Б. Майлин. Қызыл жалау

— Уа, тоба, осы Каргабай, э?..— дсд| Кайкытес так- ! данран кМдей. ; _ — Жуа'птщ уйi кусатып шубыртып ж!беретж Kici • рой, б!здщ «эл!г!нт» ара Tycin, кермеймюн...— дед1 Hyp- бике кызарацдап. Кайкытес каркылдап кулдк — Кулан атсын, Нурбике, Батсайыны жер аудартып еш алмаксын-ау 6ip... — 0 ш алган neci?.. Кой, шырагым, б1зден тату адам жок. — 0 нс, эне, кызарды... 0 й анг урсын Нурбике... Эй, кудай ceni алмайды гой,— дсп Кайкытес одан 'бетер кулдь.. ... Каргабай уйдсн шыканда, жсл тынып, булт тебс- cineii жармлып ыдырап, тун шыткыл аяз бола бастаган едн КелKirc-ii судык 6eTi кабыршыкталып музга айна- лып едн Луылдыц Ke6i шамын ceiuipin, уйкыга шомып- ты. Соиау комакты Kepiurcii кыстау — Тебст аксакалд1- Ki. Адам алгандай кабаган ала тебеы болушы сд1, тынык Tyiui басына кетергендей боп заккылдап ypin тур. Сол мацайда адам бар-ау... Шамыиык жарыгын карашы!.. Кудай берген адамды койсайшы, бак-дэулеттщ нг!лiriH eMipi керумсн «следи Кержгеншн TiAinc cpin, ез жиганы eaiiic буйырмай отырган Каргабай снякты болып па ол?.. Паналагап соц сондай адамга папаламай. осы К,арга- байдыц аласып жургеш нс ол!?.. Каргабай барса, пана- ласа нет дсп отыр ма ол?.. Акмедия мен Зулкан да сезге туешбейтж ж 1г1ттср емес кой, ЛАырзалыкка булданып соларга сырт 6cpeTin Каргабайдык нс жен1 бар ед1? Мырзалык кiмгс паналык боп жарыткандай! Мырзалык- тын oKcci Кошакан дейт1н Kici — баягы ашаршылык бо- латын ¥лу жылы аштан елiп c,ii. Ж ет1м калган inici мен карыидасын жетслсп, осы ЛАырзалык, Kepinren yfifliK жуындысын imin кун керген жок па ед1?» Маскара-ау, осыдан бсрскс шыгады дсп журген... Одан да Тебст ак- сакалдын алдына барса, «адаскан екем, алдына кел;им, Kapi аруак e3in жебе, канатыннык астына ал!» лесе, Те­ бст аксакал риза болып калмай ма? Тебеттщ баласы Шауыпксл— opi комсомол, ауылдык кенес хатшысы, ini- flcpiiiin 6opi ат уст!нде... Апырмау, нс деген кудай берген адам бул? Муны Каргабай нсгып ескермей журген?.. «Балалар, мынау Каргабай дейт1н агаларын, орталарыка алып, адам кылындар» демей ме ол? Сосын Каргабайга кiмIIiк Tiei батады?.. Туу... Осыны ойламай журген... Оныц ycTinc Каргабайды оларга жагымды кылатын 6ip 102

жумыс бар-ау: Мырзалыктын сырын тугел б1лед1 бул. Тебет аксакалдын басын жуткалы Мырзалык не |'стемен- мш деп ж ур, сонын барж айтып берсе, Тебетке KapFa- байдан сыйлы адам болар ма?.. Мырзалыктын y fliH c n шыккалы, Каргабай, жогаргы сиякты oflFa шомумен журш отырып, 6 ip жерге келш токтады: Бул — уй арасы жолынын enire айырылатын жер1 едн 6 ip i — е з уйше барады да, e K iH u iic i — Т ебеттж уйше барады. Кайсысына тусу керек, эн пм е сонда. Ж а ­ на гы ойы шын ба ед1? Соны icTeyre бел буды ма 0 3 i? .. Мундай боп кыспакка кысылганда, 6ip жагына шын- дап бел буу деген Каргабайдын эдетшде ж ок-ау. Ойла- нып-ойланып келш, eKi жагына да бел буа алмай дагда- рып туратын рой бул. Акырында сол жумыс езшен-ез1 1стелген сиякты боп орындала салатын. Шаруашылыгы- I на да солай ед1-ау бул: «Курен б е т ш yflipre салу керек пе, жок па?» деп он кундей ойлап басын катырып ж ур- генде, курен б е ш мунын уйгарындысын кутпей y ftip r e ®3i T y c in кеткен гой. Ондай жумыс кеп болатын ед|' ерте- де. BipaK, мынаны сонымен тенест1руге бола ма? Муны эбден салмактап барып шешу керек-ау... Каргабай eni октыланып жол айырымында 6ip сыпы- ра турды. Квк ж у з1н булт кайтадан каптап, карвнгылык коюлана т у т . Мауыккан мысык па, жыларан бала ма— он жагындагы карауыткан коранын iuii ын-жык болды. Бул Сэтмагамбеттщ yfli-ay?.. Сэтмагамбет жакында кай- тып едк Byrin кум бейсемб1 екен-ау... Каргабайдын ойын жок жерде баска нэрсе бурып экеткень Элде неге eTi турилккен сек и ш . Кора манында б1рдеме карандап па, агарандап па журген сеюлдендь Б у не сумдык-ау... Каргабай вз y fliH e бурылса, кораны жаиай журу керек... Каргабайдын батырлынд oFan жет- исген сеш д еш п Твбеттщ y fliH e беттед!. Ойынан Сотма- гамбетпен былтыргы 6 ip урысканы, T ic iH аксита T ic ie - H in , жеп ж 1бере жаздагандай боп Сэтмагамбеттш бугаи умтылганы... кез алдынан кетпеу!н карашы... Каргабай, алактап артына караймын деп кенет суршдн мурттай ушып, келюген судын ортасына тусть Сэтмагамбет келш жслкес1нен туйш ж!берген сек!лденд1... «ГВсмшдэ,— n ic - м!лдэ» дед1 Каргабай сута малшынып турып жатып. С у ­ ды кеше-меше, басканы ойлауга муршасы келмей, ж упр е басып Тебеттщ уйше жетт!. Ала аяк ит арсылдап y p y iH улете туст1. Каргабай ecin жана жинагандай боп, терезе жарыгына жакындап, y c T iii кагынып, демш алды. М ана- гы ой кайта каптады басына, ау, буган бел буып па ед! 103

бул?.. Адасып журген жок па? Катуланып журген болса кайте/Б?. Жанга акылдаскан жок. вз 6eTiMcn жумыс icTCHTin KiM сд1 бул? Тым болмаса Батсайыга айтуы кс- рек емес пе?.. Осыны бугш коя турса кайтер cai, а?.. OfiFa шомып турып Каргабай epiKci3 уй inline кез салды: Тэсек устчнде кубщей боп, бурыл ж 1бек сакалын синай туо'п, кул|’мдеи Тебет аксакал шынтактап жатыр. Онын бас жагында — 6ip аягын кесш п, жалапбастанып бл'лекп Typinin Зулкан согып отыр Kenipinin. Акмедия, Шайкы, Кутпан, Абылай, Кортык, тагы баскалары бар— уй толы адам. Н с сойлест отыргандарып бнлер ме eai, а?.. Каргабай, куртш карга белден батканына карамай терсзснщ epiieyiiie келдк Зулканнык 6ip ce3i есплее, CKinujici есплмейдк «Каргабай Кайралапов» деген сездщ кулагына сап ете калганы... Каргабай етше 6i3 суккан- дай турип'ктк Емпендеп. журен алып ушып, тсрезегс жа- кындай тусть Зулкан, касакана Ктегендей ny6ip.nen сей- лсп, 6ipin дурыс еа'те алмады Каргабай. Он колын шол- тацдатып, жудырыгын туне туст1 Зулкан. «Апырмай, 6ip ce3iii де eciTe алмаймын ба осынын?»— деп, Каргабай тсрезегс тоне тусемш легенде, желкесшен 6ip нэрсе курс ете тустк Соныц салмагымен Каргабай басымсн терезет суздк Терезе де салдыр-кулд1р кпраи. терезетн агашын мойнына Liin Каргабай уйге Kipin кеткендей де едк 6ipey ............... устап кеГпн карай суйрей женелдк.. Y й 1Ш1ндеп'лсрд|'н кандай куйге тускешн Каргабай бию алган жок Ол eci к!рсЫл]’-шыгасылы куйде 6ipeyain тсктсш де домалап жатканын гана сезедк — 0 л п р нттП.. Tipi ж !берме!— дед! 6ipey барыл- дап... ...Карагабай ecin жпнаганда ез уй!нде, вз тесепнде жатканын кердк К у п и т Ke3i сонау баган Ty6ine TycinTi, туе болыи калган-ау... Кезш ж у п р т т уй inline жагалай К а р а г а н д а , тер алдында отырган мнлнцняны Kepin, элде неге сескенд|’: «Бул неге келед1? Не ктеп отыр? Мен неге жатырмын осы?» деп ойлады. Баганга аркасын суйеп, жыртык KeiiKeiii милыктан- дыра кпin. милнцнямен сейлесж Сорсекей отыр едк Кар­ габай бар кушш салып сонын сезш тындады: — Мен баскасын бигмеймт: уйге келс жатыр ем, шан-шун дауыс шыккан сои эдейн бурылып бардым, бар­ сам, Каргабай ecin 61'лмей жатыр екен... Каргабайдын ойыиа тунп окига eiifli келт туств. Ту- cyi-ак мун екен, ез1Н-вз1 устай алмайтын куйге жетш, ор- нынан кетерьле тусп: 104

— Ж олдас милице! Мен байлардан кердкч керосин. Мен дейтш болсан, Тебеттщ басын тур меде ш!р1т!— доли Осыны айтуы-ак мун екен. кезш щ жасы ыршып аты- ла бердй Батсайы ауыр Kypcinin, орамалмен Каргабай- дын кез жасын. cypTTi. — Тебет, терезесш e3i сыпдырып, жаласын аударып отырран ж ок па? Осы жерш сезе алдыц ба?— дед1 мили­ ция Сэрсекейге. — Айта алмаймын,— деп Сэрсексй басын. шайкады. IV ... Ауыл адамдарыныц б!рсынырасынын бас косатын жер1 Тебет аксакалдын y fli. B ip кезде бес-алты белмел! агаш уйге не болтан K ic iH ед1 бул Тебет. С онры 6ip-eKi жылдын шпиле Тебет аксакалдын малы судай акты да, аярыида кеп aFaiu уй де сатылды. — К,айткаи дэулет солай болмак кой, 6ip кыры кет- кен сои бола ма?— деп кемшр-шалдар ацыз кылысты. — Мал деген колдыц K ip i емес пе, барынан айрылма- са болды да,— деп кешл жубатушылар да табылды. Кемшр-шалдыц уйраруынша Т е бет — «баил» тайран Kici емес едп Тебеттщ uinperiHe келмейтш, 6ip кезде То- 6eTTin Kc6iciu салып журген кМ лер «кук» болып, мулю катталып «барса келмеске» жол тартты. Тебет эл! елде. Елде бол ганда — журттай копаидап, кершгенге айтак- тап отырган KiciH емес, «icTepiMAi штед1м, енд1 мепде жу- мыстарыц жок» деген шсшей,— уайым-кайрысыз шал- жиюмен жатыр. — С абаз, Текендей icici бар дейм1сщ , айылын жнюды бшмейдк жанныц Tici батпайды... Жалрыз-ак сактыгы — баягы би боп журген кездегi кагаздарын ертеген б ^ см ... Баягы Жумаралнды орыска устап беретшде алган ме- дал! болуши ед1 foi’i, соныц карасын батырран бьлем... — Ай-Ьай-Ьай, алыстан шолуын карашы, соныц езп!е де ми керек-ау... — Ерден нман кутылмайды деген, дуниеш cyi’iTin кел- Д| де, акырыида кудайды тапты: Э з 1рет Султанга 6ip барганда eiti барып куш-туш таспык тартатын болды... Тебет аксакал туралы тараган осы снякты сездер ел- ДШ б1рсыпырасыныц-ак аузыпда жур. Бул эцпмеге жас- тар да канык. Ауыл араларан ешлдердщ куларына да шалынады, 6ipaK eci<epyci3 кала береди Тебсг аксакалдын токалынан туран б«р ул, 6ip кыз бар едк Кызы ажарра тэ>нрлеу болды да, ел кыдырран

окыгандар Тебеттщ ушн жаралайтын болды. Жумысы болсын-болмасын, елдщ атын сабылтып тепектеп бара жаткан «кара таякты» кересщ. — У а, жол болсын! — Б ф жумыспен осылай карай бара жатканым... — Ай ку-ай, Шекер сулуды керуге барасыц-ау, э?—<• дейд| ондайлар 6ipine-6ipi кездескеиде. Алрашкы кезде бул кызды ауыл белсенд|лер1 немде- nin, ода» аудан келемждеп' окыгамдар араласты. С ун т т жургенде «бэр1цдМ дс оуреиплдпс» дегендей боп, елке- ден келген Орынбай дейтi11 кутыцдаган 6ip ежл Шекер сулура жабыса TycTi. — Менен несш сурайсыц, шырагым, зама» ездерпии- к 1, 6ipiiui-6ipiu унатсац, косыла берпшер, — дед1 Тебет аксакал мырс-мырс кулш. Акылды-ак емес пе, э? Ауылдыц Kefi6ip белсендмер!, аудаимы» кенб!р кыз- MCTKep.R'pi Твбет аксакалдыц KiM екешн жаца тапыган сешлдеиш, «кудайын танытамыз» деген болысып едк ку- йеу нйркш кайын атасы» кайда» тэлкек кылдыра кой- сын-ау, oari кикайып журген белсенд1лердж кей 6ipeyl «бас бузар» атанып сотка Ыкпей аз-ак калды. С о»а» былай Твбет аксакалдыц уйже вткен-кеткен вюлдерщ де ат басы» Tipefmn болды. Ондайлар Т в б е т 1здс11 кслмейдк Шекердщ теркппн 1здеп келедк кайтер- с щ ... Тебет аксакал таспикпен шугылдануда. Дунне сезше кipicy деге» 01an жат |>а laci.i ж ааач c.ii. Дсгенмен экес1- »с тарткан пысык. Твбет аксакал осыны сезгеидей шаруа билiriH баласына тугел1мен бердк «Шауыпкел Тебетов» дейтш пысык. квз! кара бала осы Kiciniii баласы. 031 комсомол. Ауылдык кенес Эбдж анга катшы боп журген де осы бала. Жазганда колы-колына жукпайды. Эбджан Момынов дейтш ж 1г!т шын момын р о й : дурыс icren жат- сы», бурые icTen жатсын — «мынауын былай рой» деп Шауыпкслге Gip айта ма екен cipa... Айтуы» была» тур- сын, Шауыпкел бала кагаздыц кебже Эбджаннын колын сыртына» койып ж!бере бередк Cenicin icTereH сои солай бол мак кой... Осы елдег! Эбдкчде дейтш молда молдалыгын тас- таймын дсд1 де, журтты нандырамын деп бас салып iuii», карта ойпады. Соныц сэлдесш Тебет аксакал суратып алган го». Алианнан Gepi бул сэлде!и басынан TycipreH емес: басында сэлде, колында таеппк. BipaK, 6ip ража» жер! — бурыпгы сонылар кусап кезш жумып мулг1мейд1,

к е з 1 макайыиын бэргн шолып отырады. К улана да турне: сыбырлаган сезд1 де ecrin отырады. Ахмедия, Зулкан спякты кэз!рп «пысыктар» тЬггн e3i- ш'зде деп ойлаганмен, неге екеш белпс!з, 6 ip e p керекп жумыска x ip ic e p a e осы Тебет аксакалдын уй и д е отырып кенеседк Тебет аксакал булардын сезш е K ip ic e ме: — Менен аулак, шырактарым... Асырадым, баулыдым, журт катарына костым, ендк маган тыныштык берщ- дер,— деп будан 6ip жыл бурын ашып айткан бола- тын. Дегенмен керекп кекес эл! осы еснетен тарайды. Э к п - M e n i ортага салушы Зулкан болады. Тебет аксакал тас- ппк тарткан куш, булардын сезш елемеген болып оты­ рып, кейде, «хе-хе-хе» леп тыкылдатып куледк кейде «е» деп T iK c iH in калады; кейде, « ау тоба!.. UlyKip, u iy K ip » — деп кояды. Осы дыбыстарыныц езшше ерекше маранасы бар, Текен уйше жиналатыидар муны угына бйтедк со- нын biH F a flbm a карап жумыс жоспарланады. Туннщ 6ip сыпырасы еткен болса да, жиылыстан та- раган Зулкан мен Акмедиялар тобын ж азбастан Тебет аксакалдын уйше к е л т , еаткен-бшгендерш ортага сал- ды. Содан кешн колхоздын келешектеггжумысын кенесн. KiMfli кай opbiHFa сайлау керек, кай жумыстЫ калай аткару керек,— эркайеысына арнаулы уйрарынды шы- гарылып жатыр. TinTi 6ip есептен осынын 63i колхоз баскармасыиын мэжш с1 сиякты-ау, эл п уйгарындыла- рын Зулкан койын книжкасыиа жазып отыр... Bip ж у­ мыска лайыкты адам карастырганда Зулкан K.apFa6aA Кайралапулын этап ед1, Текен тж сш ш , унатпаган niiuiH. керсетл. Зулкарнай бул катасьш тез тузейш деген K ic i- дей боп, Каргабайды балагаттап, жамандап дауырга женелдк Каргабайдык бул уйдш терезесше келгеш де тап осы кез еднау... Каргабайды колхоз жумысына ара- ластыру былай турсын, езш конфискелеп жер аудару ке­ рек деп кортынды uiHFapyFa калганда, салдыр-гулд1р терезе кирап, терезе агашын мойнына ш п алган KapFa- байдын басы, шокша сакалы, имиген тумсыгы, адырай- ган кез| кершдк Уйде отыргандар ypnnicin, 6ipep минут ecTepiH жия алмаган секоден дК. Текен аксакалдын сактыгы-ау, жастар жиналып уйь не келсе, ш ю н е ым кагалы. Текеннщ касы мен кабани­ на карап, езш сол Текен уш 1н тудым деп 61'летш 6ip iHici бар. Мынадай Kici басы куралып кенеске Kipren кезде, ол ала аяк игл жанына алып, даланы торумен болады. Ауыл уй отырып осы сырды сезбей журген Каргабай ан- 107

кау-ау... Каргабайдыц аярынан суйреп, тепмшн астына алып журген сол Kici едй.. Бул окнга кенет кездескендей болып, жастар жагы не ic T e p iii бклмей дагдарган сек1лде1пп едк Текен ксмшрше карай: — Мнлицеш' шакыр! Meni басынатып Кар Faбай KiM с-дi? — де/u ашуланып. ... Жораргы Каррабай yftiiueri Сарсекеймен сейлесш отырран Жамангали милиция тун боцына осы уйде про­ токол жазумеи эурслешп. окиранын тууына не себеп бол- ганын, неден басталганын б|'ле алмай-ак койды. Осы карсанга Картабайдыц yfiine Мырзалык келдь Бул — таи аткалы Мырзалыктыц бул уйге yuiinuii кел)ч ед1. — Калай, ecin жиган жок па?— дед!- Мырзалык Бат- cafibiFa. Каргабап кез|'н ашып Мырзалыкка бакшиды: — Мырзалык! Осы KeriMfli де ж 1бересщ бе? О л ^ ш рой мына байларыц...— деп Каргабай тары камыкты. Мырзалык ундемедь ... Жамангали милиция, газетке оралган темек|'сш ал- дына жайып салып, шылым орауга KipicTi. Ойы еткен- кеткен/и шолумен болды. Ocipece Tyuri колхоз жнылысы. Ж е р г ш к л кецсс орындарыныц сол жмылыска пелii< кыла алмагапдыры... Жпылыстаи тараганда Жамангали Кэти- маны тары колтыктап кайтты. Шыпын айтсак, журттан калып Катима муны ec iK алдында кутш алды. Екеу! колтыктасып келе жатып колхоз жнылысында болтан кемшенктерд! сез кылды. Одан баска созге екеужщ де аузы бармады. Баскамен шынында жумыстары да жок секмд1 едк.. Булар жнылыстан кайтканда — Тогызбай отагасы мен кем nip асын ;>3ip.nen, буларды кутш отырран болды. Лс жеп отырып Жаманрали милиция баягы oiiri.Meciiie — Аиырмай отагасы... Баланыз кенес мектебшде окып жур. Кызыцыз комсомол... Осы ауылдары саналы адам дегетпн 6ipi, с1здш eTipiK айтуыныз...— дедк Тогызбай отагасы мыкты уялыс тапкан сек|'лденд|‘. Оны-муны айткан бои баспактатып отырып кунд1зг1 окн- гага KeiiiTi. Оныц шпнде Кызыл кашардыц тукым жеге- iiine де токтап orri. Мырзалык пен Кайкытест!ц колхоз мулкше hi bin жаны ашнтын адамдар екени1 де сезд1рдь Суйтш отырып Кутпанныц аты аузына тускенде Тогыз­ бай отагасыпыи кабагы к1ржндь

Катима экеснпн сырка (Нлетшдтн iden: — Булштщ басында журу ол K ic iH in кашанры одел емес пс?— дедь — Кашангы эдет1 нттщ... Э к е п соткарлыкпен еш уй- Д1Н басын 6ip жерге коспай етш едц— дед1 Тогызбай. Осыдан былай кунд1зг1 жанжалдыц меден басталран- дыгы б1ртшдеп ашыла келш, Жаманралм милиция муд- дссш орындаран адамдай жымын, какты. KeMnip-шал уйкыда. Жаманрали шамга тепе тусш жазумсн болып отыр. Колы тым дерек-Ti. Жазуында тур жок. С ез курауы оиша кестел! емес. Bipaic, e3i тусшедй Осыдан артыкка Жаманралпдыи эл! де келмейдь.. Шы- нында — Жаманралпдыи ем ф ш е таныс адамдар — Ж а - М'аиралидын осы ж азу жазып отырранын керсе, мыкты тацыркар едкау: куш' кеше i<ici eciriuAe жургеи батырак едц енд1 хат танып, саяси сауатын ашып, кецес милиция- сы болып, осындай таи KypeciHiH шиелешскен дэуцйнде мынадай шатак жумыстарды, таптык. кез1мен карай, ду- рыс шеше алып отырраны... Жаманрали KyniMcipen бас кетерд!-. Котима тесекте жатыр. Шымылдыктан бет! Fana кержедй KiTan окып жатыр. KiTan кейдс Кэтнманын бетш буркеп кете бередк.. Жаманрали курсшдй Бул еткен Tyuri окига. Ж умыс арасында кейде ойга шомып кете 6epcTiiwri бар-ау... Кой, мына жумысты 6i- Tipyi керек. Жамамгалн шылымын тутатын, KapFa6aftFa бурылды. Тесекте жаткан Каргабай ынкылга басты. Мырза- лыкка карай Tycin Батсайы отыр. — Мырзалык жолдас, мен мынанын ушыгына шыру- дан калдым, — дед!- Жаманрали жалыккан турмен. — Шыккыныз келегin! рас болса, ушырына шыгу киыи болмас, — дед1 Мырзалык кулш иреп. — Олай деме, Мырзалык... Екеум1з де партия мушесь м1з, кел, шын сейлесейж. — Ж аксы... Сейлесейж, — деп Мырзалык оран ж а- кындай TycTi.V V Ж умакан Дуйсеибаев, осы «Кызыл ж алау» колхозын- дары партия уясына хатшы болып келдь Келу тарихы былай: бурын да ячейка хатшысы едц райком шакыргып алып муиы партия мсктебше окуга ж1бермек болды.

Мандатын колына бердь Банкадан жолдык акшанды ал деп кагаз да жазып бердк «Жумакан Дуйсенбаев окуга баратын болыпты-ау.„ Байрус, ендк адам болады екен», — деп муны бшетш ' жолдастар сыртыпан anriMe де кылды. Bipan, Ж умакан бармады. Бармауыц былай турсын, j райком хатшысыныц кабииетше Kipin, Жумакан Kepicin ! отырып алды: «Зорлап ж 1бермексщ бе?» — деп. Райком хатшысы туспиирмек боп: — 6aiiFyc-ay, окуьщ керек емес пе? Шала сауатты болып отырып партия бас- шылыгын калай жург1збексщ? —деп едк Жумакан муны мыкты ауырлады. Содан кейш райком хатшысына мл катпастан салбырап тыска шыкты. «Неге туйлiKTi бул? ' Не жазыгым бар? Науканын орындап берд|'м. Жумысым- нан эшепке шыккан жок. Не кыл дейд|' маган» — дед1 Жумакан аузын буртитып. Ашумен онша yftipairi жок, жайдарылыкты суйетш jKiriT кой Ж умакан. Элде калай ашуланса, ic m артын ойламай кететш де мшез1 болатын. Сонысыпа басып ба- кылау комиссиясыныц aFacu Касен Байдоулетов дейтш «iriTKe келдь Мунымен жаксы таныс едк Былтыргы ас- тык науканы кезшде Касен осынын елше екш боп шы- гып, осы Жумаканнын ушнде жаткан. Замандаспен ашык мшездк арпыл-турпылдау ж 1ггг болатын Касен. Bipan, мшезшде «казакшылык» 6earici бЫнгенмен, icme 6epiK Kici, Жумаканнын айыбын ылп1 бетше басып оты- ратын: — Сен оцбарыр мына катынды бекер алгансыц, caFait лайык катыи емес бул, сеш' уысынан шырармайды, менщ колыма тусер ме ед! бул... — дейтш эзшдеп. Ж умакан осы Касенге оцаша жольшьт, неге ренж1ген ce6e6in айтты. Касен огап телм1ре карап, 6ip сыпырага шешн ундемей отырды: — Онбайтын адам eKcucin гой... Есщ болса, — окудан кашар ма ен!... — Кашпаймын окудан, 6ipaK осы жолы бармаймын! Н с ушш ж 1берейш деп отыргандарынды бкпемш,— дед! Ж умакан сурланып. — Не ушш Ж1б-ере1ин деп отыр, айтшы, кане, бмеен?... — Бармаймын деген сон бармаймын! Копсшсендер билеттерпш кайтып алындар,—дед! Жумакан Kenipiiiiri. Будан api сезге келмей eciKTl таре урып шыгып кетп. Касен кеп ойланды. «Саналы коммунистке лайык жумыс емес-ау бул. Мундайды тэртшке шакырмаса бола ма?..» ПО

B ip a K , осы жерде Касеннщ ем1р1’нде бул сирек кездесетш жумыс, — Касен осыган ымырашылдык кылган сияктан- ды. Жумаканнын 6ip сезш Касен езш ш е угынды. «Не Yшiн ж!бергел1 отыргандарынды бы ем» дед ьау ол. Сонда б у л а р Жумаканды куып ж 1берш, катынын алып калган болып uibiFa ма?... «Онбагыр екен рой 03i, не деп соган ау- зы барады?» — дед! Касен ш ш ен. Осыны ойлаганда e3i кызарынды. Райком хатшысына жолыплп Ж умаканды окудан босаттырды. С ол карсанда «Кызыл ж алау» ячей- касшщ хатшысы орнынан алынды да, Ж умакан Дуйсен- баев соган катшы болып сайланды. Ж умакан «Кызыл ж алау» я“чейкаане хатшы болып келгенде, бул елдщ адамдары дуанга уст!-уст!не ат шап- тырып, «Табыска мастану» деген макала басылган газет- Ti уй басы 6ip данадан алып улпрген кез! едй К епш Ы к бул макаланы ездер!нше Tycinin, колхоздын шанырагын ортасына Tycipin, «бас бузарлардын» б!рсыпырасына кол куш ж умсау да ойларында ж ок емес едй Аудан е к ш Ке- тебай кыс бойы осы елде жаткандыктан, «бас бузардын» бастыгы сол деп танылып, онын yriTiH тындаудан бул ел таза калып едй Тап осы карсанга Ж ум акан келд! де, Эбд ж ан ауылнайдын уйше тусть — Ячейке кел!пт!... Хатшы келштй.. — Катыны 6ip сылкым екен. — Буйым дегеннен кеше алмай жатыр екен... — Жайдары Ж1пт болар e3i: келе сала Эбджанныц домбырасын тартып, катынымен эзмдесш жатты. — Зулкан барып танысып та улпрш тк — деп «Кызыл жалау» ел1 Ж умакан атка конбай жатып, м м екен!н, не IcTeftiTiHin кун бурын болжап койган сиякты болды. Жумаканнын бастап таныскан «белсенд!сЬ Зулкан болды. «Келшнш бет!н KiM аш са, сол ыстык» деген-ау Ж умакан Зулканды ез1не уйрьлтш, сол аркылы кол- хозбен танысты, колхоздын адамдарымен танысты, ocipe- се, Зулканнын айтуымен Ж умакан Акмедияга кермей ынтык болды. «Ж аксы ж 1пттер бар екен, абырой алады екем» дед1Ж умакан кул1мдеп. Елд1 Teric аралап шыкты. Ш аруалармен жекелеп те сейлестй Акмедия Зулкандардыц устше берьпген арыз- дарды да алды. Кулшарып пей Мырзалыкпен де сейлестк Оншакты куннщ !ш!нде «Кызыл ж алау» колхозынын адамдарымен мндай араласып кепч. «Мунысы Tepic емес, б ш п алайын деп журген шыгар»— деп Мырзалык- тар 1'шшен суйжд1 де. BipaK, Мырзалыктар булай ойлаганмен де, Ж умакан

бул саясаттан аулак едк Мунын саясаты кепшЫктщ ке- Н1Лin тауып, езже тапсырылсан жумыс болса сол кептщ ала-куласынын бэрж 6 ip iK T ip in отырып, тез FaHa орын- дап шыгу ед|. Солай icTen дэндеп те едп Сосын 6 ip ражап жер|‘ — © M ip re 9 3 iH in n iK ip iH айтпай, езжен жорары адам- га жстектеген туйеше желюлдеп еру едк Жумаканнын бул сырым онайлыкпен с е з у киын. Бул Жумаканша айт- сак, астарлы сыр да емес. Жумаканнын бар максаты мж- детт|' жумысын орындап ш ы рып, жаман атка ш кпеу рапа. «Будан капша айыпты болам?» дейт]'н Жумакан езже- 031 ж угi пiп. Бугж жалпы жнылыстыц алдында партия мен комсо- молдар жпылысы етк!з1лгенде, Мырзалыктар, Кетебай екьл оныц iiuiiwe болмады. Колхоз баскармасына yiiFa- рылган адамдарды еаткенде Кетебай ешл азырак нара- зылык б1лд1рд1: — Ж аман адам демеймж. B ip a K осы елде ру Ж1г1 де жок емес. Мырзалыктар жагынан да адам Kipri3y керек едк — дсд1 ол босандау. Осы «эшепкеш» колхоз жиылысынла тузерм1з деп уй- гарыскан сеюлд|\" едк оган каратпай, Ti36eiii Зулкан жа- рмялап салды да кепш ш к кол кетерш, жумыс сонымек бгп'п калды. Энткенмен жиылыс тарардагы Мырзалыктын катан C03i Жумаканра ауыр тиейш дедп ...Обд]'кан турган агаш уидin 6ip жары Жумаканнын noTepi. Жумаканнын ofle.ii Ырысбике дейтin — Калжан- нын Оразыныц кызы fopi. Ораздын nypcin турран кезжде бугагы салбыраран, кез1 тостагандай улкен караторы 6oii6iiucci болушы едк содан туран кызы рой бул. Уй жабдырына кунтты-ак. Кай елге келсе де 6ipep KyHHiit imiiiae: шайыц кантын. унын. eTin Б1рысбнкенж манын- да уй Ы п жатады. — Мен болмасам аштан елер едж-ау, — де1ш Б1рыс- бикс Жумаканра Ky.iiMeipcn. Кулгендег1 кез карасынын езКак елт1ред1--ау KiciHi: Магыштын На римасы калай пулуmi e.ai, тап соны керген- дей боласыц. Ж умакан жумыстан кайтканда, я жиылыс этшзш кайтканда, ушне жеткенше ж ум ысын ойлаумен болады, уйже аттап Kipce, Ырысбике кы’рын турып, кул1мс1рей ка- раса, oari ойынын oopi жогалып. Жумакан скшии дуние- ге к1ргендей болады.Арсаландап. сырткы киiмiн шала memiiiin, бара Ырысбнкеш кушактайды. Н2

— Кой деймш, 6ipey K ip in кслсе... — дейд1 Ырысбике кылымсып. А с уйде тамакпеи алысып, терлсп-тепшш, саскалактап кызметш1 эйел журедь — «Кэжайын» келд1 бьлем, келш куырып жанымды шыгарады-ау ендк — дейд1 ол сасып. Кай колхозга барса да Ырысбикеге деген жалшы эйел «кудай арнап жараткандай» дайын турады. — Мынауыннын тузы кем. I lic ip r e H асын курысын, 03iM араласпаган сон гой, — деп кшэ такпай тамак !шкен емес Ырысбике. 031 араласса кой деп отырган KiM бар екен-ау?... Кей­ де Ж умаканныц Ti3eciH баса отырып. — Жени бупн, ез1м штед1м тамакты, — дейд1 Ырыс- бике. «0з1м icTefliM» дейтш1 — тамак icren ж агкан кезде ас уйге 6 ip e p K ip in шыккан болады. Ен беп зая болган ж ал­ ш ы эйел босагада отырып, ауыр курсшедй Тосек устшде шайы шымылдыкка оралган беЫк. Бе- с iKTiн iniiKaeri ж ас бала аяк-колын тырбандатып оянады. — Оянды калкам, алшы экеН, мен ет турайын, — дей- д1 Ырысбике. Жумаканнын да балага эке болганы-ау, не деген куа- ныш! «Айналайын Советтен! Совет орнамаса, бул кызык- т ы м е н корер ме ем?!» — дейш Ж ум акан ондайда жы- мындап. Арсаландап баласына жабысады. Шошлдетш су й е д 1 баласын. С а р казынык майын тамшылатып турап байы мен баласына кезек карай т у с т , K\\\\imicipen Ырыс­ бике отырады. Не деген кызык турмыс, э? Осы турмысты бузып окуга бар дедЬау буган? О ку кайда кашар дейсщ, 03iiie-e3i кел!п алсыншы... Сары казыга тойып, Ырысбикеге аягын сппатып, ба­ ласын ycTiHe сеюртш, бастан еткен ем!рд1 кмялымен шо- лып Ж умакан колбш жатыр едк eciK TeH Мырзалык пен Кулшарып шрдь Бул еке>й еткен вм!ршде ауылда эскен адамдар болса да, мына керМ ске таныркады бЫем, 6 ip i- н е 6 ip i карады. — Э , жогары шыгыцдар ж т т т е р , отырындар, — дед! Жумакан кетерые т у с т...

КОНСЫЛАР Роман Б1Р1НШ1 ТАРАУ Кун тебеге келген кезде, Каракога келнмн басы эдет- тспден артыкша шыжыран секш и болды. Оран езшше себеп бар: бурын, Каракоганыц кун батыс жарында, шо- кпган, мыжырайган, кара шубарланган он шакты Fana уй отыратын едй тап бул кезде бул он уйд!ц манында алам тынысын тарылткандай таршылык. тырызшылык болмантын едг, уй келенкесшдс катын-калаш, кыз-кыр- кын жуп тут1п, туб1'т nipin, ic T ir in уакыт оздырар e.ii; жер ортасы болтан адамдар, нак мынадай ыстыкка кейлек- шец, дамбалшан, аякка мэснн я киш, я кнмей, e.aTipi бе- pii<Ti жымкыра Knin, пысынап, терлеп, шаппа шотпенты- кылдатып агаш шауып отырар едк.. Keft6ip уйлердщ касыида, срмекЫзден ермек тауып, шаш алдыргам, мурт бастыргандар ездершше 6ip топ бон, eciTKCii бшендерш ортага салып, бiрiнiк C03in 6ipi костап, ыстыкты да умы- тып, ыстыкка тмгер сусынды да умытып, оздер1не жанас- пайтын, булардыц niKipin керек кылмайтын 6ipep кысыр кснес уш|'н-ак Кызыл екеш боп K e p ic in отырар едь.. Б y r in а с п а н л а г ы кун кандай кызса, Каракога KeaiiiiH б а с ы да сондай кызды: лек-лек атты, топ-топ арба келдщ о ж а г ы н а н да, бу жарынан да андагайлап кел1п, он шак­ ты уйд|'ц орта шеншдег! коныр тебел уйге кеп ат тумсы- г ы н Tipcn жатты. Кунд1з келенкелеп шыкпайтын бозбала мен ер ортасы K ici.ne p, буп’н жалак кагып, eKi езулер! ку- лактарында, сырттан келген арбалынын, салт аттынын шылауына оралып T y c ip in алып жатты. Арбата тнелш келген кемп1р-шал, бала-шага актарылып T y c in , ауыл сыртын быжынаган адамга толтырып бара жатыр. Кына- ма киген, кылтиган, тулк1 6 e p iK T i m eK ecine салган жас miriTTep, ездершде тен келер жан жоктай-ак, шекелер1- нен карап, еткен O M ip iH fle аттарын 6 ip e y r e устатып эдет- тенгеннеи жаман, аттарынан тусер туспсстен-ак, Ti3riHin алдында турган адамга созады; ауыл ж1г1ттер1 абыржып, 114

кчпргенше actJFbin, Y^ripe алмагандары 4— 5 аттын т1з- пнш б1рден устап калып, кайсысын байларын бм м ей са- сып жатты... — У а , тойларын кутты болсын! — Тойларын тойра улассын! — деген сездерд1 шеттен келгендерден екшщ 6ipi-aK айтып жатыр. Ауыл адамдары осы тойды ортадан 6ipirin ктегеннен бетер: — Айтсын!... Айткандарыныз келЫн! — деп, бар ж ак- сылыкты ездерше карал бешмдей туседь — Кэне, уйге ж урМ здер! — Кемшрлер Бокацнын ушне KipciH. — A y , бозбала жакын Жумаразынын уйше апарын- Дар келген кара Ж.1п.т,*бу.иф. Д. 1 таяна . , Дембелше тусш, соз­ вала жарын ж элры з 03i рана баскаратындай, алдында бэйек боп журген адамнын тебесшен аса карайды. — Жумаразынды койып... 6i3Ai Боканнын уйше Tycip- сен... э... Бозбала жаты жымындасып 6 ip iH e - 6 ip i карасады. Дэйекип Kici, м м д! кайда T y c ip y бил1г1тап езшде бол- маса да, ез1 Kecin niiuin койганнан жама-н: — О да Tepic емес-ау, э... 6ipaK, Ж умаразы-заман- дастарын, ойнап-кулш отырам демесендер?!...— дед1 апалактай Tycin. Ауылдын алды да толран адам: жер ошак казган, су тасыган, казан кырран, мал сойран, бас уМткен адамдар сапырылысып, мм нщ не icien жатканын бмуден калган. Bipep казан буркылдап кайнап, ак Ke6iKTi казаннын ер- неушен атып жатыр. Б ш екл турш алган 6ip катын кэк- шрмен Ke6iKTi cy3in тастап, erri аударыстырып калган- да, боршаланган куйрыктын салмагы мен канды сорпа лык атады. — Ант урсын Айжан... сен ет аударушы ма ен? — Кой эрП.. Е т аударуды жалгыз еркекке рана ж а- зып койып па efli?..— деп Айжан шак ете туседь Куншн шыжуы бурынрысынан да удей тусть Сэске ке- з!нде солтуспк ж актан болар болмас кана салкын леп бетке согатын ед1, K 3 3 ip тына калыпты. Ж е р ош ак ба- сындарылар, кунмен косылып оттын аптабы кыздырран кезде, моншактап аккан мандайдыц TepiH сук колмен 6ip сыпырып тастап, K e fl6 ip i юрл1 шапаннын етег1мен суртш , термен дымкылданран K ip кейлекп желпш-желпш коя- ды. Бала-шага жастар жары ыстыктын вшш Каракоран- нын суынан алып жаткан сеюлдп С у басындагы уйезде-

гои жылкы, шапышкактаган смырлар жалацаш жупрш журген жастарды адам дсп айылын да жияр емсс. Жал- гыз-ак суды к жиепндеп такырдын шацын жутып жат- кан кой мен ешк1 рана, шашырап шыккандары yflipre косылып, топтана туссдг — Уай, Teriiiai урайын... ана 6ip желкес! кнылгыр KiMHiH баласы 83i?.. Ё тштЕ.. урштпе деймш койлы!.. EcKi Tepi тоннын жушн сыртына каратып айналды- Рып кигеи, ei(i квзд! ipiit баскам Куздеубай койшы, окта- санда 6ip шыж-быжы шыгып, балаларды коргаумен жур. Шынында бул кой кунде бубп'п осы жерде жатпайтын еД'. мунын мекеш сонау келдщ шыгыс жагындапл ак боз уйлердщ котаны болушы едi. EyriH экеп nipin отыр- Fan Куздеубайдын TeflMipin отырганы тойдыц ет1, тойдан TiicTin койшынмц сыбагасы — кетен iuiea. Тойшылардыц салмагы шалдардыц отырган yfii гой. OnriMe-KCHTiH, дудып улкен1 осы уйд1ц манында, Bip- сыпыра ж1г1тага-сымактар, кунге аркасын 6epin, уй мен жер ошактын аралыгында алка котан отыр. Мунын iiuiii- де осы он шакты уйд1н ез адамдары да бар, сонау ак боз уйл i ауылдан келген адамдар да бар. E«i бел inin отыр демесен бул ауылдардыц кыстауы 6ip, жайлауы Fana баска. Сондыктан, ак боз yfl.ni ауылдан келген адамдар да осы тойды 03iMcinin, жатпеи 6ipre жат болмайык де- гендей, 6ipi онысын, 6ipi мунысын icTccKcn болып жатыр. Б 1рсыпыра сынайылары отырган орыннан туяк cepin- пей, колкабысты ауызбсн гана 6epin: — Копактарга су куйдьщдар ма? — Шайын берд1ндер ме? — ETTepimii дурыстап nicipiiuep. — A y , еапыра туе... куйрыкты т а д щ бе, nicnefi калып журмес|'н,— деп жер ошак басындагыларга буйрыкты жаудыра туссд1. Жумагазынын yfiine тускен боз балалардын ушеу1- TepTeyi, кемшрлердщ eTin турап берем1з деген болып, ок- шаулау -ririjiren коныр тебел уидi жагалады. — Kepin6eiwi гой, кайда кетт1 екен?.. Босып кетксн- нен сау ма ездеpi?..— деп, езара кункичдесе тусед1. Аккуба келген, токтаскан ойел уйден шыгып жас- тардыц ойын айтпай сезе калгапдай: — Амансыздар ма, балалар, алда карактарым, ай.., уйге K ip e койындар!— деп дэйек болган сек1лденед1. Бозбаланыи 6ipeyi сырт айнала 6epin: — Konip сур жылан-ай! Ceiiiu сезбепт11пн жет! кабат жерд1и астында болар-ау,— деп торсандайды. 116

Bipey\\riepi сы лтау таба ал м ай iceTin калуды уят керш , гарасыздан уйге басын сукты. Ет т у а р ш п , табак, жасалып жатыр. Табак жасаушы, ебеттей туксиген 6ipey, ет жасап отырран колымен окта- анда мурынды 6ip cinGipin тастап, куйрык пен бауырды абаттап ауызра тыра rycefli. EciK жакта журесшен отыр- андар тамсана тусш, алдарында турран габактагы етт! [урыстап салмаган болып олар да жулгыштайды. — А у , бас табагыц кайсы? | — Кусекен мен Ж умекен кай табакка Kipefli? — Тамардын тобырын тойгыза алмассын, куданык габары мен К,усекендердшн дурыстап ж аса... Ет жасалып ж аткан кезде, кудаларды аксакалдар- 1ыц отырран уйше апару камына KipicTi. Bip кара сур эйел шелек экелд1 де, кетш кара ш емш пен сорпаны ку- йып Ж1'берш, устше ун ceyin камыр ездк — Болсайшы, Калампыр, келе жатыр,— деп 6ip ж!г1т без-без етедн Сына Kiiiiiren, аякты керше басып 4— 5 K ie l болып кудалар келе жатканда, ж ас эйелдер мен ж 1гктер eciK- тщ екi жарына жарылып тура калды. Кудалардыц iniin- ueri токтаскандау 6ipeyi онша абыржып. айылын жима- ганмен, жастар жары елендеп, сыбырласып, 6ip нэрсеге эз^рленген сиякты болды. — Кудаларга жол берщдер! — Кэне, мрщдер!— деп, кутш турран ж 1г1ттер топ- танып, уйге Kipin бара жаткан кудаларды коршай бер- геиде, эйелдердщ 6ipeyi шелектеп камырра саусакты са ­ ла берем деп едк куданын 6ipi октай агылып шелекке жабысып, камырмсн эл п эйелдщ езш «сыйлады». Сол- ■ ол ак екен, ек1-уш ж астау куда додага тусш ойпан-той- наны шыкты: 6ipeyiHe камыр жабысты, 6ipeyiHiH. басына ®р эйелдщ жаулыгы к и п зш й ... — Ау, тимендер! — Болды рой, ырымын штедщдер... — Э й , жастар-ай!— деп, уйдеп аксакалдар да кетерБ Jiicin 6ip жагынан акыл айткансып жатыр... Ет желшдк Сорпа iuiumi. Бозбала жагы колды жуар- жумастан аттарына ж упрдк Bip ж астау бала, куйрыгын буындап, шекесше yi<i таккан кок атка Minin, MeHi квр- дщдер ме дегендей журттын алдьшда кес-кестеп жур. Укшегсн, куйрыгын туйген бауырыиан жараган аттар эр жерден-ак шып.1п жатыр. Курыкшага ак орамал байлап алып, арык, торы ат* тыц вкпе тусынаи тебше тусш , 6ipeyi ауылдыц сыртын-

ген жылкы, шаны шкактаган сиырлар жаланаш жупршin журген жаетарды адам дсп айылын да жняр смсс. Жал1 гыз-ак судьщ ж н еп н дсп такырдыц шацын жутып жатт-- кан кой мен eiuKi гана, шашырап шыккандары yfiiprгeе косылып, топтана туседк — Уай, Teriiui урайын... ана 6ip желкеп кнылгыр KiMiiin баласы ез1?.. Е т й т ... урктгпе деймш конды!.. Ecni Tepi тонны» жушн сыртына караты» айналды- рып киген, eni кезд1 ipin баскан Куздеубай койшы, окта- санда 6ip шыж-быжы шыгып, балаларды коргаумен жур. Шынында бул кой кунде буйтш осы жерде жатпайтын сд1', мунын мекеш сонау келдщ шыгыс жагындакы ак боз уйлердщ котаны болушы едк Byrin акеп iiipin отыр- ган Куздеубайдын телмipin отырганы тойдын cTi, тойлан TiicTin койшынын сыбагасы — кетен iuieK. Тойшылардыц салмагы шалдардыц отырган yfli гой. Эцпмс-кептщ, дудыц улкен1 осы уйд|'н манында. Bip- сыпыра жштага-сымактар, кунге аркасын 6epin, уй мен жер ошактын аралыгында алка коган отыр. Муныц iinin- де осы он шакты уйд1ц ез адамдары да бар, сонау ак боз уйлi ауылдан келген адамдар да бар. Eni бел|'ш'п отыр демессц бул ауылдардыц кыстауы 6ip, жайлауы гана баска. Сондыктан. ак боз уйл1 ауылдан келген адамдар да осы тонды e3iMciiiiii, жатпен 6ipre жат болмайык ле­ гендой, 6ipi онысын, 6ipi мунысын icTccKen болып жатыр. Бфсыныра сыпайылары отырган орыннан туяк cepin- пей, колкабысты ауызбен Fana 6epin: — Копактарга су куйдындар ма? — Шайын берд1ндер ме? — Errepiiui дурыстап n ic ip iH fle p . — A y , сапыра туе... куйрыкты т1лд|'н бе, nicneft калып журмеедп,— деп жер ошак басындагыларга буйрыкты жаудыра тусед!. Жумагазынын yfiine тускен боз балалардын yuieyi- TepTeyi, кемnip.iep.iiii cTin турап беремi3 деген болып, ок- шаулау Tiruren копир тебел уйд1 жагалады. — Квржбейд! гой, кайда кетт1 екен?.. Босып ксткен- нен сау ма ездер1?..— дсп, езара куцк1-лдесе тусед1. Аккуба келген, токтаскан ойел уйден шыгып жас- тардын ойын айтпай сезе калгандай: — Амансыздар ма, балалар, алда карактарым, ай... уйге Kipe конындар!— деп дэйек болтан сек1лдснед|'. Бозбаланын 6ipeyi сырт айнала 6epin: — Konip сур жы’лан-ай! Cenin сезбейтппц жет1 кабат жерд1н астында болар-ау,— деп торсандайды. 116

Bipe>\\nepi сылтау таба алмай кетш калуды уят K0pin, 1арасыздан уйге басын сукты. Ет туы рш п, табак жасалып жатыр. Табак жасаушы, вбеттей туксиген 6ipey, ет жасап отырган колымен окта- анда мурынды 6ip cin6ipin тастап, куйрык пен бауырды абаттап ауызра тыга туседь EciK жакта журесшен отыр- андар тамсана т у с т , алдарында TypFan табактагы erri (урыстап салмаган болып олар да жулгыштайды. — А у , бас табагын кайсы!* — Кусекен мен Ж умекец кай табакка Kipefli? — Тамардыц тобырын тойгыза алмассын, куданык габагы мен Кусекендердшн дурыстап ж аса... Ет жасалып жаткан кезде, кудаларды аксакалдар- дын отырган уйше апару камыпа KipicTi. Bip кара сур эйел шелек акелд1 де, кепк кара ш емш пен сорпаны ку- йып Ж1'берт, устше ун ceyin камыр ездк — Болсайшы, Калампыр, келе жатыр,— деп 6ip «iriT без-бсз етедк Сыпа кшнген, аякты керше басып 4— 5 Kici болып кудалар келе жатканда, ж ас эйелдер мен ж т т т е р ecin- тщ eai жагына жарылып тура калды. Кудалардыц iiuin- деп токтаскандау 6ipeyi онша абыржып айылын жима- ганмен, жастар жаты елецдеп, сыбырласып, 6ip -нэрсеге эз!рленген сиякты болды. — Кудаларга жол берщдер! — Кэне, юрщдер!— деп, кутш турган ж !пттер топ- танып, уйге Kipin бара жаткан кудаларды коршай бер- генде, эйелдердщ 6ipeyi шелектеп камырга саусакты са ­ ла берем деп едь куданыц 6ipi октан агылып шелекке жабысып, камырмен эл п эйелдщ е з т «сыйлады». Сол- сол ак екен, ею-уш ж астау куда додага т у с т ойпан-той- пацы шыкты: 6ipeyiHe камыр жабысты, 6ipeyiHiH басына oip эйелдщ жаулыгы кнпзшдк.. — А у , тимендер! — Болды гой, ырымын !стедщдер... — Э й , жастар-ай!—деп, уйдеп аксакалдар да квтер|- aicin 6ip жагынан акыл айткансып жатыр... Ет желшдк Сорпа immAi. Бозбала жаты колды ж уар- жумастан аттарына ж упрдк Bip ж астау бала, куйрыгын буындап, шекесше yi<i таккан квк атка Minin, Meni квр- д тд ср ме дегендей журттын алдында кес-кестеп жур. Укшеген, куйрыгын туйген бауырынан жараган аттар эр жерден-ак шыгып жатыр. К,урыкшага ак орамал байлап алып, арык, торы ат- тып вкпе тусыиан тебше Tycin, 6ipeyi ауылдыд сыртын-

даты бел белескс карап бет койып сд1, бозбала жаты ' топтанып, желе-шокытып сонык соныма ердк Адам те- Hi3i абыржып кайтадан козгалды. 0 дегенше болмай ' ауыл сырты адамиан арылып, 6npi б е л е е т басына топ- I танды. 0р|'стен калган аксак кон кусан ауылда — уй ба- ' сы сайын кемгп'р-сампыр, кыз кыркын, жас эйелдер рана * каллы. Олар да сабыры тез in отыра алмайтын секиде- J •'in. ексу-екеу, ушеу-ушеу топтанып, cki кездер1 сонау кыбырлаган жанда болды... Бокбасардын yftine тонга келген эйелдерлш Tycipia- I ген д тн айтып ск кой. Ж урт аттанып кеткенде сол уйдщ j асты-устше келген тор!зл! e;ii: шала буктелген, шашы- : лып жаткаи кврпелср, туздыгы твплш жаткан табактар, тер алдында да, сс!к жакта да шала мужмип жаткаи су- йектер... абайсыз ксл!п калып осы KepinicTi керген адам- дар «мына уй estipi жниалмас»— дсп ед1. Баягы ак куба ойсл, бон жеткен cki кызды жапына ертш кслш: — Карагым, Ж умакул, Ырымкул, тез жннай койын- j дар, сосын барасыкдар, улпресшлср, — дсп 63i дс 6ipre жннасып а дегенше болмай уйдш irnin тап-туйнактай кылды. Пул уйдш сырт nimiiii камлай болса, iiui дс соп­ лам: Kici кв.м токтагандай буйым жок. Эйткснмсн таза- лык, укыптылык уй inline eaiiiuic KopiK Перст in снякты едк Кадкам, Ж умакул-ау, куйсу iicmcci камлай сксн,— дед! олг1 ойсл. — Э ж с-а у, сурама, жслксс! куд1рсйген. карпы шер- мнгеи, сакалы куйсктсй, бука квзлснгсп 6ipcy,— дсп ск! кыэдык улкеш кылымсып, квз1н ойнактатып кулген болды. - - Е , басе...— дсд1ойсл курсЫ п. lilcuicciiiin неге курешгенш екi кыз да айтпай ссзген- лей бон, 6ipinc-6ipi кезлершш кныгымсн карай Tycin, бу­ дар да Kypcinjxi. — Э л п Тенгскул курып калгыр .. апырмай сол кыз­ ды кайтсем сксн?.. Семдср отыра 6cpin сомик esi ак жн- пап тастайтын уй гой бул,— дед! ойсл. Бул се:ш куйжген сняктанып айтканчеп, ажарында Тспгскулгс деген KcfiicTiK жок едк Шндш тубшдс жат­ кан 6ip c y ftc K T i далага ыргытып болды да. — Апырмай, олп слд1н боз баласы нс деген бсйбас- так едк сыкылыктап к у л т ... ш1ркшдер,— дсп кабагын шытты. — Ол елдш бозбаласынык эдст1 смсс пс, уры нтше 118

кылмачдайтын... 6 i3 отырран уйге Де б!р сыпырасы бар- 1,ы,— деп Ж умакул бастай бергенде: ! — Э л г 1 6ip ynipeitreH Ж1Г1Т... С о да адаммын дей ме :кен?.. Ыржыч-ыржыч етш...— деп, Ырымкул оныч сезш | >елт аобердк — Кайтсын ж ас болтан соч... тек кудай тойдан айыр- масын! — дед! эйел тары KypciHin. II Бокбасар деген ш с ш н yfii едi бул. Ауыл адамдары и бул KiciniH атыи тура атамай «Бокач» дейдь Улкейтетш к ce6e6i — Бокачиыч б!рсыпырасыиаи ж асы улкен, оныч ycTine осы отырран оншакты уш ш н 63i 6ip атадан ербБ PJ ген — 6api кунтуран тукымы аталады. 1 Кунтуран булардын yiuiniui атасы. « X » езеншен кара И жол бойлап eTin, алдындары белеске ш ь^а келсеч, жол- дыч езушде шокы боп ушлген тастарды K e p e c iH . Ж ай карамакка жабайы рана обашык- B ip a K , осы жолмен ете- тшдерд!н K e 6 i-a K осы обашыктык атын жаттап алганнан бетер 61'ледь.. — М ынау Кунтуранныч моласы foA, ж айлау осы жер- ден он ceri3 шакырым-ау, э...— деп жургшнйшк Kefleipeyi атымыч демin алдырып сыксия карап турады... «Кунтекене бата кыла кетпейм1з бе?»— деп жастар- дыц кулкетшдер! де бар. Кунтуран шм? Кандай K ic i болтан? Моласыныч ж ал- плз жаткан ce6e6i не?— оны тексерген еш юм ж ок. Сырт былай турсын, Кунтутаннын ез тукымы да ата тарнхып ашып бере алмайды. «Атамыз кедей екен. Кедейшн iuiiKaeri 6ip ер Kici екен. Кезшде арайыннан 3a6 ip;ii кеп KepiiiTi-мыс» деседк Сол Кунтуранныч тукымы бул. Кунтуран тукымыныч iuiiKHeri езгеше мшезд! KiciniH oipi — осы Бокбасар. Бокбасар дейтш адырак кезд!, тач- кы танау, кыртыс бет, уйыскан кара сакалды кара icici. Ж асы елуден я аспай, я асып журген болар. Эке-шешеден ерте айырылып, жасы он беске жетер жетпесте-ак кой сочына т у с т едй О дан жылкы бакты. С у й т т жургенде, езше тете арасы елш соныч ж ас эйел! жсс!р калды. «AFa елее, жечге мура» деп шалдар аурым кылып буран косты. Жорарыдапл ак куба эйел деп отыр- ган эйелн и з — осы Бокбасардын жечге алган эйел|' Д э - меткен eAi. Ж а с шарынан Бокбасардын i3in баса журген болар. 119

Дэметкен катарынан уш кыз тапты. Кыз тапканына куанбаса, куйшбейдк Кутты болсыи айта келген абысын- ажындары «тары 6ip «кырык жет1» таптыц ба?.. Малдыц астында калмасацдар жарар едЬ деп кулкунл едг «Кайт- сын: кудай берген сон тастасын ба!» деп^ кемтрлердщ кеН1‘л жубататыны да болушы еди Тертпшл баласы ул болып, онын атын Тэюрберген деп койды да Дэметкен баладан токталды. Кедей жерден шыкса да, Kici еагш де ж урш Kyui етсе де, Дэметкендег1 жалрыз касиет— тазалык, ептш к едк Асыкпай-саспай журш не нэрсеш болса да тап-туйнак- таи кылып 6iTipe коюшы ед|‘. Осы мшезшщ, колынын еп- Tk'iirinin аркасында байлардын ушне баскадан Kepi елм- Д i. 6ipep аяк кымызды баскадан артык iiuin кеткендей, баскаларга буйырмаран байдыц ecKi-ускысын ала-ала* тындай eHepi бар едн Y in кызы колдыц саласындай боп, катар есть Ен ул* Keni Ж умакул дурдиген, корасан дакты, туйыктау адам, Дэметкен ершдйпеу, муны «Ж умакулдщ Miiie3i экесше айнымай тарткан»— дейдк eKiimii кызы — Ырымкул; ка- рылез, суршан, кез1 ойнакшып, ушып-конып журген 6ip кыз. Дэметкен оны унатпай: «Ырымкул карагым-ай, не боп кстер екенсщ? Ер жеткен кыз деген сызылып тур* мае па?!.»— деп кейде решш бйш редн Yujinuii кызы Тенгекул нак мына екеушдей бой жеткен емес, бой жетсе де, алдында eKi апасы отырган сон эзш балара санап, онын ce3iiic, журк-турысына е ш ш сын тагарлык емес Бул уш кыздык yuieyi де куйеуге берЫуден, я куда Tycin мал алынудан сау едн Абысын-ажын «кырык же- Tiiiin астында калдын» деп Дэметкенге жорамалдаран- меп де, сол кырык жетш бул уйдщ манына эл1 itip u ie койран ж ок едй Онын ce6e6i бул кыздарра куйеу табыл- магандыктан, болмаса журттын мал кнмаганынан емес, туп-тура Бокбасардын езшен едй Бокбасар 6ip емес, мыннын бет1н кайтарды... катыны елгендер, баласына калын 6eprici келгендер, 6ipcp пысыкшаны жанына ср- Tin кунтуган тобына келедк Корни уйлерд|'н 6ipiHe T y c in , кыз керуге ат косшыларын Ж1'бередн «Бой жеткен кыз кэршедй пысык коршедй бой-басы тузу кержедн..» деп, ат косшы тус-туг1н айтып береди «Кудай буйыртса, ма- лынан кашырмаса, куда боларымыз-ак» деп келгендердж кетерш п коятындары да бар. «Кунтуган тукымында кы­ рык жет1ге кыз берген 6ipi ж ок, коп болса жарты калын алар»— деп малына ceHin кумшлдейтшдер де болады. 120

r | 1уйтш булар алдымен Бокбасарга K ic i салады. Арага ■ алатындары Бекболат. Бекболат дейтш — турю лж жуы бар, K ic i елее — ж аназа окып, бала туса — азан шакырып аг койып, кыз узатылса — неке киып, «молда» атын алып журген K ic i. Ж асы Бокбасармен тетелес, сезш 1ындатарлык та жайы бар. О л келш «осылай да осылай екен...» деп сезд1 бастаса, 6 o c aF a жакта журген Дэмет- кен кулагын туре T y c in , 6 ip Дзерлей отырып, телм!ре ка- лады. «Е, солай ма екен?.. Toyip жер дейтш... баласы да Tayip болар...»— деп, Даметкен Бекболаттын сезш кос- тай женелсе-ак, Бокбасар бузылып сала береди — Байсырап отырган кызым ж ок, эз1'р асыкпаймын... бере алмаймын!— дейдк Бекболат пен Даметкен 6ip сыпыра жанамалап ай- тып керсе де, Бокбасар одан сайын жаман оекырып, мулде илiгуден калады. Келген кудалардын i< e fi6 ip i ашуланып, K e fl6 ip i «мен- сш бедЬ деп жэб!рленш, аттарына M in e a i. Куда кетсе, Бокбасар уйде жалгыз калса, езшен e3i ойланып: «осы MeHiKi не? Неге карыстым осы?» деген сураулар жаи- жагынан жауа бастайды. Н ак мундай, -© 3 iiie -e 3 i ж уг1н!п отырган кезде, куйеуд1 мактамай гана 6ipey кел1'п сез салган болса, Бокбасар уш кызын кабатынан 6 e p in ж 1бе- ре жаздайтын сияктанады. «Осыным дурыстыкка жат- пайды-ау... баланыц багын байлап...» деген o fiF a да кел­ ген сеюлденедк CyftTin жургешнде тагы 6ipey келсе, «ку- данын буйрыгы, пайгамбардын сундет!» деп Бекболат сезж бастаса, Даметкен ынтыгып телм!рсе, Боканныц ecK i жыны устайды да калады: — Бере алмаймын. Жумысын болмасын!— деп басы какшан етед1. 0 cipece осы сонгы терт-бес жылдын 1ш!нде Кунтуган- га караганнан, кыс болсын, ж аз болсын,— ат узьлмей-ак бара жатыр. П ар аг жеккен, я катарласкан екйуш салт аттынык басы кылтиса-ак, «кыз (здегендер болар» деген ой бул ауылдагылардын кайсысыныц ойына да сап ете калгандай efli. Галайлардын атынын басы кайтты. Талайлардын Ж1-- repi кум болды. «Тартып алсак кайтед1? Алып кашып | алсак кайтед!?»— деп куш согатындар да болады. «К ак- пас шал, сиырдай кып уш кызды б!рдей сактап кайтпек- mi екен?..» деп екшщ 6ipi Kefnifli. «Сор легенд! коясьщ ба, баласынын багын байлап... Сол керек оган!.. дсп та- балайтындар да табылады. 121

Бокбасар к е н б е й д (. Квнбегенде, баска 6 ip ойы барлы- гынан, я куданы, я куйеуд1 унатиатандыктан емес, Kecip- лжтщ элегшен кенбейдн B ip e y a in он дегенш терк деу, оига жур десе, солга журу — эйтеучр K ic i c e 3 in e кенбеу деген Бокбасарды жастан иемдеген ауру. Осынын салда- рынан Kici еагшде журген кезшде де талай таяк жеп, басы жарылды, т а л а й вл1м1ш де болды, 6 ip a K коймай- ды. Ауыл-аймак, агайын-туган муньщ м1нез1н T e ric б ш п болтан. Bipey 6ip;ieMCHi мактады дегенше, Бокац кссе Tycin кандай жаксы норсе болса да, ит сш кпссш шыга- рып жамандайды. Ж амандап отырып-ак, сонын жаксы екенш, ез1н1н текке e p e r ic in отыртанын сезедк B ip a K кай- терсщ, б1реудщ ыктайына журген сон Бокбасар бола Суйтш жургенде, кыздын улкеш Жумакул жиырма 6ipre а я к басты. Ырымкул он тотызта, Тенгекул он ал* т ы г а к е л ш к а л д ы . 0 3 i катарлы кыздар байта Tiiin, бала cyftin отырса да, сыр беру, кабак шыту деген мшез Ж у- м а к у л д е болмады. Бурынгы эдетшше: кыс болса малый сугарып, шеп салып, жаз болса, экешмен косылып eriH с а л ы п , шеп шабысып, e r in жннасып, уй шаруасын тугел icTeceiin болды. Бокбасардын шаруасы да денгелек ка­ па ш а р у а той: 6 ip -e K i десе жер астык егедк терт-бес кара­ та ж с т к е н д е й шеп жиып алады. Артылтаны болса, сатып, ж е т п е г е ш болса, б1реуден катыстырып алып, ептеп кунш к е р ш журе бередк Жумакул дегенш жумыска еркектен бетер карулы: кулашты кере орак сштегешн, айырлап шеп тастаганын кергенде, жтттер1ннщ 03i тан калады. — Осынын ез1 анык кыз ба екен?— деп куманга ту- сунллерщ де болмай калмайды. — Кыз емей катын деп пе ен? — Ж ок-ау, былай, TinTi, нетпейд! дегешм гой... кыз деген кылымсып... Жумакул туралы елдщ айтатын ce3i, кебше осы си- якты, я мактап, я аса жамандап корыткан 6ip niKip де жок. Бойжеткен 6ip кыз, экесшщ колында отыр, эке- ciMen 6ipre жумыс штеп ж ур... казак одетшде эйел бала даладагы жумыска шыкпас болар едк б!рак, ол эдетп устамадын деп Бокбасарды айыптауга бола ма?.. Соцты кезде Кунтуган тукымын жаталайтындар ке- 6ine катыны елгендер болды, уйткеш — ж ас бозбалалар- дын кезшде Ж умакул « K a p i кыз» деген атты ала бастап сдг Катыны елгендердш ш ш де де малына, атагына ссн- 122

ендер жагалайтын болды. «Маран'бермей кар асьи деп» уш соратындар иыктады. BipaK, касаргам Бокбасар |дан жаман касарып катты да калды. Бекболат «пан- •амбардын сундетш» тасудан токталды. — Какпас шалдын кылырын сенен Kepin журер одан :а аман-есешнде басынды сакта,— деп оны сактандыр* андар болды. Курлеуытеп Асамбайдын токалы ел in сол Ж умакул мен Ырымкулдщ 6ipiH айттырамын деп i<ici салганда, Бекболат елердеп сезш айтып жалынды: j — Асамбайга сэлем айт; ез бил5г!мдег! кыз болса, G3iM апарып берер ем, мына какпасты кенд1'руден кал- дык.! Шаршатып болды... Елден де уят болды,— дед|'. Асамбайдын адам салганы Кунтуран ту.’.ымына ба- тайын дедк Асамбай, байлыкпен емес стппн т1рл!пмен, еп тш пм ен, атка мш гендтмен атын ujbiFapFan адам. «Асамбайдын кырык ж К т » деген лакап елдщ етш тур- цикпредн Ж ай шаруан былай турсын, Асамбайды «ел жаксыларынын» кайыссы болсын кадыр тутады, дэулетт! уйлер Асамбайды твреден жаман кутедь Оны айтасын, Абалак сиякты болыстарыннын 03i Асамбайды елге ай- бын кылып устайды... ...Квл бакадай тырбнран тертбак Kici келд! де, Бек- болаттын терние шалжиып жатып алды. Бекболат олер- д еп ce3iii айтып карганды. — С вз тындамайды деген не?.. Болмай бара ж атса, вз колыма бер, жуастырып берешн,— дейд1 эл п Kici un- peHin. Бекболат. уй н щ сыртындары белеске Кунтуган тукы- мы болып жиналысты. 0pi-6epi сейлесш, e iu i кайте.м!з деп дардарранда: — Ш алга мен барайын. Кенбейтш болса, басканыц корлырына бергенше, 03iM жетешн Ty6ine!— дсд1 Кайдар. Осыны айткднда Кайдардын K63i канталап, 6eTi жы- быр какты. Кайдар Боканнын немере inici, кан-свлден анырыл- ган каткан кара ж ш т. Кунтуран тукымыиын Ke6i Kepinren уйд|'н е с т н д е жургенде жалшылырынды бпм ейтш жалрыз осы. Т о р ы шолак аты бар, тобылгы сапты камшысы бар, ауылдан 6ip шыгып кетсс, айлап ж урш келед!, канда журедй не ктейдй— оны тексеретш бул он уйде епш м ж ок сиякты. Сонгы эз1рдс, «Асамбайдын кырык ж т т п п к шпнде К ай­ дар да бар-мыс» деген лакап шыкканнан 6cpi бугаи жал- гыз Бокан гама кэрлешп:

— Тумай кетюр ит! Аруакка Kip келп'рт... ¥рлык кылганша кацрырып елсек болмай ма?— деп Кдйдарды K&nicripe 6ip свккен. Ceryiii былай турсын, осы ом уйдщ адамдарынын 6ip- сыпырасыным сакалы бе.шне тусш отырса да, i<o6i e3iuin екшеан басып келе жатса да, Бокана осыиыц 6api эл1 бала сиякты квр1неднау, 6ipeyine ашуланса дурыс-буры- сын тексерместен, кез1 шакшмып, кайьщ таякты ынРай- лай бастайды. Бокацды сыйласа да корыкса да e3i бш- ciH, таяк темгсн адам «ай aiiTeyip...» деп 6ip Keiiin, сыры- ла женелдк Таяил тимей-ак сершлгешн кергем сон Бо­ кам жайылып ту-cin калады. Басы амам, ара адам болып тургандар бул керЫске epinci3 куледк Маныпдагылар кулген сон олденеге Боканнын ез! де жымындайды. Бул Kepinic, баскаларра кулю сняктанранмем, Дэмсг- кенгс батады. Боканмыц «ыстыгына Kyiiin, суыгына тона- тыи» жалрыз Дэметкен сиякты. Ол таяктан кашкам «ба- тырдын» yftiin жаралайды. Алдымен «батырдын» буртын- дап тур Faн эйелш тауып алады. — Кайтесщ кел1М, тентек болганмен орталарыидагы 6ip шал F o ii. Ы лерш е иаз кылатын шырар... Кашангы М1нез1 foii... Oiheyip осы каймыларымныц Tipairi, эйтпе- се, муны KiM сыйлар едк элдекашан талап алым, тенДре- т|'п ж|'берер едн— деп Дэметкен курсшедн — Сонда да... TinTi, уят кой. IniaepiMiu де ези1дей са- калды Kici екенш ойласа кайтет1н ед1?!— деп буртанда- ган келш жайылып басыла туседн Bipep кун етер-втпестен баягы «таяктан кашкан ба- тырды» Дэметкен биш рмей шайра шакырып та келедн — Терем-ay, кел1шпц колы тпмей жатыр б1лем, шай iiHKin келсе, 6i3flin уйдем |'ше салсайшы,— дейдк «Батыр» келгемде Бокан баягы окпганы мулде умы- тып кеткен болады. Умытатыпы кектескеи жумысы емес. Жоме, кур ашу шакырганы болмаса, Бокан осы iniaepi- niii 6ipin мандайынам incpTin керген Kici емес кой. Бокан ашуламып таякка жабысса, алда риза болрырлар, сы- рыла женелсдк кетпей бедiрeiiiп турып алса кайтер ед!?.. Жогарры Кайдарга ашуланатын жолы да, Бокан ки- сык кайын таякты ыкшамдап устаган болатым. Таяктан каймыкпай Камдардын бед1ре/мп турып алганын керген сон, баскалары « э д е т п з д ! бузбасайшы» дегендей боп Кайдарды туртпектеп, KenTin мтермелеучмен Кайдардын табамы зорга тайрам. Ол жолы, бурынры, эдеттер)мем, журт та кулмей, Бокан да жымимай, Kepinic кенш аз 6i- 124

Tin едн.. Bipcunupa сазарысып турраннан кеГп'н, Бокан Бекболатка шакырайып: — Ит! Bip эке, 6ip шешеден туып отырсын 0 3 i'n молдамын деп, кудайдын куранын устап отырсын... Ол iiTTi «уры» деп атандырранша, жарып елДрсейшИ— ле­ генде, Бекен м усэтр сш : — Кайтей|'н, iH iмнiu ез безмен icT e n журген жумысы болса, бауыздап елп'руден тайынбас ем, T y 6 i жаман гой, тубМ..— деп Бекен ауыр курсшген. Сондагы Бекеншн шошыган «туб!» осы Асамбай ед1- ау!.. Кайдар «шалга мен барайын» деп калшиганда, Кун- TyFan тукымынын баскалары селт еткендей болды. Бо- кана сез тындату дегенд1, Бокан елмей бул уш кызды куйеуге беру дсге!Ш Кунтуран тукымы ойдан таза шы- FapFaH Fofl... Кайдар барса, баска адамдай жайлап ту- ciiiflipyAi де б1'лмейд1, «Асамбайдын адамы келш отыр, кызыннын 6 ip iH 6epecin» лесе, Бокан кайтпекнй? Кай- дардан cecKenin кызын бере коймакшы ма? Болмаса, уйрешшкл эдетше басып, кайын таярына жабыспакшы ма?.. Кайдар кайтедк баскалар сею лдент сырыла же- неле ме? Болмаса «сен какпастан-ак елдш-ау!» деп, ту­ ра Бокбасардыц сакалына жабыса ма? Ондай оклга бол­ са, бэршен бурын Дэметкеннен уят ау!.. Осы турран — сакалы сапсигандардын 6 a p in : «караням шырак-жан!», «карагым твре-жан!» деп шешеден бетер айналып-тол- гапа келетш Дэметкен к1мд1 елж1ретпес?!...Шынында, Боканнын T e p ic мiнезiн жуып кете беретш осы Дэметкен F O fl .. . Елш Ы кке Кайдарды Ж1беру дегенге бул туррандар без1лдеп карсы болды. — Ж ок, барам! Сендер свз тындата алмайсындар. Асамбайга кыз бермейт|'н шамамыз жок. Асамбай eperic- се шауып та алады, у й т п те жейдн Бул какпастын мон- нына курым K iir i3 tain тенпретуден тайынбайды... 0 йтш 6ipeyre корлаттырранша, не керсем — ез1м керем!— де- Ai Кайдар сурлана тусш. — Кой деймш хайуан! Сен акымак кудайды, аруакты умытып болгапсын ба?..— деп, Бекен ашу шакырган бо- лып e;ii, Кайдарымыз каймыкпады. Кайдар бурылып, сонау бажатай кара уйге беттеп журш барады. Бастыры Бекболат болып, тебе басында турган терт-бес K ic i не ic T e p a e p in б1лмей 6 ip in e - 6 ip i ка- расты. Cyiirri де, узамай жан шошырлык 6 ip куйд1 кут-

кен адам ссюлдешп, темен карап тунжырасып, таякта- рымен тебе басыныц сары топырагын шукумен болды... «Каракоганык» басынан жацбыр узiлген емес. Ащы езектщ солтустш жак басы барып прелетш жалпак та- кырда «жаман Алакел»— суы ащы кел бар. Жнек жа- рында топ-топ камыс болады. Ортасы айдын сняктанып, жиепнен турып Караганда тешз сняктанып кегерш жа- тады. Bipan айдын да емес, тешз де емес, суына туссек, белуардаи я келш, я келмейдь Манайындагы ел муныц суын дэрштеп, «жазбайтын ауруы жок» деп, суына тусш жатады... Осы келдщ тагы 6ip касиеД — тебесшсн булт арылмайды десед1 журт. Бала кунде e3iMi3 де кердш: Алакелдщ тебесшде кара булт ойнап шыкты дегеише, шоктанып, коюланып, KypKipen-саркырап, э дегенше бол* май куя салады... «Жарыктык Алакелдщ каснстЬай!» десед! кемшр* шал. Сонгы 931‘рде, YniiiiH мед1ресесше барып 4-5 ай окып келген Молдаш дейтш мугал1м «булт дейтЫ&йз — судыц пары, жацбыр сол пардан жауады, Алакелден булт арыл* майтыны — парыныц куштш гшен...» деп айтыпты-мыс деп естЫ п журдь B ip a K , Молдашты журттын кеб! «шо- кындыга» санайтындыктан онын c e 3 in e кулак салган жан жок. Ж алгыз-ак, алдыцры жылы жаз жацбыр бол- май, ащы езектщ бойындагы калыц шалгын саргайып кепкеиде, журт Молдашты каргады: «жаксыдан шара- пат, жаманнан кесепат деген осы...» десть . ..V Каракога» да осы Алакелдщ ацгарындагы к э п келдщ 6 ip i болгандыктан, Алакелдщ жацбырына бу да ортак едь.. Алакелдщ тебесше кара булт шокпактанды. Шокпацтанган кара булт туйдепн жаза ке.пе аспанды T e ric кушагына алды. B ip e p сагат бурын куырып турган куннщ кез1 кенет бултка K ip in , ауыл y c T i кара куцпрт тартты; Алакелд1ц уе л курш'рсп сартылдап, жалтылдап жатты. Кун сартылдаганда, бастыгы Бекек болып «суб- кан алдасын» айтып куб1рледь Уйткып соккан жел ка- лыц шалгынды оракпен Ылтегендей жапырды. Такырдыц шаны тут1н боп буркырады. Жаулыгы желбецдеген эйел- дср уй ip r e c in e казык кагып. аркан салып, тезепн жауып ж а тт ы ... Кайдар нелгенде, Дэметкен мен Жумакул ум iprecine казык, кагып, аркан салгалы жатыр едь Карулы Ж ума- 126

Ь; кул токпакпен кос колдап eKi-уш рет шлтегенде, аршын Щ бойлы казык жерге ciuin-ак кеткеш. ■ Кайдардын келе жатканы Дэметкенге унамады, ау- ;: ылга конак келш жаткандыгы, Бекболаттардын басын ■ косып сейлеспрш ж ургендер!— Дэметкенге мэл1м едк m Бурынры эдет1мен Бекболат аяндап келер, «аулак ж ур, Я кызымда жумысын болмасын!» деп шал жауабын кыска ■ рана берер, энпме сонымен аякталар — деп ойлап едй | Кайдардын келе жатканы несг? Бекболат болып, баска- |лары болып, ездершше ауыз 6ipiKTipin, «тентек шалга» тиым ктеуге KipicneK пе? Сонда не ктемек?.. I Дэметкен урейленш тебе басына карап ед1, бастыгы V Бекболат болып, Алакелдщ бултындай тунжырасып, т.е- п беден тусш ауылга келе ж атыр... Дэметкен, элде неге, И апалактап 6ip нэрседен шошынган сиякты болды. Тун- ij жырап келе жаткан Кайдарга жылы жузбен б 1рдеме ч айтайын деп едк аузыйа ондай сез туспедь Кайдардын I кан-селден айырылтан кара сур бетр онайлыкпен ж1бш, 1 жылы тартатын секшденбедь.. Кайдар уйге басын сук- I канда «енд1 сен б!рдеме кылмасан менен эл Kerri, 6ip j сойкан болар-ак» дегендей боп, Дэметкен жаутацдап Ж умакулге карады. Эж есш щ сынайын айтпай байкай- тыи Жумакул сез айтпастан, токпакты тастай 6epin, о да уйге карап аяцдады. Кайдар есштен мргенде, Бокак 6ip ecKi KefficTi ж а- мап отыр едк Кайдарга аларып 6ip карады да ундемей, I жумысын ктей бердн Кайдар, селтшп юшкене турып, бо- сагадары абдырага отырды. Сырткы босагада, тур!лген eciKTi ме, уйдщ шиш бе — дурыстаран болып Ж умакул тур... — Б1здщ уйге Дауылбайдын келгенш есЬкен шырар- сын,— дед! Кайдар б1рсыпыра сазарып огырраннан кешн. Бокан тьп катпай жумысымен бола бердк урсып тас- I т а й м а деп абыржып, именетш n im iH Кайдарда да керш- I бед!. — Сешмен куда болам деп кёл1пт1, алатын малынды айт та, кызынды бер! Co3i туйеден тускендей, Бокана буйрык есебшде ай- тылып жаткан 6ip сез... Будан он жыл бурын, Бокан Кусайыннын жылкысыи багып журген кезде, мундай сез- Д| естке орынды едк Онда да, ез ш лерш ен емес, жат- тан естке, кетерер едь Ен д 1, мундай «буйрыкты» жаттан да ecimecnin деп жургенде. Есттегенде атакты, данкты- лыгынан емес, абыройынын кушт1л!г!нен де емес, осы 127

пплерш е арка суйегенджтен, осылай тургапда маган юм. батады д егенд ж тен болар-ау... Сол й п с М н 6 ip i осы К а й ­ д а р ... Б о к а ц TiriniH т о к т а т ы п , К а й д а р р а б а ж ы р а я к а р а д ы . Кандарды н сусынан коры кты ма, элде аш у кысты ма, cpiii к а л т ы р а п с а к а л ы ш о ш а ц д а п с а л а б е р д к — Н е г е б а ж ы р а й д ы и ? О б ы п ж 1б е р м е к с щ бс? .. Б е ре - c iu кы зы н д ы !— де;и К а й д а р буры нгы дан да сурлана ту- cin . Б о к а ц б а ж ы р а й ы п , т 1л i б а й л а н г а н а д ам к у с а п , бак,- ш ид ы да кал д ы . К ол ы кал ты р аны п 6ipece ж апы нда ж ат- к а и а га ш ка л ы п ты устады . B ip ece ба л га н ы устады .. Ж е л iuiiH т а р т а 6 ip сорып, к а р а ш а у й д щ K iii3iH к о л п - к о л п е т к 13Д 1. С ы г ы р а й г а н т у н д ж ж а р ы г ы ж е л е к ш ш м е н ж а б ы л ы п , у й i u i ii i к а р а к в л е ц к е л е п ж 1б е р е д к Ж а р к ы л - д а га и сэуле у й iprecineH «сайтан оты ндай» ж ы лты л- дады ... — К а й д а р ага, ж о к к а бола каны цды iu iin e тартпа! М е и б а й (з д е м е й м ш !.. Т э ц 1р б е р ге н е с к е н ш с , мен э к е м д Г б а р а м ... М уны айтып турга н Ж ум а кул . Бул сиякты катты свз Ж у м а к у л д !н а у зы н а н 6ip iH u i'i ш ыруы ш ы га р-а у... C93iH б ы л а й к о й ы п , T y p in in ©3in e к а р а с а н , К а й д а р к а н д а й с у р -1 ланса, Ж ум а кул одан api сурланы п тур. — Кайдар ага! Т ур, уйщ е бар. Конагы иа сэлем айт; « ш а л ы н д а ж а з ы к ж о к , кы з ы тн м е йм ш » деп ай тты де... К а й д а р с у р л а н ы п , ш а л г а Kopin т е к к е н м е н , к а р ы н д а с - к а ке л ге н д е т ш б а й л анд ы . К ы з д ы ц K ip ice T in ж ум ы сы ' ма бул? К ы зд ы ц ай таты н ce3i ме бул?.. 3 neci берсе, м а­ лым сапап алса, ж уртты ц кы зы ж ы лап-ж ы лап кете бар- м ай ма?.. — А й, Ж ум а кул -а й ,— деп нешеме уялмайтын болса да, б еН кы зы л д а н а й ы н дед1 бкдем, К а й д а р сал ды рап ор- ны нап турды ... Ж ел екпш дете согы п туры п, тырс-тырс тамшылады. С у й т к е н ш е б о л м а й , А л а к е л д щ « м е й р 1м д 1 б у л т ы » ку.хйс- тей суы н л а к етю зш теге салды. Ж анб ы рды к екп М м е н кар аш а уйд щ а га т ы сол к-сол к еттй Ip re;ieri тесжтерден, ж ы ландай ирелецдеп су жылтылдады. Кара булт ж ацбы ры н ы ш кы иып-ы ш кы ны п кандай те ксе, Б о ка ц да io p i ке зд щ ж а сы н сондай те гуге id p icin e ;ii. О л, ecni ш а п а н ы н б ур ке ш п , те р ал ды на 6yK Tycin , ба- лаш а солкы лдап ж ы л ап ж аты р едк.. «Эдебиет майданы», 1933, № 4. 128

Ill Кайдар Б оканиы н уш пе барып мргенде, Кунтугап гукы м ы ны н баскалары : я адам ш ош ы рлы к 6ip о ки га Гюлады да, я кы з беркпед! — деп уйгары сы п едь Б улар- яы н к у т ке н nopceciH iH e ite yi де б ол м а д ы . С а л б ы р а п К а й ­ дар келдк — Э й , a ftie y ip , сол к а к п а с т ы м а? Т у р а т у р с ы н !— дед1 Кайдар баскаларды кергенде. Кы з эн пм е а енд1 салмактанайын дедп Будан бурын Бокана ж ол ы кпай туры п, ж у р т ке н ш н д е аздап болсын yMiT е л е с те ге н с н я к т а н у ш ы : «KiM бьлед1?..» Б а л а с ы н ы ц багы н к а т а н и я байлар дейсщ ?.. М у м ю н бере сал ар!.. дегендей 6ip ум гг бар сиякты едк Енд1, ол у м гг таза у зш - a i. ААына с а л б ы р а п о т ы р г а п б е с а л т ы а д а м н ь ш 1ш ш д е Бокана сезш тындататыны ж ок- — Э й , aflT e yip , сол к а к п а с т ы ж а р а т к а н ку д а й д ы м а?.. деп Ш а якм ст тю тенш едк «сенщ колы ннан не келунй сд1?!...» де п, б а с ка л а р ы о га н о д ы рай ы сты . B ip e p к 1 ж ш ш алы п о д а ж ы м болды. А л , енд!, ка й тпе к? Б о ка н кы зы н бермед1 деп Д а уы л б а й га не деп айтады ? А сам б ай га кы з бермейд1 деген не? А сам б айга кы зы н берм ейтш булар к1м?.. А с а м б а й д ы н ел еп ад ам ж 1 б е р ге ш н щ 03i ф ул а рга 6 ip б а к ы т ем ес пе?.. — Д а г д а р м а н д а р . Б 1з д е н K in a ж о г ы н А с а м б а й д ы н 03i д е се зе р . К а к п а с ш а л д ы о л п р м е к т у п л , у й т п ж е с т , айты ндар Д а уы лба йга !— дед1 Кайдар. — С у й ту керек, он ы н несш е сасам ы з,— деп Ш а я км е т дабдырлап келе ж аты р едк Сатыбалды дейтш , ат ж а к ­ т ы , K03i а л а р г а н к а р а K ic i о н ы т о к т а т т ы : — Сен апты кпа. Бокбасарды н кызымен эн пм е 6Н - п ей д й «'Гас ту с ке н ж е р ш е а у ы р !» де п... Д а у ы л б а й келсе, Кунтушам аруагы на келш отыр. Алды мен осы ж а гы н ой- ландар,— дедк — И я, осы ж агы н ойландар. «Б окбасары нны н кы зы - нан б аскасы к ур ы п ка л ы п па...» деп ж у р м е с ш . Ш а я к м е т т щ а у з ы а ц ы р а й ы п , к в 31 а л а р а й ы н д е д к Б о к - басардан сон гы кы з ы бар осы екен... — Н е Fofl... ж а с т а у го й ,— д е д 1 Ш а я к м е т д а б д ы р л а п . «Сенде кы з бар гой, сен берерсщ» деп оган айткан а д а м д а ж о к . А й т п а г а и м е н с о зд н !. ы н г а й ы н а н Tycinin к о - iine к е н е т А с а м б а й е л е с те п K e r r i: ж е л к е и к у ж 1 р е ш п , кар пы салбы рап ею аягы ны н арасы на тусш о ты р ган 6i- реу... то р т набат кор пе ш асты на тосеп, ш ы н тагы н да ж а с г ы к , Teiiipeflin ж а т к а н ы . А я к ж а г ы н д а , б у г а г ы с а л - 5 2979

бы рап, ке зш щ алды iciK куса п бы ттиы п 6oft6im eci оты- ра д ы ... Ш а я к м е т 6 ip e ii- c a p a n б а р ы п к в р г е н рой. T i ji i ащ ы б э й б ш е с ш щ , б1реуд1 з е кш -ка р га га н д а , ад ам иы н тебе ш аш ы ш ым ыр.пайды ... Сол уйге , мы на сиякты — ж а- сы е л у ге к е л г е н K ic ir e 16-д а г ы к ы з д ы т о к а л д ы к а бер- — З й осы к а к п а с !.. Э й осы к а к п а с !— д е п Ш а я к м е т Б о к б а с а р г а бурынгыдан Kepi д е TiciH к а й р а й т у с т к — О ны, енд1 кайтесщ , куд ай жендемссе, ол шаллы адам ж внд е й алмас,— деп С аты балды сезш бастап, 6ip с ы п ы р а м у д 1 'р т о т ы р д ы .— К у р т е к к е а с к а к т а й м ы з рой, бш е б м се к осы ны н e3i б акы т емес пе? А сам байга кол- ды ц ж е т у ь .. О сы ж у р т ой ы н ш ы к ке р ш кете ме... М ун ы ц e3i де 6ip ж ар асты кты нэрсе. Ж а т ж у р тты к болып жара- ты л р а н б а л а . А ш б о л м а с а , ж а л а н а ш б о л м а с а , с о н ы н ар ж агы нд а не керек?.. — С а т е ке ш п н та п осы с е з М ц ж а т бар. К ы з деп... к ы з д ы ж а у д а ал ы п кетед1‘. Ж ы л а м а га н со н болды да... Б ы л т ы р 6ip, Tcpi ж и ы п ж у р ш с о л ау ы л р а б а р ы п , к ы м ы з iuie к е г е й i м д е п с о л у й г е т у с п м . А с а м б а й у й ш д е екен. Б эббниес! де оты р екен... сосы н, кы м ы з куйды ры п берд! де: «е, сэудегер, тер! ж и ы п ж ур сш -а у» ,— деп ж ы м ы ндап к у л д к С о с ы н , м е н щ ж а у а п 6epyiMe д е к а р а т п а й , ты с та 6ip м алайы н ш а кы р ы п «ай, ана ас уйд с ж а т к а н т е р ш мы на м с М н арбасы на салып бер»— дедь.. Сосын, кы - мызды iu iin болып ем, «бул сый ауы лды н баласы гой, кы- м ы з га к а н д ы р ы п ж 1б е р » д е п , iiu n c ftM in д е сем б о л м а й тары куйры зраны ... Сосын, ж урерде: «бай еке, дэулетт1 у й д ш д э м ш е н » д е п ... c i3re т е к с эл е м б е р е Fana Kipin ед 1м. Э л п бip нэрсе!йзге нс телесем екен? дед!м . «О й бэс кесш ка й те с ш , аз рана нэрсе рой, ез щ бин'п бере сал» — дедк.. д е п — С у л т а н с э у д е ге р у з а к с у р е ге к 1р д |. T e p ire не телсд1, e3i неге сатты — ол ж а гы н С улта н аш пайды . ce6e6i — ол терш ей ез бэсшдей зиянмен куты- л ы п е д г Б|‘ р а к , з н я н K e p in о т ы р с а д а , осы э н п м е ш а у зы - нан тастаган емес. E ni адамиы н басы косы лса, тер! энпм есш сез кылады да, аягы на экеп осыны кысты- рады. Ш аякм етт1н кы зы н Саты балды ны н ауы зга алуы-ак м у н е к е н , б ы л а й г ы л а р ы к о с т а й ж е н е л д 1. Ш а я к м е т , т у - за кка тускен андай тыпыршып, калан жалтарса да ку- тыла алатын болмады. Ж алгы з-ак, Кайдар, шын жаны аш ымаса, элде баска ой болды ма, икемдеп келе ж атка н ж у р т ы н с о з 1н е о к т а - с а н д а 6 ip K ip ic in : — Ж е н ! к е л м е й т ш n a p c e H in HeciH а й т а д ы е ке н ? .. К у р 130

оры нсы з кы сы п... тастай алм ай оты р ган баласы б ар дси c ii i бе? Тым б о л м а с а о н ж е п г е к е л ге н д е к ы з е м е с ...— д с п отырды. — Койсайш ы , Кайдар, ы лги бос сейлеуд! саран жаз- ды ма?— деп оты ррандарды н 6ip eyi ш аты на п, оран ка р ­ ей туей. — 0Mip м а р р уп ты б узб а р а н сои к у д а й д а н б езге н бола ма? Кудайдан безген адам солай болаты н, — деп Бекбо- л а т oraFacbi да о га н н а р а зы л ы к б кгш р д к — Н е десендер — о декдер, мен 6ip aK ай там : ж е т к е л е т ш к ы з — Б о к б а с а р д ш , А с е к е н д е , а д а м ж 1б е р ге н - де, соны коздеп ж !б ер ш отыр. А секен ерж кеннен алмай- !д ы , б а л а у н п н а л а д ы . А с е к е н е 03ip а д а м к е р е к ,— д е п ! Кайдар кига ш ты кты бурынрысынан да уд е гп . — А пы рм ау осы не деГш? I — Б ерм еген кы з д ы та рты п э п е р м е ксщ бе? 1 — Бермеген кы зды тарты п эперер болар. О ны н ем! сол....— дед1 К а йд а р... — Сатыбалды мен Б екболат Кайдарды ц сезш кул а к- к а м м е г е н т э р !з д е н т , « Э м 1р м а г р у п ы н а » к а й т а т ы р ы с т ы . К а й д а р сейлеген кезде ж е л ш н ш , ке те м р ш н ш р е п ка л га н Ш а я к м е т , та р ы б э с е н т а р т т ы . Е л т 1р 1 6 e p iK T i б а с ы н а н 6 ip а л ы п , 6 ip к н д 1. Ш а п к м е т к е ж у м б а к б о л ы п о т ы р к а н н э р - се: Б о кб аса р кы зы н берм ейм ш лесе, оны euiniM де зорла ■ майды; ал, Ш а якм етН зорлау былай турсы н, сезш керек кы л ы п оты р га н euiniM ж о к : е кп ш л 6ip ж у м б а к , м уны ; ойы на ал гап 6ip eyi де ж о к , ол — Н ур б и ке . Н ур б и ке де­ ген эй е л щ Щ а я к м е г п б ур ге и д е , eici аяр ы н 6 ip е т ж к е ты- рады. T y F a ii-туы скаи н ы ц езш 6 ip in e -6 ip iH ка й р а п куш н е кырык, пы ш ак кы лы п оты рган. Осы адамсып оты рган- д а р д ы ц е з 1н Н у р б и к е ез1 у Г п и д е ж е к е о т ы р р а н д а , а д а м р а саиаран емес кой . Б эрш е де м ш тары п, адам санына ал- г ы с ы з к ы л а д ы : Б е к б о л а т т ы — « м а н к а м о л д а » д е й д 1, Б е к ­ б ол а т м урн ы н а насы бай атад ы p o ii; С а ты ба л д ы н ы — «ке- t ip ка р а » дснд1, Kecip к а р а ад ам б ол ы п сей л е ге н сон , 6i3 не оцайы к» деп отырраны; Султанды — «П уш пак»— ден- д 1, « к о й ш ы , T o n p i, п у ш п а к с а н а г а н а д а м о н у ш ы м а ед 1?»— д с п ж у р г е ш . Ж а л п л з а к MiH т а к п а й т ы н , к а й н ы - ла ры ны н п ш н д е п Tayip ке р е и ш К а й д а р . О ны да к у р кал д ы р м а й «Т ентек ка р а » — деп алраи... О сы Н у р б н к с ш 6 ip in in де кезге ш м ей отырраны кы зы к-а у... — М а л д а н к а ш ы р р а и K ic i к у с а п к е р r i г е н i м i 3д in ж е п 1 ж ок. Ж арты калы вда бата кы ларм ы з, соран ризасы ц рой, Ш а якм ет!— дед! Б екболат.

— О й , о н ы н м а л ы й к о н ш 1>1, к ы з с а т ы п б а й ы с а к д с п о т ы р г а н KiM б а р ? — д с п Ш а я к м е т р и з а л ы р ы н да б кз д р м с й , ы рза eM ecT iriH де а й тп а й , кн са й ы п ж а та Kerri. М анадан 6epi Ш а я км е гп аш у кернеген снякты болса, е н д к м а л д ы н а т ы а т а л г а н с о и а ш у э з 1р ш е e K iu m i Gip т у к - n ip re ж асы ры ны п,. он ы н орны п мал алды : «...Ж арты ка- л ы ц !.. Y in кул ы нд ы бие, уш б узаулы сиы р, то рт ат, сут а кы тары бар... уш кул ы нд ы бие... У й д щ сы рты нан ж сл( кары л са, уш бне 6ip-e K i ж ы л д а н к е й ж бес бие, одан ары т а гы ... е з п п н K a3i p r i е ю б у з а у л ы с и ы р ы б а р , о г а н та ры у ш сиы р косы л са... б уза уы ше?.. Бес сны рд ы ц eni-ym ж ы л р ы б у з а у ы 6 ip с о к а л ы к eri3 е.мес пе?...» — О с ы га н с е з байлалык к о й , э? — д е п, С а ты б а л д ы бурылып 6eTine Караганда, Ш а я к м е т у й к ы с ы н а н о я н га н адамша басын KOTepin алды. Б у л а р с о з д 1 е з д е р ш ш с «6iTTire» с а н а п Д а у ы л б а й отырган уйге барды. Бекболат уйш щ ю рл1 жастырын ш ы нтактай, обадай боп Д ауы лбай ж аты р едк «Осылай болды» деп уйгары нды лары н ай тканда, ол куплей аш ы -: л ы п ж ы м ы н - ж ы м ы н eTTi: — Bopin К у н т у г а н н ы н т у т к ы н ы с ы н , 6ipeyin/ti а л а , 6i- peyiimi к у л а керем1‘зб е -е й ? © з д е р н ш н у й га р га н д а р ы н болсын, э б д е н к а б ы л м ы з , б а р ! А т а б а л а с ы го й , ж у р т ш ы - л ы к |'сте д к д с п м ы р з а га а й та б а р а р м ы н . EipaK, 6ip OTi- iiiumi: м ы р з а га а д а м те з к е р е п 'н е з д е р п и з ге сезд1рш ем рой, осынын к у д а Tycyi д е , у з а т ы л у ы д а 6ip-aK ре т б о л ­ сын. М ы рзаны н тапсы рганы да осы едк.. кэпе, кайырлы саратта... молдеке, бата кы л а й ы к,— деп Д а уы л ба й колы н кетер|‘п алды . — Кудай узарынан коссын, eKi арасын аман кылсын, уб!рлЕшуб|'рл|' болсын!— деп журт Teric кол котерт, ба­ т а кылысты. Бокбасар туралы 6ip ауы з сез айтпай, Д ауы лбайды н коне калганы на Кайдар кайрап болды. ©ni екешн, Tyci екешн б1лмей мен-зек боп Ш а я к м е т отыра бердк — Солай, куд а, куд агнм еи сейлесш кам жей берш- д е р — а л д а а м а н д ы к к а ж а з с а о с ы ал д ар ы с о т к е к е -nin те каларм ы з,— деп Д ауы лбай а кты к сезш айтканда. — Е, алда ж а з га н болса... обден... не ай тканы ны з — д е п , Ш а я к м е т б е т а л д ы к у л 1м а'р ед|'. — К а й д а р — а т ы н а M in. Б у р ы и г ы д а й с м с с к у д а б о л - д ы к , enyii ар а л а сп а р а н д а , к а ш а н ар а л а са сы н ,— деда Д а ­ у ы л б а й ы н га й л а н а Tycin 132

Д а уы лба й аты на ж ен ей берген кезде, Ш а я к м е гн н 1инде уры с па, ж ы л а у м а — aijT eyip 6 ip ш у бар едк.. M in e , ж о га р гы ай ты л га н той осы дан бастал ы п едк.. IV ... Т о й ш ы л а р к ы б ы р л а п б е л е е т б а с ы п а ш ы к к а н д а , <ун ж ы л ж ы п б е с ж д ж к е бары п ед к К у н ш ыру буры нры - сынан удемесе бэсендегсн ж о к . О й па н ж ерлер ты ны н, а д а м д ы т у н ш ы к т ы р ы п ж 1б е р ге н с и я к т а н д ы . С а л т м |н ге и гы ны к аттарды к Tepi Ж ацбы рш а м онш актайды . Белес басыпа ш ы кканда аздап самал соккандай боп, ж урт омырауды аш ы п, кш м дерш ж е л т с ш , 6ip ке те р ш п кал - ды . Т о й га ш акы ры л р ан eKi-уш рул ы ел тебе басы па ек! ж а р ы л ы п о т ы р д ы . Ж е л е н ш а п а н н ы н т у й м е с ш а р ы т ы п ж 1- I6epin, 6epiKTi ш с к е г е к н с а й т а к и г е н п ы с ы к ж 1г 1тт е р е к ! ж а р ы н а н д а шырып, той м е ре ке сш е т ю з у д щ T o pT i6in ке- n e c in ж а т т ы : а л д ы м е н б э й г е н т а т т а р ы ж 1б е р 1л д 1. А т т ы к ш абаты н м е ж е п — А л ако л д щ арры белесш деп керуен этет1н кара ж ол болады. — А у, кар а ж ол ды ц осы арадан он бес ш акы ры м ске- n iii б 1л е с ш д е р м е ?.. М ы п а ы с т ы к т а н а т ж а з ы м б о л м а й ма?— деп ш аруаш ы л ы к айткандар болып едй — Ш а пп ай байге алайын деп пе ед ж ? Ом бес ш акы - рымсыз атты к бауыры ж азы лм айды , одам да api созу кер ек,— деп агы на сенгендер ки ш кеттй С а ка д а й ip iK T e ^in in б ауы ры на н ж а р а р а н ж м ы рм а ат ш ы кты . B ap i де мы рза мен пы сы кта р д ы к 6 ip -6 ip кы зра балап ж урген ж уйр ш те рь О н бес — он алты дагы бала- лар, бастарына а к орамал байлап алып, ж у й р ж т т ба- сы н ш ул ры та Tycin, ж е к е т о п т ы н к а т а р ы н а к о с ы л ы п ж а т - | ты . А т neaepi балалардыц сонынан кал май: — O fiTeyip, ка р а гы м , ка м ш ы сал а корм е? — Басы катты лау болатын, алып кетш ж урм есж. — Капел1мде теж ей ш апкайсы к... — К а р а Kepiнее, а й н а л с о к т а й т ы м м itie 3 i б о л у ш ы е д 1, аб а йл а , аб а йл а !.. деп эр кай сы сы 03inm e тапсы ры сты жаудырып жатты. А т т ы б а с т а п б а р ы п м е ж е л 1 ж е р д е м ж 1б е р у н п С а д ы к - бек деген сэры ж т т . Ол кар пы кебежедей 6ip кок атка M in in ауы р л а п -а уы р л а п ж ф е р д ь K e fiiH ri ж у р т т ы ц а к т ы к тапсы ры сы м ты ндап улг!рм естен, ол, 6a ftre nin атым ала жонелдй Ауыздырымен алысып тургам аттар узен п ка- рысып, ар ты н д а сы бд ы р б ш н с е , сы ры л а Tycin, кей б !р балалар кос колдап тарты п атынын басымен болып булК

н ш к е л е д !. А т т ы ц eKnini т ы н ы к. а у а н ы к о з г а д ы . А л д а н самал ж ел ecri. К уй ге н дене сал кы н тарты п, жайланган* д а й б о л д ы . Ж и ы р м а а т т ы о н -о н н а н е ю ж а г ы н а бел in ж у р п з ш , 03i о р т а с ы н д а к о м а н д а б е р е т ш а д ам к у с а н ж у - pin, к в ц 1л | к е т е р ш п , С а д ы к б е к т а с ы п к е л е д ь А л а к в л д щ 6epri куларында оты рган калы н ауы лдын тусынан еткен- де, ауы лды н кы з-келж ш ектер1 анадай шырып, самсай карасы п едк кете рш п келе ж атка н ж т т щ одан жаман м а ста н ы п, да уы сы н ы н ж а кс ы -ж а м а н ы н а кар ам а стан эн ш ы ркады ... Ж е л е -ш о кы ты п а т ка он бес ш а кы р ы м д е ген ж е р ме, а дегенш е болмай керуен ететж кара ж олга келж калды. Ж о л е т е р д е п ю ш к е н е ш а л ш ы к с у д ы н б а с ы н д а Kipe а га ш та н кел е нке icie n , 6 ip топ керуен ж а ты р екен, ба- лаларды н шелдегендер1 содан барып су iim i. Келенксде ж а тк а н 6 ip ш ал, ж а л а н ая к, ж ал ац бас кар ны н тыр-тыр к а с ы п к у н г е к а р а п с ы к с н я к а р а п , а т т а р д ы Kepin делебес! козы п тур. — Э й , ж а н у а р м ж е 6 ip к а р а Kepi... Э й , ш ы р а гы м , б ул KiM д е т е н ш н а т ы ? — д е й д ! ш а л . А ттар де м ж алды -ау деген кезде, С ады кбек насыбай- ды epiH re ал ы п, та л та н басып бары п ке к атына м ж д |\\ А т устж де туры п айылын, тартпасын, куйы сканы и тузеткен болды . Ж иы р м а бала у зе н п кагы сы п ка та р га т1з1лдк K e fl6 ip аттар ш ны рш ы к атып, ой на кш ы п тезбей тур. Эс- к е р д ж ком а нд и р! кус а п , TiatareH балаларды н алды нан ол ай 6 ip , бы лай 6ip С а д ы кбе к ж у р д й B ip оралы п, екпшН орала берем дегенде, арт ж актары ндагы белестж басына 6 ip т о п а т т ы о й н а п ш ы га к е л д й С а д ы к б е к TiKciHin к а р а * г а н ш а б о л м а й м ы л т ы к д а у с ы гу р -р с ... eTTi. О к з у л а п те* г беден асты . К ы з у а т та р ы р ш ы п ту с ш , а л а -а к ж ен сл д |'. j Такы м ы бос балалар ауып тусш кала ж аздап, ат жалын куш ты . М ы л ты к дауысы у с п -у с тж е саты рлаган кезде, б а л а л а р д а н ес к е т ш , epii< а т т а р д ы к e 3 in e т и д н Ж а у г а н о кты н асты мен ж иы рм а ат б е ги той тебеге тузедк..V V Б о й ге а ты Ж1'бер1лгеннен к е ш н , о й ы н TopTi6i б о й ы н ш а , кур ес басталды . EKi ж ары лы п оты р ган ел Дэмел1' деген ж т т т е р ж к у р е с к е ш ы га р ы п ж а т ы р . B ipeH -ca pa n кур е сш уйренген ж т т т е р !р кы м е й -а к ш ы кса да, кей б!реулсрк атакты балуандар кусап: — О с ы н ы ц б з in к о й ы п efliM, Meni к ы с т а м а н д а р ,— деп бэлденедь 134

- OFaH ж у р т одан ж а м а н e u iirin , б1реулер! белбеу та- уып экеп, ж ерден кетерш турры зы п, зорлап экеп балуан- аардын катары на косы п жаты р. К а тка н каралар, ш ию л ■.ары б е тте р , ш е ке л е р 1 к у н м е н ж а л т ы р а п , а л д а р ы и д а кар сы оты рран ж1г1ттерд1 кездер1 т е с т , «осы ны ц кай сы - сымен устассам екен? К а йсы сы ьщ га йлы болар скен?.. •Тй, м ы н а 6 ip к е с п е л т е к к а р а о ц а й л ы к п е н а л д ы р м а с , ш а р - тан Tipen ж а ты п ал аты н к у болар...» деп, 6 ip in e -6 ip ез- ! д е р ш ш е M iH т а р ы п о т ы р . ; Куреске ш ыккандарды н ш ш де И маш дейтш , ецкек [ келген, денелк корасан дакты , кара б уж ы р жш1т те бар едк Б ул осы кор ни .ауы лд агы К уса й ы н дейт in байды н малайы едк Бурын куреске ш ьты п адам ж ы ккан ы керш - ! бесе де, К усай ы н байды ц Эбдипде дейтш окы п ж урге н баласы э ц гт е н т : — О й, И м а ш ! Осы дененмен 6ip адамды ж ы га алма- сан, ел !.. Ш ы к ары , бэлденбей,— деп ж е ш р ге ш рой. Э б д тд е снякты opi окы ган , api елге «кады ры » бар I мы рзаны к айтканы н, жасауы л болып ж урген пысыктар орнына келИрмей койы п па, И м аш ты н ризалырын сура- м астан, баскалар сняктанды ры п белбеу де бермей, 6ip кайы сты белш е байлап 6epin суйрелеп о р тага экелд1 де: — О с ы д а н ж ы г ы л ы п к а л , с о с ы н . ceniMeH т у с с ш | iciM — д е д к К а ж е н д е й т ш ш а к п а к б е т к а р а . К у р е с б а ста л д ы . Б а с б а л у а н га ш ы к к а н ei<i ж !г1 т 6 i- p iH -6 ip i ж ы ра ал м ай ке п алы сты . А л ы п денел1 сэры ж н riT м а ндайы наи Tepi б ур ш а кта п , б ш е к ет| туГмлiri, h y iu i- HiH б э р ш ек1 к о л р э ж и ы п ж 1б е р ш , а п д е п к е т е р ш T i3eciH e M in r i3in - a K а л с а д а к о л т о к п а к т а й к а р а ж 1г 1т у р ш ы г ы н а y flip u iin , eim i кул ад ы -а у дегенш е болм ай табаны м ен ж ерге д ш ете туссд к — Э, ар уак! Ж ен е ке м н щ аруары !— деп, б!реулер да- уы стап ж аты р... K ypecTiH кы зы ры бэсенсн берген кезде, б о й гсге ш ап- кан кун ан келдк Торы ала купан мен ке к купа н топты ц ш етш е жеткеиш е катары н ж аза алмады. — А йда!.. А йда!.. — А руа к!.. А р у а к!..— деген дауы стар даланы басына кетердк С а л т Minin т у р г а н Gip ж ! Н т т е з ш т у р а а л м а д ы б ш е м ка та р л а с а Gepin то ры ала куи а н д ы ш а у ж а й д а н у ста й ж е - нелгенде, ж у р т ы н -ж ы н , а й к а й -ш у бол д ы . Е к ш н и G ip ж ь riT ж ур тты тапа й-м апа й ш ауы п, кун а н п ы н ш а уж а н ы н а н устаган ж !г!тН дойыр кам ш ы м ен салы п-салы п ж1бердь 6 ip Kiciaep ж а я у с к е н ш у м ы т ы п ж у г !р е м ш д е п , ш а у ы п

келе ж аткам куи а нга какты гы п , кумам да кулады , ку- н а н н ы н у с т ж д е п б а л а д а у ш ы м к е т п ... К а р а к ш ы м ы ц жа- ны опы р/топы р атты л ы -ж аяу адамдар, орынды-орынсыз! ал те п ж у р ге н кам ш ы , ю 'мге ю м ш ц болысым ж у р га п н Д ю м д Б ю м ш ц уры п ж у р ге н ш адам б ж уд еи калд ы . Ewi n in i- нен демалгам 6ip ж т т е кш н д е тт келш алдьш дагы 6 i-l реуге камш ы ны басып етш едк ол ж ал т бурылып: — 0 й, эб м е т! M eH i уры п...— дед!. У рга н iiiic i, уры лтан агасы болып ш ы кты ... Б а с а л к а а й т у ш ы л а р a p a r a Kipin , ж а м ж а л б асы лды . Ш е к е а б м е у л е н ш 1‘с к е н , к е з а л д ы к е ге р ге м Ж1'пттер бол- ды. К е к с а кта р л ы к улкен ка р а ж о к , 6 ip in -6 ip i ата-баба- сыман 6cpi сммап боктам, ата-бабалары ны н ке м ш ш п и ; кул д ы гы м казы сы п сомымсм е ш i а л м нгап д а й, ш у 6 ip T iH -: деп басы лды ... А яксы р а га м оным ка й та ж ал гам ды . У з а к б э й гМ н аты келгемш е деп, «ток бэмгегс» ат коспакш ы болысты. — О сы ны м ны к 6ip ш абарлы гы болса керек едк— дсп 6ip ejuiep карм ы ксбе ж сдсй то к аттарын коспакш ы болы п, ер-токы м ы н сы пы ры п, асы гы п, ы цгайлап жаты р. М а т а у л ы к е п а т т ы ц iu iiH fle ei<i ж т т ж а и ж а л д а с ы п жур: — К о й дейм ш , он!.. Б э й ге ш п ц Keperi ж о к . Ж ал ты з ат- ты ж а з ы м к ы л ы п а л с а м , с о р л а т а н ы м г о н ... Е р т е ц 03i n кал а та баргалы оты рм ы н,— деп ат neci п 'з т п н мы ктап у с та п , Kecin ал м асам колы м босата ты н емес. — И т-а у, мен кетедП Осы турга н «кетсм моладам» ш абады ... ал ды м ен келсе том, бэйгесш аласы ц,— деп ана « iriT ершеленедт « Т о к б а м ге ге » 40-50 а т ш ы к т ы . О л а р т о п т а м ы п ы л дм та тусе бергем, А л аке л ж а к белестсм 6ip ep кар а кы лтнды . — А т недели ат!.. С у й т к е н ш е б о л м а н , э л п к а р а м ы н а р т жаты жапа т а р м а г а й ам д ага м KepiHAi. А т с а н ы жнырма болса, мына к а р а м ы н сан ы ж у з д е н де а р т ы к KepiH Ai. Ж у р т а н д ап , 6 i- реулер1 атты ц усл н е ш ы гы п, б1реулер! арбага ш ыгы п к е з д е р 1м е н Tecin б а р а д ы ... — Б аты р-ау, бу.не? — Б э й га и ц аты емес, ж а й ы л га н ж ы л к ы ш ы тар?.. — А у , К у с е к е т п н epicTeri Tyfieci б о л ы п ж у р м е ш 'н ? !. К е з уш ы нда булды рагам кара б у к и белесл жалпа- г ы н а н а л ы п , о с ы т а п к а к а р а м о й ы с т ы . Э л п д е н Kepi ж а - к ы н д а г а н т э р 1з д е п д 1. С у й т к е н ш е б о л м а й , к а р а м ы н д а а р - ты бел п м п э л r if le н i<epi ш о гы р л а м ы п , ы лдм д агы ауы лта ж акы м д а й 6e pin , токтатам сняцтанды . 136

— Ay, солдат болмасын! — Д у а н д а гы а кт ы н acKep.iepi ка ш ы п ж а ты р дегсн ... — 0 й , ж агы ннан алсын! Ж у р т д е м ш iu iiH e та р ты п , 6 ip ж у м б а к к а кезде ске нде н боп тына калды. B ip м е зп л д е — к у р с ... e r r i. Б а т ы р -б у т ы р м ы л т ы к да- ■ уы сы , б у р к ы р а га н TyTiH... TyTin « т о к б э й ге н щ » а д а м д а р ы - на ка р а й ш ы гы п, олар ж а л т 6e pin ке й ш п то п ка ж а п а - i тарматай ш апканда, б1реулердщ аты кул ай, б1реулердш ! аты ойнап ш ы га бердк б1реулер ат-м аты м ен кул а га м си- яктанды ... А ллалаган, ш улаган ж ур т, ж ы лага н каты н-бала, ын- i! ж ы н боп сапырылысып. ойпак-тойпан болтан кезде, са- тырлатан мы лты к дауысымеи коса, пырылдап уш кан сэры ала сеюрткедей боп, о к зулап етш ж атты . Ж ур т 6ip in -6 ip i та па п, 6 ip iH e -6 ip i ты гы л ы п ж е р ге ж а б ы сты . B i- реулер басын ш апаны мен, б1реулер колы м ен кы м тап, б ур ке ге н болы п ж а т т ы . B ip ep м и н у тты ц im iH a e к о с а к т а л - тан, б ай л ап -м ата л та н а ттар б ет-бетш е ка ш ы п , тебеш 'н басында, ж усатан койдай боп, ж ер бауырлатан адамдар т а н а к а л т а н ед1... ОН УШ1НШ1 ТАРАУ • К е н ж азы кты н елкес1 ж а зл ы к бас кез1нде ш алты н- мен к е м ш п , ж е р ш щ бет! айна дай те п -Teric, тусы р ап ж а т - к а н со н ы ж е р T a p i3 a i е д 1. Ж а з ш ы к к а л ы б у л ж е р г е м а л д а ж а й ы л га п ем ес. Ж а л г ы з -а к , iiiHeH басы н к ы л т ы н д а т - к а н суыр, б1рен-саран д у а д а кта р тана м екендейт!и едь Кейде, ж ауы р торы ны н иыгы нда ж арбиы п, ка кпа н салып б ;рен-сар ан ан ш ы л ар тана ж у р е р eni. М юль айынан бастап Кен ж азы кты н ш алгы ны на орак салынды. М аш инамен бел ор ак ж ары ска тускендей бол- ды. А з кун кы м ы з im in , кебен атш а кем пнтен бозбаланм н м а н д а й ы н а н а щ ы Tepi ш у б ы р д ы . К е н ж а з ы к т ы н а у а с ы ала-пула ты нба-ты ны к ы сты к; маса, сона дегеш пп бул ж ер еж е л п уясы. Ш е б 1 ш абылы п, ж ер бет1 кебен мен кы бы рласа, бул ел ке нщ ауасы б1рден езгерген секм де- ш п, жумы ста жургендер сркп! дсм алтандай болады. Кен ж азы кты н тап осы кезш анды гандай — соиау ан- гардаты К о р ж ы п то м ар га ел ке ш in кона д ы . С аты м м ен беленген ауы лд ы к елеЫ — кы м ы зд ы сагы нтанд ард ы н та- лайы н тамсандырады. Ж ум ы сты тастап ауы лта барута болм айл ы , ор ж у м ы сты н мерз1мд1 уа кы ты б ар : б ул а р — ш в п т 1 6iTipc с а л ы п , e r in r e о р а к с а л у т а а с ы т ы п ж а т к а н - 137

д а р: еп'нд! ж и ы п бола бергенде, сол ег!н ж а й га — сонау ел таны ке ш ш барады. Ш ы ны нда бул ар — ж ауд ы н бетш к а й ы р ы п , к е ш н п ел ге ж о л аш ы п оты р аты н — сорыс м ай- д а н ы н д а г ы э с к е р д щ а л д ы ц гы озрынш ысы тэр1-здк Б а ска м алдардан re p i — кебен арасы н TiM icneyre кой малы y fiip -а к. B ip ко р а койды кебен арасы на каптаты п, балдакпен секецдеп аксак койш ы У акас журедь Аспан а й н а л ы п ж е р г е т у с с е д е , a y a 93r e p ic i м е н м у н ы ц ж у м ы с ы ж о к сею лдк ж у !и сы рты на айналран ж а р га к тон, бал­ дакпен сеюргенде — стег! жалбавдап, муныц усгш ен OMipre т у с к е н ем ес. А л ы с т а н К а р а га н д а м у н ы ц т у р ! — ко й ш ы д а н re p i — е л : ж у -iii у си н е н тусп сге н ты райран а р ы к са у л ы к се ю л д ц кей де к о й iuiiH e ж а р б и ты п кар ы п к о й Fa н к а р а к ш ы с е кц и й боп та кер ш е д ц У а ка с т ы ц осы TypiH ко н екеш ко й да сезгендей боп, оны ц арбацдаран KecKinci3 т у р ш е н ш о ш ы н ы п у р к у п щ й б ы ш е й д к Кебен арасына кой жайса, Уакасты ц жылтындаран ко з! сол кеп ш еп ш ш щ арасы нан элдеюмд1 (здегендей, со- ны та п ка н ш а ы н ты кка н ад ам ны ц ш цй нш д е болады. 1зде- reni in ici:— ол осы ш епш ш щ ш ш де . А гайы нды екеу. М у­ ны ц Typi м ы н а у: ке й д с ау р у , кей д е с а у; у з а к т ы к у н ко й соцында ш окацдайм ы н деп, ауру аягы каксап, тун боны сар н а п у н к ы ке р м е й д к Б а р yM iT — iH icina e: ол к ы с боны орыс ш колында оку окнды да, ж аз жалданып шеп шаба- ды, erin орады. Т а пканы н тец белш , ж арты сы н ез кере- rin e ж а р а тса , калраны н мы на а кс а к арасына бередц К э р ! KeM nip m em eci K e p in re im in есш ш де K ip ж у ы п , м ал cay- ум ен ж у р е д к © M ip T yp i осы. Y m It етке н iH icin окта -са нда 6ip к е р м е с е , У а к а с т ы ц m e p i т а р к а м а й т ы н с е к 1л д ц К е ц ж а зы кты н мацы на ел кеш ш келгсл1 кой ы н осылай карай каптаты п, кун сайын ксле б еретЫ де осыдан. Келген са- й ы н in iciH к у р га н а K ep in ко й м а й , ш еш ее пп ц аты н ан 6ipep «сэлем дем е» де ала келед!. О ны сы — не ке п ке н ipiM m iK , не ка н м а кка б ы л гаган сек болады. А ралы -ш Ы eKeyi ара- сы ндагы туы ска н д ы к с у й ш п е н п п л тн осы с е к й ш болым- сыз нэрсемен ездерш ш е ны гайта тускен сешлденедп К е ц ж а зы кты н 6ip кегалы нда ж ар ла ул анга н ш алгы н- ды бел ор акп ен т е ц ке р ш T y c ip in eKi ж ш гг ж у р . М ун ы ц 6 ip i — ш а г ы н д е н е л 1 с э р ы ж 1п т . Б у л — ж о г а р г ы т о й бо- латы ндагы бэйгеге ш ы кка н атты бастанты н — С ады кбек д е й т ш ж 1г г г е д 1. Б у л ж ! г ! т т е г ! е з г е ш ш к — м ш е з ш щ к у ' былмалылыры: кейде кабары жабылып, жауар кундей тун ж ы ра са, э дегенш е болмай кундей кул !м деп, кец да- ланы басына кетерш барылдап елец айтып турганы н ке- pe cin . 0 л е ш де ты м ку н а р л ы емес:

«Деген сон бел орагым, бел орагым, Шалгымлы тецкерешк ксл орагым! Сулу кыздан белшен оран туст — Олтесем, жуйрж аттан жел орагым!..» яеген сею л д к Ж а м а н болсы н, ж а кс ы болсы н — 0з!не ке- ре к ел енд ! у й л е е п р ш ал а р л ы к QHepi бар. С а д ы кб е к ту н - ж ы р а п ом га ш ом ды дссе -а к 6ip ep елец ш ы га р у га азап- танганды гы б ел гш турады. Ш ы гары п болады да, оракка суйешп, артына бурылады: — З ары п-ау Зары п, елец айткы м кел ш турганы ... Зарып дейтш — кш кен е кез, кара домалак бала. Ж и- ы рм а ны KycbipFan ж а с ы б ар . Г П ш М ты м с а л м а кты . О й ы н -кулш , сауы ктан м акрум ескен ж а с е \\пр д ш ка й гы 1з 1, б е т э л п е т ш д е а й к ы н к е р ш ш т у р г а н с е к й ш . О к т ы н - о кты н epuiii кы м кы р а туседн бул « кы м кы руы » элде к а ­ л а н е м ес, iu iT c ri ы з а н ы ц с ы р т к а T e y in т к т е н д 1р г е ш icn e T - Ti. С а д ы кб е ктщ ел енш ш ы н ты н д а ган ад ам н ы н TypiH e ю р е д к © лен Typiii ай ы ра рлы к ж э ш бар, осы ш еп ш ауы п ж ургеннщ езшде де — П уш кин, Лермонтов сиякты орыс а к ы н д а р ы н ы ц к 1т а б ы м у н ы ц к о с ы н а н т а б ы л а д ы . Б !р а к , С ады кбектщ елецш тыцдаса да, «ж аксы — ж аман» ден бага берген емес; у й тке ш — кул а гы С а д ы кб е ктщ елецш т ь щ д а га п м е н , i<e3i — м а н ы н ы н б э р ш ш о л ы п , сел м и н у т- T eri маны нда болы п ж а тк а н кер ш ш тер д щ ар кайсы сы иа артурл1 м ацы з 6epin ту р га н ад ам н ы н ш ниш нд е. С о н и л э з 1р д е к е б е н а р а с ы н а ж а й ы л г а н KoiiFa б у л к е - 6ip en ка р а й ты н болды. К,ойга ем ес-ау, б а л д а кты « а кса к к о й ш ы г а » к е б 1р е к к а р а й д ы . « А к с а к к о й ш ы » — м у н ы н т у - Fan aFacbi. « А к с а к к о й ш ы н ы ц » а н с а п ! з д е Г т ш д е м ш е осы Зарып. ... Б е с ш э л е т ш д е к о й ы н к а к т а т ы п « а к с а к к о й ш ы » У акас — булардыц касы на келдк — Е, У а ка с, тары не экелдщ ?.. Ш ы рарш ы , кане, кой - ны цнан!— дед1С ады кбек кул ш . У а ка с кой ш ы койны нан ш уберекке ораулы 6 ip зат ш ы гарды , бул ш ала м уж ш ге н койды ц мойы н ом ы рткасы , ш ек-кары н сиякты кун ар сы з та м а к еди _— , К о н а к келш не ед1байды ц ушне? Т окты сойы лган рой, cip a!.. — д е д 1С а д ы кб е к. Келген кона кты ц ж эш н У акас ты м коркы ны ш ты гы п айтты. Бул — Ж уры мбайды та якка ж ы гаты н акты ц от- р я д ш ш ха(*ары сд к З ар ы п -ба л а бул хаб арды еш ткен де—■ м у ж ш о т ы р г а н о м ы р т к а н ы ц к о л ы н а н к а л а й Tycin к е т к е - HiH б и ш е д к 139

— Б а-ба-ба... К уд а йд а н безгендердщ iciH -ай!..— дед| С адыкбек. Осыны айтты да, ол элденеге Зары пты ц бетше кара- ды . З ар ы п ты ц бет э л п е л кенет кукы л д а н ы п , те м е н п e p iii кы м кы р ы л а T ycitiT i. М ун д а й д а бул унд е м ей д к ундесе, С а д ы кб е к с е к ы д ! ойы нды -ш ы нд ы ар аласты ры п «ба-ба- ба» дсп турм а йд ы , ес1ткен ад ам ны н кул а гы н тур п зге н - дей гы п окиганы ц ту п м тамырын копара сейлейдк Ж ыл- т ы р а г а н niujKciie к е з д ! жыпылык а т ка м u ip n ir i э л с ш -э л 1 к о м jп к е те б е р е д и жылагалы о т ы р га м ж о к . Ж у р ы м б а й муиы ц тумаласы емес. вйтке нм ен элде кайдан кайнап ш ы кка п ызалы ке к iiiiT i ертеп, ж у р е кл алкы ндыры п, а у ы з г а т ы г ы п т у р п а н ceKi.ifli е д к - Т о й у с т ш д е п о к н га н ы З а р ы п оз квз|'м е н ко р ге н ж о к - ты , онда бул кы р гы ж ум ы ста едк А рты нан елге келген- де — Б о кб аса рд ы ц уйш е од еж бар га п -д ы . E cirine n ка р а га н а д ам н ы н 6apiH ш а н ш у Kepin о т ы р га н Д э м е тке н ком и ip Зары пты ц б ар га ны на о п т а т т р ке н б е п едк За- ры п ты ц iiie u ie ci мен Д э м е тке н 6 ip ел дш кы зы гой , к в т 'л - дес ж акы нды ктар ы бар. С оцды ктан Зарыпты кергенде, Д эм етке н : «осы ндай с ум д ы кка уш ы рад ы к!»— деп, муцын ш акка н адамдай боп, e ri.iin ж ы лаи едк Дэм еткендеп y n c i3 з а р д ы ц у ш к ы н ы т а с ж у р е к п ' д е ж 1б 1т е р л 1к е д к З а ­ ры п ж ы л аи ж1бере ж а зд а п , езш-вз1 зорга устап едк Ы ры м кул твсекте — ipre ж а к к а караум ен ж аты р едк Ж ул ы м б ар а ж а т к а н а ур уы болм аса да . «K icire ка р а р 6eriM ж о к » д е гсн к у ш к л ц за рд а бы с ы р т ка те пкенд ей — с о л ж а т ы с ы н ы ц в 31не н с е з а з с е з ш п т у р е д к .. З а р ы п т ы ц келгенш сезгендей боп, Ы ры м кул буры лы п карап едк бет-аузы ке п л д |'р , кан-се л ж о к суп-сур; квп ж ы лага н адам дай кв зн п н алды кул л л д е ге н icin. С онау окнпадаи кейпи K ici бетш е Ы р ы м ку л д ш тур а л а п ка р а га н ы осы ш ы- гар ... К а р а уы ты м а уы р с е з т 'п ед1: окн е , наз, аяны ш ты м уц д ы к п иш и 6opi араласы п ж а тка н д а й едк B ip кезде Gopi G ipre ой на н ескен балалар гой. Бала кезде Ы ры м ­ кул муны ойнан «корты к» деп мазактайтын. Сол «кор- ты гы » осы Зарып. B cpi келе Зарып елде снрек бонды. 0 TKCH к ы с д е м а л ы с т а а у ы л п а к е л ге ш 'н д е , осы Ы р ы м к у л мен З а р ы п Gip « к ы з о й н а кт а » кездес|'п ед(. С е з ар асы нд а Ы ры м кул эз1лдеп: — Ж т т б оп к а л ы п с ы н foi'i !— д е п е д к — С е н — бой ж еткен кы з боп калы псы н!— деп З а­ р ы п та кул |'п ед1. З ам а н д а сты к T yp i осы ед к Б |'рак, осы зам анд асты к- 140

т а р ы н 63fle p i а ш ы п а й т п а р а н м е н , « е л ж !р е с т с у й к ж е н д е - рщ нен» элдекайда багалы турде едк ...Ж ур ы м б а йд ы н т а я к ка жырылрэн хаб ар ы н еспж ен- де — З ары пты н кез алды нан осы сурет тары 6ip ш убы ры п e r ri. М у с э ш р л ж ку й деген осы : осы ны ecTin оты р са да, кол уш ш 6e pin , кем ектесетш дэрмен З ар ы пта ж о к ! К у р т 1л е к т е с т 1к т е н н е ш ы к п а к ? З а р ы п т ы н з ы р ы р ы н ь щ к а й - н а й т ы н ы с о д а н foh. А кты н эске р ш щ колы нан т а я к ка жырылрэн Ж ур ы м - 6aflFa Б е м б а й ш а л д ы н ш ы н ж а н ы а ш ы п б о л ы с к а н ы н , Ж ур ы м ба й д ы н уй ш ез аул ы на K eiu ip in ал ганд ы р ы н ес1'ткенде — З а р ы п т ы н б е т э л п е т ш е а з д а п к а н ж у г 1р г е н - дей болды. / — Д у р ы с icTereH е ке н !— д е д к.. Садыкбек орак шындап отыр. Ж ан ш ош ы нды рарлы к а уы р хабар ды 6ip ep м и н утты н iiu iH fle ум ы ты п у л г!р ш , е н д 1 о л 03i n i n д а г д ы л ы к а л п ы н а к е л г е н с е ю л д к Б а л г а - сы ны н ш а кы л д а га н дауы сы б а с ка н ш н е н б е л е к: 6ip ep э н н щ bipFaFbiH a с а л ы н ы п у р ы л ы п о т ы р р а н т э р 1з д к Ы н ы л - дап ©лен айтады. Шыгарнас кула Kepiw кызбай терш. - Калканын устай туспм кыпша белИх...» © ленш айтады д а ,« е а т т т бе?» дегендей боп З ар ы п ка бурылады. Зары пты н ойы «калкада» емес, баскада: Бе- к iб а и ш ал д ы н Ж ур ы м б а й га бол ы скан о ки га с ы З ар ы п ты тым тереи ойландырды. «Кедей — там агы ны н тойганы на мэз»— деген кейб1реулердщ кисы ны буран м ы кты кай- ш ы. Кусайы н байдын ж а у керген адамына кор ганш ы лы к icTereii Б е м б а й ш а л , енд1, б у д а н б у л а й т а м а к у ш ш с о - ны н босарасын аттар ма? Зарыптардын окы п ж урген ш колы нда уш учитель б о л д ы , eKeyi о р ы с ед1 д е , 6ipeyi к а з а к е д к К а з а к у ч и ­ т е л ь — Ш ы б ы н б а е в д е й т ш а д ы р а к к е з к а р а ж 1г 1т ед ь О р ы н б о р с е м и н а р п я с ы н 6 iT ip r e n 61л iM i б а р е д к Б а р ы п турран ултш ы л едк эл г! орыс учительдерхмен ж о к норсе уш ш -ак ызрысып, дау кетерумен болаты н едк ка за к балалары на ул тш ы л д ы к рухты схнд!рем, ез м аны на жиямы н деп эуреленетш едк Арты нш а У ездж «Алаш ор- д а га » сайланы п, сонда K e rri. К е тке ш ж а кс ы болды , к а ­ з а к б а л а л а р ы п ы ц с е ш м д и 1 е р ш ipiKTen а л ы п , эл г1 о р ы с учи те л ь д ш 6 ip i саясн к р у ж о к аш ты . О м ы н iiu iH fle З а р ы п та болды . К р у ж о к са б а гы -K yn rip T м эселелердщ ке б ш

б ал а л а рра а ш ы п бер ге нде й ед1. S cip ece, аза м а т согы сы - н ы к та п ты к маны зы ж внш д е 6ipneuie лекциялар окы лды . Сол круж о кта Зарыптармен 6ip re болран Ш айм ан дей- TiH бала к р у ж о к саб ары нап ш ы га 6 e pin учнте л ьд щ лекциясын толкек кылаты н едк «К аза к ауылын тап Ж 1'пне б е л п з ш ке р е р ед1 осы га н ...» — деп. М ы н а Ж ур ы м - б а й о к и р а с ы н д а р ы а у ы л д ы н ж !к т е л 1п ш ы р а к е л у 1 Ш а й ­ ман баланы ц жорарры тэлкеН н та лканда рл ы к дэлел ед1... Зарыл осыны ойлай келш , ауыр курсш д к — С о л а й ке р е к е д к.. Д у р ы с 1'стеген е ке н !— дед! та гы . О рак ш ындап Сады кбек кенет токтап, басын кетер- f l i. Э л д е к а й д а б1реудщ к у л ы н д а й ш ы ц р ы р га н д а у ы с ы естш дк Зары л та орны нан уш ы п турды. Каптаран кой к о г а л д ы н с о н а у кун б а т ы с ж а р ы н д а гы ш а л гы н р а KipinTi. К а л ы н ш а л р ы н н а л е ш к Ы н к а к н г а н Myfli3i, к о й л а р д ы н агарандаран ж опы болар-болмас капа керш едк Салт м ш ге н 6ipey а т ы н т е б ш е у м т ы л ы п , к а м ш ы н ы yfiipin ж у р . А т б а у ы р ы н д а с о к е ц д е п 6ipey ж у р ; б у л — б а л д а к т ы к о й - ш ы У акас едк Ш ы нгы рга л дауыс соны кк Зарыл, не IcTepiH б ш м е ге н д е й , 6ipep с е к у н д к а т т ы д а т у р д ы . — 0 й... У м ты л с а й ш ы !... 0 л т|'рд 1 Fofi ана сорлы м ы !— дед! С адыкбек. З а р ы п т ы н к о л ы н а б е л о р а к т у с т к А яры ж е р г е а н д а - санда 6ip тигендей болды. А лкы на ж у п р т бул ж акы н- даранша болмай, У акас койшы — аттыц омырауы какты ма. элде, таягы на оралды м а — ом аката кулады . Салт Kici а т ы н ы н б а с ы н т а р т ы п т о к т а д ы . К в 31— З а р ы п т а , З а ­ р ы п т ы н к о л ы н д а г ы б е л о р а к т а : « А л , ктей foi'i |'с т е й т ш н - д 1, Kepin а л а й ы н !» д е ге н а д а м н ы и к е с к ш к З а р ы п тент ке л ш , о р а кты а л те й берем дегенде, 6ip ey сы рт ж агы на н келш колы н устады . Зары пты н кулагы на сыбырлады: — К у т ы р д ы н ба?.. И т к у л ы оке нill кврм е й турм ы - сы н?...— д е д к А т у с т ш д с г ! И т к у л ы е д 1. С с \\м з то р ы а т enTirin, д е м ш танаудан будак-будак ш ыгары п, тыпыршнды; И ткулы да демш ек! ш ннен алып, уры нуга кара таба алмай турран адампын келбетшде. Дегенмен З ары пты н аш улы турш кергенде — И тку- л ы н ы н е т ! T y p m ire fiiH д е д 1. Б у л б а л а н ы м у н д а й б о л ш ы - га д ы де ген ж о к е д ка у . З а р ы п ты н экеЫ Ж эм пеГис дейт|'н Kici К у с а й ы н б а й д ы н к у л а к к е с т ! к у л ы е с е б ш д е п а д а м е д 1. О д а н т у г а н У а к а с п е н З а р ы п — К у с а й ы н б а й д ы н « м э н гш к м алайлары » екенш д е сш к1 м ш н дауы ж о к се- к к п д ! е д 1. С о л а й б о л д ы д а : У а к а с а к с а к 15 ж а с ы н а и б ер ! 142

к о й со н ы н д а ке л е д !. А ярынын а к с а к т ы г ы б о л м а с а , м а л - ра ете к у ^ м д й А л , З ары п ол ай болм ады : кш ж е н та й ы н ан сабакты айналды рды. Осы елдег1 ауы лды к ш колды н учител! Р ал ы м ж ан деген K id осы З ар ы п ты бауы р та рты п (аталас ед1), ж аста йы на н о кы ты п, eKi класты оры с ш ко - лы на ор на л асты р ы п оты рран да сол. З а р ы п ты н 33 ip б у- зы п-ж ары п кеткен еш нэрсеа ж о к. Дегенм ен, калпы нда- ры с а л к ы н д ы к , т е р е н с ы р д ы irniHe б у к к е н д е й ы з р а р л ы niiniHi — И т к у л ы с и я к т ы л а р р а о н ш а у н а м д ы е м е с . Ж а з , о к у д а н е л ге к е л г е н д е , е к ё у ш а й Kici eeiriHe ж а л д а н ы п ж у м ы с ic r e ft ж у р ш , К у с а й ы н р а 6ip ж а л д а н г а н е м е с -а у ! И ткулы аксакалды к ж еш м ен мына «аксак койш ы га» элденеше рет ескерттк «ш щ баскага ж алданбасы н, езь М1зд1н б а й д ы н ж у м ы с ы н ш тесш »— де п. И т к у л ы н ы н а й т к а н ы н 1степ о с ы а к с а к iHiciH э л 1 6ip KOHflipin к е р г е н емес. Б ул а к с а к па!.. Б ул и акс а к койш ы ны атты н бауы ры на алы п сабаган- да — И ткул ы осы ны ц кегш алайы н деген ж о к. Койды ш абынра ж айды н — деп те аш уланган ж ок. М уны н TynK i ce6e6i б аскад а ж а т ы р ед ь «А л а ш о р д а » у ю м е И куры лранда — сонын елдег! «курм етт! м уш есЬ боп Э б д 1л д э с т у д е н т с а й л а н д ы . « А л а ш т ы н » im K i ж у м ы с ы н а а р а л а с п а р а н м е н , е л д е ж а т к а н м е н , б у л с о н ы н м ы к т ы Ti- peri есебш де ед ь Bip ре т у л ке н ж эр м е н ке боп А л а ш п а й д а с ы н а « с а у ы к KerniH» у й ы с т ы р ы п , к э п ж э р д е м ж и ы п б е р д к С а у ы к K euiiH iH о т ч е ты н сол кездег1 « К а з а к » , «С ары арка» газёттерш е ж ариялап, елдег! атакты бай- м ы р з а л а р д ы н « А л а ш » у ш ш « ж а н ы н п и д а е т е т ш д 1п н » эш керелеп бердь Бул онша улкен де емес едь Эбдьпдэнщ а т ка р р а н к ы з м е т ! осы рана болса , оны а л а ш т ы н Tiperi еД1 д е п д э р ш т е у !м !з о р ы н д ы б о л м а с е д !. Э б д м д э к ы з м е т - Ti асты рты н а т ка р д ы : ел 1ш !нде ел ке б ой ы н д агы к а л ы н поселкелерде больш евик козралы сы ны н ка й турд е epic а л га н д ы р ы н б а кы л а п , THiCTi ж е р !н е ж е т ю з ш т у р а т ы н едь П оселкелерден куры лран партизан отрядтары не ту р л ! ки ы н д ы к к а кездессе, с он ы н ке б ! осы ны н сьлтеу!- м ен болы п оты рран ж у м ы с ед!. Ауы л кедейлерш щ байга наразылы ры ны н куш т! е к е н д М н Э б д ь п д э ж а к с ы б !л е д 1. Б |'р а к , о с ы н а р а з ы л ы к - ты к больш евик козгалы сы на калай барып уш тасаты ны буран к у н г!р т ед !. Е л ге у г г г ж у р г!э у ш 1 де, кед е йд 1 уйы с- ты руш ы д а — осы елд!Н ез !ш !не и ш ы ру ке р е к. С онда, с о л а р к !м б о л м а к ? Э б д т д э б 1р н е ш е а д а м д а р д ы а й ы р ы к - ш а бакы л ауга алы п, асты рты н зерттеп кер д !. Секем ал ганд ай м ш ез еш кайсы сы нан сез!лм ед !. С о н д ы ктан,

ко л л а к у ш т щ б а р ы н д а ce3iKTi а д а м д а р ы н ы к б1рнеш еуш е ка кп а н салып кор м ек болды. И м аш э н п м е а осымеи басталы п ед к И м а ш ка кор ган сеш лденш Ж у рым бай ш ы к т ы . Ж у р ы м б а й д ы к ы с ы м г а Tycipin е д к ж у л к ы н ы п Б е к 1б а й ш а л ш ы к т ы . Б е к 1б а й д ы н ж у л к ы н у ы н а н к е л ш 0бд1’л д э , ж ш т щ осы у ш ш т а п ты . E iu iir i 6ip к е р е к п адам — З ары п бала. М ун ы н ез басы рана емес, осы За- ры пты ж а ста н тэрбиелеп ecipreH Б а лы м ж ан учитель — ешнэрсемен ж умы сы ж о к адам секвдеш п уйш де буту- м е н ж а т ы р . О к ы г а н а д а м и ы н к а л п ы и icTen Э б д 1л д э л а р - га y fiip L n yiiifli бьпмейдй «А ла ш » ураиы на окы гандарды н i<o6i ун ко сы п ж а т к а н д а да , Е а л ы м ж а н умдеместен ка л д ы . Н е гы п бул еш м эрсеш сезбейт|'н, ел ем ейтш болды? M in e , У а к а с к а ти ге н осы ны н у ш кы н ы . «0з1'ме TiiicTiH i 1с те д |'м » д е ге н д е й б о п И т к у л ы а т у с т ш д е м а р д а м с и т у р - ды. Е ндк осыдан ш ы гаты н кортынды ны байкау керек: K iM , не а й та р еке н? К е и ж а з ы к т ы ц е л ке с ж а л ы п ж а т к а н калы н ш оп бутан калай карар екен? И ткулы ны н коптен к о з TiKKeHi де осы то п е д га у ... Э у с с к о р г е н с е к ь л д е н ш ш е п ш 1л е р а н д а п ж н ы л а к а л ­ д ы . Б 1р с ы п ы р а с ы — а т у с т ш д е п И т к у л ь ш а д а ж у ы м а й , ку л а п ж а тка н У а ка с ка да ж уы м ай , y p n n icin анадай жерде турды. У акасты Сады кбек суйеп тургы зды : бал- да гы ортасы иан ом ы ры лы пты ; он ж а к б еим ен жерд1 с у з е к у л а г а м е к е н , б е т Tepici с ы п ы р ы л ы п , к ы з ы л к а к жосы п агы п тур. И т к у л ы н ы н т у р ы с ы н а б 1р с ы п ы р а к а д а л а к а р а п , З а ­ р ы п , У а к а с к а б у р ы л д ы . И т к у л ы н ы н к н п н к ы л ы к Typin Зары п сезе алды . Ж ал гы з И ткулы ны ж енгенмен де, За- р ы п т ы н кеп' б п п е й д ь К е к Ty6i т ы м те р е н д е ж а т ы р . З а р ы п т ы н ез1н-ез1 у с та й 61'лгенi осы дан. Б уд а н re p i де уш ка л а кты кка салынбай, болтан оки ганы н егжей-тег- ж еш н б м етш сал м акты п iш iнi себеп болды. Y pnnin турга н ш еш ш лер Зары п пен У акасты н маны - на то пта нды . M ycipK e re n сез еш кайсы сы ны н аузы нан ш ы к п а г а п м е п , т у н ж ы р а г а н n im iH fle p i iuiKi н а р а з ы л ы к т ы с ы р т ка epii<ci3 ш ы га р ы п ту р га н д а й едк — К а й ы р ы н д а р а н а к о й д ы !.. Б у л д 1р т п е н д е р б э й е к - тП— деп, И ткулы , Зарып турган ж акка карап барк е т т !. Ш а к ш и г а м а л а K03i б у р ы н г ы с ы н а н i<epi д е ал а р а т у а ’ л, ш а л FbiH ]'ш ш д е п к о й л а р г а к а д а л д ы д а т у р д ы . К о н ­ га ем сс-а у, сол ко й д ы к а й ы р ы п , nipin, ш а л гы н н а н ш ы га - ры п ж у р ге н Д а й ы р б е кке кад а л д ы : еш к|‘м ж ум сам а стан, ко й д ы ка й ы р ы п , nipin, ш а л гы н н а н ш ы га ры п келед1 ол. 144

Иткулы курсш дй Дайырбек — Кусайыннын еагж де кур ген кеп м а лай ды н 6 ip i. У а к а с к а ж а н ы аш и кал уы н сердш бе!.. И т к у л ы кам ш ы м ен ы м дап 6 ip ж т г п ж а н ы - ia ш а к ы р д ы . Д о м а л а н г а н с э р ы ж 1п т к а н д е н и т ш е е р к е - яеп, И ткул ы н ы и у зе н пс ш устай турд ы . И т ку л ы басын томен б уктк — И м а ш т ь щ б ул м а н га ке л ге ш с е зм м е д ! ме?.. — Ж ок. — К у л а гы н д а б олсы н: сура сты р !.. А н ы кт а !.. С осы н... И т ку л ы З а р ы п та р га ка р а й T ycin , элг1 ж н ч - т он аш а - рак алып ш ыкты: — А н а л а р д ы д 1ш!нде бол. K iM не а й та р е ке н , 6 ip T y rin т у а р м е й м аран ж е тю зе р сщ ... Осыны айтып И ткул ы эзен ж а кка беттедь О Н Т0 РТ1Н Ш 1 ТА Р АУ Э лдекайда — ко к ж и е гш белдеулеген кар а б ул т ез m ilie u e 3i коте р1 'л е к о м а к т а л а к е л ш , к у н б а т ы с ж а к т ы т е г к ка п та д ы . K y p n ip e re n даусы а с ка р та уд ы с ш ккте п ауд аргандай, элде ю м дерде ou ii боп, сол ед ин ал у уин н а я н б а й а л к ш г е н icneTTi е д й Б у л т т ы т ь п ге н н а й з а р а й ы — батырлардын жырындары «аспаЬаннын кылыш ы нш а» ж а р кы л д а п , д ш и пл д е р д щ та л ай ы на дурасы н-~ ep iK ci3 окы ткандай едк «Элем ж узш е ш аш аты н а кты к нурым осы болды-ау!» дегендей боп, ку н квз1 ш арбы б ул ттан сырырандап карап аз турды да, туйлпскен кара бултты н куш а гы н а K ip fli. Ж е р б етш е ко ю ка р а н р ы л ы кты н ш ы - мылдыры ж а й ы л д ы . Ж е л е ш л е н ш 6ip ece о н н а н , 6ip ece сол дан сорып, а кы р ы н д а бу д а 6e a ric i3 6 ip ip i ж у м ы с к а эз1рлену уш ш эл ж и ы п алайы н дегендей боп, ты на к а л ­ лы . А уы л адамдары уйлерш ен ере шырып, б ул т сы ка - йы н, ж ел ьщрайын б айкайы н дегендей — элдекайда ка - далып караумен болды. Тунерген бултты н Typi тым к о р к ы н ы ш т ы : т у п с 1з к а р а н г ы л ы к э л е м ж у з ш T e ric к е м ш , « ки я м е т ка й ы м » э д е ге н ш е б о л га л ы т у р г а н с е к й ш . А\"\\ун- дайда бэпелеп отырран ки!з уйд ш баспана болура ж арам араны -ак жам ан. «Уш ары н ж ел, конары н сап б !л г с н » о с ы к и 1з у й ... Э л д е к а й д а — а у ы л ш е т ш д е т о к ы л - д а п 6 ip то кп а к т ы н дауы сы шырып е д к ауы л ад ам д ар ы - ны н Gopi де та п осы ны к у т ш турр ан дай боп т о кп а к к а жабы сты. Уй устш е аркан тасталды. П ы сы к эйелдер уйген тезек™ ж иы п, ж апты . С алак эйелдер тезектщ ке- pe rin та п сол м нн утте сезгендсй боп, ж а л м а -ж а н к а п ш ы к аркалап, кабы л-кубы л тезек терген болды. « К ун ж ар-

ке м ш р сам а уы ры н, ш ы л ап ш ы н см якты ж е з ыдыс- тары н ш ид щ in lin e та са л а й ж и н а п , у с тш дастарканмен ж а п т ы ... Т у н е р г е н б у л т о с ы е л д е н е ш а л у г а э з 1рл енген секьпд! де, бул ар coFaH кенбейипз деп вздер!нш е нам iCTCii ж а т к а и д а р д ы ц т у р ш д е ед й Бул — «Коржы нтомардьщ » кыраты нда отырган Ку- с а й ы н б а й д ы ц а у ы л ы ед й ©3ine к а р а т а м м а л а й -ко н с ы - л а р ы м е н 6ipeni<eii ж е т ь с е п з у й б о п К у с а й ы н о т ы р . К а л ­ га н о н ш а кты уйд1 м ацы на ж и ы п , «осы ларга мен тм ректн» деген секьлденш , томарды н кунш ы рыс жагында Ж ум асеш т каж ы отыр. «Ауыл адамдары» д е га т п з юлен к ы з -к ы р к ы н , эй ел дер . Е р к е к т е р д щ б|'р сы пы ра сы ж ум ы с- т а . б и р с ы п ы р а сы а т у с п 'н д е — anriMe с о ц ы н д а , К у с а й ы н б ай д ы н 03i дс уйд е ж о к . К о ти м а бомбiш е — б уга гы сал- б ы р а п , м а й б а с ка н 6eTi те н ке р ге н т а б а к сею л д е ш п , сол баттм ган беттщ ортасы нан м урны ны н yu ii гана кылти- г а н д а й б о п , ы р га л а б а с ы п а к у й ш о р а д ы . Y f t i ii i it к и г 1з !н о н д а г а п б о л д ы . Б а у л а р ы м у с т а п к а р а д ы . K e 3 i epiKCi3 том ар басына буры лды : том ар басында — та якты кеуде- cine Tipen Ж у м а с е Г и 'т к а ж ы т у р . О н ы к д а кез!- осы ж а к т а секы ш . Котим а бэйбпиеш н ойына олде нелер тускендей б о п , к у р с ш д й Э л д е н е ге к у л 1м а р е д к Byrin б а й д а у й д е ж о к -а у ... Ж а р к ет ке н п а й з а га й б эй б п и е ш н б етш Ti.nin е т к е н д е й б о п , о л а у з ы н куб1’ рлет1'п д у г а о к ы д ы . Э й т* ке н м е н , ке з iu ip i< iii ез д е гсн ш icTen, сон а у то м ар басы н- да гы ка ж ы д а н айры лар емес. Ка ж ы н ы н кара токалы — ж агы на пы ш ак жаны ган- д а й а р ы к nimiHfli а д а м . К а з м о й ы н д ы б о л га н д ы к т а н ба екеп, сол ш снм ц кур е там ы ры , элде неге, бйпеуленш ке- piniri т у р а д ы . Bip а я гы н ы ц н а к ы р т ы б а р , с о н ы с ы н б к т п з - беймш деп ж ургенде аягы н ж оргалап басады. Сонда да м уны ауы л эйелдср1 сы рттан «аксак каты н» деп тм д е у м е н болады ... О сы ка р а то ка л т о кп а кты ко л га ал- гап д а — д ун и еш ж апы ры п ж !бергенд ей боп куш ы рланса д а , е ю - у ш а 'л т е ге н н е н KefiiH а л к ы н ы п , т о к п а к к а с у й е н ш туры п калды . Б угаи Караганда — Н агим аны ц жасты гы ма екен, элде, канраты басым ба, еш -уш жердей казы к кагы п, отауы на аркан салып, бастырын та улпрдй Кан- д а й ж у м ы с к а б о л с а д а Н а г и м а т у Ы р 1м д п а к . Ж а н е , ж у - м ы с icTereH э й е л д е й а л к ы -с а л к ы б о п ж у р м е й д р б о й ы - басы ку п 'м д к сы п-сы па ган а. Т о кп а к к а cyfle n in тур га и ка р а то ка л д ы ц ке з! Н а ги- м аны ж еум е н болды. О сы е ке уш щ : б ф ш д с «енелп<», 6i- рш де «келш дж » ж о к, сезбен ш айнасып, 6errepi ашылып

>.t f 3h а д а м д а р . Н а р и м а н ы к о р л ы к к а с а л у у ш ж б у л ж ал д ы н кте м е геш бар м а! Y н ту й т н ч ш к бэр in ж а л н я з • .'iг и м а г а к т е т у у и п н е н а р г ы с ы к ы з м е т к е р э й е л д е а л - ,!збай оты р. © iiiT iK T iR басы то ка л д ы н « ж у р ю ш е н » ту ы п ii: Н а гим а 6 ip рет соны сезш кал д ы да, ш ин е са кта й лмай, 6ip e p аб ы сы н ы н а сы р рып ай тты . С ы р — с ы р т к а 1ашылды. Т о ка л га оным ен т у к те болтан ж о к , ж азаны ^ а р и м а н ы ц 03i т а р т т ы : т о к а л д ы н ш а р ы с т ы р у ы м е н Н у р - ал и м ы р з а Н а р и м а н ы ei<i к у н ш н б 1р ш д е у р а т ы н б о л д ы . ~ipaK, б ул Н а р и м а н ы u iiM ip K e iiflip in а ш ы н д ы р м а са , к а - ir;ы т п a д ы . Т о к а л д а н б о л с ы н , Н у р р а л н д а н б о л с ы н , о с ы - ык ке п н кала й аламы н?— дегендей бои, Нарим а ауы р ал ар га б а та ты н едй К а р а то ка л Н а гим ар а ка р а й T ycin аз ту р д ы д а : ■— Э й , н е м д 1 6 iT ip in т у р с ы к ? — 03in немд! 6iT ipin турсы н? — 0 й бетпак!.. © й бетщ т ш ц п р ! — 0 3 i n i ii n б е т 1ц т ш н с ш ! — Б э л р -а у, мы на сал дакы ... К а р а т о ка л д ы а ш у б у ы п , T y c i К0г1лд1‘рленд1. Э л д е и е н ! а й т к ы с ы к е л ге н д е й — epHi ж ы б ы р л а д ы . Т о к п а к т ы ж е р ­ дей 6ip к е т е р ш , 6ip к о й д ы . — B e iii экел то кп а к д ы ,— дед1 6ip ey. Б ул — С а кау Д осм арам бет деген к!сг. К а ж ы м е н ата- лас — арасы бес ата. Ка ра токалды «женеш е» дейдк Т о­ кал оны «Тережан» дейдк Токал снякты Н аримамен еш адамнын 6 ip i осы. — Кейбез кей ш не айтты ж аца? — Б у гш туи д е кел сш дед! сага н ... К у т е м ш дед!.., — К ой-ау... Токпакка суйенш Досмарамбет турды. Токалды н беда к у л !м к а к т ы . — 03in айтш ы , е з ш !— дед! Д осм арам бет. Токал оны ш ынтакпен какты : — А кы ры н... К а ж ы келе ж аты р,— деп. Ж у к Н э й е л ш е u ie p M iiin к а ж ы к е л д !. Б а к а к ! с 1ш 'ц ceM ipren ineii ж е ксур ы н не б ар еке н : ке л б а ка ш а ты р б и - ы п т у р г а н ы . Б е т б 1 'т!с !н !н 03i д е т ы м с у й ю м д ! е м е с . И е к - Teri к о ю к а р а с а к а л ы , ж а н -ж а р ы н к ы р ы п т е к ш е л е г е н и е н бе екен, ко ш ка рр а байларан к у й е к сек!л д е н !п K ep in ejii. А з гана жер ж уред! де, манайы мды 6ip ш олы п алайыи- шы дегендей боп, та я кты кеудес!не ддрей тура д ы . Сол куш узак туры п калаты н да кез! болады. Свзге тым сарац, тунжы рап ойлануы коп. Ж ур т муны: «дуннеден

к о л у зге и , а к и р е т ж ган а ой л а йты н ад ам »— деп дэр!п- те й д к .. Кара токал кайкандап, каж ы ны к алдынан ш ыкты. К е з карасы «б угш ceni арбап багайы н» деген адамньщ Typi. О с ы н ы сезе к а л г а н д а й б о п к а ж ы T e pic б ур ы л д ы . Сонау кез ушында тутш ш е буркы раган шан. Кара ко ш кы л б ул т Typi бозан тартты . Ж ел ею лене согып, ш ала басты ры лган уйлердщ к и п зш колпы лдатты ; тун- Д'Г1н ж у л ы п э к е т п . Е р ж е т к е н кы з д а р ке р б е зд ж т! тастап, 6ip ж а к ш екесш е там ан кисайта киген тебетейд! кол ы м е н басты . К е н е т е кН ке й л е кте р ж ел м ен желш 'лден, кейб1'р к е л ш ш е к т е р д ж б а с ы н а т у р и й п , а т а -е н е с ш ш ал- д ы н д а у я т т ы к ы л г а н д а й б о л д ы . S c ip e c e , eciK а л д ы нд а ты рбны п туркан каж ы н ы кер ш , «осы уялгамы м да же- тер» дегендей боп i<eft6ipeyi уйл ер ш е K ip fli. — К а ж ы - а у , Kipceftiui у й г е !— д е д 1 к а р а т о к а л . — Е, уй кул аса , кайтем ? К уты л а алмай ж у р мс ен менен? — Б а йгус-а й, ж о кт ы айтасы н-ау... Ж ауы нны н алды бурш акпен басталды да, журтты у й ге ep in ci3 к уы п ты кты . Т утеп с о кка н борандай боп ж а у д ы . Y fl T e 6 e c iiie n т а м ш ы с о р г а л а д ы . 1р г е д е н — ip K ia - геп су ж ы лты ндады . Кы з-келш ш е ктер , уял ганды былай ко й ы п , M ocini u ie in in , б ал а кты турш д Е кестел1 етектер ы ш кы рга кы сты ры лды . Е н аргы сы каж ы отагасы да — ж у н д ! бала гы н ж а л а н а ш та п, уй iu iiiiA e ж а л а н а я к ж у р т , б а л а л ы к eM ipiH еске т у а р ге н д е й болды. Узамай жел бэсендеп ж анбы р саябырлады. Солтус- тп<тен « ке м ш р косак» к е те р ш п кы зы лды -ж асы лды бел- бсумен кек ж у зш орап бугандай болды. Б улт тебеден ауы п, ж а р кы р а п к у н н ш кез1 ш ы кты . А уы л iin i кайтадан ад ам м е н ка й н а д ы . У й арал ар ы к е л -K ecip су. Ж е р о ш а к б Н кенд ер суга ш еш лдеп толы пты . К а йд а суды н мол жер1 б о л с а , с о н ы 1з д е п , ш а л п ы л д а т ы п б а л а л а р ж у р . Б а л а л а р - дан ка л ы сп ай ы н де гендей — ты рбан дап ce id p in ке л б а ка андады. © зй п н Typi оны п -тургандай,— каж ы н ы н унат- пайты н м акулы гы — осы келбака, аягы ны н астына кел- ген 6 ip e y in та ягы м ен ы ргы ты п: — Ш ipi(in ... Н е ж о к екен б ул ар га? ..— дед1 ты рж иы п. К у н уза кка уйездеумен турган ж ы лкы ты м-ты ракай ж а й ы л ы п epicKe к е г п . Ж е л i б а с ы н д а у р п п г с н к у л ы н д а р гана. Н а гн м а — белдемш есш банлап, ш елегш кетерш , б не с а ууга ш ы кты . К у л а п я н д а гы узбе л! сы рга кун кез1- не ж аркы л дап бетш е согы п келедк А кш ы л беН бурын- г ы д а н repi д е ж а р к ы р а й т у с к е н е е ю л д к Э ш е й ш д с 148

у®1Л у м е н ж у р е т ш к а б а р ы — м а к о с ы м и н у т т а э л д е н е ге ;азы 'ла т у с ке н д е й . Б у р к - с а р к к е л ге н т а б и г а т к а н д а й <адырап, ж айланса, б у да сондай ке щ л д к н а к осы м ш у т те KiM к е з д е с с е д е , а ш ы к ж у з б е м с е й л е с ш , ж у р е к ыры н а к т а р ы п , а ш ы п б ер еп 'н а д а м н ы ц ш ш ш ш д е . Э ш еш нде кез келген эйелд! е р т т ж у р е 6 e p yiu i ед к •ул ж о л ы epicreri ж ы л к ы н ы ж и ы п к е л е т ш а д а м к е р е к ю л д ы . О с ы с ы л т а у м е н HaFimta э р у й д т eciK а л д ы н а н »Tin, а д а м к а р а с т ы р д ы . Ш е п и ж у л ы м у й д щ e c ir in e H к а - >аганда— тер алды ндагы ж ал гы з абды рага аркасы н :уйеп, до м бы р аны дьщ ры лдаты п оты р ра н К у л т у м а и ы керд|\\ У й ш д е оты рса, К ул тум а ны н, ко л ы н а н до м бы р а гуспёйдн сабалап урады да оты рады . Оны сы не куй ге , не энге келм ейдм Е сш те н к а р а га н Н а ри м а н ы к е р ш , К,ул- г у м а б а с ы н к а т е р е т у с т н К у н г 1р т т а р т к а н ж у л ы м у й д щ iuiiH c ес|'ктен к а р а га н Н а р н м а н ы н б е т а ж а р ы а й ы р ы кш а uip сэуле ш аш ы п туррандай едн Н а г н м а к у л 1м с 1ред|‘ : — Ш а п ке кетем деген ж о к па ен? — Ш а пке мс? Ш апке... Ж ауы н болаты ны н б ш п бар- мады м ,— д е д 1К у л т у м а ы р ж а н д а п. Ш ы н ы н д а д а К у л т у м а н ы ц ш а п к е ш ы р э м ы н д е п э з 1р - ленгеш не ай га ж а к ы н болды . Эл1 уйш д е . Т а се к у с тш - де ж у й n ip in оты рран ка р а к е м т р урш ы ры н Н зе сш е — Э л д е к а ш а н к е т е т ш ед i , м е н in. ж 1б е р м е й ж у р г е ш м рой,— д е д к О сы ны айтты да, кара к е м т р кур с ш д к Батен id c in in алдында к е з г ы п с о л а й д е й т ш од е т и э й т п е с е , ж а й ш ы л ы к - та бул к е м т р : « ж у р т п е н к а т а р к э а б й и и 1сте!» — д е п Култумага к а к с а й д ы д а о т ы р а д ы . — Ж ур ендеше, бие сауды р, ертен ш ь^ар сы н ш ап­ ке ,— дед1 Н а рн м а кул1мс1реп. KyTiii о т ы р г а н ы о с ы с е к и 1 д е ш п К у л т у м а т у р а у м - тылды. Луы л эйелдер1 Н арнм аны н а ж а р га тэу1рл1гш , кербез- A ir iii, KiciM en те з ш уР пркел есе ке те тш а ш ы кты р ы н К у н д е й д !. Н а р н м а н ы н 6ip е р к е к п е н о ц а ш а с а й л е с к е н д |‘ г ш керлз д е с е , в е с к и й а у ы з д а р ж ы б ы р л а й б а с т а й д ы . К а р а токалдыц ж у р т к а Н а р и м а н ы т а н ы т у ы с о л а й . В ip у й д с отырган c n e c i а н т к а н с о н м м н а н б а с ы н . М ы н а К у л т у м а - м е н 6 ip re бара ж а т к а н ы н к в р г е н д е , 6ipep б е т т е р т ы р - жандап: — С ал д акы ... Ж а н а та п ка и екен теш’н!...— дедк 149