деш ол шамданып. — Осы Бэйменей бойындагы ел-журт тугел бшед1. Бекерге мулэйЕмсшс? — Онда нееше казбалап, туртпектеп отырсын? —Дсмек ел co3i шындык кой. Бул кай кырын? Неменеге желшп журещ? — Басты катырмашы! — О, мыржык неме. Кдтырмасан катырма. Енш К,айшаньщ манынан журш байка. КересЬгщ кекесш сонда Kepcciii! — Аршын куйеуше алгаш рет зшдсне тш катгы. —Керсем кере жатармьш. К,ольщнан келгенш icreft бер. Tipen турганыц болса тастап ж1бер. — К,ошан да катуланды. BipaK ак-карасын ашып айтпады. — Уйбай-ау, мынаган сес бггейш flemi. Ел баскарып, басалкалыкка уйренш ме десем, желне калганын карай гер. Не бетицщ айтайьш. Миьщды шукымай-ак кояйьш деп едш. Куннен-кунге сыбыс кебейш, аекынып барады. 40

Сосын амалым таусыльш, анык-каныгына кез жетюзейш дссем, ер-токымьщды баурына алып, атырылып турсьщ гой, жазган-ау. Шылбырынды бос устап, тусауды кен салсам, устатпай кететш турщ бар гой. Кдйталап айтамын. 0зщ е езщ абай бол. Кдйшаныц сеш жарылкай коюы да екггалай. Оныю кызбалык пен эуегейлж. Кошан бул сезд1 елен курлы кермей, тергс айналды. Сосын орнынан самаркау котершп, еснске карай жылжьщкырай берген. — Алдымды орады деп юнэлама, м ен ш достык сез. Ана жас шсщ тулюден эрмен айлалы. Аягынды аспаннан келпрезй eni-ак, соны ескер. Эйтпесе... Аршын мус1ркеушшк кейшпен К,ошанга карады. Осы кезде Кошан К,айшанын: \"Ендз уысымнан шыгармаймын. «.ипактап, киканаап бултандадьщ бар гой, намысыма riuii, арыма шапкыншыльк жасады дсп соттатып яиберейш керек десен\" деген свзш еске атды. \"Ойпырым- ай, ойпырым-ай, осы не сез, — дед! шинен. — Шынында да К.айшада ондай тегсурщш куш бар ма? Олде мшез1 шелкем-шалыс па? Эйел сырын эйел бшуге тию. М ен кеп нэрсеш жете тусшбей журмш-ау шамасы”. Осыны ойлады да Ki6ipriKTen барып: — Жетер ендз, несше миымды шуки бересщ. Б1рдеме шыгады деп умггтенесщ бе? Будан былай дем-тузымыздын жараспасына кез жетюзе алмай отырсын ба? — деп колын ситтеп, Tepic бурыдды. — 0 з ыктиярына зымияндыкпен кензйрген адамнан не умхг, не кайыр. Ана салдакынын ойы 6cnruii Жасы улкен болса да, койнымда еркек жатсын дегезшгк. Сен оны тусшбей, еуегейлжке салыньш журспз. Bi3 болсак мунда кайгы uuin, запыран кусып... Аршын кабагын каре жауып, К,ошанга томсара карады. Кошан тш катпады. Ж уш жыгылып, epi кипактады, 6epi кипактады. Аршын куйеушщ iniKi ойьш уга алмай дал. Кошан бар сырын актарып айтып, абайсызда какпанга Luirin калганына кеш1рЫ сурап, акталгысы бар. BipaK одан не енезй. Кайша болса етектен мыктап устап, айырьшатын емес. Онымсн калайша емпей-жэмпей бола калды. Кунекарлыкка калайша батылы барды? Адал сезшннз туныгын лайлауга итермелеген нендей куш? Соларды бше алмай, бэрше бугш e3i де тан BipaK ютщ мэн-жайын Аршын да жете бшмейзй- Оган жарытып ештене айткан емес. Yндемегеннйз белей уйдей деп, кеп нерсеш кеюрегше туйш, томага туйыктыгынан танбай кутылып жур 83ip. 41

Кошаннын кабагын таре жауып, тым екшенш, кокиланып, камшы yftipin, ат ойнатканына Аршын катгы налыды. 0pi Кошаннын ещц кайтып оралмасын iurreft сезшдт Карата уйш щ босагасьшда узак уакьгг шошайып отырып, бей-жай куйге т у с т , мазасы кеткен кощлше 03i токтам салып, бойын жинаган Аршын куйеушщ журю- турысына барлау жасап, K.a3ipri мшез-кулкын тага 6ip саратады. бзш щ топшылауьшша керсекызарлыгы жокхын- ды. Ал баганага эрекетше караса, жанына жай TycipreH желис бар. Сакал-шашы сапсиган шаганда нс кылган эуегейлис екенше тусгнбей дал. Аршын карадай отырьш, Кайшага сыртынан южшдг Оган деген ызасы караказандай: \"Ойпырым-ай, — дед1 iurreH куб1рлеп, — Kyui кеше гана кез алдымызда колбендей ескен каршадай кыз ед1. Карашы, элден мына icTen отырган ерекетш. Неткен белекет. Emii мше сылкыддап, былкылдап, бой жеткендаш 6iimipin, сугынбайтын жерге кол салып отырганы\". Осы Кайшанъщ niemeci дуние салар алдында: \"Карагам, жалгыз калын барасьщ, елмес куннуй кор. Буйрык жазса б1реудщ етегшен устарсьщ. Согыс болса мынау, кун сайын ершш турган. Ауыдда еркек кшдис те калмай барады. Кор болмайтын жагынды ойла. Осиетш осы”, — flenTi оган. Кешнспей кез жумган екен. Кайшаньщ кеюрегше анасыньщ сол ecKeprneci берйс уялаган тер1здг Жет1мдйс пен жоктыктын таукыметш керш, булыгып, басылынкы весе де, бул кунде жап-жаксы ашылган. Yшкатак, жещлтек болганымен былай толымды, ожептэу1р тур-eni бар. Кол-аягы шомбалдай. Етжендг Он ею Mymeci тугел. Атжакты, касы кальщ, кездер1 кап-кара, оiii бидай ренда, кулындай кулдырандаган кыз. Ортадан жогары бойы бар. Bip уйдщ барлык ауыртпатыга езше тускенджтен бе, шаруага бейш, ике.мд1 Кимььты да Ширак. Ылдым-жылдым. Жас емес пе, ycTi-басы жинакы. Сейлесе зырыддауык. Самбырлап, сампылдаганда, сарнай женеледц. Сыкылыктап кулгенш керсец, онша кысылып-кымтырыл- майды. Ею K03i ойнап турады. К е н ш шарк урып, ерюммен озЬтдесш жургенш унатады. Онын уетше турмыска шыксам деген ниет1 кеп мазалагандыктан ба, ер адамга жуык КсзисксндерЫен жасканбай ашык свйлесш, тезшен yfiipL'ie кетедг Осындай бойжеткен кыз алдында кеп келбендесе, еркек сез1мшс ш ок туспей тура ма, Tefiipi. Кайша ауылдагы азаматгардын ш ш деп eri Tipici Кошан 42

екенш еуелден-ак ангарган. А дамгерш ш л бар, кадар- касиетп тусшеда. К,уласан нардан куда дегендей, не болса да, клсыныкелсе, осы Кршанныц етегшен устау ушш еркек кезш арбауга беюнгеш, соган умтылганы анык К,айша осы оймен кебше Кршанды мацайлап, оныц кезше тусш, айткднын icren, касына уШршш келе беретшда шыгарган. К,ошанга бдрден унаганы К,айшаныц тиянактылыга. Тымпандап 6ip тынбайды. Айтканды ею етюзбей тындырады. 1сше мукият. Адамга жугысып, шй-бауырына Kipin, жылы сейлеп журеда. Алгашкы астыкты втюзер кезде кылымси басын, К,ошанга келш: — Бугш камбага астык, тасуга барасыз ба? — деген сызылып турып. — Ив, — дедн К,ошан. Ойында бетен тук жок онда. — Мен де 6ipre барайыншы, — деп етнш . К,ошан бутан вдепюде не дерш бшмей, мунысы нес; екен деп онша жарата коймаган. YHci3jxiicri кыздьщ e3i бузып: — Ciare мен кемектесейш. Арба айдайын, — деген батылдау сейлеп. Бул неменеге жагалап Kerri деген сьщаймен Кошан кызга урлана карап, бет-жузше, ту сыртына квз жупрткен. Бидай ещ кызарып, кулгмдеп турган ещ ол. BipaK кысылмады, тисе карады. К,ошан бурылып барып: \"Эйтеу1р енди екен\" деген йишен. Кайшаньщ жуз1 сэт сайын кубылганымен жените к мшезш екенднт ангарылмайды. 0 p i ' Ke6ipeK сейлеп, бар сырымды бЬдщрш алдым ба осы\" деп, ой таразылап жаткан жене ол емес. Оныц устше куш-кайраты да жетюлйсг!. Бума Кап бидайды кетерш тиегенде, TycipreHfle киналмайды. Кеюрегш керш: \"Келвдз, капты аркама койысып ж1бершдз\", — деп турады. К,ошан да каптын TeMeim ею бурышынан устап демеп жгберед1. Осындайда кыздьщ кайратына суйсш етш бар. Енщ, мше, сезш е кулак турш, оган жылы кабак танытатын дагды кальптгаса бастады К,айша да К,ошаннын алдынан келдененлей шыгын, кымсына сызылады. Ибасы кандай. 0 з ш ерюн устап, сейлескенде 1рюлмейд1 де. Осыны ойлаган К,ошанга 6ip жолы кыз бурылып келш: \"Мен жалгызшнстЬмш гой. Жагдайы калай екен деп, кез кырьщызды сальш, колдан тартьш, колгыктан демеп журмейсп бе?” дегеш жене бар еда. встш журш биылгы жиын-терш кезшде 6ipneme per камбага астык тасыган e r b арбаны айдасьш барды. Алгашкыда eKeyi де онда Tic жарып, шындап шуй1ркелесе Коймаган. 43

Мше Кошан мен Кайша сощ ы ксздеп едеымён арбага астык тиеп, жолга шыкты. Exeyi жол-жонекей кеп сейлесш, TcpeiiipeK сырласты. Bip-6ipiHe емеурш таньггып, жымия кулюш отырып, куннщ калай батканын да сезбей калган. Кошанга осы жолы Кайша тым кылыкты кершд1 Керкшс де тонгийк танытты. Кошанньщ буйыгы сезймш кыгыктай бастаган сон кендлше де 6ip булк сез1м Kipin, ж е л т оянды. Opi мэнпрген куй к е ш т, Кайшанын \"epi кет\" eMecTiriH, езшс кещ лш щ катгы кулаганын анык сезшген де койган. Кошанньщ жылы кабак таньггканын пайда- ланып, 6ip жагы кулык жасап, сыр бермей, кырман басында кебше шел1ркеп журетп! болгасьш 6ip жолы оны тустж шайга шакырган. Мунысын К,ошан да нитей жск кормеген. \"Бетш каккан жср1м жок, сосьш iiu тартып, сыйлаганы болар\" деп топшылаган да койган. Мама каздай майыса басып, opi мамырлап журш акку манды демдеп, алдьша ишш, ыздньш отырып шай куйган. Кесеш усынып, кол созган. Кайша бнпазданып куйган кула курен шайды Кошан асыкпай iuiin, шелin кандырган. Мандайы тсршш, кендл! жадыраган. Егш орагы басталгалы 6cpi рахаттаньш отырып, шайга Калганы да осы шыгар. Ею аякты квсшш ж1бсрш, коз шырымын алгалы жастыкка кисайьш жатып: \"Кайшанын бул шакырысын калай тусшуге болады. Шаршап жургсн сон сусындасын, 6ip сет тыныксын дегеш шыгар\" дсп жорамалдай келш, кыздыц тулгасына квз жупртш, \"кулын Mycumiciii карашы озшщ, согыс болмаса кырги кезш ж т т т щ 6ipi min экетер сд1-ау. Кайтсш, амалы таусылып жургсн бул да 6ip бейшара\" деп шггей куб1рлсгеннен opire бармаган. Журерйще Кайша: — Ертен тусте тага келицз. Кун ыстыкта канып шай ппкенге не жетсш, — деп тшск бишрген. — Оны уакытысында керермш. Осы мандамын гой. — Кутемш, келнуз, —дсп Кайша кездерш ойнакшытып, Киыла караган. BipaK оган Кошан мен бермей, журс берген. Неге десен, он екще 6ip ryni ашылмаган кыз тугш, 03i тсндсс егде ейелге зср салып, емеурш танытып кормеген. Кошан едепюде Кайшанын жымыскы коз карасиный сырын андай бермейтш. Ол езш улкен санап, агалык тт и п а т керсетуден epire бармайтын. Бугш де Кайша ер нерсеш 6ip сылгауратьт, тага да арба айдауга шыкты. Камбага дейш талай жер. Он шакырым 44

шамасында. бпздердщ мимырт xypici кайбip вне койсын. Жол да кед1р-будыр. Кейб1р жс-pi борпылдак шан, арба двцгелектер1 ортан белше дейш батып кетедт Осындайда толтыра астык тиелген арбаны парлап жегшген вп з де арен тартады. Бастары оцта dip, солга 6ip шайкалак-шайкалак етш, толарсакка дейш шацга малтыккан аяктарын камшы кушшен гана квтерш, ырсылдап, эзер-взер 1лбш, зорлана ышкынады. вп зд ер де кунде сабылыл, титыгына жетш, болдырган. Сынып кететшдей сыкыр-сыкыр етш, ыргатылган арбаны шби езер тартатыны да седан. Туяхтарын сыртылдатып, аяк алыстары тым жай. Журю шабан. Деме к арбакештергс уакьгг жетедт Б1рауык аяк суытпакдны болып, ыргалактап, селкшдеген арба корабыньщ жиегшс отырган Кайша осынау жайбасарлыктан зерисп ме, арбаньщ журю ыргагына uiecin, ынылдай бастаган ед1. Енш К,ошанга арка суйеп, дауысын котерщюредд. Bip мезгщде К,ошаннын Tiaeciiie басын койьш кисайып, шалкалап жатгы. Назданып, буландаган кызга квз кырын салган К,ошанньщ коцш-куй1 влемтапырык. Bip гажайьшка тап болгандай ерекше сезьмге беленген. Ракат дуниеге колы жеткен адамша квш-ii тасып- шалкыган. Осы свттеп К,айшанын таныркай караган квзкарасынан иишде тынып, сыртына шыга алмай, булкынган терен сыр бары анык ангарылатын. Кайша к ан та кылыктанганымен, К,ошан селт етпейтш. Ойында денеме жок жан сияктанып, К,айша жанында журсе де оган карамай, назарын салмай, туйыктык, сабырлылык сактап баккан. Онша шешшш, сейлесе де бермейтш. Сурагына накпа-нак жауап кататын да коятын. Б1рде К,айша К,ошанмен катарласып, колтыгынан устады. Эуелде вр нэрсенщ басын 6ip шальш отырып, сонынан сыр тарта свйлеш. — Осы cia меш тусшбей журс1з-ау, — деп кыз жымия кулген. К ещлшш айдарынан жел ecin, кулш-ойнауды ансайтын сынайынан бул жолы да жацылмады. Оуелде Кошан муны тусшбестж, есс1зддк, еркелнс шыгар деп жорамалдаган Эдепкще eKeyi 6ip-6ipiH угыса алмай журд!. CeaiMaepi де б1рден лап етш жанбады К,ошан салкьшкандылыкка салынып баккан. \"Егде тарткан шагымда бул палете esiMfli уздюш тур деп емексппейшшГ', деп ой туйген. Opi еуегелейлкке салынуды к у тр л ж керген. Bipax Кайша тай кулындай тебюш, тетелес ескен тургыласы Tapiaai калжьщдасуын коймаган. Содан келе-келе Кошан кещлше Kynip курт xipin, касан тез1мш кем!ре бастаган. Киялын баураган. Б1рде ептеп кез киыгын тага да кайталап салган. 45

Емеурш танытып, тамыр басып байкаса, жакындасуга жан сальш жургенш ш тей сезген. К,алай тшсудщ сэтш Kcjrripc алмай алды-артын ораган кыздьщ езше iinin-жеп кадалганын ангарган, кыздын мшезш корген сэтге кырыкка иек артып калгандыгын ойлап, журеп кургыр улпш кагатын. Райыптан шарпыгаи Terri сез1мге беленш журш кещл уйкысы шайдай ашылган. Бул куш астык пунктшщ дарбазасыньщ адды ыгы-жьпы кершдг Сапырьшыскан журт. Bapi де астыкты тез отюзсек екен деп жанталаскан. Кошандарга кезек кун екщдйе таяганда арен жсти. Астыкты етюзш кайтканша, ымырт уМрщдг Кеш те коныржай самалды ед1 Айналадан жусанныц кермек Hici анкиды. Жол устшде екеуден-екеу келе жаткасын ба, Кайша тьгныш отыра алмады. Кензлш ceftiriTKici келд1 ме, ыцмлдап эн салды. BipTe-6ipre кещлденш, даусы сыщырлай, кушейе rycri. Ундемей келе жаткан К,ошанга: \"Энге косылсанызшы\" деген белп берш, иек какты. К,ошан кур жымиды да койды. — Неге ундемейс1з, эшм унамай ма? — деда. — Юм бшген, ernui екенсщ гой. — Бурын да сстцщцз емсс пе? — К,ашан? — Эден туганда, шЬтдеханасында той бастаганымиы умытгыиыз ба? — К,айша басын шулгып жайрандай кудш. — Онда куаньпипен далбырактап журш, ацгармаган шыгармьш. Шындыгында да шшдехана кешше жиналгандардьщ кеншш кетерш, ортаны кызыктырган осы Кайша едд. Bopi де оньщ энше, acipcce \"Жет1арал, жерш-айды\" кубылтканда, ырзалыкпен кулак турген. Ол Кошанныц есшде. Жаца еспме/йм деп жай гана жалгара салган. — Онда тьшдацыз, 6ip эн айтып берейш, — деш Кайша кещлденш. — Макул. Кулагым сенде. Bip еуездд эн бастады. Теб1рсне шыркады. 0зш щ ойын жетюзш, мунын шагып отыргандай эсер erri. \"Illwii езен\" енш куйкылжьпты. T im i сездерш сэл бузынкырап, тжелей Кошанга арнап: Айналайын агыднан, алтыным-ай, Ак жуэщщ кергендс балкыдым-ай. Ши;п озсн камыс-ай, Мею ойлай жур таныс-ай. Ci3 дария болганда, мен коныр каз, Бауырым тесеп бетшде калкыдым-ай. 46

Шиш езен камыс-ай, Меш ойлай жуР таныс-ай. — К,айша осылайша э н салын кылмындап жайтанлаган каракал кездсрш Кршанга кадагавда караптан-карап куыстаныи, кыбыжыктап ьщгайсызданды. Yni де ашык, ceiLure шок салар назы бар ынтызарлык nefilii сезшедг Эуен сынгырымен маужыраган макиал аспан асты, маргау жаткан Мынкарабас мацы жангырып, тунп дауыс тым алыска кстш, даланы эн тербедт К,айша да жадырап, курыс- курысы жазылгандай рахагганды. К,айша пике буккен ойын созбен, онмен жетмзш, денеш балкытып бакты. BipaK К,ошан буган булк етпей, отыра беруге шыдамы жетпе;и бшем, бурьшгыдан repi толган айдай толыксыган Кайшага жакынырак жылжьш, ош е e.Triren К,ызды нитей жаксы керген, ансары ауып, тэгп киял дуниссш кезген. Осы куннен бастап К,ошанныц журегйз 6ip сезш баурап, уздйссвз мазалап, кещлш куйын журш откендей дурлнш, эбйерленшрс тусп. Элденеден дэметкендей Кдйшаныц ажарлы жузше карагышгап, ынгайына карай кулай бергшггеген. Bip тур;н ынтыктык лайда болтан. Кдйшанын жузш, ойнакы мшезш, жаркын кулкюш коз алдыга жай елестететнии шыгарды. Сагыгалп калгандай оны Koprici келед1 де турады. Yзай калса кайта айиалып сокканша шыдамы жетпейтш тэр1зденетш эдетке душар болтан. BipaK осы уакыгка дейш К,айша да, К,ошан да \"куйемш, суйемш\" деген кызбалык созд1 айткан жок Екеуара кощл-куйш мыктап туйген. Содан ксйш-ак Кошанньщ сезшш ояткысы келе ме, кытыктамакшы ма, oftTeyip Кдйша гашыктык жайлы аныз-оцг1мелер айтып, ындыны курытандай коздерш мод/ирете караудан танбады. \"Озййз былай гашык болу flcreiijii умьггыи, еркектж cesiMfli салкындатып алганбысыз, селт ernefici i той, тштГ' дсп койганы да бар соз арасьшда. Ондайда кыздын ашык энгЕмесшен 6ip жаты кысылыцкырап, 6ip жаты сипактанкырайтын. К,апел1мдс утымды жауап ката алмай саскалактайтын. Ke6ine елемегенсш, мэн бермегенсш кутылатьш. Лл К,айша болса, кайтсе де коншшен шытуга, журегше сэуле болып тусуге ыцтай б1'|д1рудсн танбайтын. Остш журш Кошан оз журегше шок тускешн де андамады. \"Не болса да икемге келш, 03i илнш турганда несше шалкаямын\" деген жымыскы ойдын туда бойын калай мевдеп кеткенш де сезбсген. Рас, еуелде именгенсш. Уялган сьщаймен шегшшектсуге де псйш-тутьш. Лкыры шыдам шегшен 47

шыгып, тентек сезьм ушкьгадады. Кыздын эуенше тецкершш, батылдау кимылдай бастаган. Антал двмеш емексш, кызды колтыктап, езше икемдеп, ыктиярлыгын таныткан. Сейте турып: \"К,ойшы, тым исктеп кета. Тубшде неге апарып согар екен. TynKi ойы, кездеген максаты не?\" — деп шлей ойлаган. Bepi 6ip Кайшанын ойы устсм шьнъш, 6ip-6ipiHe ыкыласы ауган, ынтыга каратан. Сол куннен бастап кос кещлде алай-тулей буркасьшды дауыл уйыткып, озгеше кулшыныс пайда болтан. ЖелЬс кыскан. Ынтызар сез!мдер куннен-кунге удеп, екеуш (йржола матаган. К,ыз коп бэлсшбей, колка салдырмай-ак Кошанньщ дптеген ойына икемделген. Тек алгашкыда кылымси томен карап уялгансыган. Содан кальвд еленш куншуак бсткейдс eKeyi Torri сезЫге беленш отырган. вуелде кылан берш, сосын тула бойларын мендсгсн кумарлык сез1мшщ жальшы лап етш, осы жерде тутанган. К,айша тоятсыз куштарлыкпен Кршанды аймалаган. Сокыр ссз1ммен сокыр адамша сипалаган. — Bip керемет басталды. Айнала толган душпан коз. Бул журю1мЬда 6ipey-Mipey б1лш, есек-аян кобейш кетсе кайте\\нз? — К,ошан кызга жаскана сактыкпен коз салды. — Ел ce3i не кылардейсщ. Айтылар да басылар, — дед5 К,айша ic-менш жете Tycuirici келмеген сьщаймен. — Koirri басынган Kichue мынандай кылык жасау мен ушш KeuiipmMec куно-ау. Ty6i кайыр болтай. — Кнын кылганда кунэга батарсын- Ал маган тоскауыл кояр, бвгет жасар ешктм жок. Bip жола сендис болуга да, осы каз1рден бастап ыктнярлымын. К,андай сын сагаты болса да свз1чнен айнымаймьш. Кайшанын емсуршш тани контан К,ошан: — Сен аптыкпа. М енщ басым байлаулы. Буйданы узш кету де онайлыкка туспейтшш ук. Тсгшде жолдан шыгуга, ауа жайылуга киналамын. TipuiuiiK тынысын тарылтып, адамдык арымызды тумшалап, кункорю карскстш туйыктамайык, — дсп К,айшаны акылга шакырган. Оган мэн бермеген К,айша оз ойын жон санаудан тайьгабады. Кошанды уысына Tycipin улгерген устеммен сойледа: — Мен енш коп бултанды бшмеймш. Басын байлаулы ма, аягын тусаулы ма, оны айтып бас катырма. Ондай созд1 eiuiiropi ест1мейш. Б упннен бастап менщ уысым- дасьщ, - деп Кайша акыргы кеЫмш шорт туй/ц. Кайшанын лай ойьшан, сургш сезшиш! астарынан секевденш, сокыр урей билеген К,°шан: — Не дейсщ? — деп тандана караган. — Солай. Менщ ыктнярымсыз ешкайда кия баспайтын

боласын cwiiropi, — деп тас кснсше жабысып, жанарьш адырайтгы. — Ойбай-ау, тым аскындырып ж бердщ гой. К,ошан кипактап лажсыздык танытты. — Будан былай бала-шагам бар еда легенда еспмейш. Енда ceHi уыстан шыгармаймып. Кикактап, бултавдап корил, \"намысыма тида, зорлык жасады\" деп жогары жаккд ыскыртып ж1берсем, сотталасыд да кетесщ, — деп Кайша эйрендей, ершелсне ектем сейледг Кошан мыла сезден к а п ы сескенш, журеп каяуланып, юдалене калган. Не дерш бшмей, адгарылып, демш inline тартты. Мслшиген калпында турып, болмашы ойланган. Кайшаныд онашада hni-бауырьша тарга елпшдеп, кодшдспсш айта журш, акырында басыи шыргаладга салып, тотанак торьгаа TycipreHiH ойласа, жаны куйшеда. Кайшаныд кылмындап кырыкдаганы, ыдгай бшд1ре мулэй1мс1геш взше зайыр. Жатып атар кулыгыньщ бар екенш кайдан бшсш. Жанаса журш тамыр баскан тэсшш калайша адгармагаи. Пелекорга ищщргсн, cypiiLnipren, суйкеюдргсн кай кудай. Соны бшмей t Ltiui TicTen, ершн жымкырды. Bip пэлеге жолыкканын енда уккандай. \"Кайшага калайша урындым? Меш не кара басты. Пэлекорын, ниетшщ бузыгын карай гор взййд, сотгатьш ж!беремш дейда эуел!. Ой, езш щ м упэйш ш кврдад бс, пэлекет-ай\", деп бармагын T icren, iniKi ойы аласапырьш бодды. Tiiiri: \"Жогары жакха ыскыртып жлбсрсем, сотталасыд да кетесщ\" дед1-ау. Кайшаныд осы сезш сске алса, Кошанныд fleiCipi кашып, зэре-куты калмайды. 1ш жнып ала кояды. Ондагысы коктемде, керш1 ауьища 6 ip жнгггщ кызды зорлагандыгы ушш соггалып KCTKCiii есше сап ете калган еда. Соны ойлап жаман шошынды. Кешрегш зш басты. \"Мына Кайша меш кннады, ыктиярсыз арымды таптады десе, K y u im i 6ip уыс eTepi кумэнс13. Бул нетксн сумлык. Несше желйа1м. Шодайнадай жабысатын пэлекстке жолыгып, какпанга тусер1мда ссзсем гой, кызгалактыд мадына да жоламас едам. Ш ынымен-ак сотгальш кетемш бе? Алдымда агам, артымда ш ш жок. Маган kLm TipcK, klm корган болады. Кайша арыздана кврмесш, ол белееHin шыкса, саудамньщ бдкеш дей бер, айдалып кетемп1-ау\" деп кос урейленш, кусага шалыкты да калды. Катгы кауштенпмшисген бе, журеп шым-шым етп. Басы айналды. Bip3oy тосылып, унс1з мвлида. Бурьш ешюммен такасып, Kepicin кормсген пакыр, утымды урымтал сез таба алмай ки налган. — Кайша, жана не дедад, жвнда укпай калдым ба? — деда Кошан оныд ойын неге жорырын бшмей. — 3085 49