Б. Майлин. Қызыл жалау

— Бузыктын жолы болтан заман емес пе? Мупдай кезде ак адам куйер болар,— деп 6ip шалдау Kici кур» с№д1. Молдаш 6ip кызарып, 6ip сурланып, ундемей турып калды. Bip-eKi жылдан 6epi Эжжерей мырза Молдашты жолдас к.ып, осы топка 1стемегеж бар ма? Кооператив ашып кенелтем1з деп, журттан «nipreyip» жинап. акша алып, шыккан тауарды каланьщ сэудегерлерже eTKi3in, акырында тауар тупл , журтты акшасыныц езже джп'р гып 6ip сокты. Ж ан басына шыккан тауарды экелш улест1ретш ошл болып сайланып, баска елдердж адам- дары жан басына он-онбес аршыннан алып жатканда, 6ip T y fiip тауар кврсетпей онда 6ip каксатты. Жалгыз булар емес-ау, кепке TiiicTi нэрсеш экелуге адам с а й л я натын болса, ауылнайдын аузына Эжжерей мен Мол­ даш туседк Ж урт кур жжжуден артыкка бара алмай кала береди — (Дздер кате тусж ж турмысыздар, бул ем конбай- т ы н жумыс. Кэз!рде большевик дейтждер шыгып жур. Бу- рынгы турмеде жаткан: уры-кары, кан 1шерлердсн ку- ралгандар. Олардын бар 6 ip бьветМ — ел талау... Пмаш сонын жолына тускен Ж1п т . Ел д ж булжгешмен Имаш- тардыц жумысы не? Оган тек ел талап, олжа T y c ip c e —■ болды .. . Боканды дурыс адам дейсждер.дурыс болса, Имашты неге коргайды... Молдаш муны айтканда, ce3iHin дэлелд1 екендтие] журттын б1рсыпырасын сенд1'рерм1н деп ойлап едк Bi- пак, бул турган топ ауызын ашып уйый калудын орнына, Молдашты сыкак кылган шшж керсеттй Молдаш одан жамац кызара тустй .... — Молдаш кез! ашык ж1гМм13 гой, бжетж шыгар.. . . тунеуп той кунп келж елд1 талайтындар большевнктер екен-ау?!— дед1 Кашкынбай мыскылдай кулш. I — Ау, олардын иыгында окасы бар емес пе ед1? Большевик ока такпайды дейд! г о й ? ..— дед! Досакай дейт1н Kici. — C i 3AiH осылай дейтжйизд! бжем,— дед| мугалш Кашкынбайга сурлана Tycin. — А у , койындар, жайшылыкта сейлесерсждер, ауыл- да Kici барда кайтеЫндер,— дед1 екйнш 6ipeyi сактан- дыра сейлеп. . — Kici бар деп сейлемей елемкз бе? Олде, мугалш солдаттарга шагым 6epin, устатар дейсж бе? Онда, бэ- piMi3fli андатып, e3i жеке калар,— дед( Каиырбаи деи- Tiii тапалтак кара xciriT.

Кашкынбайга тшсшш тургаи М олдаш ты н ойын (анырбайдыц мына ce3i бел in ийбердк «Оцайлыкпен •ртамыздан адам устатпаймыз, абайла!»— деген сез! !ой бул. Молдаш ыгыеып уйге карай беттегенде, конак жден Эбдш дэ шыкты: ек1 колы калтасында, аузында )уркыраган шы лым; Т1лепшн 6api орындалып кемель ie келген адамша талтак-талтан басады. Уй сыртында жиналып тургандар жиырылып, кабак- тары туксидк Bipeyaepi ауыр курсшдк — Э не, мугал!м барып косылды. Ойбай, сыбырла- ;ып жатыр, осы 6i3fli даттап журмесш ,— деп бгреулер :абырсызданып, бузыктардан аулак болайын дегендей топтан жырыла бастады. — Д аттап ке р сш !. . Bi3 де табармыз. Кептщ бэрш уйпап ж1беретш кудай деп пе ен?— дедт Кайырбай. Бул жиналган адамдарда, элде неге, жан куйзелш сетгендш, ызалангандык бар ед!. Кептен кеншдерше куд|'к болып журген наразылык, бугш Бокбасардын. окнгасынын устшде мулде зорайып, сыртка Teyin шыру- га жол таба алмай булыккан сектлд1 едк — А у , кысыр сезд1 койсаидаршы. Дурыстыкты айт- тын деп, бэр1кпзД1Н б1рдей басымызды кагып тастамас. Жур^ндер, TopeciHe барып айтайык: «Бул ®3i ортамыз- да отырган 6ip момын шалымыз ед ьК у н эа болса кешш, 6ip жолга ортамызга тастап кет»— деп етшейш. Б1рдеме дэме еткендей болса, ел емесшз бе, аукым icTen жинап берейж!— дед1 Нугман. — Осы макул, кане, журщдер, kim барады?— дед1 Кашкынбай отагасы. Жиырмага жакын адам 6ipiHe-6ipi urecin 6opi бтрдей конак уйге карай аяк басты. Кузетте турган солдат кеп- ш ш к т щ туралап келе жатканын керш. журт — Токтацдар, атамын!— дед1. Алдыкгы жактагылар cecK en in тура калса да, 6 ip in - 6 ip i итермелеп тары козгалды. — ©й, Taflipi, неге атсын. Bi3 соры скалы келе ж аты р- мыз ба? Кузетшт солдат екшцп сезге келмей, кезенген мылты- гын атып та ж!бердй О к журттын Te6ecineH зулады. Ж урт жапырылып, 6eT-6eTine кашты. Кашпай орнында калган: Кайырбай, Нурман, Кашкынбай болды. — Бул не? Н е ктемекил булар?— деп, отряд басты- гы тапаншасын кезенш о да шыкты, — Таксыр, арыз!— деп, Нурман бврюн жулып алып, eni колын кеудесше койды.

— Керек емес арызын, KeTecin бе, ж ок па? Мынанык T e n c in y i кузетнп солдаттан да басым бол- {I ган сон, кашпай калган yuieyi де тайсалып, улкен уйге 1 | карап ы ры сты . . . — Кудайы керип болып отырран 6ip шал едь Муны М жылатканмен не максатка жетем1з? Солдаттарына жо- ! лык: сураганын алсын да, тастап кетсш, деп Кашкын- бай Эж1герей мырзамен сейлесш тур. — Апырмай, буларын казакшылык-ау. Большевикке 1 дегенде актыц эскернпн кайырым кылмайтынын бшесщ- | лер foi\"i . Мунын арасына юрудщ e3i кауы п.. . BipaK, ко- II 6in eTiiiin турсыц, амал жок. жолыгып кврейin, — деп, Я ЯЭж1герей мырза, бас кететш ipi жумыска бара жаткан- нан жаман булдана сейледк Э ж 1герей копт1н осындай етМ ип бар деп Э бдш дэрав кел|‘ п жолыкканда. — Апырмай, осы журт не боп барады? Туысканы Я емес, жакыны емес, элдс кайдагы 6ip шал yiiiiii осылар- а дык неден кимасы кышиды? Б13 де елт1ргел1 жаткан | жокпыз Fofl?— деп Эбд м д е 6ip сыпыра кейт алды. Эйткенмен, Бокбасарды босату уиин отрядка 6ip нэр- -1 ceiiiH керек екен|' рас. Бокбасардын езшен внср ешнэрсе | жок. Олан болса, 6ip жарынан квптщ етЫ ш ш орында- Fan болады, екишл жарынан — ш ы р ы н д ы елден uibiFa- рып, шалды босаткан атагын езше калдырады. Обд1лдэ 1 осыны ойлап, отряд бастырымен свйлест! де, керекп Ч нэрсесш айтты. — Юлен Fana Керенский мен Ннколайдыи акшасы болсын, баскасын алмайды,— деп пысыктады. К епш ш ктщ 6eTi 6ip жумылган сон кайта коя ма, уй- ден уйге жуг1р|‘п, катындардын кол сандыгындары той- томалак, мушеден жнналран акшара шешн шырарып алып, 6ipep сагаттын ш ш де cypaFan сомасын дайын егп. | Отряд жвнеп кеткенде, Кусайыннын конак yfiiiiin босагасында кан-кан боп Бокбасар жатыр едк Кеудесш- | де жаны бар Tipi демесе, елшпен 6ip есеп едк — Сорлынын ажалына кездескен жумыс болмаса uri ед|',— деп журт бастарын шайкасты. — Бул 6ip умытылмайтын кек болды-ау,— дед1 Каш- кынбай отагасы. Бозбалалар жнналып, Бокбасарды кетерш yiiine а п а рд ы .... «Эдебиет майданы», № 10, 1932 ж. 204

ТАРТЫ С Роман Тобыл 03eniHiH олкесшдег! журт аузына ш кк ен ауыл- дыи 6ipi — Ж алмамбет кажынын ауылы. Бул ауылдын ауызра 1лiryiHe 6ip жагынан Ж алмамбет кажынын жер жарран данкы себеп болса, ешнин жарынан — бул ауыл елке бойындары елдщ кайсыеынан болса да сан жарынан кеп, комакты, Kiuii-ripiM поселкадан кем емес. Ауыл — Ж алмамбет кажынын ауылы атанады. BipaK Ж алмамбет кажынын оз y p n a F b i, я руласы TinTi аз: кал- рандары кырык ру: керешн де бар, найманын да бар, башкуртыц да бар, татарин да бар, каракалпак, турж - пен елшш адамынап да сау емес. М унын бэрпшибасынын косылуы, эрине, Ж алмамбет кажынын кен бей1лд!гжен, кем-кетжке мейр1мдшгшен емес, эркайсымын езшше тарихы бар; 6ip сыпырасы Ж алмамбет тукымынын та- лай батырактарынан ерб!гендер, кейб1реулер1 — Ж а л ­ мамбет кажынын шешесшщ шанырагына MiHin келген «кулдан» ©рб1гендер; 6ipe>viepi — Ж алмамбет кажынын коленкесмде болуды арман кылып келш отыррандар. Осыныц бэрш косып санаганда — сонау олке бойында кыбырлап жаткан ауылдын басы куралады. Ауыл болран сон, эрине, эркайсынын эртурл1 K ec i6 i болады: б1реулер1 кун-туш кажынын отымен i<ipin, суы- мен шырады; б1реулер1 кажынын атарман-шабарманы болып ел аралайды, кажынын аласысын жняды, аласыра жалранран еамд1 жняды; майын берген, c y T in берген малдарыныи дурыс 0 c in - 0 p 6 y in бакылайды; жазатайым бон 6 ip e p мал еле калса, оны сол кедейдщ мойнына мш- пзсд к кенбеген кедей болса, эрине, аксакал бнлi r i таги дайын: Ыдырыс, Ы скак деген билер, карындары жер T i- реп т е р м и т элг1дей шатак туып калган елге карал ат- танады. Осынын 6 a p iH улг1ртуии — бе л гш пысык, кажы- нын каргылы тазысы ееебшде болып жургеи Бергали дейтш Kici. 205

Тэжрбеген, Ж усж дейтшдер бар, олар — жалдаптык-1 пен дацкы шыккан адамдар. влке бойындары ел буларра «кажыныц сэудегерлерЬ деп ат таккан. Осы атактыцез1 буларра жетедк баска сэудегерлердщ мыцдаран сомамеи! ж у р т icTefl алмаган саудасын булар 6 ip e p жуз с ом м ен-1 ак 6 iT ip in улпрт1п кетедц ейткеш елке бойындары уш -| терт ауылнай ел буларды алдыпа салмай ала арканык] сатып керген емес. Сатса, шатак шыгады: 6ipep палет жауып ж1берш, аксакалдын бнлегеш тартады. Елдщ бу- йымы, мал дегендерж арзанра алынып, кымбатка саты- лады; енген пайдапыц тек жарымы кажыныц сыбагасы болады. Эрине, Ж алмамбет кажы деген «шын эулне» ш- c i рой, ол K ic i б1реуден олжа дэме ету дегендГб1ле ме, мына кулар кажыга «сезд1рмей», Бэйкен бэйбшеге «жа- сырып» кана беред1 foh. Бул ауылга караранныц 6ip сыпырасыныц кеЫбш айттым гой. Eiw iri калрандарынан: Абдырахман хэлфе- I н1, Дуйсекей карташыны, Ж уман баксыны шырарып тас* | тасак, калрандары 6ip ке л т болып сараланыпак кала- | ды, булар — бiрден oiiFa шешн карасы барлар; кокыр i тебел, кырык шокпыт жулым уйлер1 барлар; скеу — 1 yuieyi косылып, 6ipirin егш салып, шеп шауып, ездершен ' артылса, iricire жалданып ецбек пен тамак асырап отыр- рандар. Олардыц ез1 де тур-турге белжед1. Булардыц iuiiiwe де пысыксымактар, 6ipfli-6ipre урыстырып олжа туарем дег1штер, кергенже елштегштер бар. Жоламаи (шын аты — Абдыракым) деген Kicinin аты кандай шатак болса, Typi одан да шатак: мурны кола- раштай, иег1 — кемиек, касыныц арасы косылып, тукси- in, квз жанарын басып кеткен; бет-аузы уйыскан са- кал. Сезд1 дэбд1рлеп сейлейдц 6ipaK аз сейлейдц Баска журттай эшпмеге де араласпайды. я рнбадат icTen. дш- шьпджпен де атарын шырармайды Ауыл-аймак будан кептен т уц ш п , «ею аякты кайуан» деген кортындыны элде кашан-ак шырарып койран болатын. Бул K ic in in apFbi туб! •— тур1кпен екен деседц Жацыл- масам осы ю с ш щ ез OKeci ме — a ifr e y ip 6 ip e y i Жалмам­ бет тукымынын узатылып келген 6 ip келжш егш т шацы- рак туйесже м ж т келжт! рой. Казакша айтсак, бул — «кул» болады. Б1рак Ж алмамбет кажыныц тукымы «меЙ1'р!’мш ш к » icT e n , Жоламанныц экесже 6 ip жалшы- ныц кызын o n e p in , сол «мей1'р1'м дш ктж » аркасыпда Ж о­ ламанныц дуннеге келуже себеп болып ед1 деседц

Бул туралы шалдар айтканда — аузыныц суын кур- |ды, осындайдан кажы тукымынын кем-кетжке мейр1М д кЬ к е р М п -а к калады. Bip жылы улкен талас болып, Ж алмамбеттщ колынан олыстык лауазым шыгып кетедь Сол себеп бола ма, эл- е кудай жолына шын T y c K ic i келе ме — Ж алмамбет сол сылы кажыга бармакшы болады. Ж урерш де терт ауыл- ай елд! жиып кудайы 6epin, осы Жоламанды кулдык- j ан азат кылган екен десед1 журт. 1 Ж алмамбет к а ж ы тым oplneri K ic i fo h , 61з д щ б и е т М - IJ ii3 ол KiciHiH балалары. Балалары туралы тары б1рде кпм е курармыз, алдымен мына Жоламанды туптеп 1ЛЗЙЫКШЫ. Ж олам ан 1— сол азаттан эл1 азат. I Жоламанды уйшен шырарарда кажы оран жауыр кер I нолакты, Ырысбек деген кедейден елген тайдын телеуь j ie алынатын сынык муй1з коныр сиырды берген екен, рны н уст ш е— Жоламанньщ Гулбарш а деген эйелк он 1Раштын басын буып калкиткан кара косы бар екен. Одан 6epi кеп замандар еткен, 6ipaK Ж оламан сол |уйгаен эл1 езгерген жок: аштан да елген ж ок, кештен ие калган ж ок, кептщ 6ipi боп жанын асырап келе ж а- гыр. Зердесше бггкен енер ме, элде кедейш шк итерд! ме — б1рсыпыра жылдардан 6epi Ж оламан агаш днебер- /1iriH к а с т кыла бастады: жазгытуры агаш сока ктейдк ел жайлауга кешерде журттын сынык арбасын бутшдеп бередг, кереге кектейдй уыктын ж азклган карын тезге win бередк Ш арш ау дегенщ ж ок, кандай тамыз ыстык- тарда, жаргак белдемшемен бексесж каптап алып, кунге куйген кара кайыс мандайы жалтырап агашпен алыса- ды да жатады. Ш еп шабу, епн салуга келгенде журттан озбаса, кейш калган емес. Талай умелерде сыналып та журдк кайратты деген ж Иттермен оракты катар салыс- канда, Ж оламан аттай ж е л т озып журе бередь Осы сиякты кайраты бар, осы сиякты e H e p i бар адам- ды азат кылып отырган, шыны «кажыныц мейр1мдЫг1 г о й » деп шалдар аныз кылуын 6 ip койран ем ес. Жоламанньщ заты туржпен болганга, келбет! адам K e p r ic i3 ерескел болганга, кунше он ауыз сезд! зорга ай- татын колан болганга — с!здер де оны малга тенеп жур- 1 М уны н азан шакырылып койылран аты Абдыракым болса да, «келшшц апгынан, койшынын таягынан» дегендей, от басымызга Kocipi тимейтш болса дсп каж ы пы н iucuieci мунын атын «Жоламан» дсп кояды, содан былай Жоламан болып аталады. 207

меюздер. Ол — адам. Адам болганда — кажынын тап ®3ine салыстырсам, тым асыра сйттедщ дерсщ 6ipait шын адам екенше шек келйруге болмайды: журттай тулгасы бар. свйлесе т ш де бар; журттан ойы да, акылы да кем емес; куаныш-решш дегениш бу да бшедг, сую-кую) дегенщнен де кур емес. Кыскасы — нагыз адам. Ж алмамбегпц б у л — Жоламаи койын барып журген кезде, Досан дегеи 6ip спыршы бар едк Сол K ic i, кузг! кара суык кезшде кенет 6ip aypyFa ушырап маркум бол ды да, оньщ эйел! Гулбарша жешр кала бердь Ыдырыс пен Ыскак аксакалдар бу сыкылды ж еар энелд1 булдаг эдет алган болса да, как Гулбаршага дегенде ылаждарьн курыды: бэйбш е колынаи шыраррысы келмедь Суйтш! жургейде, «Гулбарша жукт1 екен» дегеп хабар бэйбние-1 Hin кулагына шалынып. «аруакты уйдщ асын арамдага- ны» ушш Гулбарша 6ip сыпыра таяк жеп алып, 6ipcbi-| пыра шашы да жулынып, акырында, бэйб1шенщ тап-i сыруымен болса керек, баягы Бергали пысык Абдрахман халфеш алып отырып Гулбаршанын некесш осы Ж ола-| манра KiiFan болатын. Жоламан мен Гулбарша содан былай ерльбайлы | болып косылды да кетт1. Баска журттай катындарымен куяше кырык урысып татуласуыкды булар б1лген емес, 6ipiHe-6ipi катты свз де антып кврген емес, Ж аз бол- j са, байдын караша yfiiHiK босагасында, кыс болса, тел j камайтын уйдщ пешшщ жанында, 6ipep курым ш т зге I оранып жатып тунд1 втшзедГ Суйтш жургенде, Жола- манмен косылранына алты ай толганда, Гулбарша 6ip ул тапты. «Буны юмнен таптын?» деп Жоламан тексер- yiwu б1лген жок, кайта бэлшм, в.\\пршде 6ipiHiui рет бо- лар, езу тартып кулдк — Э й, ж1г1т, баланнык атын шм коямыз?— дед1 Гул­ барша кул1мЫреп. — Мунын аты Жаксылык болсын,— дед! Жоламан. Сосын, баска баладай «нилдехана» да болтан жок, Абдрахман халфе келш азан да шакырран жок, элг! бала езшен 93i «Жаксылык» аталып журсе бердь Ж оламан сонры эз1'рде кэд!мп'дей картая бастады. Картая бастагандыры рой, жумыска бурынрыдан шабы- ты кем ш , |'стеген ici внбейтшге айналды. Жазрытурым кездеп\" бурын aFaiu сока штегенде Kyuiiie 6ip сокадан шытаратын болса, c o k fu кезде ei<i кунде dip соканы зор- ра шараратыига айналды.\" Гулбарша да бурынры- дай «эй Ж1г1т» деуд1 тастап, «эй шалым-ау» дейтш болды.

Б!рак, Ж оламан эла'регенмен колганаты жет|п калып ;д1, Жаксылык бала жиырмана аяк басып ед!: шо'йын 1Cпел i. eKi 6eTi торсыктай, журш-турысы пысык, ал- 1амсадай кара ж !п т болып едк Ж олам ан куаныш керш, [ейде Гулбаршага: — Сен жаманяа тартпаган, балам ез1ме тартып ту- •ан,— деп жымындайды. — Мейлк мен таласпай-ак кояйын, тек Tipi болсын,— lll ieiiдi Гулбарша im iиен елж1реп. 111 Жаксылык жасынан экесш жагалады: агашты 6ipre набысты, соканы 6ipre icTecTi. Экесш е кол кабыс тиг!зем деп журш онын азгана eHepiH булжытпай уйрешп алды. 1 Жаксылыктын колы агашка каттырак бататын болды. tij Жаксылыктын шапкан арашы, Ж олам андш ндей ки- J са-сыйка болмай, муешдей болып шыратынга айнал- А ды. Жоламан муны e3i ce3in, «олай icTe, былай icTe» деп нй жай акыл айтып отырура F a n a такалды. 4 Суй тш жургенде 16-жыл келш калыпты foA. Кеп- •■j пен 6ipre курык Жаксылыкка да салынды. Ж оламан i| ем!ршде 6ipiiiuji рет жаны куйзелш ренжш, ж уз елу ша- кырым жердег1 дуанга баласын ж аяу шырарып салды. Баласынан айырылып кайткан сапарында, KapFa адым жер журуге мун болып, айлап журш аулына зорга жеттк Ж оламан сняктылардыи коз жасы урды м£, элде асып-тасканнын тегшетш кез1 келд! ме — eftTeyip ел | iuiiH улы кабар шулатты: «Патша тарынан туештк балалар кайтетш болыпты!» ' деген кабарды еспгенде, Жоламан ем1ршде 6ipiniui рет: — Э , TeriHfli пэлен етейш, езще де сол керек едП — деп патшанды боктап ж1берген болатын. , Содан былай солдаттык дегенде Ж оламаннын ж уреп зыр ете калатын болды. 18-жылы алаш п<шгше ж1г!т * жиналатын болганда, Бергали пысык Жоламанды ка- < жынын y fliH e шакырып алып, кымызга тойрызып отырып 1 айналдырган рой: — «Осылай да осылан»... А к туйенщ карны жарыл- ды, алаштыи ордасы курылатын болды. Алаш азаматы TericiiieH аттанатын болды... Б1рсыпыра елдер ортасынан мал жиып 6epin, Tayip деген балаларын шыраратын бо­ лыпты. Б1з де журтшылык кылатын болдык: ортамыздан ci3re он тайышиа жиып 6epin, баланызды аттандырмак- шымыз...» — дегенде, Жоламан канын imine тартып, ке- миск Heri кемсендеп: — Алашыннын да K e p e ri жок, ордацнын да iceperi жок; ата-бабам ордага K ip in те керген ж ок; бала — 209

ез'гадМ , менщ баламда еищайсьщнын жумысын болма- сын! — деп келтесшен кайыргаи. Кымыз сапырып отырган бэйб!ше: — Сорлы кул, шаныракка кара! — деп шаптыккан. — Асаусыма, Жолеке, долга туратын кылармы: деп Бергали бел кушш соккан. Уездж каладан шыккан ею л, тыртык бет кара >KiriT, кажынык торшщ алдында, Эм1ркен eTiKTi кэсшг Ж1берш, шылымын буркырата Tycin: — Мына Kici алашка карсылык кылып отыр, жу мыска кедерп турызып отыр; сондыктан бул Kicire акты icTen, болыска айдап ж!берщдер!— деп буйрыкты кыс- ка берген болатын. Тастамбек ауылнай шолак кол necipine icTiH мэшсш туснцйрш Ж 1б ер ш , протоколды буркылдатып жатыр. Протоколдын аягына алдымен ек!л кол койды, оган жалгастыра Бергали колыи койды, акырында Тастам* бек ирек танбасын салып, ecni ауылнайдыц жалпак мерш 6ip жалап алып, кагаздын куйрык жагына бат- тастыра баскан болатын. Баскаларша жорысак, бул 6ip ккпшн басын mipiryre жарайтын эуреш ш к. Мына жалпак мердщ басылраныи кергенде, 6ip сыпыра журт e3iiiin манданына басылган- нан жаман ышкынатыи. бйткеш — бул мормен шыр- малганнын талайы !зс1з де кетш барады. Оныц уст1не, бул мер Тастамбектщ колымен басылгэн сон, не ум1т, не кайыр... — Байгус-ау, карысуды кайтесщ? Сен epericin к!мнен байге алмаксын? Ж асын алпыска жакындаганда турмешн ес1г!нде жан тапсыруын жадсы ма?.. Баланныц еш нэрсеа кетпес, т ш н ал, ж^бер баланды! — деп аяу- шылыд кы лрэн дос-жар ептеп акылын айткан бола­ тын. BipaK Жоламанды Kenaipy деген киын гой, acipece Жаксылыкты солдатка ж!беру дегенге ол елмей копер ме? Ал ашыиным не Keperi бар, орданнын не neperi бар, оган Keperi — жалгыз баласы гана! Жоламаннан repi — Бергали. Тастамбектсрдщ Kymi басымырак к е л т , кылмысты Жоламан болыстык опы- рабага айдалатын болды. Ауылнайдыц жеюру1мен Торсан дейтж 6ip кеден Жоламанды айдап бару уш ш жалгыз атына желком ерд1 жарбнтып салып жатыр. — Шалым-ау, бул калай болды? — деп Гулбарша бебеу кагып жур. 210

— Кой, ana сабыр кыл: 6i3flin экей ешкайда да бар- майды! — дед! Ж аксылык салмакпен. Гулбарша жаутандап Жаксылыкка карай бередг Ауыл жанында алка-котан отырган: е к ш бар, ауыл- найы бар, Беррали бар, тары 6ip сыпыра аксакалдар, пысыктары бар — 6api ажырая карасады. — Апы рмау, мына нпркшдер! — дейд1 6ipeyflepi шжшш. — Сор туртш тур ро й,— деп 6ipeyflepi жымында- сады. — Коре калдык кушш !...— деп б1реулердщ зырыры кайнайды. — Койсайшы, бала, байланысып кайтеЫн,— деп 6i- реулер курсшш, суйей салдылау кылып акылын айткан болады. Ауылнай акырран сайын Торсаннын e ci ш ы рып дурЫлдетш Te6ine Tycin, кокандап Ж олам ан шалдыд жанына келдь — Кэне, карт, болыцыз, козралайык— Айтуын айтса да, ж уз! шыдамай, e3i 6ip кырын карайды. Торсаннын жыпылыктатан кез жанарын ашып кара- са, Kim болса да, тап сол минутта аделд1реген жасты керер eai-ay!.. — Олар 6 o f u h жеп о т ы р , мен ешкайда да бармай- мын! — дейд1 Ж оламан. — 0й, сен езщ ит екенсщ рой, айда деген сон неге айдамайсыц?... Калжактайтын болса, камшымен салып- салып ж1бер! — деп Тастамбек ауылнай барылдап, ор- нынан козгалып койды. Торсан кысыла TycTi. К ок атты тектл еп Ж олам ан- Fa карап омыраулата Tycin едй Ж аксылык онын шау- жайынан устады да, кешн карай жетектедк ©й, ж1бер деймш... Устам а деймш шаужай- дан!...— деп Торсан кургак тызалакка салды. — Умтылындар, ж1пттср, сыбап 6ip ж1бершдер, кейшпге у л п болсын! — деп Беррали мен Тастамбек кунк е т т едк терт-бес ж !пт андай ж упрш , Жаксылык- ты ортара алып-ак калды. — Ойбай, елт1рд|, елт!рдП...— деп Гулбаршанын жан дауысы шыкты. Ж аксылык онайлыкпен терт-бес ж тт щ н е н таяк жейтш кершбедр Онын устже, « кэрш к тш алды, Ж1пт- TiKTin соны» деп Жолекец айкасып, жылтыр шеке 6i- peyin, cinip жудырыкпен Ылтеп еткенде, oari ип ркш тн 211

шекесшш осалдыгы ма, элде, жудырыктыц ш о й ы н д а й болраны ма — кызыл канын кешрш атып бетш ж у ы п кете бергенк.. — Ойбай, мына алжьтан кушп< кун беруге ай на л - ды!—деп Тастамбек, Бергали, тагы баскалары умтылды. Суйектеген сэры таяк. темiрлегеп кара таяк, т а гы - raFbi баска таяктар Жаксылык пен Жолекецищ басын осты — кетт1, осты... KeTTi. Зынк-зынк тнген да- уысы 6ip ауылдан етш , екнпш ауылга естйш1. — Ойбай, елдк елт1рд1ндер,— дед1 Гулбарша. Тап сол кезде Жолекен кулады, отан жалгаса — Ж аксылык кулады. Самайдан аккаи кан топыракка i3 салды. Естен айырылып, кез1 карауытып, т ш байланып, мслшшп Гулбарша отырып калды... — Ж1г1ттер-ай, тым обал кылдындар-ау!.. — деп, Жубосын дейтш шал, кэрi кездщ жанарына жасты мел- т!лдетш, кисык. кайын таягымен жерд1 шукылай Tycin, олай 6ip, булан 6ip журе бердк К ер ш ш к , замандастык, мундастык деген осы! Айтпай дейт!н ж ас бала ж1г1т, жыртык eTiriMeii жер- дЙ1 шанын буркылдатып, жылдамдай басып кудыктан су экеле жатыр. Бул Жаксылыктын жандан досы, кур- дасы рой. Дос-жардын кольтам келет|’ м1 осы FaHa. Экелд1 де, суык суды куйып ж1берд1. Жаксылык тур- inirin, епгем кезш ашкандай болды. Ш ан-шунга жиналган журттын б 1рсыпырасы т е м е й карал тунжырауды FaHa б Ы п тур, я дурыс — я б ур ы е деп ric жарым сез айткан адам болсайшы!.. Кун келбен уясына барды. Сонау белестщ а с т ы н а н жаркырам ай KOTepiain келе жатыр. Ай астына а п д а г а н быжыркай карата кез тынады; осы ауылдын, мына ДШ- дей-дщдей ак уйлердщ epicTen келе жаткан малы ол. Жылкышы кара кер байталта eiirepin 6ip кызыл токтыны салактатып экелд1 де: — «М ухамедж ан, ал мына токтыны!»— деп б а й т а л - дан салбырата туардк Байтал кымсынып, ypiKKen тэр1зденш, аягы ш а л ы с - танып басты. М ухамеджан, мойнакты кара п ы ш а к т ы конышына тыга салып, токтыны конактардын а л д ы и а кесе келденен тартты да: «шло омин» — дед1. Конак yrnin Абдрахман халфе, жумулы кезш 6ip ашып, таепмк yeraFan колымен бетш сипады. Айбарша, ак жапаны жер ошакка алаулай жагып, улкен кара казанды экеп жер ошактыц орта бетше д !н к ет к1з д 1. 212

т — Кудай атсын, Айбарш а, отты С0нд1рд1н, — деп, бас у й т п отырган ямпт оган буркылдап, урыскан бо- лады. Ортадары ак уйдщ он ж ак босагасына аркасын суйей orbipFaH журт, онын ш ш д е: вк|'л, ауылнай, Берга- ли, Абдрахмаи калфе, тагы баскалары бар: — Айт, ш ы р а г ы м , айт, м ы н а ш е т т с н к е л г е н конак- тыц квнш н к в т е р ш Ж 1бер — деп, м о й н ы н а к о к ж 1 б е к ; орам ал байлагам 6ip ж ш ггп ал кы м д ап, кы сум ен отыр. Э л п жшгг, д о м б ы р а н ы е р ш е ш е р т ш , 6ipep р е т Tyiripin алды д а , б а я у л а т ы п э н с а л г а н б о л д ы . — Уайой дегенш!..— деп Берралндыц оны костаран дауысы эннен r©pi ашыгырак шыкты. Ауыл eiviipi осы. Ешиэрсеш сезбегеи, ешнэрсемен жумыстары жок, сияктанып, малым nipin, сиырын сауып, I казанын шакырлатып кырып, жер ошак б!ткеннен кок I тутшд1 келбете ушырып, сол ©MipiMeH алданып отырран I снякты. Тап осы кезде ауылдын сыртындагы белеете, жаман- датып елген малдай боп, аталы-балалы en eyi— Ж о ла- ман мен Жаксылык жатыр едк ©л1мт|кт! кузеткен кара II кус сыкылданып екеупмц ортасында жарбиып Гул- ||; барша отыр едьI II О баста риалны ма, гем назия м а — эйтеу1р сондай 6 ip ipi м е к т е п к е а р н а п с а л ы н р а н у з ы н , б т к к ы з ы л у й , каланы н орта шешндег1 ш ер ке уд щ карсы сы ндары 6ip Komeiii ж а л п а р ы н а н а л ы п ж а т ы р . Сол у й д щ а л д ы н а карап турсан, кылкандай казакты ц ж ас ж ш т н кересщ . B ip a n , K iiiM fle p i © згеш е: 6 ip ey.a ep iH in у е тш д е ж а м а у л ы ecid ш е н е л к е р е с щ , б 1 р е у л е р ш щ у е т ш д е — к а з а к койы- ' нын TepiciHeH т ш к е н ш о л а к т о н ; б 1 р е н -с а р а н м ы л т ы к асынып, кы лы ш ы н сал актаты п ж ургендер де ж о к емес. Топ-топ а т т ы c y F a а п а р а ж а т к а н , с у г а р ы п к е л е ж а т к а н а д а м д а р к а к п а д а н 6 ip i K ip in , 6ipi ш ы г ы п ж а т ы р . Улкен уйдщ орта шешндеп баспалдакты есштен уш-торт ж т т uibiFa келдк Мына топка Караганда булардьщ K n iM i де, T y p i де ©згеше: кынама шенел, бел- дершде наган, былгары колкам, жылтыр элпркен етпе. Озара орысша свйлеп б1рсыпыра даурыкты да, сем1зше келген, салпы урт, туксиген кара ж !пт, дырдылда нды- рап сейлеп: 213

— Bepi келшдср, ж1г1ттер, курес бастаГ|мыз,— дед}. Какпанын тубш де уйльшип турран жйтгтер аякта- рын ерше басып, булардын жанына таман жакындады. — Э л п тама жшгг кайда, шыксын ортара!— дед!. Мурты жана тап 6epin келе жаткан, дембелше, кара wiriT белшдеп кайыс белбеуш босата тусш, ж1г1ттерден онашарак ш ы ры п турды. — Кане, мунымен куресетш шм бар? Бурын курес* пегендерщ куреакдер,— деп эл п кырылдак жнчт буй- рык есебшде сейлед1. Ж М т те р 6ipine-6ipi жалтактады. Бул турран ж т т т е р д щ кебКак бурын курескен болып шыкты. — Э й , кара xcirrr, енгезердей болып сен неге кашы- рыс саласын? Курес мынаумен! — деп, эл п кырылдак оган туйлжтк Кара ж ш т м 1 з— Ж аксылык едь Мына куреске ш ы ры п турран CeftiT дейтш жнчт. Екеу< осында келген куннен бастап таныскан. Жататын орындары да 6ipre. Журш-турыстары да 6ipre. Мундары да (ирге. Кейде cKeyi — ертенг1 жумысты умытып, ерте туратындарын да умытып, тун боны свйлесумен болатын. Бастык айткан сон амал жок, eKeyi селкостау турде белдескен болды. — И о, тама атам аруагы !— дед1 кырылдак бастык. — Ананын руы KiM екеп? — деп бастыктын 6ipi еже- ленш едк — О л жшгг руын ез1 де бшмейдк— деп Жаксылык- ты танитын яиптп'н 6ipeyi ж ауап бердь — Кацрырран неме екен гой,— деп 6ipeyi езу тартты. — Ал , кане, козрал, кыздыр! — деп тус-тусынан кеу- кеулеушшер кебейдь — Кайсымыз ж ы гам ы з?— дед1 CeftiT сыбырлап. — Сен жык,— дед1 Жаксылык. CeftiT муны да жыкты. — Басе, Тама атам аруагына жан шак келмес,— деп, эл п кырылдак бастык каркылдап моз болып калды. Мейрамга карсы тун — ж тт т ер д ш дем алатын куш- ш и 6ipi: бул туш ж ш ттер екеу-ушеуден бас косып, ка« ланын басынан Kipin, аярынан шыкты. Byriii де сол эдеттерш icTen журт бет-бетше ыдырады. Bipeii-саран кузетнллерден баска адам сирек калды. Жалгыз-ак Ж аксылык пен Сей it какпанын тубгнен кетпей, езара куншлдесумен отыр. — Ен д 1 кайтем1з?— дед1 Жаксылык сабырсызданып. — M eiiin тшмд1 ал: 6i3 вз ершм1збен келген адам 214

е м есгт , осылардын текшсжде KiM ж урсш , эйдэ — ка- шайык! — дед! С ей к . — Кашканда — кайла барамыз? Елге барып сия алмаймыз foA — Ел деген не? Ел бар ма б!зде? KiM паналатса, кай жерден кесш табылса, б!здщ ел1м!з сол. Еш б!р тиянак- сыз кангырмайык десек, осыдан eKi ж уз шакырым жерде Meiiin нагашым бар, соган барайык. ©здер1 aFaui 1ш1н' де отырады, 6ip жерде уш-терт кана уй, аман-есен барып жете алсак, ол жерден б!зд! сайтан да TiMicKin таба алмайды... Бул eKeyiHiH кептен айтысып журген кенесп Неш е рет С9з кылып талкыласа да, CeflirriH ойы осы cohfu айтылганга келш т1реле бередп Ойлана келе 6yFan Ж аксылык та кол койды. — Кашамыз б а ? — дед! CefliT. — Кашайык! Коптен айтылып журген кенестщ шын туй!ш осы болды. Белд! байлаулары-ак мук екен, eneyi асыгыс ж ур у жабдыгына KipicTi. Тонбастай болып кижди Ептеп аттарын ерттеп Minin, какпаныц аузына келш ед!, кузет- uii ж!г!т кес-кестед!: — Пропуска давай! — ©й, сандалмашы, 6i3fli танымайтын ба ен? Асы- ры с жумыспен барамыз,— деп eneyi б1рдей аттарымен омыраулата какпадан к ш р ю а з етш журе бердь Декабрь iuiiHin сургылт аязы салран жерден-ак бегл дыз етк!зш, 6ip суйш eTTi. М уз боп каткан шымыр жол ат туярымен шакылдады. Аспанда самсаган жулдыз саулеа аз да болса жол жулгес!и булдыратып керсет- кендей жарык 6epin ед!. Суль^а катып турган аттармен желе-шокыртып белес басына uibiFa келгенде, арттарында самсаган электр жарыгы кершдЕ Ж аксылык етек-жещн жинан- кырап, калара карап 6ipep KypciHin алды да: — Шыгармастай кылып !л!кт!рген TeMip тор ед!, 6ip кутылура будан да кутылып шыктым-ау!— дед!.I III Сыпярайган п!лте шамнык тутшдеген жарыгына гене T y c in , коныштык былрарыны лзесш е салып, ек! узын тарамысты ера'лйкарсылы тартып, кою сакалды кожыр бет арык кара Kici T iriH Tirin отыр. Бул — Аман­ да KapaFan елдеН Ж акия дейтш бе л гш Tirinuji ед!. Ет* 215

топ арылган кара кайыс саусак 6i3fli тез!иеи шаныш- камда адамиыи i<e3i жеспейдк Арбигам дене nijiin, бугшп машппеше козгалады. Туит'н б1разы erri. Дала тутеген борам. Ызылдагап, ыскырган катты желдщ eKnini уй iummeri адамды TypmiKTipin ж1бергендей. Киыршык па, кар ма — тсре- зеге тырс-тырс тиедк Астаудай куширан аласа, тар уйдщ жалгыз терезешн кар cipecTipin элде кашам кемт кеткем. — Ее тамдыратым болды foi\"i бул борам,— дем, шам жанында тарамыс ecin отырран кара торы эйел тере- зсге карады. Квйлекшен, твменг1 жаулыгым басыма оран салып, 6ip т1зелеп кама отыр. EKi K03i тарамыста. Быртыктау келгем кара кошкыл i<ip саусагы тарамысты талдап жып-жып етедк Окта-самда басым KOTcpin, аларран K©3in Жакияга 6ip кадайды: бет-аузы кож-кож кора- санным дары, коюлана б1ткен сакал мурт, шушрешп 1шке баткам ею' коз — осыдан баска Жакмяда тур де жок, сын да жок. Бул эйелдщ аты Сакып едк Жакнямен отаскамыма биыл eai жыл шыгар. Жакмя, еткен OMipiH TiriMMCH етюзгенмен де, малдыц басын курай алмай, неше жыл- гы тапканы 6ip кыздым калынмалыма зорра жетш, осы Сакыптыц 03in жасы 40-ка келгенде зорра алып едк Сакыпты алгам сон, б1реудщ босагасында жатуды ар керш, opi ботен уйдж ойел1мем уйлесуге Сакыптыц М1пез1 шаргез болрамдыктан, осы юшкене жер уйдш ©зж былтыр умемен зорга калкнтып алып едк — ТерезенД! кара, калпымша KOMin Kerri,— дед| Сакып элде неге к у р а н т . — Кемсе, ne6ipei< уйыктауына жаксы болар, онсыз да гус болмай турмайсын. — Ерте турып Menin малым каралмай жатыр ма, балам жыл ап жатыр ма? К.ай малый караусыз жатыр «У»? — Журтпен катар турып пешке от жаксан да сш- нэрсен кетпес едк Журттын yiiineii тутin шып.т жат- камда, елж шыккан уй кусап мелшмт 6i3fli>i у й турады... — Ал, жарамазанын бастады. CepiK болып жанына азырак отырайып десен, жер we6ipine жетт болады, деп, Сакып ep H i буртмып, ecin отырран тарамысын шашып ж1бердь Жакмя xiriuiii токтатып, аларып карады. 216

I — Неге алартасын кеэ!ндк мен легенде сайтаныи бар ма? — М э, сайтан!..— деп Ж акия жанында жаткан ка­ лыпты Сакыпка ж!берш калды. I Агаш калып Сакыптын жамбасына тиль Сакып ]ыршып туе й . Жакиядан таяк жемек т упл , сезш щ езш тженектей керетш Сакып кой. Ызаланып, булыгып, пеш жанындагы салулы тесепне барып жатты да, ызалы жаспен жастыкты сулауга K ip ic T i. Жакиянын колы былгарыны жастай устап уйренген кол. Кездщ, ойдын кемег1 кебше керек болмай теселген кол ез д тн ен ктей береди 6i3flin шаншылган орнын 6ipep сипаумен саусактьщ езЬак тауып ала бередк Бул ек1 кол денеден белек бнкен болса, т т н д ! осы колга артып, Ж акия тесекте тыныш жаткан болар ед|- ау! Оны icT e c e, бел1 мундай шойырылып ауыртпас едй тула бойы cbiHFan сыныктай болып козгалтпай калмас едг TiriHfli салынып T iK K e n in e жиырма жылдан асты. Содан бер! дамыл жок: жаз да Нгедй кыс та т1гед1, кун- д!'з де, тунде де' п'гед1. Ж у р т кыдырып жургенде, Ж акия аркандаулы аттай T ir in сонында маталып оты- рады да кояды. «Буйтш тапкан акшан курысын!» деп кейде езше кейитМ де бар. Табатыны да шамалы: 6i- реи-саран шеттен келген T iriH болмаса, ауыл-аймак Kecin акы бермейдк «Астык берер\\пз, а'зык берерм1з» дей салады. Бул манайдагы байлардын, пысыктардын Tiri- нш Tirin беру Жакиянын мойнына жуктелген 6ip борыш-мшдет есебшде. Бар Т1'п'ндерш TiKKi3in алады да, yfline эк ел т салатындарынын e3i сирек. Тым болма­ са, баскалардай «беремгз» деген сезд1 де Ke6i ки- майды. Эйткенмен найдасыз деп TiriHfli тастагаида не icTe- мекил? Баска кестке Ж акия орашолак. Малы да, жаны да осы жалгыз T iriH . Муны 6ip кун токтатса, тамакты немец асырамакшы? Ана, тулданып жаткан Сакыпты немец кишд!рмекнн? Журттын эйелшдей ж a iira карай- •гын, жокгы бардай гып устайтын адам ба? «Тапшы- тап!» дейдй Айткаиын орындамаса, кабагын 6ip ашу жок, аяк-табагын салдыратып, «карац калгыр, жау алгыр!» деп жер ж узш щ каргысын жаудыртып, тулда- нып жургеш. KiM екешн, кiмнiн катыны екен1н' ескер- мейдк Байдыц келшдерш K e p in , солардын журк-туры- сын Kepin, солардан калыспаймын деп эуреленiri журген 6 ip бейбак... 217

Жакия ауыр курсшдй Басын кетерш, уйып калган белш жазды. Буктусш, тулданып жаткан Сакыпка карады. Былгарысын жпып жэпигше салып, тесепне карай аяцдады. — Жатпа тесекке! — деп, Сакып шанк ете калды. Ж акия оны елеген жок. Бул сиякты урыс eKi куншц б1ржде болады. Бул екеушщ: урысынын кайсы екенш, татуласканынын кайсы екенш адам б|'лу киын. Шуланнын eciri сыкырлап ашылып ед|, ала тобет арсылдап даланы басына кетердь — Бул юм болды екен? — деп Жакия басын кетердй CypiH in-кабынып, уйдш iiniH суыкка толтырып 6ipey- лер K ip in ж а ты р . — Уа.юмсщ? — Bi3 той. — B i3 iH KiM ? — Конакпыз. — Конак т упл , кудай болсан да аулак, твсектен турып сендерге шай койып берер жайым жок,— деп, тулданып жаткан Сакып баж ете туст1. — Сезд! кой, шам жагайык, кун боран, тонып келген ккплер шыгар,— деп Ж акия сыйпаланып ж у р т шам жакты. YcTi-бастары кырау, муз, калшылдап ycinin турран б1реулер. E ki конактыц алдыцгысы, коржандап шешпи’п жа< тыр: — Н агашы, Meni таныдык ба? — дед!. — Ойбай-ау, Сейггшсщ?.. Т у у .. апырмау, осы боран* да жургенщ?— деп Ж акия бара онын кшмше жабысты. — Катын-ау, турсайшы, жиенщ келд1 foA,— деп, e3i апалактап ж у р т , Сакыптын да мазасын алып болды. О т жагылды. Ш ай койылды. Казанга eK i- у ш т у й !р ет салынды. Конак салтымен бул екеу! т о р г е шалжимай, Сакыппен катарласа отка твнд1. — А л , ел азаматы аман ба? Шыккан шырын жок па? Бала-шага T e ric сау ма? Ауру-сыркау, елген-жтсен жок па? Эбекеннш уй!, Ер екеннт yfli, Серекеннщ yfli — 6api де Teric аман ба?..— деп, Ж акия устйуст!не баспа. латып жатыр. С еш т 6ip сыпырасына ж ауап 6epni де, улпре алмай- тын болран сон, таза койды. Ж а с, суйк1мд1 конактарды керген сон Сакыптын да кабапд ашылып, кундепдей аяк-табарын салдырлатпай, пысык, жатык, сына болып кершешн дегендей, жумысты еппен Faiia icTen отыр. 218

— А лай ка р т а й га н кер1нед1 го й , ке.и'иш ек алы п па > — дейд1 (.а кы н С ейм л аэ!лдеп А га ш ш у м е к л еск! сам ауы ры н ек ! MiuitieH дем вл ган Ж а к и * кал б ан д ап, ко п и р саулы кты н тер(сЫ ен ген ж а р га к дастарканды акеп тврдщ алдыма Йды — Байгу» art, иеболды : мен ул п р ем ш гой, отырсаАшы ны нда!— деп Сакы п оеан ж е кш койлм. Согыстан ш ы ккамдай. к е т , сыиык курсау кеселер, ш ы к к у м ан ш а. KetiK касы к. к а р а амк -д а с т а р к а п ~ынан орын алды. Д у м б и п ч ш скен таба нанлы Ж а к н я К р с акш а кэстерлен ту pan ж аты р... — Апы рм ай, « а л аш ка» косылып ед!м лесейил, *аш » белый е л и десейил,— деп Ж а к н я c e ia i о к т а - вида flip к о л ап коалы — Б олды к та , куты л ды к т а ,— дейд! CeAiT кул1мс1- — А пы рмау, куты л уга болады екгм гой езш ен? B ii- j U h е л д ен ле 6 ip -e K i б а л а K e rin ед1... B ip e y i о к ы г а н б а л а РОЙ, o i i T ia e H in k c t t I; ал . енд1 6 ip i м ы на к е р ш ! ауы лы - ■иадагы Турсы н дегем медей ш алды н баласы < и Н м ■нып б ерем ia деп кул ар лы п алдап ж 1б срш оты рганы К у д а йды п куд1рет1, мен та п сол кезде сол ауы лда ж аты р еД|и М алы нды колы на алмай баланды жйберуим бод- н а ,— д еп Т у ре ын г а м ен т а л а й ай гты м А н к а у сорлы го й , арты нан ж н н а п берем ia д еген ге н ан га н смен, кер е к десе б|р ы лак та алмапты . К у д а й б е р и и деген сол ауы лда 6ip ж(г1т агаеы бар, сопын ко л и ка Ы кке и сон, не он- еым?1 — Л у зи н а келгенд! свйлейсщ , 6ipey ecirce гой деп, С акы п оган ала км)1меи карал и — Е . «с1т* б ер с1н .. мен не депп!н> — деп Ж а к н я к.)- Д|мг1дей кысылып кал д м Ырсыпыра сведен кейш C eA ir ж а й куйд1, пака тура д ап айтпаса д а, уш ы нан уш ы нан сезд!рд1; бул туралы Судан былай энг1мен1 дш ару KepeKTirin айтты — Б аска »нг1меи1 коны и. 6i u i орналасты руды к к а ­ к и м 1зде, е ке ум м ге де оры н та п. дед| — Fin м м де айтпайды. еш к!м де евз кылмайхы. E l l — у ш -а к уйм1э, i m ееэер д ей е ш * Сен 6 ip ey re >йтып койып ж у р м е,— деп Ж а к и * Г.акы ш ы сактанды рган си- а к ты болы п ед1 — НеИ1е »нм менд| айтты м сы ртка? Деп ол тагы а д а в е зш е м к а р а п шатынады

“ Орын неге табылмасын, орын облей табылады: Эбьпдеге тапсырсам, онсыз да e3i ауыл кыдырумен жу- ред|', 6 ip жерге орналастырады да келед1 гой... — Yfiiue келген K ic in i кумаксыц ба? Жатсын осын- Да-_— Деп Сакып бул конактарды уйшен шыгаргыеы кел- мейтш адам кусап, тагы 6 ip ijiin т усп ... Жакиянын кыстауы— калыц шырпынын койнауында. Bip жерде уш кана уй. Уш уй уш жерде гама шокнып отыр. Мал жокка тэн. Аз гана menTepi уйдш, коранын тебесшде жарбнып тур. Y й тебесшдеп т е п л суырып жеп журген 61'рен-саран сиш лерд! ке р ест; коранын шуагын- да, жалацда шеп-еала.мды TiMicKin журген б1рен-саран сиыр, бузау-торпак кересш. Жылкы малы сирен. Уш уйде уш кана ат болса, уш атты уй ne.nepi м i н i п ауыл кыдырса, сондай кездерде бул уш уйде r ir e p r e туяк калмайды. Ондай кездер1 жш бола- ды. Кайта, K e 6 in e T ir in r e айналып Ж акня уй1нде отыра- ды. Э б д 1лдэ мен Жус1п алты ай кыста y i'M e p iiie e n i кун дурыс тунеген емес. Э б д 1лдэн1н аздап он салып елец ай- татын e n e p i бар, ол соны талшык кылып, елке бойын аралап, конып-тустенумен кунш етк1зед1; Ж усш те кур- алакан емес: ептеп кумалак салатыны бар; o f ir ia i баксы- бэлгерлердей к е ст учли штемесе де, басы ауырып бал- тыры сыздагандардын тамырын устап, тогыз аяк сумей ушыктайтын e H e p i де бар... Бул e n e p fli жумсамаска екеушш де амалы жок: 6 ip e p торпак, ег 1зше-кашарла- рын кыс T y c ic iM e H сойып алады; омы ет кылып жесе, жаз шыкканша салмалыгы калмайды; сойып ала койгапдай баска ынгайлы малдары да болмайды. Оныц устше, кур уйлершде отырганмен тым болмаса Жакня кусап Tirin де T iK n e re H сон, мулде уйлер!не сыймайды... Сосын, ел кыдырып ет жегендер1н 6 ip олжа керсе, аттарын асырап шыккандарын екшил олжа K e p in , журед| де кояды. Ж аксылык пен CeiiiT бул ауылга келгенде, осы ай- тылган e K i K ic in iii eueyi де уйлер1нде жок едн Ертек1не e K e y i де ауылга келдк Келгенде алкынып, c c T e p i шыга келдн Булардын алып келген хабары бул отырган уш уйдщ астын уске шьтаргандай болды: — Булары жолсыздык! Бул барып турган зансыз- дык! — деп, Эбд!лдэ кушлдеп, шатынап, жарылып кете жаздайды. 9бд1лдэ а сы гы с — у ш к а л а к т а у K ici. Оган Караганда 220

!ycin оны-муны акылга салып, в'з!нше т эа л ойлап ка- шйтындай nrypi бар. — Аптыкпа, Эбд1лдэ, кешгенмен ешнэрсе де енбейдк да будан кутылудын шарасын карастырайык,— [ейдГЖусш. Буларды урейленд1рш журген хабар мынау екен: Уездж «Алашорда» съезшде, алаш пайдасы уыпн тундпс басы 130 сомпан ак,ша жиналсыи,— деп «6 ip дауыстан» каулы шыгарылады рой. Эрине, ол жиылыста мына Э б - Д1Лдэ мен Ж усш тер, осыран усаган адамдар болмайды, сосын баягыдай кедейге де тунд1к басы 130 сомнан тен тусед! F o il... Сол акшаны жинауга «Алаш орда» отряд шакырыпты. О л отряд itepmi ауылнайга кел1п, журтты nipin койып, «24 сарат шпиле жннап бер1ндер!» деп кы- сыпты. Бермегендер1ц алашка карсы болып саналасындар, туткынга алынасыцдар»— дептн.. Элд1лер, малдылар бере келгенде, тап осы Эбд1лдо мен Ж усш сияктанган- дардан 6 ip сыдыргы адамдар бере алмай белж ш калып- О лар, 6ipcbmbipa таяк жеп, суык icopaFa камалып, ece6i шубыртылып, акшакарда ж аяу сонау болыстык онырага айдалыпты... Апырмай, енд1 кайтем1з? Муны шырарып жургеи :ен?.. Алаш болмай кетк|'р!... «Ордасынын» шаны- paFbi ортасына туск1р!... Неге куйремейд! сол шаныра- ты?!— дсп, Эбд1лдэ безек кагып орныпда отыра а-лманды. ------ Муны былай кылу керек: ыскотыиа жабыла ба­ ру керек, е, б1зд1ц елде бай бар емес пе? Кедей нес1н бе­ реди? Кай кедей акша устап отыр дейс1н? K e6 i тамагын асырай алмай отыр... Салсын байга! Ж алгыз каралы ке­ дей мен мын карасы бар бай 61'рдей телед1 деген не сум- дык?— деп, Ж акия омыраулап куш согуга айналып едк Сен до кателесесщ,— лен Ж усш оны мойырып тастады,— алым-салыкка кездесш отырганымыз жалгыз осы ма? Неше рет салып ен байга? Ыскотта ceniii сезш- тындайды?.. Кур уйде отырып куш согасын, ыскот­ та алдымеи осы с е зп ш де айта алмайсьщ той... — Ал, епд1 соида не кылмаксын? Нецд1 бермексш?— цеп Эбд1лдэ сурланып, калшия карап турды. Эбдш дэнщ к1шкене баласы домбыраны суйреп келш экесше устатып едк ашулы Эбд1лдэ домбыраны ес1кке карай лактырды. Кутыруын... can-cay nopceiii киратып,— деп пеш­ ке аркасын суйеп турган салпы ауыз кара катын бур- кылдап жатыр. 221

— Кайтсш, онай ма, не тауып бергендейм|'з?— деп eciK жакта 6ip Нзерлей отырган сэры кемшр Эбдшдэн! жактай сейледь Ym у й д щ а д а м д а р ы н ы н те л м 1 р ге н ] жалгыз Жусщ б о л д ы . B o p i > K y c in T iH а у з ы н а к а р а д ы . B ip а м а л ы н тапса, сол табатын сиякты болды. — EKi-ак жол бар,— дед! Ж усш 6 ip кезде K ypciH in : Bip жол байларра жалынып-жалпайып карыз с у р а й м ы з ; суйтш арылмас борышка батып етеп Ж1берелпз... BipaK мундай кесек соманы 6i3re суырып бере кояды екен деп мен 031'м сенбеймш... Е к iнuji жол — атымызга мineMi3 де, кез кермес жерге сызамыз, 6ip-6ipfleH снырымыз бар. Bi3fli таза кырамыз демесе, соны алар... Алаштын пат- шасы... элг1 аты kim е д Е . жалгыз коныр сиырымды соран айдап апарып 6epin, шандырын жег!зер... Осыдан баска жол жок! Мен 03iM шаршайын дед1м. М аган салсандар, бугшнен калмай, ж урш кетеГнк. Ж азасы болса, ар ты - нан кере жатармыз. Уйде отырранмен де сау калуга кез1- Mi3 жетпе1Ш foA... Камшысын бшемдеп ауылнай 6ip кел- се, кылышып салактатып милициясы тары жетер.-.. в л п р ш кетер... Осыны ант гы да, Ж усш ауыр курсшш, ак жаррары- ныц туб1н тырнап насыбайын атты. — «Алаш> дегеш осы екен, мунысын да кердш. А яры немей тынар екен, онысын тары K0pepMi3?!—деп, Жусш шынтактай кэлбедь Уй 1шшде отырран адамдардын, 6api де ауыр курсшдь Bipep эйел ауыздарын сылп етк1зген болды. — К,атын тур, мына куда балалар келш отыр Foft, казан кетер, журетш болсак, ет жеп журелш,— деп ка- шура бел буран адамнын TypiH керсетш Эбдьпдэ орны- на жайгасынкырап отырды. — Э й , сен уйге барсайшы, метн. кейлек-коншегшд! жуып бермесен болмас,— деп Жакия Сакыпты y fliH e жумсады. „. Ж урттын урейлену! эл!г1ден i<opi жадыраныи дедь Не нэрсеге болса да бел бурандык б1рден сезт д ь — Байлардай пт жок, осындай елге келгсн ауырма- лыкты кетерш ж1бере салса кайтед! екен? — деп Жакия кейпстш саз бастай 6epin едь — Берер саран бай!.. Бай колынан нэрсе 6epymi ме efli?.. Э й , оттеген-ай, ш'жштш аласын-ау!..— деп, Эбдш- дэ тары тыпыршып, сандык устшде турган домбырасына жабысты. Ашумен лактырамын деп туп жагыиын. так- тайын сындырып алыпты. LUerin бурап тартып карап ед1,

| » 3i сакау домбыра одан жаман сакауланып, тумау тиген 1а дамдай карльжты. Домбыра дауысы шыккан сон Ж усш I злде неге кызынайын дед1 бш ем, 6 epKiH жерге алып ! урып, жалацбастанып: — ©иебойы кеи берген сон адамнын мулде 6epei<eci , кетед! екен, азырак кешл кетершсш — эн салып ж!бер- шП — дед!. Эбдш дэ эн салды. 0Hi зарланып шыкты. ©3 i ш ьтар- I ган ба, элде 61'реуден жаттап алган ба, эн!не елен1 сэй- кес келдй «Кедейлж, меш жастан такымдадын, Кызыл т!л шер таркатып такылдадын. «Жудырык жыгылганга салынсын» деп Ел басы — ип жаксы макулдадын...» Ымырт жабыла ет желшдь К а с карая булар атка конды. Кетерлержде тапсырган аманаттары: «Буларды 5 I кердж — бж д ж » деп жаи aiiryFa т и к емес. — Катын, конактарынды кут, ана сиырына швп са ­ I лып кой,— деп Ж акия журершде кайта-кайта айта бердк — Йемене, соншама пысыктап... Сеи айтпасан, б!л- мес деп пе едщ!! — деп, Сакып онысын тары шам керш, шатынап калды. Бул yuieyi аттанып кеткенде, агаш кслтырындэры уш уй анырайып бос калган сиякты болды. Yui эйел, eni конак, журтта калган аксак койдай урпшсш, дзлада 6 i- раз турды да, жургпшилердщ карасы кезден таса болган кезде, сэры кемшрдш шакыруымен 6api жиналып Ж у сш - ti'h уйже юрдк Сары к е м т р — Зылиха деген эйел екен. — К ел ш м жок, шырактарым, мына замандастарын- мен сейлесш отырындар, мен ас Э31рлейж,— деп табагын , колтыктап ол тыска кеттг Эбдш дэш к эйел! агып турган 6 ip су, аты Kypiui екен, уйге к|'ргенпен актарылды. Свйлеп-сейлеп келш: — Кане, кудалар, кешл кетерелж, елен айтып ж1бе- рждер,— деп СеГпт пен Жаксылыкка да Tiiicin кояды. — Бай, бай... деп, байды кудай керетждер1 бар. Не кайыр кердж байдан?... Биыл ж аз К эю м деген байына Kepuii болдык. Ж аздай малый саудым. Bip тыным алган емест'н. Соншама енбек Ыюргенде, тым болмаса бэйб1- uieci 6 ip ecni квйлегш де бермедк— деп 6 ip сездж ретш- де байларга да кактыкты. — ©3in ала бш м ей ст де, ала бшсен, байлар берген1н б'лмей калады,— деп Сакып ж ауап кайтарып ед1, бугаи K y p iu i китыктанайын дедк

— Алсак, сен алган шыгарсын. Саган неге бер м есМ Бамын TiriHmi, езщ жас келшшексщ,— деп Kypiui 6ipi нукып еткендей болды. CeiiiT ку тшдеу Fofl, эйелдерге эзьп, калжын айтып] жок-бармен уакыт етмзуге Kipicii. Жаксылык мен-зен адам сыкылды едк Жалияя буп'н емес, бул кептенп куй: «Алашка» жйчт болып: алынарда бастан еткен окнга жогарыдагы. Таяктыц зиий тигендтшен ei<i кундей табан сер1ппестен жатты. Одан эр и е жататын едь 6ipaK ерж бермедк туткын ссебшде^ устап, арбага кесе салып, болыска женелтп. Одан уйездш калага келдг.. Ауылдан кетершде экес! Ж оламан твсектен бас кетерместен калды: — Карагым, кайтешн, алдыннан жарылкасьш! — деп, кемсендеп жылауды гана б т д к Kyfli не болды екен: T ip i ме екен? Элде, таяк ушына тиш Гулбарша жалгыз калып, кунд1з-туш жылаумен отыр ма екен?.. ■ Жаксылыктыц ойын жепдей жейтш нэрсе — e3i ес бьпгел! б1реуден керген жэб1р-жапасы. зары; сонын еш- кайсысына карсы тура алмайтындыгы; туруга куд1реть HiH жоктыгы; тым болмаса езж щ жеке басына гана кожа болып: «Бул — менмш! Менде не жумыстарык б а р ? » — деп айтуга какынын жоктыгы. Муны айта ал- маган сон адам болып журуде не магына бар?.. Кейде ойлана келш: «Элде, баскалар мен сиякты емес шырар; M e n i «кулдын тукымы» деп басынатын шыгар» деп те ойлады. BipaK, e3i сиякты баска жолдастарымен сырласканда, бул ойыныц кате екендпш аныктайды. Б эрш щ де керетпп осы... Басканы койып, осы отырга уш yAai алшы: не болып отыр? Дагдарыска ушырага сорлылар, i<ici еллрш кылмысты болганнан жаман, ез дерш-ездер1 урлап, «кашак» деген ат алып отырган дары мынау!... Бул не деген зорлык? Булардык жазы гы не? «Алашорда» курылатын болса, осылардын Min детше курылмак па?.. Ал , курыла койсын, сонд салыкты баймен б!рдей салганы не? Тамагын асыра алмай отырган кедей 130 сомды кайдан тауып бермек mi? Жерден каза ма? Баласын сата ма?.. Ж аксылык ауыр курении. «Ж ок, булай болмаск; T H ic , мунын 6 ip тиылуы болар, болмай кетпес!» дед im iHeH. Тун. CefliT пен Ж аксылык Жакиянын уй!н1н Tepii де катарласып жатыр. Аяк- жакта — п е и т н катарында Сакыптын Teceri. Сакып шамды свнд!ргел! турып: 224

А ярыцыз кандай узын едй.тунде м е т теуш жур- «ен!з.— деп Жаксылыккэ карап к\\мпмарейдк Тунн1ц б1разы ет п . Сеш т жатысымен уйкыга к1рд1. Каксылыктыц K93i ш н ер емес. Жаксылыктын ойын жеп боп жеп уйренген ауыр ой, кайгы-KacipeT онайлык- уйкы бермейдк эбден шаршаганда барып Kipniri лшедк Ол — кашангы эдеи... Далада дурскд. Абаларан ит. Салдыр-гулд1р’ келш Нреулер nipin жатыр. Босагана, табалдырыкка сарт :Tin бтдемелер Tiiin жатыр. . — Ж акия бармысын? Шамынды ж а к !— деп 6ipey трм ей жатып yfifli басына кетерд1. Ойбай, уйде ж ок,— деп ояу жаткан Сакып жауапты i.ie кайтарды. Ж о к болса да жак,!.. Йемене, керш п жатканыи?.. Ж аныпа боз бала жатудан саумысын е з щ ? — деп элп дауыс эюрецдеп барады Сакып шамын жакты. Тулю тымакты, кима iuiiKTi, уртты келген 6ipey. О н колын бушргс таянып, шалкая карап тур. E ki жагында ею милиция — казак ж тт т ер к сур шенелдеп суык е т т , ауыздары свйлеуге жуыспай, жылы твсекте жаткан адамдарга карап суктанып ел in барады. Сул у мурт осы елдщ ауылкайы — Б эм р деген жшгг :ен, Сакыптан жауапты мунюр-нэнюрше алды: — Ж акия кайда? — Уйде жок. — Кайда Kerri? — Бйшеймш. — Неге бммейсщ? — Мына жаткандарыц KiM? — Конак. — Акшаны тапты ма? — Акшасы неЫ? — деп бммеген адамсып Сакып ауылнайдын бетше карады. — Акшаны бшмей кайда ж урсщ? Кэд1мп а к т а . «Алашка» беретж акшаларыц, ж уз отыз сом а к т а ... Байынды кашырранмен кутылмайсын. мен тапкызам! Хапкыза бжем!.. Жердей казсац да табасыц— деп, Бзюр ауылнай басын шалкайта T y c in Сакыпты мулде бур in —• Мына 6ip жаткандар куда тусе келгеннен сау ма, 1шренулер1 жаман екен? — деп милицияныц 6ipi жат- кандарга тоне тусш, колындагы винтовкасынын дум1-

мен Жаксылыкты аякка турткмед!. Жаксылык та, C e flir 1 те басын кетердй — Буларыц niM? — Мен осы уйдж ж иенЫ н. Мына яипт жолда- еым,— деп, жауапты Сейгг бердй — Мунда неге келдщдер? — Е , жург!збейж деп пе едщ? Б эм р ауылнай кайтадан Сакыпка тендг. — А у , суду келшшек, 6i3fli токтатпа. Б1з осы тун шлнде ауылнай кол астын тугел аралап iuuFyFa т ш стз. Акшаны бер де б1зд! жвнелт! — Ci3re не болган?.. Айтып о т ы р м ы н Fo fi, байым уйде жок деп. — MaFaH байын керек емес, а к т а керек! Б ер ест бе, ж ок па? Kypim пен Зылиханы алдына салып желктдетш 6ip милиция даладан тары Kipfli. — Мына катындарды айдап келд1м. Байларын ка- шырып ж !бертти вздер1 -акта беретга емес, «Алаш де- гешнд! бммейипз, Алашка беретш борышымыз жок» деп вз1мд1 тэлкек кылды,— деп милиция eHTire сей- ледс Тап сол жерде 6ipey «протокол жасап, арыставайт кыл», лесе мына жел бас милиция оны 1стеуден бел шылп eTnefiTiHfliri калпынан кержш турды. — Ауылнай кайным-ау, е з т де бьчесщ, Foft...— деп Kypiui сез бастай 6epin едк — С е з т н ш кереп жок, акшан бар ма, соны айт! — деп Бэюр оган туйлжть Эйелдер сасып, урпшсш, 6ipiHe-6ipi карады. — Буларды кайтем1з? — Аристовайт кылу керек! Жаны кысылса, таба- ды!..— деп элг1 жел бас милиция мылтьтын кетерш-ак алды. Эйелдер суп-сур болып. кездер1 жыпылык атты. «Сендер арашалап баксандаршы!» дегендей боп Сакып жалтандап Жаксылык пен Сей1тке карай бердс — Иттер! YpiM-бутагы кургыр иттер! Осындай ит- терд|' кудай тагала неге жаратады екен?.. Осы елге ауылнай болгалы он бес жыл болды, содан 6epi осы иттердт алым-салыгын 6ip дурыс телегенш керсем, ке- 3iM шыксын... Телей алмастары бар, белек тутш болып не аталарыныц куны бар екен?.. «Белек шаныракпыз» деп шеп кезшде бэйек сурайтындары бар. Бэйектен салага кетк1рлер!.. ШацыраТы ортасына тусюрлер!..

Менш аркам uibiFap, агайын деп аяйсын. Баска 6Lpey |уылнай болса, буларды элдекашан шубыртып жтбере- riH едН — дсп Б эм р ауылнай, з1ркшдеп iciHin, кима iiiiiri ырсылдап жарылып кететадей болды. — Э н п м е мынау: Сен катындар меш жылап коркы- га алмайсындар. Тан атканша мурсат беремiK. CoFan дейш акшаны жердей казсандар да табасындар, бшдщ- дер ме, табасындар1 Тапкызамын!... Умметпен ойнауга болмайды. Ум м ет сальный твлемейтш KiM едишер?.. Ы з тун катып ойынга жургешм1з ж ок. Ойнамаймыз! Тан атканша акша таппасандар, менен жаксылык кут- пецдер, сендер уилн баеымды ci6ipre ж1бере алмаймын! Шанырактарына кобыз тартамын! EciKTepiHfli Typin койып шауып аламын!.. С е з жок. А л , 6i3 кетпк,— деп Бэюр уйден шыга женелдь — Жумыстын тырыздыгы-ау, болмаса, мынадай ке- aiiimeKTi жалгыз жаткызбаса да болар ед1-ау,— дед! ми- лициянын 6ipeyi, ш ы ры п бара жатып. I Уш эйел суп-сур болып, естершен айырылып, аны- райысып б1рсыпыра отырды. — Шырактарым-ау, муны енд1 кайтем!з?— деп Зы- | лиха кемшр жылап Ж1бердй — Бул ауылнайдын эдет1 емес пе, 6i3re келгенде й эмрецдей келетга... Кудай корларырлар, корлауын кой- : майды, басынуын коймайды: «кедей, аз атанын баласы, булардыц колынан не келед1» деп басынады,—деп Kypirn бiрсыпыра шаптыкты... Суйткенше болмай, сурше-кабына милнциянын 6ipi уйге Kipin: — Жакиянын катыны, далага шык, ауылнай шакы- ' рады,— дедк Сакыптын еш суп-сур болып, K83i жаутандап эркай- сысына 6ip карады. — Бар, келш бар, мен де ере барайын,— деп Зыли- ха KeMnip суйретш п орнынан турып едй милиция оныц жолын бвгеп ж1бермедь Жаксылык калтыранып, тктенш: — Э й , эттеген-ай1— деп басын шайкай бердь Ертенше кун кетерме, ауылнайдын жумсауымен Ракым дейтш 6ip еркемрек ж !п т милиция ертш келш, ешюммен свйлеспестен, корада турган жалгыз сиыр- ларды камшылап далага шырарды. Зылиха кемшр ой- байын салып ала сиырдын мойнынан кушактан ед1, Ракым оны енмешнен тушп ж1бердк Зылиха кемшр кацгалак а т ы н куртш карка K ip in кетп... 227

Ала сныр, коныр сныр, таррыл сиыр — кыстауларын кпмам айналсоктаса да, курыншылардыц камшысы бата бастаган сон, «Алаш» курбандыгыпа мойындарын усы- нып, еншлдеп, жолга карай беттедк — Сешт, э, Сеш т!.. Бул не? — дед1 Жаксылык кал- тырапып. — Бул — канталау!... Бул — сорлыга тнген шокпар! Алаштыц KiM ушш курылганын енд1 осыдан бите бер! — деп Сеш т уйге KeTTi... Bipep жет! еткен сон кашкындар б!ртшдеп уйлерше келш efli, ауылнай оларды шакыртып алып,— ата-баба- сынан сыбай 6ip боктап колдарынан подписка алыпты: Yui сиыр гоксан coMFa кесЫ п бер1лген екен, калган уш жуз сомды e c iM iM c n c n i айдын ншиде толеп б т р у г е мшдеттсптк.. IV Сеййт пен Жаксылык бул ауылда eKi айдай жатып e M ip етюзген шамада Эбдш дэ буларга орын тауып келдь — Туган кудам едЕ жакыным едЕ 6 3 i icne кунтак- ты, кушт! ж!г1т, жумыска жалыруынды бммейдЕ— деп, ЭбдЕлдэ Жаксылыкты Кэшмшн токалы Ырымгулгс мак- тап, ол барып Кэшмшн куларына салран екен: — Ж у р е 6epciH , а кы сы н KefiiH сейлесе ж а та р м ы з,— деп™ Кэшм. «Ж уре беру» уш ш Жаксылык Кэшмнш ушне келдЕ Кэр1боз, Кст1к дейтш маланлары бар екен, Жаксылык- нен алдымен таныскан солар болды. Кэр 1603 дейтш — ку.'пмс|'реп турран алып денел1 енгезердей кара ж!ггг; Кетш дейт!н — мурныныи туп жары батынкы, арык сэ­ ры ж!г!т. Dip шелек шрдш суып шайкалдырып ас уйден шы- га кслin: . ,, — Е , Жаксылык, деген! сен бе е д т ? — дед1 кэрюоз арсаландай. .. — 0й, Кэр1боз, аузынды... Ана су... Е ... ETirine тепл- дЕ— дсд1 Кетш кекештешп. — Э , т ш нд Н ..— деп, сыбай 6ip боктап, Kapi6o3 ар- саландаран куй! суды тегуге алып кетт!. Ырк-ырк ет!п, майдан аягын баса алмаи, аудары- лып, тен керш п, жасы 30 дар шамасындагы 6ip аккуба ойел ас уйден шыкты. Бул — Кэшмшн токалы Ырым- гул дейт!н i<ici ед!. Ерке токал, шайпы. «Ы рымгулдт 228

кэршен сакта!» деп ауыл-анмактыи аныз кылатыны осы Kici. А с уйден шыкканда жеюрш е, шаптыра, дуние- i ci булшш калрандай KenipiHe шыкты. Шыккан ынга- | йында Жаксылыкты керген сок азырак бегелш, басы- нан алтына шейin тссмлс 6ip карап шыкты. — Сен бе efli айткан ж 1 г т ? — дедк — И е,— деп Жаксылык корынып, цымсына тусть — Еш и неге селтшп турсын? Маран куда тусе келш не ен?..— деп улы тш м ен 6ip шандып токал ж у р т K en i. А с уйдщ iuii кез аштыррысыз тут1н. Ж алба-ж улба I кшмд1 eKi эйел катарласа отырып, б1лект1 сыбанып гI алып, ушлген KipAi буркылдатып жуып жатыр. — Кудай атсын, Кэр1боз, жап e c iK T i!— деп 6 ip e y i (I шанк eTin едь — Тек, бетен Ж|пт кой,— деп екшип эйел оны шын- I тагымен т у р т т калды. Уйдщ ортасы пеш. Пештщ маны буркыраган тезек, Я агаш, шеп-шалам. Босага жак куыс сыгыса тол- I Fan: козы, лак, арык бузаулар. Yi'c imi малдын киы са- ■ сыйды. — Бул б1здщ куркем1з болады,— дед1 Kapi6o3 арса- i| саландап келш: — Кетш екеум1здщ жататын жер1м13 мына,— деп, уйдщ 6ip ж ак бурышындары кенмен ара- ласып жаткан 6ip жапырак курым кшзд1 керсеттк Ку- рым кшздщ устшде 6ipep майлы нерпе, шрмен салтак- танран 6ip-eKi жастык та кершедк Кэр1боз ашык, жайдары, сезшен екенш 6ip-eni ауыз сезбен-ак ce3flipin е г п . Одан api сейлеуге уакыт бол- мады. — Кудай аткан Кэр1боз, сезд| кой, ана пештщ оты кулап кегп, кешн TbiFa сал, онсыз да тутшге булырып отырмыз,— дед1 eKi эйелдщ 6ipi. — Э й , ант урып кеткен Мэлике-ай, маран emirin-ак болдын-ау, осы сенщ кенш ш й кашан табар екем? — деп Kapi6o3 6 ip сыпыра эз!л айтып, кулаган тезект! ырыстырып, кайта калаура K ip ic T i. — Эд1ра кал, саран ынтык болып ж ур ед1м,— деп Мэлике кул1мс1редк — Енд1 жиге.ынтык болып жур едщ?.. Ай, Толкын, билйчн сен айтшы,— деп, Кэр1боз, Мэликенщ темен жа- рындагы ашан жуздк аррымак niuiiwii, орта жасты эйел- ге карады: Мэлике — ек1 бет1 томпайып турран, тырыршыктай Fana кара торы эйел. Сейлегенде аузы жып-жып етедк 229

Е ю сезшщ 6ipi «кудай аткан, Kepi6o3», «ант урган Kapi- бозбен» келедк Каррадын дсп кек алып отырган Kapi- боз жок, «карагым» деген сезден бетер жилы керш жайрандай туседк — С е т и отырып алганын не, малды сугармадыцдар деп бай зыгыр erin жатыр,— деп кекештешп, аптыгып, асырып-ycirin, К е т т кишуге айналды. Мал жайласуга Жаксылык та шыкты. Байдын ал- барынын к е н д т буюл 6ip ауылдын котанындай бар. lcKiprren жиып тастаган мая-мая шеп. Курттай кайнап кыбырлап журген мал. Албар iiui жылаи жалагандай тап-таза, элсш-эл1 сыпыртып, кунттап туратындыгы KepiHin тур. Тулю тымакты, пушпак iiuiKTi, сакал-муртын сулу- лап кырыккан, бетегел1 келген кызыл шырайлы K ic i ал­ бар ш ш д е текселш жур екен, какпа тубшде Жаксылык кез бола Kerri. Жаксылыкты керген сон, таягын TeciHe Tipen, шалжыя турды. Бул — осы уйдгп neci Кэюм еке- IIiн Жаксылык, айтпай-ак быдк Кэю м Жаксылыкка б!рсыпыра кез кадап турды да: — Амансыз ба, ж тгг, кай ж ак боласыз? — дедк Жаксылык женш айтты. — Ендеше ана KypeKTi ал да, м е н т соныма ер,— де- Ai KoKiM. Жаксылыкты epTin уйшш сырт жагындагы 6ip кур- TiK карга алып келдк — Мына карды жарка карай лактырып, осы сырттын барж тазартып шык,— дедк Каткан карды курекпен омырып Жаксылык ыргыту- га KipicTi. Кэюм кетпедк таягын TeciHe Tipen, ею кезш Жаксылыкка кадады да турды. Токтап дем алуга Жаксылык имендь буы буркырап аспанга шыгып, кас карайып, кез байланганша кармен алысты. — Эй, кер тд е eKipepcin-ау, бай, жумыс емесп жу- мыс кылуын кар аты ,— деп Кэр1боз сейлей келш, Ж ак- сылыктын иыгына колын сал д ы :— таста, менin курке- ме барайык, тамак imefliK. EciK алдындагы жаланда ылги пар-пар ат, ку,\\пс ызбыройлар жаркырап, сем!зден жараган аттардын ак Ke6iKTepi агып, ею танаудан дем алып тур. Жаксылык муны куда-куйеулер бола ма деп ойлап едк Kopi6o3 ту- c iH flip in eTTi: .. — К ун д еп а осы, мунын конагы узншейди Оаиыц да, мырзан да, терец де — апллып келед1 де жатады, дедк — Барж айтканда баягьт б1здщ сорымыз гои,— 230

! .онакты ц атын тэрбиелейм Ь деп ту н бойы на тары да- |ы л кврмейм13,— д е дк К э ю м н щ у й ж е келген кона кты н келж пен жуы ы сы юлмайды екен: конакты н атын сурарып, жемдетш кут- 'ip yfli К э ю м ез устш е алады екен. Б ул К э ю м н щ б аска •айлардан езгеш е 6 ip ж ом артты ры екен. А с у й манарыдан Kepi тузелш, у й турше Kipin ка- л ы п т ы : шашылран к е ч . тезек пештщ аузына таман ысы- рылып, жиналыпты; 6ip казан ет буркылдап кайнап жатыр. У й д щ жорарры жары буланып дымкыл, жылы ауа бетке сорып тур. — А н т урран М алике, аш тан еллрейш демесен экел ш айы нды ,— деп, уйд щ б уры ш ы нд а ж а т к а н кур ы м к ж з - flin устш е Кэр1боз ш алж иы п отырды. — С е н 6 y r iH к о н а к с ы н рой, 6 e p i — м ы н а ж е р г е оты р,— деп Ж а кс ы л ы кка тер ж а гы н а н оры н берд г О тты н кы зуы м ен мурны ны н уш ы терпип, кулд1 бур- к ы р а та T ycin М а л и ке ж у р . С а кы л д а п к а й н а р а н к а р а к у - м а н д ы о т т а н с у ы р ы п М а л и к е а л ы п т а к е л д 1. E c k i д а с т а р - ка н н ы ц ж ы рты ры н ортара ж а й ы п K api6o3 кесе да йы н- дап жатыр. — М а л и к е к а р а р ы м , б у п 'н м ы н а к о н а к б а р foA, ш ы н - тары нды ш ош айты п, ш айынды дэмдеп 6ip куйш ы ... К в п - тен 6epi эйелд1н колы нан ш ай ш ке н ж окп ы н ,— деп K a p i6 o 3 наздан а сейлеп, киы л д ы . — К е л м е й -а к к о й , эй е л д ш Keperi- ж о к , ез1м к у я - м ы н ,— д е п К е т ! к к у м а н г а ж а б ы с ы п e a i, К э р 1б о з о н ы н колы нан кум анды жулы п тартып алды. Кум ан ш айка- лы п, 6 ip сы пы ра суы ж ер ге т в гм д к — Осы антурран еркек емес ш ырар дейм1н, эйелмен м улд е ж а н ы ка с ... К е л , к а л ка м , м ы на ж е р ге оты р,— деп К э р 1б о з М э л и к е н 1ц к о л ы н а н т а р т т ы . М эл и ке ш ай куй д ы . Ш арш ар ан ж1г1ттер терлеп-теп- ш ш о т ы р ы п ш а й г а б а с к о й д ы . К э р 1б о з д ы ц а у ы з ы д а м ы л та б у ж о к , ш а й устш д е де сейлеум ен болды . С е зш щ кеб1 туйеден тускендей: — М э л и к е , с е н б 1л е с ш б е : о с ы к у д а й д е г е н ! б а р ма еке н, cip a? — д ед1 K ap i6 o3 . — К о й ш ы , м е н к а й д а н б !л е й 1н ,— д е п М э л и к е к у л д к — С енде и м ан болса, кул а п л м д ы Kecin бер еш н,— д е д 1 К е т 1к ш а й ы н у р т т а п о т ы р ы п . 231 — К ул а ры вд ы емес, м урн ы кд ы Kecin бер, ана кер- TirinHCH к е с с е к , д э л к е л е д !,— д е п , K a p i6 o 3 K e T iK T i та ры 6ip сыпыра тэл ке к кылды .

— Э з м езш е б аска, мен ш ы н сурап оты рм ы н,— aeni K op i6 o3 : — « К уд а й бар, куд а й д ы ц рахм аты кен, куд ай о д 1л ...» д е п м о л д а л а р к а к с а г а н д а и м а н д а й у й и м ы з . Сол куланы бар болса, а д и ш и кайда? К эю м д! бай кылып, 6 i3 A i о н ы к к у л д ы г ы н а н е ге ж у р п з е д 1 ? Емз к у д а й д ы ц aK eciii елтм рш ш з бе? К у д а й д ы ц Te6ecine к у й ка зы п пы з б а ? .. K a m i K33ip ж у м а к т а й а г а ш у й д щ i п а н д е , у л д е мен булдеге оранып, конагы н кутш мацызданып отыр; кун у з а к к а енбек cin ip re n 6i3 т у т ш ге ш аш алы п , сасы к уйде к а т ка м н а нны ц K yfliriH ж еп оты рм ы з. О сы да эдиш пс болды м а?.. — К э ю м д е й болры н келсе, б акы тты бол,— дед1 KeTiK. — Б а к ы т т ы KiM 6 e p in T i К э ш м г е ? — Кудай беред! де. — Б |'з ге н е ге б е р м е й д 1о л б а к ы т ы н ? — Кулш ы лы к, кы л, саган да беред1 бакытын. — KaKiM ку л ш ы л ы к кы л ы п оты р ма? О разаны устап ке р ге н ем ес. 0 М |'рш де басы с э ж д е ге тн ге н ем ес. О й на- га и ы ка р та , im iceiii а р а к. К у л ш ы л ы к осы боп па?.. А йда, бол сопы намаз окимы н деп мапдайын жара кылды, OFan неге бер м ей д 1 б акы ты н ?.. А йда б ол осы к у ш аш тан елеш н деп оты р, осы ма ж ары лкаган ы ?.. — У ай , кур ы сы н , бКлмеймш ,— деп К е т сулап ж ата кетть — С е н 6i.neM iciH , Ж а к с ы л ы к ? C e n in е з ш о кы га н - н а н к а л а й с ы н ? — д е д ! К э р 1б о з Ж а к с ы л ы к к а б у р ы л ы п , кул ш см реп. — О кы раны м ж о к , 6ip aK куд а й бар дегенге нанбай- мын, мен кудайы ннан тунимп болтан адаммын?! — А стапы р ал да!— деп М алике бетш шымшыды. — Кой эй, Ж а кс ы л ы к мынаран ерме, мы наган ерсен, дш иен ш ы расы н,— деп К е тш акы л ай ткан болды. — 0 й, аузы цды ... Е сал а н ит... Сен дш неи ш ы кп ага н- да. Э бден, ж у м а к к а апа ры п ю р п з е коя р... K ip e p cin ж у- м а кка . Кэш м м ен 6 ip re ceni ж у м а кк а оты ргы зганы канд ай... Сол ж ум ары бар болранда да кедейге дым ж о к кой . Бай мен малайды 6ip ж ерге ж инауш ы ма едь Ж ы - ла нда й ы скы р ы н ы п ж у р ге н Ы р ы м гул то ка л сеш мен 6ip ж е р д е сы йы сы п оты рраны канд ай ?!.. О сы ас у й ге 6ipep K ip in ш ы кка н д а м урн ы н ты рж и ты п б ул ш ш болады ... О дан да, колд ан келетш болса, сол куд айды ц езш кы л- рындырып олт iр iп , жумары ны ц тас-талканы н ш ы гару ке р ск, Ж у м а к ке р е к болса, to iM i3 кол д ан да салып ала- 232

чыз: осы уйден ул кеш ре к кы л ы п салып, А бды ракм ан- ш н y fli куса ты п ортасы нан та кта йм е н белд1рсек, эп- )дем1ж у м а к болады : тер ж а ты н а Ж а кс ы л ы к бар, К е т ж б а р е з 1м о р н а л а с а м , а у ы з у й ж а г ы н м ы н а М э л и к е л е р г е б е р е м ... — B i3 A i ауы з уйд ен ш ь т а р р ы ц ке л м е й д !-а у ,— дед1 М а л и к е к у л 1м с 1ре п . — Э й , сол ай м а, онда с а га н терден оры н беремй!... B ip c b iiib ip a к у л к ! болы п е зд е р ! едэу1р к е т е р ш п калды. — С ен 63in ж а с с ы н foh, неш еге кел д щ ? — дед1 К э - pi6o3 Ж а к с ы л ы к к а . — 23 те м in . — Т у у ... М ул д е ж а с е ке н сщ foA. B i3 — м ы на К е тш , м ы на М э л и ке ш н байы — ym e yiM i3 кур д а спы з, оты зд ы ц 6ipiHe к а р а п б а р а м ы з . Э л 1 к а т ы н ж о к , т 1з е ш к у ш а к т а п ж атканы м ы з. Ортамызда ж ал гы з М алике, бул сорлы- н ы н д а м а з а с ы н а л ы п б о л а м ы з ,— д е д ! K a p i6o3 Kypci- — К атарл асы п оты ры п ал ганы н нем, ка за н пеш ке от ж акпай ! — деп ш ию л сэры ж ас эйел ас уйге тепсже К 1р Л 1. М алике апалактап казанны ц асты ндагы отка ж а- бысты. — М ы насы Heci обадай кы л ы п y flin кой ганы ? — деп, п е ш тщ ж ан ы н д а ы сы рулы т у р га н ки кы м д ы a.nri эйел а я г ы м е н т е р г е к а р а й ш а ш ы п ж 1б е р д к Ш а ш ы л г а н к е н б у р к ы р а п К э р 1б о з д а р д ы ц у с т ш е к а р а й к е л б е д ь — Акы ры н, келш , кайнагалары ниан именбейтш ш пен.— деп K a p i6o3 оран да ка л ж ы н д а д ы . Ж а с эйел пеш ке суйе нш аз-кем туры п, уй im iH in HciH, б у ы н у н а т п а й к а б а г ы н т ы р ж и т ы п , а л а к е з 1м е н K a p i6o3Fa 6 ip e p ка р а д ы д а , т ы с ка ш ы ры п к е т п . — К у д а й д ь щ к у д ы р е т 1, а н а 6 ip ж а м а н Kyfieyi осы келш нщ ы нты гы н баса алмайды -ау деймш , тулданы п буркы райды да ж уре д к М ы на К е тш онбаганга неше рет айттым: осы келш нщ койны на бар, деп. 0з1м алып ба- райы н деп те айтты м ... К е тш ж а к ы н болса, бул келш б 1з г е ж о р г а л а п т у р г а н б о л а р е д ь — д е п K a p i6 o 3 K e T iK T i каж ап едк — Колы ниан келсе, е зщ аяны п ж урге н ш ы гарсы н,— д е п 1<ет1к о д а н 6 ip р е т e in in а л ы п к а л г а н д а й б о л д ы . К а за н толы ет n ic in туш р м ге н д е , баягы кы зы л келш * ш ек келш ет ж асап, еттщ барлы к ж ы лты ра ры н e n i-уш та б а кка сы йганш а толты ры п жасады да, ж ауы ры нны н

б а с ы н , 6 ip -e x i ж и й к т щ ciHipiii, с и ы р д ы ц к а р н ы н кет1 а с т а у р а с а л ы п , К э р 1б о зд а р р а к а л д ы р ы п Kerri. — Э не, ке р д ш бе. Ке тчк: э л г! сэры казы дан caFa 6 ip ж а п ы р а к та ти м е д к куд а й д ы н aA ta A iri, м ш е, осы! - д е д 1K ap i6 o3 . — Е нд 1 маза бер, осы ж ш к п е н коярм ы н келш ,- д е п К е т 1к к о л ы н д а р ы ж ы п п н б 1л е м д е п -а к ал ды . Т а м а к im ifly i-a K м у к екен, та н атка л ы Т1зе б у п п д! мыл алмаган ж алш ы лар, тондары на орана тусш , уйкыр ш ом ды . V К у н K03i к е р ш г е н м е н e n i к у н н е н б е р ] с о к к а н б о р а ЭЛ1 ж а д ы р а п б а с ы л и а н ж о к , к а р д ы ы к т а с ы н р а H ipe т у c in , унш а б ур кы р а ты п борап тур . А к кар м ен ж ы м -ж ы л а б о л ы п к е м iл ге н , к е г Ш р у й л е р д щ т у т ж ш ы к к а н м у р ж а сы , ж ы л т ы р а га н терезелер! Fana кер ш е д й К у н кы зы . ш у н а к — ы зр ы р ы к, т у у де ген ryKipirin ж е р ге туспейд] ж ел ге карасан, бет ауы зы нды ты з етк1зедк Ж ур тты н кеб1 боран басталралы мугедектенш , уйде! аттап ш ы руга e p inin оты р. М ун дай да ет андырыш шал д а р к ы д ы р р ы ш к е л м е к к о й , KiceciH с а л а к т а т ы п б уы нь и а л ы п , т а я к к а с у й е н ш б у к ш е н д е п : « Ш а ш а л д ы р а й ы н де1 ед1м, с а к а л -м у р т ы м д ы б а с ты р а й ы н деп ед1м...» деп е т ю | устарасы бар уйлерд1 сы лтаурата жагалайды . Ш аа а л у р а Kipiciaren с о н к ы д ы р м а н ы н б а с ы к у р а л ы п , ер^ тек, е л е н , окг1ме, е с е к ез1нен-ез1 epic а л ы п к е те бер мекш й — Э й , м ы н а K ic u ie p r e к а з а н а с , ш а й к о й ы п ж 1б ер ,— деп, сод ан ке й ш уй ne ci эйел ш е б уй р ы к та 6epin ул предй Боран болралы уйш ен аттап ш ы кпай оты м ай А кка у б а й н а к а 6 ip ш а р а с ы з д ы к к а у ш ы р а м а с а , у й ш е н uibiF birj кы д ы ра койм айды , уййнде, пеш ке аркасы н суйеп, оты- рады да кояды . О тырранмен ш тейтш жумысы да ж о к кер ек десе, баска б1реулер куса п, колы нан нэрсе келме се де, ага ш ж оны п оты руы кды да бьлмейдк М ал леген­ де G ip ат, 6 ip б уза у л ы с иы р б ар , ол — eK i кун н е н 6e pi су ш ке н ж о к. Соны ойлап, ж албы р ж агалы ак тонды белг нен к у р ж ш пе н буы п алы п дуннеш жапы ры п тастайтын- д а й б о л ы п т ы с к а шырып e ;ii, ы з р ы р ы к с у ы к к а ш ы д ан а л м а й б у р с е н д е п к о р а р а к 1р д к Ы н ы р ш а к ы а й н а л ы п к а у - сап турр ан торы ат «ж а з бойы уст!м нен туспей ыныр- ш а р ы м д ы а й н а л д ы р ы п е н ' Foil, e a a i т ы м б о л м а с а MaFan 234

е з гш м е н с у б ер ссй ип » — де генд ей б оп о кы р а п K ici- еп ко я берд|\\ «К ун н ш боранын кермейсщ бе, какпа с кудайды н ала 1л м а й ж у р г е н eiui б а р F o il» — д е п А н к а у б а й к е й ш , т о - атты н к е н ш н ж убатайы н деген адамдай, ж а кы н ба- ып ж алы н сипады. Ж ал -куйр ы кка сауыстанып ка т­ ан м узы н T ycip re n болады . С уа тты н алы е еке ш рас, ' ' *ка я у a n a p y F a epiHce, M iH in б а р ы п cyFapca д а б о л а р едц ж а л ка у ад ам сы л тау т а п к ы ш келед1 Foft, А н ка у б а й д ы ц а у ы п т у р р а н с ы л т а у ы б а р : т о р ы а т т а ж а б у ж о к , ®3i р ы к ат, мы на ы згы ры кта с уы к су iuice уш ы п ел in ка л - ■аГ| ма? Т ум ш алап opaFan бвкебайдан eKi ке з1 Fana ж ы лты - . ап, А нкаубайды ц эйел1 Умсынай, малдан кал га н са- цылтырды капсыра куш а кта п ж аты р. Санылтырды апа- ры п , п е н т врте й ж а га д ы . П е ш ы сы п , ж а р ы л а T ycin , ж ары ры на н ащ ы т у т ш ш ы гы п у й д щ iiuiH кеш л д е ш и р е туседь Умсынай кы зган пеш ке аркасы н ка кта й отыры п, Ы ры мгул токалды н эдеШ ш акы ры п алып тапсы рган I жумы сы н ш тейдк Ы ры м гулдш ж ум ы с тапсы руы ны н ез! I 6ip «бакы т» емес пе? Б аска каты нда рд ы н кайсы сы н осы I Ум сынай кусаты п ж а кы н тарты п отыр?.. «Умсы най ке- - л Ы м T ip i болсы н, ж а л н я з осы ны н iciH e Fana кв н ип м I I толады » дейд! Ы р ы м гул то ка л . О сы а т а к ecine туе- 1’ ке н д е , б а й д ы н ж у м ы с ы н б ур ы н р ы д а н д а а р т ы к ы н та - ' мен icTen, кы с ы -ж а з ы — У м сы н ай 6 ip ты н ы м ке р ге н Б а йды н у й ш е ар ал аскалы Ум сы найды ц кады ры ecin келе ж а тка н тэр!зд к Б айды н он колы болып ж урге н Ж у м а т с и я к т ы ж 1г 1т т е р щ б у р ы н У м с ы н а й д ы а д а м д е п к е з ш е Ы м е й т ж е д ь о с ы к у ш У м с ы н а й д ы к в р г е н д е к у л 1м - c ip e fl Tycin, с у д у м у р т ы н ш и р а т а б а с т а й д ы . — Сендей ж енгес1 бар адамнын арманы бар ма екен? — дейд( Ж ум а т кул)м ареп. — К а йт дейЫ н, саган ж ен ге болмайы н деген ж ер!м бар ма? — дейд! Умсынай. Б 1р а з д а н 6 e p i, а н д ы п ж у р г е н а д а м д а й , А н к а у б а й у й - ден ш ы кса , ж ы л м а н етш Ж у м а т K ip in недель Ж у м а т а з Ы д ш н е ш е Typin а й т ы п У м с ы н а й д ы м у л д е е л 1н п р ш кетедь А нкаубай да анды май ж уре ме? Д у н и е сж ж 6spi ка - ран калаты н болса да, уйден аттап ш ы кпай оты руга б ар. B ip aic бай ды н y fiin iH «тыры з-таян»- ж ум ы сы болы п калы п, А нкауб ай соган ш акы ры лады ; вз ж ум ы сы н ierey- гс e p in in о т ы р га н K ici, б а й д ы н y fli ш а кы р га н д а а я гы н 235

ушынан басып жонеледк Амал ка н та , бармаса, кулж аспанга шыгарады Foil. Ж а с жагынан алганда Анкаубай Умсынайдын экесЯ мен теп Kici. Анкаубайдын бурым да 6ip катыны болган Kici Foil. Ол 6ip адуын, кек долы болып кездесш, Анкау-- байдын шанын буркыратып, Анкаубайга жакпаган жа- ласын калдырмай, ен аррысы «еркек емес» деген сезге ; шейш барып, акырында кетт! де калды. Онын кетуiне Анкаубай куанбаса ренжтен жок. Содан былай торт- бес жылра шейш Анкаубай эйел дегеннен тун ш п те бара жатыр едк Bip жакын агайыннын колына Kipin, аз- гана малый шпей-жемей ecipin, он шакты каранын ба- сын курап алып e;ii. Tan сол кезде Ж арбол дейтж осы ауылдын атка MiHepi Анкаубайды иыктады да: — Сен негып ж урсщ ? 0з1м айтпасам, ешнэрсеш ой- лайтын eMeccin Foft. Катынсыз журд1 деген не? Bip жак- сы кыз алып беремш,— дедь Анкаубайдын ризалыгын да сурамастан 03i икемдеп алып кетт1. Анкаубай жакын арайындарымен акылдасып карая ед|. — CaFaH зиян ойламас, акыры катынсыз етпейтш болсан ,алмай кайтесщ,— дегенд1 айтысты. Сондагы алып берген кы зы— осы Умсынай ед1. ¥м- сынан келшшек болып тускенде ынжык, сылбыраган бос едк Кэз1р тускенше TepTiHUii жыл. Кэз1р ондагы ¥м- сынай емес. acipece былтырдан бастап Умсынайра тип 6iTTi. Сылбыраран Умсынай бойын жиып алды. Ашуы келсе, Анкаубайга батыра-батыра сейлейтпш шы- рарды. Табалдырыктын алдындагы кок тайгак музга cypi- Hin жыгыла жаздап, уЫлеп Анкаубай уйге К1рд!. — Н е болды, сорлы, eimi аягынды да алып журе ал- майтын болдын б а ? — деп Умсынай оран жиырылып калды. — Пай, пай, саран жару киын-ак-ау,— деп Анкаубай ш еш ш п жатым кейи сейледк — Е с т ю й м ш сезшдк шандыма уйтш... — Емд1 кiмнiц ce3iH ecrrecin. — Е . не болты? — Нем болсын менщ? Уйге 6ipey келсе, жылман ка- руды бшер ен-ау,— деп Анкаубай жок жерден ашула- нып, коз! шамыраштанып кеттк Умсынай соз таластырмай тымырая калды. Тэменп epHi буртиды. Ашуынын келгшй сондай, Анкаубайдын 236

юпндеп ана кершген кыркылжын бурыл сакалды тал- ; цап жулатындай болды. Анкаубай, элде калай болмаса, кеп ашуланбайтын Kici гой. Ашудан бэйп ала алмайтынын бм едь Ашуга Kipicin .ушыктыра берсе, шыккан Умсынайдын кай- дагы ж ок сумдыкты бастап, «кетемжге» салмасына KiM кешл. Кетш жаткан эйел аз ба? Э ар е се , осы 6ipep жыл- дан 6epi кулак. ес|тер жердш езшен каншама эйел кетт отыр. Bapi де осы Аккаубай сияктылардын эйелк Элд1 адамдардын. GipeyiHiit эйел1 кеткен емес. Hypnefiic сияк- ты билерш eiti иыгын жулып жеп, кайдан олжа Tycipe- MiH деп отырганда, 6ipep сыбыс кулагына тисе, мын | турл1 сакка ж упртш , жер соктырудан тайынбайды гой... — Умсынайжан, ашуланба. Keniгенде катты сойлей- 1 т М м бар. Семен баска KiMre сейлсшн, баска менш клмiM i бар? — деп, Аккаубай Умсынайдын т1зесш баса келш отырды. Умсынай ундемедк Кейде ашумен бу да батыра-ба- ' тыра сейлесе де, Аккаубайдын муцайганын керсе, кэд1м- I идей аяушылык калыпка келедк Экесшдей адамды 6eTinen алганга уялыс тапкан сек1лденедк «Осыны ренжЬ Tin кайтем?.. Ренж1тпей-ак, кетемж десем, MeHi бул ус- тап тура ала ма?.. Устап тура алмайды д е с т ж ур гой. 0 з Kyuociн кеп алдында мойнына салсам, мунын менде не C03i бар...» деп ойлайды Умсынай... Домалаиып Мэлике келдк Малике тепн журе ме, байдып ушшн 6ipep тапсырмасын ала келедп_ — Бэйбине ж!берд1 с1зге, келсш, дед1, ж|‘пттер1 ул- ripe алмай жатыр, малдары сугарусыз тур.. Ырымгул токалды ауыл-аймак ня атын атаман «бэй- 6iuie» деп этап кеткен. Мунын буйрыгы орындалуга TiiicTi буйрык. Анкаубай 6ip ауыз сез айтпастан коржан- дап KiiiHin жатыр. Э к е а ©лген адамдай окта-санда ауыр Kypcinin кояды. Анкаубай коранын im iM e n к е тт бара жатканда торы ат тагы окыранды. Epinin сугармаган аты foh бул. Ан- каубайдык байдын малый cyFapbicyFa KeTin бара жатка нын горы ат сезбейдРау... Кун-Tyiii салпактап ж упрсе де, Мэлике моюынды 6i- лс ме, осындай 6ipep жумыспен Gip уйге келсе, т1зесш басып отыра калып, энпмеш буркырата жонеледй Пеш- Tin отын кесеп жайнатып ж1берш, eKi колын кактай отырды да: — Кетемж деу1 ©TipiK бьпем, журттын алып кашьш жургсн c©3i KopiiiCAi foi\"i ,— дедк 237

— Here eTipiK болсын, кеше бэйбшелер де айтыг отырды foh,— деп Умсынай OFaH карсы тусть — BeTci3fliri де, суттей уйып отырран байын тас- тап. .. Шал деп, шалды кудай жаратпап па... — 0 з куйеущ жас болран сон айтасын foh,— дея Умсынай курсшдк — CeHin шалына айырбастайын, аласын ба? — дег Мэлике калжындады. Eneyi дауыстарын 6ip бэсендетш, 6ip кетерш, едэу1р сейлест1... Байдын уйшщ албары базарша кайнап жатыр. Ауыл адамдары тугелшен осында. Анкаубай сиякты ез мал- Дарын cyFapyFa e p iH in отыррандардын бэр! де, байдын кешлш риза кылайын дегендей, бурсендеп тонгандары- на карамай, кармен алысып жатыр. Арык-турак малдар cyF a айдаганынды тындар емес, бурсендеп KopaFa карай кашады. Мына 6ip ала буйрек сиыр Жаксылыкты ыза кылып-ак болды: корадан уш рет айдап ш ы рып едк басын шайкандатып сумендеп кайтадан Kipefli де келедк Жаксылыктын мулде ызасы келш, куректщ кыры- мен тумсыктан берin келш ж!бергенде, ала буйрек сиыр шалкаяктап кулап тусе жаздады. Кэшм талтандап албар im iiue жур екен, TiKciHin ка­ рай калды: — Ойпырмай, мал кермеген ит екенсщ рой! — деп, тостагандай кезш кадаранда, Жаксылыктын ту сырты- нан STin кеткендей болды. — Кет ит! М еш когертпей-ак кой. Сендейдщ мыны табылады. Тамак ymiH ездерКак келер... Таста былай куректП.. Албар iuiiaaeri адамдар бажырайысып карады. Ж ак­ сылыктын бетшен оты шыкты. Ызрарлы аязды елемей туда боны ж шсш сала бергендей болды. Kypeim таста- рын да, жумысты штей 6epepiH де бкпмей селтшп турып калды. — Карап турма, eperecin оны жене алмайсыи, ютей бер,— деп 6ipey сыбыр erri. Муны айткан — Кэр1боз, Кэр!бозд1к1 жаны ашы- рандык- 1стей бергенде не болады? Белгшенген енбек акы жок. Тагы 6ip ашуы келгенде осы сезд1 Кэшм тары ай- тар. Айтканын елемей Жаксылык ыляи !стей берсе жак- сы, б1рде болмаса, б1рде «Осынын тебесже мен куй каз- FaH жокпын, б и л т н е таласкдн жокпын, катынынын

койнынан шыгып отырган жокпын, осы маган неге эк1- рендей 6epefli?..» деп Жаксылыктын шыгып кетпесше KiM кешл? Ж аксылык кенет б.урылып, ipi адымдап албардан шыга 6epin едк — Ей , токта!.. UlipiriH, не Fbin адам боласын, 6ip ауыз сэзд1 катере алмай?.. 1стей бер api жумысын- ды! — деген Кэшмшн дауысы шыкты. Ж астан малай устап эдеттенген К эю м KiMHiH ж у- мысты калай icTeftTiHifl айыра б!лед1 foA. Ж аксылык сиякты, 6ip 03i eKi-уш адамнын жумысын штейтш жал- шыны колдан шыгару деген Каш мге кепплмейтш куна емес пе?!.. Жаксылыктын адымдап келе жаткан аягы кенет бе- гелдк Элде кайдан коркыныштын кылтывдаи басы Kepi- Hin, алгашкы екшнд] сещйрш , ашулы кайратты жасы- та бастаган сияктанды... — Жаксылык, уста мына курекп, мына 6 ip жердщ карын тазартып тастайык,— деп K a p i6 o 3 ж умыска e p iK - c i3 баулыгандай боп e p T in экетш бара жатыр... Бурсен кагып уйден шыга алмай журген Анкауба- йыц буы acnaHFa шырып, карды кесек-кесег1мен лак- тырады. — У а , Ака! — дед! Кэр1боз. Анкаубай анырайып карады. — Сюда осы — жалгыз сиырдьщ тайыншасын мол- дага 6epin намазга жыгылды, дейтш едк На-маз оки- сыз, б1зден Kepi кудайга жакынараксыз: сол кудайын осы бар ма, ж ок па? — Астапы ралда!— деп, кар куреп жаткандардын б1реулер1 куб1рледк Анкаубай отагасы KypciHin, милыктанган тымагын кейш таман кетере т уей де: — Сонын бар-жорын ез!м де бымей журмш-ау,— дедь — Бар болса, сонын 83i 6ip сыпыра жаска келмед1 дейсщ бе, сакалы о зд щ сакалыныздан юшкене болма- са... 03i долга туссе, сакалын талдап турып жулсам деймш, ci3 буран калай карайсыз, Ака? Kapi6o3 бул сезд! asui ретшде айтса да, шырайын бузып cipa кулген емес, — Дшнен шыктын, Кэр1боз! — Тоба кыл, ант урган! — Ака-ау, езш курекпен салып калсайшы,— деп, кар куреп жаткандар дабырласады. 239

Кешке жакын казаота ас саларда, кара астауды ка­ терin Ырымгул токалдыц сонына Мэлике еретж едк Бу- rin Мэлике жок Оолды ма, токал дауыстап Жаксылыкты шакырып алып: — А с унден астауды алып шык,— дедк Астауды кетерш Ырымгулге Жаксылык ердк Кима кузен iuiiKTiii 6e.nin Ж1бек белбеумсн орап, ту сырты купан кондын сыртындай ipniaaen, Ырымгул аягын зор- га басады. — Сен1н атыц осы Жаксылык па eai?..— деп erri аралап журш Ырымгул 6ip карады. Май баскан ceMi3fliri болмаса, ажарга т э п -T a y ip адам. Сезге би. Бул туралы Kapi6o3 толып жаткан есек айтады: cBipai — 6ipre урыстырып журген адам, кана- каты жок адам» — денди МедееiH дейтЫ 6ip жылман кара Kici еткен ем1ршдс осы бандын ушнде журедк бан­ дын конагын кудели 6aii6ime мен токалын кутедн байдыц жалгыз баласы кусап булгандайды. Осы токалга Kapi- боз сол Медесшд1 дс тацады: «Медесш токалдыц неке- л! байымен 6ip есеп кой» дейдк.. Typine карасан оп-он- ды-ак адам, оншама «жолы суйыктыкка» салына кояды дейтш емес. — Kapi6o3Fa ерме, ол 6ip кудайдын аткан адамы... Талай жшгг устап журм1з F o ii, сонын imitweri 6ip Tayipi сен Foii деп журмш ,— дед! токал. Баскаларды жумсаганындай жешрмей, астауды жер- ге 6ipre KOTepicin, Ырымгул токал Жаксылыкка кэд1м- пдей жылы тартты. Жыландай ыекырынып отыратын токалдан бул — кутЫмеген мжез еди Кун узакка жумыспен алысып шаршаган адамдарга Кэр1боздыц «куркеЫ» жумактай кершеди — Айкай, жан-ай, шаршадын foi’i, 6ip дамылдап корил! — деп, Кэр1боз курым к и п з д т ycTine жер бауыр- лап жатты. Ш ам жарыгы кунпрт. Л аулап жандая от жарыгы пештш аузына тоне отырдан Мэлнкеш'н ем бетш ши- кандай кызартып, балбыратып отыр. — Осы катындардыц-ак жаны тыныш, отка кактала- ды да отырады... Бейнетп коретш 6i3 foii,— деп KeTiK CTirin пешке жайып жатып курешди — У а , Кет1к! — Йемене? — Сен де катын бола гой, М эликент жаулырын ба- сына салып... — Э й, аузынды... M cni сейдетпейст осы?.. 240

Кетж канша буркылдап ашуланганмен кек алу жок, ебш тауып Kapi6o3 кэз1р-ак кулд1редк Кетж ашуланра- нын кэз1р-ак умытады. Ек еу1 бала кусап ойнайды. Ж а - раласып алысады. Алысып ж урш 6errepi тш сш кетсе, 6ipiH-6ipi кушактап cyflin алрандай болады. Ea ey i туй- дей курдас. Кездерш жылтыратып ашкалы eaeyi де осы К э т м н щ босагасында oMipin в т т зш келе жатыр. Bipi- He-6ipi cepiK, 6ipiHe-6ipi жан ашыр дос. Kapi6o3 м у л г т копке шеши ундемей жатты. — Bi3 не кермедж,— дед! Kapi6o3 6ip кезде курсК Hin: — KeTiKTiH эк еа де, uiemeci де елштк М енщ экем Fana елштк Жылкышы екен, жылкы багып жургенде суыкка ушып ол!пт!. Шешем мен сиякты анкылдактау; ажарра тэу1рлеу адам екен. М еш уш жасарымда жыла- тып айырып, шеше.\\ш сатып ж!бер!пт!... — Сатушы KiM? — деп Ж аксылык басын KOTepin алды. Бурышта жаткан Кетж KypciHin: — KiM болушы ед1? Кэк1м дары,— дед!. - Kapi6o3 моюдын адамы емес. Элде калай eciHe туе? се, 6ipep KypciHin алады да, кайтадан энг1месше к!ред(. Кез уйкыга барранша KeTiKTi кулд1ру, кейде бала куса- тып ызаландыру— Кэр!боздын мшдетм сиякты. — Осы мен жок, болсам кайтер ен, Кетж ? — Олер деп пе ен? — деп Кетж булданады. — Мэлике-ау, манаты айтканын шын ба, ойнап ант- тын ба? — деп Kapi6o3 басын котердк — Шын айтам. — Сен не д ед т? — Н е д е й т , пэлесшс калайын ба?.. — 0 й , ант урсын Малике. Онбайсын Малике. Сенде 6ip адам сыкылданып сейлессен кайтед1? Журттын сен­ дей катыны 6ipfli-6ipre урыстырады. Айтсан кайтедк «Булшбе, жарылма, 6ipeyre кол жаулык болма!» десен кайтед1?.. Токалдын салып отырран ыланы foh. ¥ры ит кусап жылмандап Ж ум ат сол уйге yftip болыпты. Ж у - мат TeriH журмейдь О лж а кереккен шалдар Медесшмен сыбырласады. Медесш етшшлн токалга айтады. Сосын, токал орындайды да береди — Кунасын аркалап ка й те ст , шалыцнан да бар ко- ржедк— дед! Малике. — Е , HCFblnTbl? — Н е кылранын кайдан бм ейш ? Эйте>мр айтып оты- рады рой... Еркек емес десед1 Foft...



Kyni оз! кэд1ипдей ашылып калыпты. Мына KeTiK сияк- тыныц аузын ашырмайтын да жайы бар... — Эне, мен1 тары KipicripAi ме? — деп К етж бур- кылдады. — М енщше, буран 6ip-aK жол бар,— дед1 Ж аксы- лык: эйелдщ ©зше ж о л ы р ы п , басалкы айту керек. Еш - KiMHiH азрырынды C03i отпейтшдей кылу керек. — Мунына туанд !м . BipaK соны ктейтш ю м? — Мэликеге тапсырайык. — Ойбай, атама, менщ колымиан келмейд!,— деп Мэлике ыршып туст1. — Осыран сен KipicceH кайтед1? — деп Kapi6o3 Ж а к- сылыкка тендарш едЬ — М е т кой, ©зщ Kipic. Кэптен танысеын, сейл ест журген адамын. Сенщ ce3iiui киып кете алмас,— дед1 Жаксылык. Булар ©здершше сырттан Kecin-niurin билжт! курып жатканда, ¥мсынай мэселеа байдыц уйшдегшердщ де аузына алынып жатыр едк Кербсз токал, быртиран саусарында алтын балдак жалтылдап, ею кулактагы KyMic сыррасы тецселш, шай- ды урттай Tycin, Медее!н мен Ж уматка карап иект1 кв- Tepin тастап свйлесш отыр: — Ыигайладындар ма? — Ж ум ат айналдырып ж ур f o A, кайда кетер дей- ciK,— деп Медесш жымындап кулдк — Ана жары ше? — О л жары дайын: алынатын малдын санына шешн белгшенд!, а зд щ айтканыцыз меже болды... — Осы сендер не айтып отырсындар? — деп болбы- раран бэйбпне токалра карап шатынап едк — Сенщ созде нен бар, алдындары тамарынды iui- ceftiui,— деп токал оны мойырып тастады. Ж1бек дейтш бэйб ш е осы ауылдыц Tayip квретш адамы. ©з басында кемкгпк бар ма, элде ата Teri олкы жер ме, эйтеу1р бай муны 6ip тенгерш кврген емес. То­ калра мыкты иленген адам. Бул туг1л байдыц ©зш билеп алган токал foA бул. Байдыц отыратын бвлмесшде OMipre узшмейтш ко- нак: молдац, 33ipeTim торец, байыц — кайдан шыраты- нын бммейсщ, келед1 де жатады. К э т м бай, созд1 аз свйлейтш адам foi\"i , журтка свйлетш, шынтактап жат- кан куй!, окта-санда 6ip мырс е т т , жактырмайтын соз болса, ащлмеш б©л!п ж!бер!п, журттыц C03in, co3iHin астарын, свйлеушшщ к!м eKeniii, кандай оймен евнлеп 243

OTbipFaiibiii — бэрш салмактайды-да отырады. Абайла- маган, ycTipT караган Kici Кэюмдк «Мал санын кебей- тумен отыргаи 6ip боз ауыз гой» деп те багалайды. Bi- рак icTec болып корген адамдар Кэюмнщ тырнагыныц каттылыгыи сезе бмедк Кэюм уак-туйекпен бас ауырт- пайтын Kici. Ауыл арасындагы уак сезден езш жогары санайды. Аздап окуы да бар. Саясатыннан да кур смес. Болыс кол астындагы ауызга i_'iiккем адам жалгыз бол- са, соныц e3i де; екеу болса, 6ipi. — Bia.iiu Э.'нмжанниц учитель баласы Дуанга ба- рып кайткан екен. Оныц ce3i жаксы емес, «Алашорда» ж т т т е р ! бет-бетже кашып жатыр дейдь Елге отряд шы- гарып 6ip сыпырасын устал айдаган б1лем,— деп тор- де отыргаи жуан сэры Kici ернждеп пасыбайып шырт eTKi3in тужрдп Б1рсыпырадан 6epi атка MiHren «ип жаксылардыц» сезк алаш ж т т т е р ж ж кашкандыгы, ел арасын, жиек- Teri поселкаларды большевик адамдарынын каптаган- дыгы, большевиктерд1 устауга каладан дуркж-дуркж шыгып жаткан отрядтар туралы. Сендай отрядтарынын талайы осы уйдiи дэмш татпай кеткен емес. Уезде отырып ел ш ж д е п сешмдк Tayip орындар карастырыл- ганда ауызга !лireTiH уйдж 6ipi де осы. — Былтыргы большевиктер Дуанды алатында Ж у- маканныц молда баласы солардыц пшнде араласып журетж ед! гой. Сол былтырдан жок болатын. в л и т - мыс деп те естыйп едк Сол жакын арада уйже келштЬ мыс деп e ciT T iM ,— деп кырыкпа сакалды, жалпак бет кара Kici 6ip буйпрде отырып конырсытты. Манадан 6epri айтылган сезге бай онша елшпей, уш асыкты кумар кылып ойнап шынтактап жатыр едп ми­ на сез epinci3 ойын белдк бажырайып карай калды. — Yfline келшт1 дейсщ бе? — Солай деп eciTTiM... — Kanip!.. Д iн окуын окып, дж мед1ресесждс тор- биелешп журш , джпздерге косылып жургеш... Опдай копipлepAiн кез iн жою керек кой,— деп, торде отыргаи Вали колие патуа бере сейледк — Мед1рсседе окыганы болмаса, сонын 03i джге карсы деп еаткем. Былтыр oneci елгенде, уйже барган- дарга кураи окытпады, деген... — НекеЫз катын алган адамнан не сурайсыц?.. — Сендер оны айтасыцдар, мен соны таза шокынып- ты деп соткем,— дсп 6ipeyi мулде асыра сокты. Уй толы адампьщ ас nici<eiire ш ейжп эц пм еа — Ж у - 244

маканным баласы туралы болды. Оган жабылмаран ж а ­ ла калмады. К эю м бай ундеген жок, асырын ойнады да жата бер- дк B ip a K ундемегенмен, езше керек сезд! ол жш ке Ti3y- мен жатыр едк Кар1боздар ¥мсынай мэселеан колFa алып жаткан- да, байдыц уйм1дегыерд1н кенесетш( кебшесе осы сияк- ты энг!мелер едЬ — Кет1к-ау, К е т ! — дед1 Кэр1боз. — 0у. — Умсынайга барып сейлесермш foA. B ip a K «кургак касык ауыз жыртар» деген бар, мен coFaH сеш усынсам деп отырмын. — 0 й аузынды!.. Уй imi кара KyuripT тартып, мулгШ де турды. Бу- рышта букпсш жаткан yuieyi де, кездер1 шнд1 ме, элде тупс1з терен oftF a батты ма — у н а з жатты да койды. — KeTiK, аркамды касып xciiiiepuiil — дед! Kapi6o3 6ip кезде. Кет1к аркасын касып отыр. Еркелеген баладай Ке- TiKTiH алдында сулап Кэр!боз жатыр. «ЭдеОиет майданы», 1932 ж . 2—3.

КУСАЙЫ Н КУЛБЕКОВ Повесть Кусайын Кулбеков «атка Minep» атка ие болды да кегп. Калай не болтанын м м бЫген, адам елегендей де болган жок. Кылжактап журуни едь Эке-шешеа ерте елд1 де, одан калган курым уйге, 6ip-eKi карага, eKi ini- ciHe e3i кожа болып, «Кусайын Кулбекоп» болып ауыл- найдын Ti36eriHe т1ркелдк EKi iHicin ei<i байга жалдады. Bip-eni караны сатып, сойып онын да кезж бгпрдь К у­ рым уй 6ip-eKi жылдай Байтудын уйшш кыстауында жа- тып, ершкен шепнилер, епшшлер курымын олай да, былай да суйреп, акырында о да тозып 6iTTi. Шаныра- fu h Дэметкен урлап апарып самауырынга азык кылды. B ip a K , Кусайын Кулбековтын 93i бар. Дэктеген кара домбырасы бар. Домбырасы Байтудын уйшде турады. fcbi K e p in re H уйд1 мекендейдн Колы тиш yftine 6ipep со­ тый кетсе, кара домбыраны колга устап без1лдетед1 «Кулай-ау, малды алсак да. басты алсан да. Кимайтын кыршмн-е1ш р жасты алсан да: Ж ар 6epuii: жаным cyfiin кушактайтын. Ж алганнын баскасынан бос калсам да|..»— дейдь Кусайын. Bipaic «кудайекесЬ муныц зарын тын- дап, 1здеген жарын 6ip кездеспрмендк Кусайынды атка мш пзш журген Нуртай foA. Нур- тайдын кос курен атынын б и л т Кусайында, соны суа- рады, жемдейдь сылап-сипайды, баласынан бетер кутедь — Атынды KyTin кой, б!рер кундер бозгыл жагына барып кайтармыз,— дейД1 Нуртай. «Атынды» дейдЬау ол. Осы сезд1 естш, кудайдын куД1рет1, кос курен ат Кусайынныи оз аты сияктанып KeTeTiHi бар. Ж ол устшде Кайдар кездесш Нуртаймен шуркырасып: — Эйда атынды бур, Дзу1тбайдын ауылына барып конайык. Кулэш сулуиа ат шалдырмай кетущ уят емес пс,— десе Нуртай, бука мойынын жанат iu iiK K e тыга T ycin : 246

— ТЧзпн ез1мде емес кой, Кусайын б1лед1... Барсак па екен, Кусайын? — деп кул1мареп отыратыны бар. — 6 й , енесш урайын... Эйда барамыз, суду кызга сокпай кеткен деген не? — деп Кусайын божыны карып калса, кос курен лып ете туседк Кос куреннщ е к т т ты- нык куши боранра айналдырады. Ж ан ат ш ж к е оранып, шананын тержде Нуртай жатады. Eni бетж аяз жалап, жана тап 6epin келе ж аткан муртына кек с у м б Ш муз cipece катып, «эйт!» деп жеш рш , курендерд1 оргыта ту- cin, Кусайын отырады. — Бай, бай, Кусайын-ай, жылкыра дегенде аруарын бар-ау,— деп, сырттан карарандар оны кетерш кояды. Осы атактын 03i неге турады? Дэуггбай дейтш малынын санын мыннан асыра ал- май отырран 6ip сорлы. Жыртык уйге тамшы уш р деп мундай «ж уас» байга конактын yftip к е л п п т п кандай. Онын ycTiHe, осы Кулэип куррыр ер ж е г п де... Дэу1т- байдыц сорына бетж щ кызыл болуын карасайшы. Н ур ­ тай олай етш те недель былай етш те келед1. Барын бе- pin сыйламаса, тары киын. Нуртайдын каламынын ушы- на йпксец, с у Ty6iHe KerriM деп б!л!.. Нуртайд!к1 Н ур- тай-ау, мына кеппрше uiefiiH дандайсуын кврд1н бе, отауды кыныржактап, Кулэшт1н журет!н жолын анди- ды. Кулэш1 куррыр, кызбын деп иба сактау болса екен- ау, осымен аузы жабысып, сейлесш жатканы: — Мырза с1зд!н куларынызра сал деп айтып едь.. — EciTTiK деп айтты дещ з. Кулэш сиякты кызбен свйлеЫп, свз тасудын вз! 6ip маркабат емес пе? Нуртай мырза карта ойнайды. Акш а дегенщ дода- дода. — Туз киык та батидан шыкты ма?.. Ендеше К уса- йынра бес сом бер... Ал , Кусайын, бес сомга 6ip карта алып, койып ж!бер... М ш е, калай сыйлайды Нуртай! Уйге келсе, мундагы кун одан да кызык. Нуртайда 6ip бэйб!ше мен 6ip токал бар. Бэйб!шен1н 6ip Tici кет!к демесен о да ж ап-жас адам. Токалынын тускен!не уш жыл жана толып келеди — Кудай атсын Кусайын! — Ант урып кетсш Кусайын! — Койшы, карагым, мен1мен ойнап... — Кет api, жана бэйб!шемеи ыржавдасып жаткан ж ок па ен?!.. 247

Бэйбине мен токалдыц Кусайынга айтатын сездер1 тап осы. — Э й, мына 6 ip шананын тозып калган екен, Куса- йынга берсейни,— деп Нуртайды жагалап бэйбйне 6ip шапанды суйреп журедк — Кусайынныц кейлеп тозган екен, сенщ мына 6 ip ecKiiui coFaH берсем кайтед1?— деп топал журедь ©CTin журген Кусайын кшмге тарыгар ма? Нуртай ммрзанын пандыры ма, элде суйепне бНкен м 1нез бе, б1реуден сабакты ине-жшт1 вз колымен ала бкпмейдк Жумысы болып 6 ipey келсе, Нуртайдын соцы- на cyMipeflin ерсе, Нуртай кул1мареп: — М аган neciH айтасыз, мен уйде отырран KiciMiH. Б ул кунде Ti3riH Кусайындарда, e3i сельсовет. Кусайын- Fa езп ш де жолыгыныз, мен де айтайын,— дейдк Кусайынныц apyaFbi енд1 калай котеримесш. Eperic- кен адамын C i6 ip айдатып ж1берем десе, epKi емес пе?.. Камбардын тукымынан ерген «кара снрактар» 12 шанырак екен, солар, ортасынан Балкай дейтш 6 ipeyiH сельсоветке атаймыз дегенде, Нуртай олардын аузын аштырды ма: — Бэрш б1рдей атка м ш б екст бе? Камбар тукымы­ нан Кусайын жур Fofl, кайсыб1рще жетед1? — деп. Ойнап кара Кусайынныц «бакытымеи!»... Ж ер дауы, жес1р дауы, барымта, бил1к — бэр1н!н ма- нында Кусайын жур. «Кусайын, сен барып суйте foi\"i»,— деп Нуртай кейде Кусайынды жеке жумсап ж1бередк «Ж аке, ci3 барып кайтыныз, жаныцызга Кусайынды берей1н»,— деп Нуртай кейде Жэкеге де epTin Ж1бсред1. Сырткы элеуметтщ Кусайынга кезкарасы турлЬтур- л 1, б1рсыпырасы «арка cyiiepi, соз тындатары бар» деп Кусайыинан кэд1мпдей каймыгады; б|‘рсыпырасы Ку­ сайынды ит етшен жек Kepin, жиырылады; ешй 6 ipcu- нырасы Кусайыинан каймыкпаганмен, Нуртайдьщ аруа- гы yujin сыйлайды; суйтш, Кусайын бул жагынан да утылмайды. Кусайынныц с о н р ы эз1рде ойлап журген жумысынын 6ipi — уйлену, ез алдына уй болу едь Уйленгенде, эри- не, «атагы шыккан» ж т т болтан сои, анау-мынауга былганудыц жен1 бар ма? Адамын тауып алу керек кой. Ойнап айтса да, шындап айтса да, Нуртай б1реулермен сейлесш отырып: — Ауылдарында жаксы кыз бар ма, Кусайынга айт- тырып, куда болар ем,— дейдк 248

Осынын e3 i Кусайыныц кешлш жубатура мыкты :уйеу. Онымен журш Кусаный б!рсыпыра жылдарды (тздк Ш эрш дейтш 6ip тентек шал Верен дейтш кызын он :eri3re келгенше куйеуге бермей отырды. Ш эрш сиякты седейдш талайы кыздарын бесште жатканда сатып, мал влып карык болып жатканда да Ш эрш тщ делебеп коз- >ан емес. Отан кызыру былай турсын, кызын куйеуге 6epin, той кылрандарды кврсе: — 1Шркш, imiHeH шыккан баласын сатып отырып, HeciHe мэз боп той штейд! екен? — деп кейитш. Береннен баска баласы болмады ма, Береши тым ерке уллып еаредь Он 6 ip-OH eKire жеткенше Верен еркек ба- лаша кмшш, шашын алдырумен ж урдь Бой жеткен кызы бар деп бозбаланын кылжактай- гын эдет1 рой. Шэкен ондайдын 6ipiH уйше yflip кылган емес. B ipep бозбала келе калса: — Йемене, кыз акдып келдш бе? Осы кызды сен IyjjiH сактап отыр деп пе ен?! — деп турасынан айтады. Ысылмаган бозбала жерге юрердей боп уялып, кайтып ол уйдщ мапынан журмейдк Кусайынра кыз сурастырып жургенде осы Береннщ ауызра мш геш . Ауызга ш н у ь а к мун екен, Ш экен уйше кисайып Кусайын келдь Кузге карай Шэкен уйшде отырран ба, бул кезде Bepeaai (здегенд.ер онаша кездес- Tipe алады. Верен, я кесте Tirin отырады, я кол машина- мен б!реулердщ iciH Tirin отырады. Онаша отырранын андып бозбала келсе, BepeHHin ойына окесiнiн мшез! туседк «Кызык-ау, кашанра дейш корымак? ©м!рлш уйшде сактаймын деп ойлай ма екен?..» Дегенмен же- 1мл;пк кылып, кершгенмен ойнап-кулуден аулак. Тэр- биелд внегел1 кыз атакам ба деген yMiT билеп, женш алган секшдй Верен Кусайынды Удйаш екэ пкеблогезнбдаел,а нкыв знi н6iнip iкис иыягкытма2ен4н9- дырып карсы алды. (Нрер карады да, сосын кайтып квзш жогары кетерме- дк Нэзш саусары буралып, енш мд! елемейтш, епшммен жумысы жок адам сияктанып iciH Tire бердк

КОЛ койды. Ke3i денгелек, кара, кыр мурын, аккуба, де- не 6iTici керкем, epui калындау екен, 6ipaK ол баска сымбатына кираш келш TypFan жок... TinTi, оськаи сол ерншщ калындырыныц 03i жарасып турган си- Кусайыиныц мшезше таныс емесаздер foA. Таныс- тырайын: дэбд1рлеп сейлейдк 6ip сейлесе, кеп сейлейдк мактанып, асыра сьптеп, ©TipiK айтып алатын да эде™ ■ бар; «эйелге дегенде аруарым куштЬ деп келедй BipaK, «аруакты» e3i ушш жумсап, сыпал керген емес. Mine, Беренге кездескендеп Кусайынымыздын Typi осы. «Эйелге батылмын» деген иман Кусайынды ерлендК pin Беренмен сойлескенде, ол езж жогары устады. Кез- ге ьпмейтж зйелдермен Нуртай калай сейлесуmi едк мынашш тап солай болды. BipaK, 6ip киын жерк Куса- йын канша адамсып, булжсе де, буран кез салган, муны елеген Верен жок. Сурауынын K©6i жауапсыз калды. ТЧлаз-мылкау ма? Санырау ма? — деген кудж турыз- I рандай да болды. Суйтш отырып, Кусайын сейлеуге ык- I райланса, машинаны эдеш дарылдатып, сез!н желге I ушыратынды шырарды... «Эй, мынасы мазак кой?.. Осы | niммен ойнап отыр e3i?..» деген киял жылт eTin, Куса- йынды a m y F a MiHri3in, ipuiirin бурынрыдан да ecipe I тускен сияктанды. — С улу кыз, тым шектен аспаныз, «керейш де еле- fiin» деп, аярына бас HeTiu ешшм жок!.. — «Бас и» деген 6ipey бардай-ак... — Ендеше женге келш сейлес... Тары дарылдаган машина... Машинамен койса ексн-ау, Ke3iHin алды кул1мдеп, сыкак кылган шшжд1 сезд1рш турран сиякты. Сол куш Кусайын ауылына кайтты. Кызбен жарытып Т1лдесс алмады. Бул кыз ызасын да келт1рдк екшнп жа- рынан ынтыктыгын да арттырды. Жалрыз-ак ашык нэр- се, осы кызды Кусайын кайтсе де алмак. Бул кызды ал- маган сон Кусайынга Tipi журудш кажет! жок! Нуртайдыц жумсауымен, Жокеи аксакал бас болып, eKi шал саиар шекть А т тумсырын Шэрштщ yfline Tipe- д 1. Бул ei<i шал, ел жайлаудан кешср кезде, mopinTiu уйше арнап келш сыбагасын 6ip жеп едь — Атауын жепрлер, енд1 не калды деп келд! екен? деп Шэкешпн KeMiiipi, a m y F a тыгылып, куманшасын сындырды. . Котандары кой ш рж ш , балагын туршген 6ip бала ак тушаныи кара лагына жабыса тустк Кара лак бакырып, 250

|уылды басына кетердк «Ларымда нен бар?» дегендей >оп, сакалы шошандап, емш еп салпылдап ак туша ж у- •ipAi. Кара лактын басы жулынып, Tepid сыпырылып, iTi казанга салынды. Майлы кебж казанный ернеушен сетерьчш, лык-лык атты... Ж экен аксакалдын аузы sari меде. Б эяры Ж апон со- ысын, Герман соры сы н , одан ак пен кызылдын c o f h c h h шнше б1рсыпыра KenTipin келш, ел ш ш щ энг1месше v c T i: акыр заманнын жакындап келе жатканын, елден | цуа кетерьле бастаганын, улкенге курмет калмаганын, sraFU тагыларды айтып 6ip суре энг1ме кып шыкты. Ш э- >in отарасы энг1мемен уй1рлiri жок адам Foft, эйткенмен, гындамаудын ece6iH таба алмай, басын шулрып отырран >олды. Ж экен сезж : «Кудайдын буйрыгы, пайрамбар- дын сундетше» экеп Tipefli. Осыран жалраса Кусайын- нын аты аталды. Кусайыннын end, пысык, «адам бола- гын» ж1г1т eKeHfliri айтылды; сонын адам болуына езде- piHin ттектес екенд1гш, сонын yrnin, «кудай буйырткан болса», эмин деп бата кып, куда болып KeTKici келетш- дштерш айтты. Шэкеи курсшдь Бул талайдан еаткен сезь Ондайга Шэкеннщ беретш жауабы кыска едь BipaK мына шал- дарга оны айтуга т ш курмелш отыр. Бул шалдар, Ш э- |кенше айтсак, «кудайдан, безген шалдар». Булар уялу дегенщдк имену дегеншдк аяу дегетщ и б т е т ш Kicuiep емес. Квздер1 кан таласа бул сиякты кыздын жумысын » сырттан-ак 6iTipin ж1бередк Кыз 6ip тунде ж ок £оп шы- ■ ры п, «кашып кетп» деген лакап тарайды. Кызынан ![ айрылган адам да осы шалдарды 1здеп тауып, осы ар- 5 кылы б т м icTen, емен жаркын б!рдеме алып, уйлерше кайтады. Булардын женелткен кызынын eiu6ipi «зорлап I экелдЬ деп айткан емес, «ез ершммен келд!м» деп бедК I р ей т отырраны... | «Осыны штегендей бул шалдардын колында кандай касиет бар?» демексщдер foii. Сол касиеттт кайда еке- I HiH б т ген жан болсайшы! Мына Ж экен д ей тт шал — шын аты Жампейш — орташа рана дэулетть Акметтщ болыс кезшде 6 ip сайлау би болтан, тайсалмайтын не­ сем, топ жарран шешен де емес, e u i танауына насыбайды кезек толтырып отырран, кужырайран рана шал. Ж ал - рыз касиет1 — шаршауды бтм ейд к ©мiрiмде уйше туне- ген емес; жаспен де, KapiMeH де сырласып, уйлесе б т е д к Екш пп шалымыз — Д т д е б е к дейтш — бул анадан K e p i салмакты, уткыр, бой баккыш. Кезге K e p iH in ешнэрсе ктемейдк Сырт караура Ж экен ти жанында ж уретт 251