Б. Майлин. Қызыл жалау

Tijici3, мылкау Te.Mip, iiui тслган жасырым сыр. Исм сксн леи Сержанта жылы тартпайды, жат. Осыны алута кай- дан ж елж л кудай-ау? Баска сайманы да жететш cfli гой? «Боюр»дщ оз1мен-ак ушаи-тещз жерд| аударып тастайтын едк.. Осыны алура желшлрген TyHeyri агро­ ном. Оган Зулкарнай косылды. Жер кэабш е таптырмай- тын курал екеж даусыз. Осы елкеге кеп сока салганына жнырма кун. Аударган жерш карашы: о uieri мен бу ше- тше коз жетпейдь Уйыскан кедеа' от жалагандай кок тас моланын етегшдеп кеп алкап кап-кара. Жерш щ куйка- лысы-ай. шымнын 6eTi май жаккандай жылтырап жатыр. «Кудай буйыртып» кар суымен мынаган eriii себер Сол­ са, сынсып б!*тужде KiMiiiii c©3i бар! Мыиау алкаптыц еп’шн жпнап алар кун болса, Сержаннын сарайындагы запас астыгы пак осы кунгшей 3-4 мыц емес, 15-20 мыц- дап жатпай ма? Кузд! Kyui астык тенгеге толмап едЕ осы кун Gip жарым, eKi сом Fa uiertin тартылды. Erin n ic K c u rc шейш одан да кымбаттамак. 15— 20 мыц бут астыгыц болып, кымбат боспеи сатып кор, пайла кушак-кушагы- мен K ip c in ! Саудапыц кызыгы осы-ay. Сержаннын кез- дегеш' дс осы. Осы ссртше жетпекий ед1 рой. Ендеше, кер- те болып отырган ki'm бар?.. Тракторга yni.nin турып Сержан ауыр KypcineAi. Ойы кубылып, шарк урды. Bipece, осы трактор ез1не кол емес, жаратылысы жат жау сняктанады. Осынын шытырман BiuiTiiiiii арасыида Сержаннын басын жутатыи мыц тур- л 1 пэле уялап турган сняктанды. Сержан кенет т т р к с - iiin, кейiиiрек шегшгендей боллы. «Кой. неге? Бул эше* йiн Te.Mip... Бул — MeniH сатып алган мулым...» дейд| еэж жубатып. Дурыс, муны сатып алсын. осынын Ямин уйрен- ген Сарбасты сатып алуга бола ма? Э > т м е осында жа- тыр-ау! Тракторга, мinGeft турып тапкаи enepi мыиау, epTenri Kyui не icTcfiTiniiie кез1Н жетед1? «Эй, эттеген-ай, осыным кате болмаса nri ед1? Осы iirri кайдан ayaiKTipin ем?..» деп Сержан тктенедь Тап осы жерде кеп Жпл- бырдыц oKHFacbi ecine тускеш: Жумабайды шакырып алып, «Меруетке айтындар: кызым риза емес, зорлап Се­ ре алмаймын!» депт1 ол. Осыны айтып Мерует жылап келген сон, Мадине бэйбш е Сержанды буред1 гой: «Се- мЕц ж 1гсрЫзд1г т , кул-кутанды басындырып...» деп. М е­ рует кедей болганмсн, ж еар болган.мен Сержаимен ата- лас, жакын женгесь Ол жылаган сон суйек калай кайыс- пасын? Токабай мен бтеген аксакалды Жалбырга жумсап: Меруетпсн ойнамасын, кслiniii 6epcin! Бермссе

lara ii екпелемесш!» деген сезд1 айткызып едк Осымен нпме 6iTefli гой деп ойлап едк Токабай мен ©теген албырап келш тур: «Кэд1мп Ж албыр бузык, кисайып 1лган. Бет каратар емес» деп. Бурынгы эдетж 1стесе, Калбырды арбага тандырып тастап, жумысты 6iTipe бе- >у керек. Соны енд! ктей ала ма? 1стесе, Ж албы рга жа- (ы ашитын бул елде юм бар? Элде, кершбей кемекте- :етш 6ipey бар ма? Э й, сол «6ipey»! Кезге к е р ж б е й т 5ip елее. Осы «елее» Сержаннын урейш алып-ак болды. 9 -жылдан басталды-ау... Элмагамбет тере осы «елестен» ■ ннкынып, ж ур еп жарылып елдк Миллиондаган капи- галды менгерген Жауошовтын Молдагалиы осы «елес- ген» ypKin, ел актап кангырып кети ... Э р каланын жэрменкесшен мындаган малды Ti3kAipin айдататын Сержан сэудегерщнщ турысы мынау... Сержан ауыр курсЫ п, кешн бурылды. Малайларды манына Hipin, колды алтеп Иван сейлеп жатыр. Н е ай- тады: Сержаннын тура сакалын жулыидар дей ме? Э л ­ де, «акысын алган сон, карсы келмей, жумысын ктен- дер» дей ме?.. «Акы» демекнп, осыларга Серж ан не твлеп ж ур? Колдан санап пул берд1 ме? Аягынан басты- пып мал берд1 ме cipa? Берген жок! Ендеше, булар неге жумыс icTeflfli? «Малайым болган сон ктейдк Баягыдан 6epi асырадым. Есю-ускымды берд!м. Тамактарына ше- iiiu Meiiin мойнымда...»— дед! Сержан езше-вз! шатынап. «Ж ок, мунын акы емес, мунынды, ендк езгертеран!» дейд1 ойын 6ipey билегендей. Серж ан т тр к е н е д ь З у л - каркай да осыны айтып едьау: «малайларынды Нркет, шарт жасас. Акысын алдым депзш кол койдырып ал!» деп ед1-ау... Соны ктесе, сонда кайтпекнп булар? Квк жнепндеп кара кошкыл булт тунере квтерш п, купшн K03in келенкеледк Тау мен тасты талкандап жат- кандай боп курюредк Кара кошкыл бултты как айырып тшж тусет!ндей боп найзагай жаркылдады. Ж е л бар де- м1н imiHe тартып, екшндете согайын дегендей, тебенщ басына суйкене, шанын уйрштш аспанга соза жулкьш- ды. Жел екшшмен Серекекшн сэры сакалы деден пак­ ты... Тап осы кезде Иван тапл 6ip конверт™ ашып, С а р - бастар соган ущле т у с т едк — А у , Аманбай, буларык калай? Кун салкынга ай- налды. Ж умыс ойларында бар ма? — Е , улпрем1з foA... Мына 6ip кагаз жумыстан кы- зык боп жатыр-ау. — О не? — Ком сом ол ж айы . И ван соны тусш д |рш ж аты р... S3

Сержан отагасы элде неге тэлпректегсн сияктанын- I кырап, арбасына карам беттедк Сумей ушыктаган баксы- дам гып кара булт Серекеннш бетше жанбырым бурктк ! Жакбырдын суы ма элде Серекеннщ ujerip K63i камасы- | мам аскан келдей боп теплд1 ме — afneyip бетш куалай аккан су, калым агаштын iiuiHCH жылтылдап шыта кел- гемдей боп, муртын басып ©Tin, ыкспгам аузына тамм!ы б у р т т тенкершп Tycin жатты. Сержан бед1решп, арба- мын устшде кара тастай боп катты да отырды. Муныц YpeiiiH алтан маланларынын комсомолта жазылтаны емес, Иваннын аузымам шыккан 6ip суык хабар ед|, Иван сомы антып, Сержанта карап кулдй — Алармыз ке>мрлсгмшсн!— дегенден cai кез карасы. КАП. ТОКТА БЭЛЕМ) ! «Кара мт елгем» басымдагы ел жаз боны «Мерген то- мардын» басымда болады. 'Пзбектелген томарлардын коймауы белек-белек ауыл. Аралары кез KepiniM жср. Адамдары сапырылысып араласып жатады. Эаресе, июнь айынын im|‘мде бул е л д т адамдары кесштеп бо- сап бой жазып, ел кыдырады. — Ж ол болсым! — Серекек ауылыма барамыз. Бэйбшюте сэлем 6epin Кайтам ы з... Мэднне 6ori6iuicMi жомарт атамдыратын кара сабанын кымызы. Баскалардай «кара тобырды тойдырам дсгемше, кулыным оналсын!» aeyiiuii бул Kici бммейдй жмырмата тарта бнеш ертеден кешке mefliH саудырып, кара сабаны ишдетед1 де отырады. Кыдырманын кеб! кымызга тоймаса да, ыкыласка мэз: — Сонау 6ip кайным кептен келген жок едм соган бсршi... Ауыз тнгсндерше риза болмасандар, баятыдай кымыз кайда, карактарым!—- aeftfli Мэднне бэмб1ше кур- ciiiin. Ж у з 1 жзйдары. Кез1 Ky.iiM катып, уй толы адамды 6ip e3i арбап отыртан сек1лд1-ау. «Эттец куши етш ба- рады, заманында болып еп-ау» — деп еткенд! eciiie Tyci- pin, опык жейтшдер де бар. — Эдеш атка Minin к е л т , кымызта тоймай кетп де­ тей не? Куй сабацды!— деп Ерекеш снякты эушр!мдер 6yi\"iipai таямып ежсленсе: — Т у у... Сен катынтырдын курдымыц тояр ма екен?.. Баягыда жуз биенщ сабасын устатанымда да сен кагын- тырды тойдыра алмагам,— деп Мэднне KyfliMcipcn, саба- та жабысады.

Куржыкдаган шалдар кен лейиш бэйбш еш н м!нез1- ие буланып, вткен куши екаген тэр!зденш: — Ойкай заман-ай, осы кушм!зден де айырылар ма enesm?— дейдг — К ун сайын кушитып келед! , айрылмаран нем13 калды... — Кул-кутан билеген сон не оцайык! — Байшымыр ауылнайды айтасыз ба? — О л сорлынын куларын шулатып кайтесвдер, бар жумысын арайыннын алдына салып-ак отыр Foft. — Сонау 6ip катшысы бар-ау, эй сол бала! Япырмай, улкен деп сыйлау деген болар едй мундай сорылрэнды KiM кврген? Тунеуп жолы салык Ti36eciH ала келгенде мешмен байланысып..- Шырарым, осы мен сеш бшмеймш, езщ KiMciH? Мен — ауылнайды рана бш емш !— дед!м e3i- не. Ауылнай санаймын десе, малымды барсын да, сана- сын, дед1м. — Токанды айтасыз ба? О л комсомол болды дей- тш ... — Комсомол деп... адамына карай д а . Супм байды н Ракымы мына См агул «член партиясынын» нак в31 емсс пе, ел ымырасын бузып жумыс 1степ кврген жок~» — Ата баласы foA олар. Э н п м е шыккан жершде кв- ршедРау... Э н п м е кызыгына тускендер б1рден 6ipfli жаралап, Жалбырды колга алды. Ж албыр ауызра алынранда, кв* ленкеде отырран Меруерт Мэдине бэйбш енщ жанына келш сыгырайды: — Келш шырагым, сейлесейнл, ер-азаматтын кула- рына салсайшы! ' — Мен несше юргсешн, ер азамат, мен айтпай да на- мысын ж 1берер дейсш бе?— дед! Мэдине бэй б ш е Kepi- ДШ. — A y , сонын элг!... Кызын бермеймш деген! рас бол­ ды ма? — Е , ол неден кутырып жур? — Жаныбек тукымынын ж епр ш бермейм!н деп ж ур- ген? Жынданран шыгар ш!рк!н! — Неге тартып алмайсындар? — Сотый кайтес!н? — Taflipi, Ж албыр соттасып KiMAi женер дейс!н? Ыс- как болса, взшщ MeHmiKTi адамын алады. — Заман ж а ста рд ш . Ж астар лайык керсе... — Ж астар жумысты б т р у ж б!лед1, эцпмесш е шал­ дар не болу керек!

— 9 , бок жеген куилк! Аузына келгенд1 сейлеп... «Мынауымды реттеп бер»— деп Жаныбек тукымы ммнщ алдына барып ед1?— деп, Жампеш с шал, насыбайды та- науына тарта тусш, итнркендн Оспан, тукснген мурты аузын K0\\iin, бэйбпиенщ жо- гаргы жагында, ак жастыкка шынтактан жатып, мырс- мырс кулдк Алдында шушлдей толган сэры аяк. Аузын- да папирос. K iiim i — орысша. Сакалы байталша кузеулЕ Он жак сук колыида алтын балдак. Май баскан кабак- тын астындагы жылтыраган eni коз 6ipece кул1м кагып жайрацдайды; Oipece сыгырайып, eaiMcipen, мулг1гсн сп- якты болады. Уйдщ ншпдеп журт сезге таласып, 6ipi)ien- 6ipi кагып алып жаткамда да, я — дурыс, я ....бурые дсп 6ip Kipice бЕпмейд! ay... ~ Kecip кара-ау, сен де 6ip свйлесейип... Жалбырга ж е а р п ш ж 1берш коймаксым ба? — деп Моднне бэйбпне оны аягыман козгап едЕ — Жэкен отыр гой, мен iiecine Kipicefiin,— дед1Оспан кул1мшреп. Жампешс шал, теке сакалын б1лемдеи, куржац какты. — Ау, кымыздарымды |'шт|’цдер гон, шыгындар сн- дП— деп, Жэкен жастарга 6ip жешрш алды ол:— Оспан, жур. жастардын KeneciniH iujiiwe бол!— дедЕ Жампейш бастаган топ i<ici, ауыл сыртындагы белее­ те отырып, б е т солтустжке 6epin, кызу кенееке енд1 к!р- ;ii. Мсрует шыбжындап 6ip уйге юредЕ 6ip гыска шыга- ды. Mepefii устем июлей таранып бэйб1ше отыр. Аузынан шыккан жалгыз ауыз сезш какшып алып, ер-азамагтын талкылап жатканы апау. Н е арманы бар бэйб1шенш! Будан кныи жумысты да GiTipin журген бэйбш1ешз осы. Сержанд1к1 кур атак, данк болмаса, anriMeiui б|'ле мс ол? Шаруаны куйттеген, пайда т у а р у д т жолын карасты- ратын адам ол... Шынына калганда — Э1тмеши бплюп осы бэйбш еш н колына 03i 6epin койган снякты: — Уйде отырып б1рдемемд1 б т р е с щ бе? Кайныла- рын Tiaiiui алады, icieT ©3in!— деЕш ол кейде кул1мН- рсп. Байдын жумсаган адамын Жалбыр жергс каратып ж!берген куш-ак 6oii6iuie 6ip ниетке Minreii снякты едЕ — Катын! Муны кайтсм|'з?'— деп, Серекен, тесекте жатып кенескенде. — Шаруанмсн бола бер. Кабар тапса, ер-азамат вз- дерЕак жпналар,— дсп ед1 6aft6iuie. Сол «Ер-азаматта- ры» осы... 56

Жастардыц йшнде солан кагып Ы скак жур. ЕШркнг- Hin дене б т с п п ц ке л к а з^а й , «ж аманга кетере бой бере- дЬ> деген осы д а... Ауыл уй отырып, айттырган калынды- гына нелж кыла алмады деген жастардын кезшде — мыкты маскарашылык. Ж ецгелерш щ Ы скакты тэлкек кыла 6epeTini осыдан. Бетл кызарып, намыс керетш ада- мын Ы скак емес: «Токтай турсын, бэлем, колыма 6ip тусер!»— дейд1 ол южМп. Сон ау кудыкка карап беттеген — Айбала. Тэп-тэуф бала-ау. ©згеше e T K ip . Атастырган ж ер1ммен ауыл уй отыр екем деп именупш 6ip бЫген емес. Б узау кайта- рып, сиыр айдап, ауылдьщ котамынан ерсш -карсылы ете бередь Сержанныц у й М ц жанынан да талай рет бузауын кайтарып кетп’. — «Мына нлркш кайткен болады?»— деп Серекен кабагып туйсе. — «Кайтесщ, журе 6epcin, Жалбырдын кызынан не тарбне к у те ст?»— денд! Мадине бэйбш е. Айбала ашылып, заман-курбысымен о йнап-култ кез- ге тусиен сайын, журт жиырылып, онын мшезшщ бэрш «тэрбиеа'зджке» апарып танады. «Келш ай, муны кайтем? Коргена'з нтпн yfli келш|‘ м,и бузып болатыи шыгар...»— деп Мерует, ею куншц 6ipin.ae бойбпнепщ жанында сыгырайып отырганы. Айбаланы ез баласыпа атастырып MepyeTTiH ж уй кеа курыды, эйтпегенде, е н д т неше сакка ж у п р т т , ауылды всекпеи толтырар ед1-ау. — Осы шалдар несше бас катырып отыр? Айбаланы экелу керек болса, сонау кудыктын басынан неге алып журе бермейм1з? Б!здщ колымызды кагатын ю м?— дед1 Сержанныц Kiuii баласы Ж усш . — Бзсе, кэделеп алып кашкандай Ж албыр him eAi? — Ыскак-ау, сенi неден кудай атты? Журтты сергел- децге салганша, езщ неге бармайсыц? — Ыскактыц бостьты да. 0 3 iMi3 болсак, элде к а т а н - — Кеше мен сойлеспм, «влексене бармаймын» дейль — KiMfli айтады? Meni ме? — дед1 Ы скак сурланып. — Немене, бупн гана ecTin жур ме ен? Кысты к у т Жупардын тойында жагына салып Ж1б1рген ж ок па e;ii? — Онысы ойын болатын. — «Онын» ба efli? ©те сыпаны ойнайды екенсшдер... Ж астар жырк-жырк кулель Ыскактын бетшен оты шыгып, томен карайды. Ы скактыц сорына туган кыз бол- 57

ды бул! Соны езше елжт|‘рем дсп эуреленгенше ем жылга айналып барады. Драга журемш деп жекгелершщ де зы- кы шьтып болды. Айбала икемделу1 былай турсын. катая туседь Т1лin шьтаруга себеп болтан, 6ip есептен— осы Ыскактын ез1: ешрендеп, тэртш аздж ютеймш деп... С в з таластырып даурыккан жастар кудыкка карай ло- былды. Айбала, суын алып, ауылта карап беттеп келедь Ж астар онык жолын тоскан сияктанса, ол именунш 6i>' лер емес, тура тартып келедь — А у , бу не? ¥ят боп журмесш, — дед1 Kenecin отыр- рандардык 6ipi. — Kanip, Жалбырдан туман кетюр!— Тайталаспай- ак, бурылып кетсе кайтед! екен?— деп, екйшл 6ipey ке- Дабырлатан жастар nipijiin, 6ipin-6ipi туртшлеп, шо- рырлана TycTi. Айбала суын кетерген куш, абыржу дегсш'н жок, келденендсп eTin барады. — Ау, сулу кыз, мойнынды бур! — дейд1Ж у е т . — Не арызын бар? — Ы скак сейлесемш дейдь — Адамын тауып сейлесст. Менде онык жумысы жок! Ыскак, от боп ертенгендей, булыгып, умтылайын десе, б1реулер1 тарткылап, ж1бермейд1: ¥ят болар... Ауылдын адамдары карап тур... Ж ампешс бастаган топ KeHeciii 6iTipin, уйгарындысын 6aii6iuiere eciTTipfli: — Byrin кешке... CocbiiiFbicun Kepin алармыз... — Кудай-ай, сзтнш сала кер! — деп Мерует, yfiiniH он жагын ынгайлатып, буылган тендсрш шешт!рд1: «Осы нттш кызынын жаланаш келетнл белгйи едь.. Ыскак ка- ратымды жсрге жаткызам ба деп мамытына шейiн тжт|- pin койып ем» — деп тесегже шеГпн дайындауга Ki- picTi. Торт-бес ж 1г1т, iiuiime Ерекеш бар, байдын уйЫ н кв- леккесшде. Бэйб1ше оларта кымыз сапырып отыр. — Уай, Tofiipi. муны койшы... Баягы Кумтбандыц кы- зын алып кашатындарыны айтсайшы... Сол жолгы Ержан- ныц керсеткен ерлiri-а й !— деп Ерекеш, еткендегпн ай- тып ecin, кетерЫе туседь Барымта алу, кыз алып кашу сиякты жумыстар болмаса, Ерекешке т!релетж жумыстын вз1 де снрек. Тшп-кашып шаруасын ic T e re n боп, ептеп урлыгыи штеп, ешш'мшн K03ine туспей, кеппен 6ipre сапырылыеып жу- peTiimiH 6ipi — осы.

— Э л п милициясына адам кеттГ ме?— дед1 бэйб ш е. — Милицияны всекен мшдетше алды б1лем. — Ауданра 6ip жетшзсек... О нда Байбакты бар... — Мен айтты десендер, Байбакты карарым жанын са- лады рой... Жалбырра кабар тиг!зген Ж умабай болды. Осылай болатынын Ж албыр бурыннан-ак сезген. «Кызымды бер- меймш!» деген сезд! айтканда, ол, осы сертш орындап шырады екемш деген ж ок. К,ызы ренжш журген сон, Вал­ дай жылап мазаны алган сон, ашуы келд1 де, «бермей- мш!» деп 6ip-aK кестк Осыны айту езш щ борышы сияк- танды. «Тубшде осыны айтарсын!» дегендей боп экесш щ куларына Сарбас та cinipin болып едк — «Ы скакка кыз f берд1 деген не? Айбала е з Ы н суйгенше барады» дейт1и I Сарбас ылри. I Айбаланын арка суйеп жургеш де агасынын осы ce3i- a y ... Енд1, жумыс бел кушке айналран сон, вЛ1МТ1кке уй1р1Л- I ген кара кустай, сайдауытты сонына ертш ауылдын y c T i- I не Ерекеш тенген сон, Ж албыр ойланайын дед1: KiMre I акылдасады? К 1мнен жэрдем сурайды? Ж етп1с, Ж умабай .' сиякты Жалбырмен араласкан уйлер бар, олар буран ара J тусе алар ма? «Осылай екен» деген кабарын жетк1зед1, I одан артык олар не ic T e fl алады? © M ip бойы icT e n келе жатканы Сержаннын жумысы. Соны кермей, шынымеи жауша шаппак па? — Валдай, уа Валдай! Балтамды экел!... Келенкеде отырып, байдын yfiiHe карай T y c in , Жалбыр шар кайракпен кара балтаны кайрай тусед1. О кта-санда балтанын жуз1н устап карайды. Балтаныц ж уз! устарадай кылпиды. Онымен жумысы ж ок, ой билеп, 6ip ниетке м1нген тэр1здент, шар кайрак- ты шакырлатып эл1 кайраумен отыр. — Э ж е , не болар екен бул? Бапам да келмедьау, — дед1Айбала рен! сурланып. — Кайдан б1лей1н, калкам,— деп Валдай кемсенде- Ауыл уйренш!кт! ем1ршде: бие агытып, сиыр кел!п, бузау жамырап, бала жылап — у-шу. Байдын Бараша уйжен сут машинасынын ызыны шыкты. Баска уйд|'н эйслде[н cyTTepiH KOTepicin соран карап шубырды. Кара- ша yfiflin маны шагаладай аппак. — Мен тартам, мешн кезег1м! — Сен салдакы Kicire кезек берерм!н дейс1н бе?

Бул кун д еп ш улары. С ут машннасына таласып, ауыл ды бастары на кете рш ед к B ip in c -6 ip i керместей сездер а — К о йы нд а р тугН Таласпасан , талайы на ж етедк.. деп, келенкеде оты ргаи бэйб1ше 6ip акы рса, бул ш у жым болады. М аш ина neci — бэйбш е. С ут экелунллер терт куш пн ка й м а кта р ы н ездер1 ал ы п, 6 e cin m i к у н д Ы н м аш ината бе ре д Е С о н ы ц ез|' д е 6 ip ж а т ы eTiiiimncn б о л ы п о т ы р та н с ия кты . Ж а кты р м а й ты н эйел нпц сутш 6a ii6 im e у й п п ц ма- цыпа экелд1рмейдЕ С е р ж а н ксл ш , а р бада н Tycin ж а ты р . Ж уз1 к у к ы л . К а - баты ж абы к. — Йемене бул ш улатып? Тарат бэрш ! — деп эйелдер- ге жеш рдЕ Бэйб1ше келенкеге керпе тессп. кым ыз сапырды. Кей- л ск-ш ганнап б аска к ш м ж u ie uiin , ic iiiiп -ке уiп С ерж ан отыр. С ут экелген эйелдер байдыц кезж е керш уге кор- кы п , ка р а ш а уйд1 ы ктай туседЕ Ж усш , Ы ска кта р ойдагы мудделср1 оры ндалатындай болып, ая кты ш а л ка кта п басады. С ерж ан олармен де байланы сты : — О й, мы рза, 6ipa3 еркеледш , ж етер. Ертсцмен бастап ж у м ы ска бар!.,. Байб1ше тунере 6ip кар ап , кы м ы зы н сапы ра бердЕ — Зердесшде ж о к пттер! Осылар адам болар д ейст бс? 0 з д е р ж д с й бал а л а р ел билеи, ойдей элем ге ул r i 6epin оты р. Б у л а р д ы к ж у р к -i м ы нау. Б а ягы замам б ар дей ме екен, нпрю н дер!... С е рж а нны ц аш уы баскаларды сершлд1ргенмен, бэйбЕ ш е айылын да ж няты н емес, балаларды кортай свйлеп, Ж а л б ы р ту р а л ы ш а л д а р д ы н у й га р ы н д ы сы н eciTTipAi. — K iM омы icTen ж у р ге н ? Е ндЕ е !Ш м е н т басы мды ж утты райы н дедщ дер ме? Ш атаспасы н! Онсыз да ерт ка- бы ндагалы тур, соны ce iw ip in ал сак да ж арар. Ертецнен бастап балалар ж ум ы ска барады . Ы скак. сен тракторды уйр ен! 0 л in кетсен де, уйр ен! Y flpen деген сон уйрен!... Вэйб1ше сез та р тп а кта п , нс болганы н бЕпейш десе де, С ерж ан, icin-u eyin, к е т р Ы п , адам туеж геид ей сез айтпа- ды . Е рексш С айд ауы ты н epTin ауы лы на ка й тты . Ы с ка к 6 yKTicin, Teceriiie ж а т т ы . О ки га н ы ц ш е т-ж а га с ы н б эй б ш е ге сезд1рген Ы бы раш болды: — ...Б асты гы С арбас боп, оны А м ан бай колдап, ком ­ сомол уйы м ы н аш а м ы з деп... со

— О н ы н н е с гн е к ы с ы л д ы ? К о м с о м о л б о л г а н д а с о л uii- р ш те р K iM fli к и р а т п а к ш ы ед1? — де п б э й б ш е с ш к ш ш ед й Ы б ы р а ш а д а м ш о ш ы р л ы к 6ip х а б а р д ы ц ш е т ш б ы к с ы т т ы : — А уд ан н ан екЫ кел ге н дей ме-ау... А уы л н ай д ы н у й ш д е б 1л е м . Б а й л а р д ы ц м а л ы й а л ы п , е з д е р ш ж е р а у д а - р а т ы н з а н шырыпты д е г е н с ы б ы с б а р . Е р к а н , Ж а н д ы р , Ракымбеттер списокты н ж уан ортасында дейдй Р акы м- б етт1 ц iHici ш а б у ы л д а п О с п а н д ы <здеп ж у р .. . М эдине б эйбш е кенет кегерш , безгек устаган адамдай калты раиды . Ж е т ш с п е н Ж у м а б а й б у л о к и р а н ы е з д е р ш ш е TyciHin, Ж албырды жубандырды. — К а н ш а а й т к а н м е н к у д а й д ы у м ы т п а р а н а д а м foi'i , С е ре ке н а ш у ш а кы р ы п, Е р е ке ш п к у ы п x c i6 e p iirri. К а ты п - баласы на уры сы пты ... — «Э ттегене-ай!» дегендей боп Ж а л б ы р , ка р а балта- сынын ж узш колы м ен тары 6ip устап, ip re ж а гы н а ты кты . ШИЕЛЕН1С « K iciH i ар б а у ж е н ш д е г! б а р л ы к е н ер |нд ! осы ран ж у м - с а , о с ы и ы к в н д 1р ш ш ы к !» — д е г е н т а п с ы р ы с ы н £ е р е к е н М э д и н е б э й б ш е г е 6epfli д е , о л Kici а й л а -ш а р г ы н ы н б э р ш ж у м с а м а кш ы боп ж у м ы с к а KipiC Ti. А й н а л д ы р м а к б о л га н - дары И ван едй Серекен oFan пар атпен Ы бы раш ты ж1бе- pin, к ы р д а н а л д ы р д ы . Н е у ш ш а л д ы р р а н д а р ы н И в а н к е л - мей тур ы п -а к сезген. Е лге беттерш де Сарбастарм ен ж е ­ не сейлест, «бай бш ген ш ы гар» деген корты нды га ке л icin еди И ван ны н ж а л гы з ка та л а ска н ы осы ж е р бол- ды: Сержан бай конф искеге Ы кп е п тк Конф иске декретш коста жаты п талкы лап, Сарбастар С ерекещ и списокты н ж уан ортасында болар деп уйгары сы п едь Иван — Сержан байдын терние. М эдине бэйбш е кы- мызды санырып, Ы бы раш дэйек боп кы м ы з эперш Сере­ нек аякты кеале отырып, е Н р ж к у л к ш кебейтш , езде- рш ш е ка н н ен к а п е р и з , кем ел ш е ке л ге н K ici сею л д ен ш отыр. Сержанны ц тапсырысы бойынша Ж усш пен Ы скак осы м э ж ш с тщ устш де И ванмен таны с болып, «тэрбпеаз» м алайларра Ка ра ган д а е з д е р ш н K ici та н н ты н д а ры н , к о л - д а р ы н а н ic к е л е т ш д !г ш , ж о л д а с б о л у р а ж а р а й т ы н д ы к т а - р ы н ce3flipin, с о д а н к е ш н И в а н м е н 6 ip r e а т т а н ы п ж у м ы с ­ к а Kipicy е д й И ван — тым салкы н. Сез арасында кулген болады, кул ю с ш н 03i буларга журы мсы з. «Атасыньщ там агы 61

рой» д е п И в а н р а а р н а п С е р е ке ц а р а к д а й ы н д а т ы п ед1, Иван одан урттап алмады. — А у, И ван, ш пе ге н щ калай? Тым болмаса ауыз тш ш! — 1 ш п е й м ш . К о м с о м о л а р а к 1'ш п е й д и . С ерекеннщ кез1 ш аты нап, ж ебесш аузы на салып кырт- кы р т ш айнады. Иваннам бетер балалары на к е й ш : шу- ш ркелесу, етене бон свйлесу деген ж о к , «Ы з:\\ «6 i3* деп с ы з ы л ы п , K CKip eii ic in э л ! о т ы р . М а л а й к у р л ы б ол м а р а н ы м а осы екеушш? М а л а й еке ш м а л а й д а y fiip u rrin алды рой о с ы о р ы с т ы ? ! — С о л а й И в а н ... М ы н а у — M eniKi бала . А н а у м е н ш in i. К а р о ш ы й бала , оры с я зы к 6iJieAi. С е й ш пам а гае т, т р а к т о р у й р е т о с ы л а р р а ...— дед|‘ С е ре ке ц к ур с ш ш . И ван, элде неге кул1мЫ рей TycTi де, басы н ш айкады . М о д и н е бэйб1ш е OFan б а к ш н ы п ка р а й кал д ы . — Н е дейд1 — уйр етпсйм ш дей ме? — У йр етп сй м ш дейдй.. И в а н а л ты а й га ш а р тпе н ке л ге н . А л ты айды ц im iiiA e С ср ж анны н 6ip малайы н тр акторра маман гып ш ыраруга M iH fle rri едй О л м ш д стш оры ндады : С арбас кэз1рдщ езш - де м аманданы н болды. 0 3 i 6ia y былан турсы н, баскага уй р е ту ге де ж а р а й д ы . И в а н K 03 ip ri с а га тта ауы лда оты р - са, Сарбас косты к жаиы нда, Н урж ап, Елеуаздерд1 мацы- на ж ны п, тракторды ц тет1Нмен таны сты рып ж атканды - гы на сез ж о к . Ж а л гы з С арбас кана емес, тр актор т ш н б ш уге булар ж ал ны кум артты . «Б аягы да 6ip кан бол­ тан екен дейдй..» деп Е л е у а з д щ де тр а кто р винт1мен ай- на л а сы п ж а т к а н ы н KopeciK. И ван осы ж агы н айтты. Бэйбйнеш ц жуз1 кегиш рлене туеть — 0 3 in уйрет. C e iiin уй р е тке н ш керек 6i3re. С е ш к| ж а к с ы ж 1гН , — деп С ереке ц 6epiK Ti т1зесж е кой ы п, iarep i ка р а й к о з га л а т у с ж , сезбен б аспа л а ты п И в а н н ы ц eciH ш ы г а р а м д е г е н н и е т к е Kipicin е д к И в а н о н ы ц с е з ж ш о р т кестг — М ен ш арт боныпша ш теймж. Кенсец, сонау мала- й ы ц н ы ц T e pT cyiii де т р а кто р ш ы кы л ы п б е р е й ж . Квнбесец, р у к с а т бер: кете м . B ip aK , ал ты а й д ы ц а кы сы н ш а р т бой- ы нш а тугел ал ам , — дед1 сазары п. С ерекец аузы н аш ы п ацы ры п оты ры п калд ы . K ic i сы- цайын тез уккы ш М эднне бэйб1ше кы м ы з куй га н ш араны ж у к аякты ц астына таман ысырып: — Б а й ! М е н in TM iM A i а л сан, осы ны ц ка р а сы н баты р. С ол кектем |‘р керепм 1эге ж а р а м а й ка л га н д а да елмесш з.

B ip ж е ш б о л а р . Э з { р ш е к у т ы л , Э31'р1не к у т ы л , — д е д ! к у р - ciHin. С е р е к е н д е KypciHin. ку л 1 м с 1 р е ге н K63i к е н е т е ж 1 р е й ш , ж у к к е а р ка сы н TipeAi. Ш ы н ы н а ка л га н д а С е р ж а н си я кты K icire ш ар уа ж а й ы н о й л а й ты н ке з д е ем ес б ул . А у д а н ж а гы н а н б ур кы р а га н к з б а р д ы н 6 ip iH e -6 ip i с о р а кы . 0 з е н бойындагы елдщ асты устш е ш ы гы п кайнап ж аты р. К о н ф и ске Ti36eciH e ш к к е н Е р к а н , Р а кы м б е тте р 6 ip кезд е Сержанны н ш ирепне келмейтш адамдар. Адамшылыры да будан теме»: М эдине б эй б ш енщ аш уы на уш ы раса, Е р ка н д а р осы уйд ен к о н а к асы н iuie ал м ай ты н адам д ар. K y6ipiH e ме, ауд ан ба — эйтеутр С е рж а нды б ул ж ол ы ка кка н екен. С ержан муны «ул гип ш аруа курранды ры м - ны н пайдасы » деп урынды да, С арбастарра деген аш уы н догары п, жумы сы н бурынры куш нд е ж у р п зе бермекпп б о л ы п ед 1, к е ш е т у н д е е з е н д е п а у ы л д а ж у р г е н З у л к а р - н а й д а н ш а п к ы н ш ы к е л д г . « Э з 1р с е м и ш а м а л ы . К ы л д ы н устш д е ке р ш е а з. Е л n ip re y ip 6 e p in 1зденсе, спи сокта ж о к адамдар да u irin кететш ке р ш е д к М ал а йд ан к у ­ ты л, акы сы н бер, ы ризал ас» депт1 хаты н д а. B ip e p ж а м а н - ды кты сезбесе, З ул ка р н а й муны айтпайды . М ал а йд ан к у - ты лайы н десе, мы на отырран мы рзалар ш еп бааын сы н- дыруды (нлмейдк ¥ш ы -кны ры ж о к кеп е п н н щ алдына 6yriH б е , е р т е н б е — о р а к с а л ы н г а л ы т у р . С о н а у б е с м а - лай бес м аш инаны б аскары п, ка н ш а е гш болса да 10— 15 к у н ш н 1ш1нде сап кы л ы п эд етте нген ж 1г1ттер. О л а р T ip i турранда ж ум ы с бггпей кала ды деген ой С е рж а нны н ба- сы на eM ipi келге н емес. Келт1рмейд1 де ол ар... Е н д к З ул - карнайды н тЫ н алса: сол малайлардан кол узбек. Сон- д а ж у м ы с ic T e y u ii м ы н а с а р ы м а с а д а й 1л б и г е н Ж у с ш п е н алды ндары асы н дуры с алы п im e ал м ай ты н Ы с к а к болм акш ы ма? Серекен тары кур сш д ь С акалы н сипайм ы н деп уы с- тап, абайсы з ж у л к ы п ек1-уш т у гш уз1п т у а р д к Ж ул ы н - FaH с а к а л д ы н к ы л ы н а я к а с ты н а та с т а у д ы ж а м а н ы ры м болар деп ойлап, койнын ашып кей лепнщ ш ш е ты кты . Койы нра тырылран кол ш ырары нда — туш нш ектелген к1рл) орам алды ала ш ы кты . — Н еш е сом кер ек — с е н ш ? — дед1 С е рж а н HeanFa ш ала бурылып. — 180 сом... CepeKenH iH м ы р т ы к ca yca F U ж у м ы р ы н а ш к к е н бес с о м д ы к ка р а з а кш а н ы сы р ты л д а ты п с а н а ур а K ip icT i. — Кудай-ай, кайы рлы шырын болсын да! — дед| бэй- G iiue K ypciH in . 63

И в а н б ай м ен ece6iH а й ы р ы п , napccciH а л у y iu iii кы р - дагы коска беттедк С ержанны н уйш ен шырып кара ж о л р а т1 кс т у с е м д е ге н ж а я у Kici Ж а л б ы р д ы н ж е р ош а - гы н басып етедь Ж ер ош а к басында отырган Айбала ы ш кы на дауыстап: — Э же, оже! Бапамныц жолдасы к е т т бара жа- ты р,— дедк — С а рб асж а н м ы ц ба? — дед1 Б алдай уйден жуг1ре m biF bin. Иван одырайып артына карады. — Ш ы рагы м -ау, ам ангы н ба? Сарбасжанньщ д е т сау ма? — деп Б алдай И в ан га ум ты ла туст!. К,исы к та ягы и суйретш Ж а л б ы р да ш ы кты уйш ен... — Кудай атты n rri! Ы бы раш , атыцды ж е к; сонау п о л е т ж а н га ж ол ы кты р м а й аудаинан апары п 6ip-aK шы- Fap, эйтпссе, булш ем 1з,— де;п С ерекен e iiT irin. — Э йтпссе б ул ш е м Ь ,— деп сэзд1 М эдине де пы- сы кта ды . Ж а л б ы р д ы н y f iin in 6 ip Ч у л а г ы с ы н ы к ecKi с а м а у ы р ы - пы ж ер ош а к басына те н кн д к Ж ер ош а к пен уй арасын- дагы ж ол устш де Ж албы р мен И ван. Ж албы р — бнлш а й та ты н K iciuie м а лда с ку р ы п ко р ж н ы п , И в а н о га н кар сы молдадан сабак алатын балаша лзерлене отырыпты. Е ке у ш щ де ж уз1 ж а й д а р ы . E K eyiH iu т ш к ы с к а : созд щ i<e6i ы м м е и, ко л м е н н у с к а п н кем д еум е н ор ы нда лы п ж аты р. Н е деГш , экеЫ -ау? — деп Ж алб ы рды н ту сыртына Балдай тендк — «Бай сволы ш » дендк «бай керек емес» дейдк «уйге барам» дейдь — C e iiin i С арбас та келе дк Уйде болады. 0 3 in iK i ж у- м ы с ш те й д к— дед1 И в ан т у ты га сейлеп. — С уй тсп и ш пал кам ! Куда й-а й, бере гер,— дсп Б ал­ дай ж ер ош а кка беттедк — Кел, И ван, м е н М саган ат экелген, ауданга апарады .. К у н тул д а нган д ай Tynepin, ты ны сы та ры лган дай ты- ны п , м а н д а й д ы н TepiH epiKci3 ш ы га ра д ы . Ж о л бойы к а ­ ра куры м мал, Ы екчлек. М ал сонында жарбаиып ж ур- ген малш ы лар. — Эй, кенлр, мына мал С сржандш ? — Нет, ауылдйа. — С ерж андш мал кайда? Ы бы раш , бул cypayFa ж ауап бсрмей, тр е ш ке курендг

ш ыбырткымен бауырлай тЫ дк Ш реш ке куреннщ туяры- нан атыдеан тозан боранш а буркырады. — Эй, копир, айт: С ерж андш мал кайда? — М ал ж ок,. М а л — елген. К а ко й бай С е рж а н ? — дед1 Ы б ы ра ш ш аты н а п ка б а р ы т у й !л !п . — С во лы ш ! — дед1 И в а н д а уы сы н созы п. Тракторды ц ж аны нда Сарбастар алка котан отыр. ТЧзелершде э л т п е . B ip aK , оны о ку д ы у м ы т ка н се кы д е - H in, e c i-a e p rre p i K eu ie ri ко н ф н ске д е кр е т!: « ш ы ны м ен конф искелене ме байлар? Ш ы ны мен тенеле ме кедей- баты рак?» — деген ой. Иван кететш д^ш айтканда, булар ж аман урпш сп. — Сендер де кетеакдер! Тастацдар жум ы сы н. Туп- т у г е л Fbin а к ы л а р ь щ д ы а л ы к д а р . К о л ы н а н б е р м е с е , с о т - пен ал асы кд ар... А л , ком со м ол га берген ары здары цд ы а уд анд а ка р а т ы п , б е м гп р е м ,— дед1 И в а н . А з кун жолдас болранмен буларды ц айырылысып ке­ т у ! ты м ки ы н болд ы . A p6 aF a M in in , болш ы бол д ы ц асты - на алып Ы быраш тур. И ван арбага кар ай элде неш е рет ж урш , кейш орала бердй тапсыратын. жум ы с кеп. Ка- лай ю тегенде орны на келед1? — соны айты п, пы сы ктау- мсн ауре. Б уры н да та л ай а й ты лы п, к у л а к к а c in ip ia in ж у р ге н ж ум ы с кой... — А л , ж !г1ттер, мен ж у р е й !н ,— дед1 И в ан колы н созы п. Бул тертж пи рет кол устасып кош тасуы . Колы н кай- сы сы на усы н са д а , m a n Gepin у с т а п , ж !б е р м е й д й — Т о кта ш ы , то кта ш ы , эй... Е гер ары зы м ы зды 6ip ey басып калса сонда кайтем1з. — О нд а ту р а ра йко м мен р а й ко м о л га ары з туЫ р... И ванны к колы н а кты к рет Елеушз устады да, ол кош - т а с у ce3iH « б а я гы д а 6 ip к а н а й т к а н е ке н » д е п б а с- тады . И ван ж у р ш кеттк Кос басы ндары лар едэу1р уакы т уйлырып туры п калды. Кун е кш д ш кке жантайды . К е ш - T in самалы б е гл суйш , денеш айм алап бойды c e p rirri. К у н у з а к к а ке л е н д е ге н K yH rip T сары м ке зд е н Faflbin боп, белес бастары тум аниан ары лрандай д енкид й Ы н -ж ы н- сы з м у л п п эд етте нген ne ci3 д а л а к у н д е п к а л п ы м е н ты - м ы к T ynn iH к уш а р ы н а K ip y re б еш м д е л д и.. — С оны м ен не ш те й тш б о л д ы к? — дед1 Н у р ж а н С а р - б аска ка р а л ойы са T onin. Б ы ты ра нкы турран ж1г1ттер м ойы ндары н соза т у с т , кос алдына кайта топтанды. — Кайтам ы з ауылра! Алы цдар кш м д ер пш ... 3-2.79

Сарбас осыны айтып, енбектеп коска к!рд1 де, ecKi шидем куппп буктеуге Kipicri. ByFan Нуржан мен Елеу- ci3 де ердь Ел еуаз кыржиган ecid тоннын eHipiH Ti3ecine салып таптап жатыр: — «Баягыда 6 ip сулу кыз болтан екен дедТау...»—деп ертегкш бастады. Нуржан, бул жолы онымен байланыспай: — Ал не icTenTi ол кыз? — дед! кул!мНреп. EciK алдында селтиш Аманбай мен Жоламан турГ Аманбайдын кез! элде кайта: кул1мдеген кунге карап турма-ау, бет1 табактай боп туып келе жаткан айга ка­ рап турма-ау, элде — сонау ж ок !здеген жокшыдай боп, тебе басында каракшыдай жарбиып отырран кара кус­ ка карап турма-ау... Тур селтиш... Y h uibiFapFan смес. Сол колын сал.макпен козгап, термен ауырларан e.^Tipi бвр- KiH кезше таман итере туседк — Кой дешз мыналарра, маскара болармыз,— дед! Ж оламан оран. Аманбай Жоламанра еж1рейе 6ip карады да, енбек­ теп коска юрдЕ Юрген бойынша жамаулы KepneciH буктедЕ Костан алдымен Сарбас ш ы ры п , кара жолга беттедЕ Аркаларымда тушншек. Сырттан караран адам сорыс майданына бара жаткан эскср деп унрарарльщ. Жалгыз калуга дэ™ шыдамай Жоламан костан KyniciH суйреп шырып: — А у , ау, тракторды тастаранымыз ба далага? — дед! айкайлап. Адымдап баскан аяк Ki6ipTii<Ten, Алдымен Сарбас токтады. Bipine 6ipi карады: — Н е icTey керек? — Эз1рше калсын! — дед! Сарбас... «Эдебиет майданы» 1934 ж . K t 1. 1933, К * 5.

КЫЗЫЛ ЖАЛАУ (романист узшдс) КЕН KYIIIAFbIHflA — KoftuibiFapa, уа Койшырара!.. Койшырара деймш, боламысын? — деген дауыс алдыцгы белмеден зынк — Ka3ip, Ka3ip,— дед1 Койшырара карбандап бел- беуше жабысып. Бозарып аткан тан сэулес1 уй imiK булдыр рана жа- рык кылып, карбаландап KHinin ж аткан Койшырараныц бет элпетш айкын керсетпейдк Пешпен катарластыра салган тесек карауытып у й д т б!рсылыра жерш алып жаткан секйпдк Сол тесектщ орта жершде, квйлег! ара- рандап 6ip эйел отыр. Басына жамылган жаулыры обы- рап мунын да бетш буркеп керсетпейтш сеюлд!. Эйелдщ мацында, тойран козыдай томпиып, тацры уйкыра мау- жырап жаткан ж ас балалар, анау-мынау дауыска елс-н етш оянар емес. — Амандык болса, жазра карай 6ip келш кетерхпн... Жалрыз мен емес, талайлардын бас коскан жер1 квррнсд! рой,— дед1 Койшырара белбеуд1 буынып жатып. — Келме, келме... ЛАенде жумысын болмасын, 61л- дщ бе?! — Кой-ay, Эмине... Е , сен... Тап осы жолы ш атак шы- рармай-ак... Женшз жумыска ез1м де желжпеймш foA... Нурыш жаннын бетшен шскешшш, уй жаман неме! — деп бет! болпиып ж аткан танкы мурын кара балага тене берем1н дегенде, Эмине кенет козгалып, Койшыра- ранын кеудесшен Tipen ж 1бермедк Койшырара ызалаиып па, коркып па журег! кенет муздай калтыраиран сешлде- недр Эжеленш балага умтылмады. Бул не сумдык! — дегендей боп Эминеге карады. Кезге квз кадалды: Эми- нен1н коз жанарында таскындаган сайдын суындай лык- сып TypFan мол.'ир ж ас еде BipaK, ол взш-ез1 м у ж т , сол жастыц 6ip тамшысын тамызбаска сертпен отырган адам Tapia.'U ед1. — 0 й, Эмнне-ау, мунын не? 3*

— Балада жумысын болмасын! Бала да, катын ла табылар онда... Койшыгара суйретшп турып, ауыр Kypciiiin, есжке карай беттедь.. ...Будан ек1 кун бурын колхозшылардын жалпы жи- налысы болып, ауданнан келген ©юл баяндама >стед1. Караганды дейтш ©Hflipic орнымыз бар, казак пролета- рнатынын беЫп... Колхозшылардын imiiiAeri ен жаксы деген екшндмерд! шартпен сонда ж Щ В п з керек! — дедк — Е , ол калан? Ж аксы скгмнд1лер1м1зд1 ©iiaipicKe бе- pe;ii еке.чиз, колхоз жумысын сонда ммге 1стетем1з? — дед| Каламбай шатынап. — Ширетпен сейлецдер, бэрще де сез берем. Калам­ бай, сен куте тур... Кане, м м сейлейд1?.. Ау, екшндьпер, ал, капе, ия...— деп Танкыбай тумсыгын кокнтып, басы 6ip жагына кисанып, алдындагы устелд1 аударып жык- кандай боп асып-сасып орнынан турды. Эйелдер жагынын б1рсыпырасы KyCip сезд1 кулмге айналдырып, жиылыс yrnin емсс, осы Танкыбайдын оты- рыс-турысын, сезш бакылап, соган шектер1 туй1лгенше кулу y m iH жиналган адам семлденш отырды. Журттын бегелш отыргандыгын пандаланып созд1 Каламбай алды. Баскарманын ycTe.niHin 6ip жак буры- шына суйене турып термен баттаскан e.iTipi бвржт! бастан сыпырып, оны Эбм м эж п! хатшынын кагазын бас- тыра койды. Сол колымен 6yiiipiii таянды. Он колымси муртын сипады. Cefirri де, журтка карап жымыц-жы* мын кулдк — А у сейлейш бе, ж ок па? — П, мунын кашангысы емес пе?.. — Кайбiр cefuierici к елт тур дейсш, мазакка шыгып тур да. — К ад 1рл1 жолдастар! — дед1 Каламбан шалкая ту- ein — Б1з надандыкпен туЫ нбсГтз, болмаса, жанагы ©мл жолдастын ap6ip c©3i мын алтынга татырлы емес пе?!.. Кад1'рш б м у деген кайда? Партиямыз, у ю м е т п э ©з т ш м 1зде туспш рш отыр. Не арман бар?.. Айналайыи умметтен. Мен вз1.м осы кенес тусында кез!мд1 аштым... 9 6 im-ay, сен тыржындама, шанкан тукымынан басканын c a F a ii 6api кубыжык. Танкыбай устелд1 такылдатып Каламбайдыи свзн! 6 ©ЛД1. ' — Ол С031н 1зд1 кешн айтарсыз, отагасы, мына жу- мыска байланысы жок онын... Кане, тапл KiM сейлейд1? 68

— Каламбайдын, баррысы к е л т турран шырар, сурау керек 0з!нен,— дед1 кейшп жактан б1реулер. Каламбай еспмегенге салынып, устел басынан тезь рек женелдь Будан кешн eici icici шырып сейлеп, олар енбек кун- дершш дурыс жазылмай жургенд1г!н, ж аз бойы женд! енбек сш рм ей келш, авансты енбек сшргендермен 6ip- дей алып отыррандардын барлырын, тары сондай кемин- лжтерд! айтып шыкты. — Мэселен айтайык — ол KiM? — деп 6ipey сурау бе- pin ед1 сейлеунп Kici нтпркенбестен: — Мэселен ол — Каламбай сиякты жолдастар,— дедк Ж урт дабырласып, кеу-кеулесш, б1рсыпырасы Калам- байды актап, б!рсыпырасы боктаура K ipidi. Койшырара тап осы кезде орнынан турып, колын кетердк — Ал , Койшырара сейлейдь Ал , Койшырара, свйле, сейле! — дед1 Танкыбай аптырып. Койшырара орнында турран куш: — М енщ свз1м ж ок, вюл жолдастан сурау — дедк— О л сурауым мынау: ешл жолдас, ектнд1лерд!--енд!р!ске Ж1бергенде, OHflipicneH шартты KiM жасайды? Колхоз баскармасы ма, элде барушы екшндшщ 03i ме? Бул 6ip. Екшнп сурауым — баратын екшнд1лер ездер! тклент жазыла ма, элде сен барасын деп колхоз баскармасы win тара ма?.. Бул сурауларга вшл толык кып ж ауап бердк — TyciHfliM. MeHi жазындар, барамын! — дед! Кой­ шырара. Ж урт алакан урды. — 0 й сорлын, бэсе! — Манадан 6epi не Fbin кызбай отыр деп ем-ау. — Бул барса, киратып-ак ж 1берер... Э , Ж етш с сен б1рдеме дейсщ бе? — Желекпелшке салды-ау деймш. — Р ас, ушкалактыры да бар-ау, э?.. — Атак cyfiriurririH айтсайшы... — Оныц да рас... Катар отырран журттын шынтактары Tyfticin, иыкта- ры THicin, ауыздары жабысып, Ky6in-Ky6iH сез. «врнек» колхозындарылардын осы мшездерш кергенде Койшы- Fapa жарылып еле жаздайды. Биыл райком хатшысы келетжде, осы колхоздан кетемш деп Койшырара шы- нымен-ак айтып ед1-ау. Райком хатшысы 6ip жагынан урсып, екжнп жагынан акылын айтып, осы колзхозды жендес деп б1рсыпыра м ж дегп осы Койшыгарага да

жуктеп кеткен гой. Ол 6ip узак сонар энпме, ток эшейш мынадайда онга Tycin кете беретшдМ... — ©юл жолдас... Э л п ок!лi кайсы ед1? — дед1 кара торы эйел ербшп орнынан турып. — Менмш, жецгей, менMin! — деп устел басындагы шикан бет сэры ж т т кетер1ле тусть — ©юл жолдас сен болсан, эл п «барамын» деген KiciHi жазба! Кайдан барсын, бара алмайды... соншама жерге жалгыз барып... Елден-журттан безш журген aid емес ол... Qiuipin тастаныз!.. Сыбыр эцпменш 6opi токталып, шынтакпен туртшу- д|'ц улкеш eiui басталды. Самсаган кез эл п эйсл мен Койшыгараныц уетжде болды. — Е басе, иегып бола калды деп ем.... Катынымен акылдаспай айтып отыр екен гой. — Кан жаугыр Эмине-ай, жанды жердей iaecin-ay,— деп Каламбай сылк-сылк кулдй — Ерепст|'рмсцдер Койшыгараны! — Оида кайтед1 дейд1? — А у токтапдар, сабыр, сабыр... Койшыгара, не айтасыц? Койшыгара каскиып орнынан турды: — Мен TyciniKTi Fbin айткан жок па ем? — Барасыц гой? — Бармайтын болсам, айтам ба?.. Ж урт тагы кол урып, куб|'р созге юрдь ©tiflipic ор- ныныц усынган шарт кагазы окылды. Койшыгаранын кандай колхозшы ек ен д т туралы мшездеме жазуды баскармага тапсырып, жиылыс тарады. Айсыз карацгы тун едь Кныршыктаган кар ма, сыл- быраган жанбыр ма бетке жылбысып тиед!. Ж урт айкай- ласып, 6ipeyaepi opFa кулап, шомга cypiHin, тынык тун- д 1 шац-шун дауыспен даурыктырып барады. Койшыгара Эмннеш ерте кайтайын деп ccii< алдында б1рсыпыра тосса да, журт шыгып бЬкенше Эмине шыкпады. — Койшыгара, уа Койшыгара!.. Сен юмд1 тосып тур- сын? Эмине элде кашан кетш калды гой,— дед|' Дуйсе- бай мунын жанына ке л т . Койшыгара ундемей уйше беттедй Дуйсебай мунын соцына ерд1 де отырды. — Койшыгара, уа Койшыгара... Койшыгара деймж!.. Мен айтайын ба саган? Мен айтсам: мен мунына косыл- маймын! — Косылмасан, косылма. Косыл деп ceni юм зорлады? 70

— Ж ок, зорласан да косылмаймын, 61'лдт бе! Сен ка- таластын. Койшырара ундемедь — Э , Койшырара, б1рдеме дейсщ бе? — дед1 Дуйсе- бай оган катарласып. — Атанньщ басы деймш. — Уай, кудай атсын, ойнамайтын жерде ойиап... Ж ок, бул ойыншык емес, ойлап карадын ба ©sin? Сонау Карарандыра бару деген... Ehe... шырарым, шелпек жеу- I мен 6ip деп Tyciiiin журме. Сен екшнд1 болсан, мунда Fa- на екшндшщ... онда барып калып, кайтып yftiwu таба алмай ж урсец... Yfiin толган шиеттей ж ас бала... Мен айтсам, шынын айтам... Дуйсебай Gip катарласып, 6ip KefliH калып, Койшы- Fapaiibm yfline жеткенше эцпмеш коздатумен болды. Койшырара ундемеген сайын, сезш щ устем келгенд!гше ceHin Дуйсебай сезшщ кебш акыл есебшде айтты. Койшырара какпага т1релш, токтады: — Birri ме сезш? — дед1Дуйсебайра. — Ж ок, мен айтсам, шынын айтам. Мен, мен...— деп Дуйсебай саскалактап калды. — B m p сезщдН BiTTi Foft, э... Yflre Kipren сон бул туралы жумган аузынды ашушы болма! — Мейл1н, yftine бармайын... Мен айтсам, шынын айтам,— дед1 Дуйсебай кейш бурылып.— ©MipiMfle еть piK айтып кергем жок, мен шынын айтам,— дед1 анадай жерде кетш бара жатып. Койшырара уйше келдь Пеш жанында тымырайып Эмине отыр. EmKiniH лагынша ceKipren кара домалак балалар 6ipinen сон 6ipi келш асылса да, оларды кунде- г1дей еркелетш мандайынан снпаудын орнына, Эмине ко- лымен liT e p in , манына жуытпайды. — Кетет!н болдын foA, э? — дед1 Эмине uiiMipKeHe карап. — Кетем. — Кет, кет... Кеткел! жургенщд1 б!лгем. Кеткенше acbiFbm жур ен... Дауысы калтырап, Эмине б1рсыпырага шеищ ун- демед1. — Бетщнеи жарылкасын... мен де елмесшн.. Будан артык булыгуга шамасы жетпей Эмине жыла- ды. Асыр салып ойиап журген балалар уйдщ бурышына жиналып ypnnicin, «сен булд!рш отырсын-ау» дегендей боп жаутандап олар Койшьп арага кадалды. 71

Койшыгара сол туш Эминеге жайлап угындырмакшы бон кеп сейледк Эмине, упянудын орнына катуланып карсылырын удете бердЕ.. Ертецже сыксиып Каламбай­ дыц uieiueci келд1, одан Борамбайдыц u ie iu e c i келдЕ Олар 6ipece Койшыгараны, 6ipece Эмннеш жактал сей- ледЕ Каламбайдыц meuieci экеа’з балаиы багудын киын- дырын айтып камыгын та алды. Сол K y u i туе аутанга шейin Койшыгараныц Карагандыра журетж-журмейтж- airiii ешшм ашып бммейтж сешлдендЕ.. Акырында бе- ciu олетжде Койшыгара баскармадан жол кагазын алып, тем ip жол станциясына апарып салатын ат эз!рлеттЕ Апарып салура Дуйсебай белгжендЕ.. Экг!мем1зд|'н бае жарындагы Койшырара мен Эмннс- iiin арасындагы салкындык, Mine, осы Э1тмеден туып едЕ Койшырара Эмннеш Tyciiuipe алмаган K'yfli аттангалы жатыр ед|'. ...Октябрь iuiiniii каткак Kyui. Кек жузжде сур булт ойнап, ызгырык жел! депеш шымшпды. Шел б1ткен ку­ рам ЫлДге салрандай бозарран. E.ici3 дала канырап карауга кешла'з — iui ныстыргандай. Уш аяк жол 6ipece мандаланып, 6ipece адыр-будырлаиып арбаны салдыр- латып, necia даланы басына кетсргендей. Мастек пш ж д! кара кер ат бойын бос сала жортып, жур!сД онша ен- Д1'рмей келедЕ Делбе устал отыргал Дуйсебай. Тымагы шэукшп, eiii 6eTi тымактын жактауылан торснып шырып тур. Окта-санда 6ip умтылып кара кер атты сауырлата снпап кояды. Айдауы кеш лаз. Осыны сезгендей кара кер ат та журуге кешлаздешп келедЕ — Койшыгара, а Койшырара... Эмннемен рлзаласпай шыктыц-ау... — Онда не болады екен? — Алые жолга бара жатырсыц... Жастан косылган косагыц... Мен ашейш ж онin антам. — Ж ен емес... БеДмен лакпасын! — Кайтсын, бала-шага болса бар... Койшыгара ундемедЕ Bip кырындау отырып квзд1 арт жарыпа салды: елке бойы ак туманра беленж, ауыл- ды квзден жасырып улг!рж едЕ Койшыгара ауыр кур- сждЕ Ой булдыр. Алас ypFan кешл ал! Kyuri 6ip TipeKKe мыктап жабысып, уйгарындысын шыгарып болмаган се- шлдЕ Осынын 03i кызулыкпен болтан жумыс сешлдмеу. Койшырара осыны Каламбайга ерегшкеннен штеген се- шлд1 болды. Каламбаймен муныц арасында eperic квп- тен бар. Оныц тарнхы тым узакта жатыр. Каламбайдыц «болмайды» деген жумысын Койшыгара болдыруга ты-

■ сады. Болдырып та шыгарады. К епш Ы к ондайда liimuFapaFa алгысын береди.. Б|'рак, неге енем 6ejari- а, Койшыгара Каламбаймен e p e r ic in , 6ipep жумысты темек болса, Эмине ылги кесе тусу!н коймайды. М ун- 1 кандай сыр бар?.. Ж о к , ешкандай сыр болмауы ке- к. «Кепшшктен белШ п, кезге T y c in кайтсш» — д е й т н ыгар. BipaK кезге туспей журген Койшыгара е м сс : ойшыгаранын жаратылысы, балалык eMipi, жас I нг! жумыстары 6api огаштанып, ала-беле белек ж а- ■Ф- — Буг!н тун бойына KipniriM шнбед1,— дед1 Дуйсе- ай агын айдай T y c in .— ...Бала куннен 6 ip r e ecin к. Екеум1з де ж еимек. Кол устасып кангып, Kepiмген .ораны, еск! кенд1, даладагы уйген inemi паналап жан актаушы ск... Мен 6 ip iH де умытпаймын. 3 cipece, сен <уремш дегел1 сонын 6api котарылып... Дуйсебай сездерш аяктамай, даусы калтырана Tycin, стш Койшыгарага керсетпей|'н дегендей 6ip кырын >урылды. Кеп уакыт eTTi. Алдарында кен aHFap. С он ау белестен |гып туссе, байге атындай кадандаган телеграфтын ба- ■ аны кершеди Онын бойы TeMip жол. Койшыгаранын i3- ien келе жатканы да осы жол. — Ниет кылдын foA, барып кайт,— дед! Дуйсебай lypcinin — Каламбай и г л а л л е п болды foA. Булпоп са- пар-ак. 1з!н андып, карсы туратын сен ж ок... Meni кой- шы, мен сен!.мен т1зе коссам гана адаммын. — С ез вмеси айтасыц, Дуйсебай. Колхозды колхоз гып турган жалгыз мен бе ем? Ж ап-ж аксы жш ттер бар; партия бар, комсомол бар, п зе кос та кте... — Дурыс кой,— деп Дуйсебай тагы курсшдк— Эйт- кенмен де... эй Каламбай ит булд1рер-ак... Нанбасан ка­ ра: тап осы кезде сол сайтам Эминеш н касында отыр- ган болар. Онын т ш деген и л ... Дуйсебай свэ1м аяктамай токтап, Койшыгарага кезк iiin киыгымен карап койды. Койшыгара да карады Д уй- себайга. Будан кейш бул туралы exeyi де Tic жарып сейлемеди.. ...Койшыгара Карагандыга келшмен М уЫ рэлш !здеп тапты. М у ф э л М тэу кергенде; — Ойпырмау, M ycipaai-ay?.. Келнм карагым! — деп, жылаганын да, кулгенш де сезбей кушактаумен болды. Жаным-ау, сен жумысшы емес пе ен? Бул кунге не гып жeTTiн? Жумысшы мендей болмайды деп юм айтты саган?

а л Fan е к е н » д е п о й л а д ы К о й ш ы р а р а iuiiHen суйш in. Д е м б е л ш е келген к ы з ы л ш ы р а й л ы xcirfr есштен ку- Л|‘мс1рей к е л ш : — Элг! нагашым дегенщ осы ма? 03iMi3 сиякты мыр- кымбай е к е н рой... Кане, кольщды экел, таныс бола бе* решк: Борабай Жанысбаев деген забойщигМз бола- мыз,— деп Койшыраранын колын каттырак кысып аман* дасып орындык алып отырды.— Нешеге келдш з?.. Отыз алтыдамын д е й ст , бе? Ой антурран, мешмен курдас екенсш рой езщ, ундеме: забойщик кылып шырарам езшдь 031М забойщик болралы буг)и ойлап отырсам, жиырмадан аса xcirirri уйретш шырарран екем, уйренш шыканда олкы болса екен-ay, мынау деген забойщнгщ. Борабайдын сез1, мшез1, калпы Койшырарара б1рдей унап, G3i тасып отырран Kici одан жаман даурыкты. Бо- рабаймен кептен таныс адам кусап сейлест!. Зынгылда- ран радио дауысы екшнп жарынан мазаны алып барады. — Уай, мынауын 6i3fliH Эбдырактын энше басты* ау,— деп Койшырара оран тене Tycin едк — Оныц мынадай да aflici бар,— деп Борабай, салацтаран 6ip TeMipfli Койшыраранын куларына ки- ri3fli. Койшыраранын аузы ашылып, бет-аузы, куларына шейш кулген тэр1здешп, энге эбден елшкеннен: — УаЬой дсгенщ-ау!.. Уай e3i де катырады екен-ау, э? — деп карк-карк кулдп Катарланып кер1нген уш турба «мехцех» деп атала- 73

j екен. Mycipaai Койшыгараны epTin coFan келш шрдк амсаран машина, салактаран кайыс. Машина сайын рден-емден кыбырлаган Kici. Звонок урылып, машина- ар 6ipi ызыидап, 6ipi токылдап жумыска KipicTi. Bip ашина TeuipAi егеп, 6ipeyjiepi жонып, 6ipeyaepi бурап атыр. Кагылез niuiiHAi казак эйел1 6ip машинага кел- i де, бурап ж урпэш , женд1 бмектей жумыр TeMipfli бур- ылдатып тесуге KipicTi. TeMip буранда арашты кал ай ессе мынауын те.\\прд1 одан жылдам Tecin жатыр. Кой- ibipapa шыдай алмай ж етш барып: — Келш шырагым, осыны уйренумен бш дш бе? — КД 1. — 1штен туа бигген KiMAi керш ед Ы з? Осыны айтып эйел кул1мс1реп KofluibiFapaFa карай ycin e,ii, Койшырара апалактап: — Ойбай LiibipaFbiM, машинана кара, б1рденесш бу- ып аларсын,— дедк — Ж аласы ci3re жабылмас, корыкпацыз. Эйел тары кул1мшреп, бул жолы дэлдеп карады. уойшырара да карады. Караулары-ак муц екен eKeyi де <алшиып 6 ip iH e - 6 ip i кадалумен болды. Кул1мдегед ж уз- iepi кенет суррылт тартты. Тш тутырып сейлеуге келмейтш тэр1здендк Койшы- ара, унЫз катып (Ирсыпыра турып, кенет колын еозды: — А у... Ж аным... Макпалмысыц? Эйел бурынрыдан Kepi де сурлана тусш , кенет сырт 6epin жумысымен бола бердк Кылшиып каткан куш Койшырара гурды, ©ткендеп ем 1рдщ адыр-будыр кезен- Aepi нак сол минутта астан-кестен болып сапырылысып, алдынан туйдектелт e T in жаткандай болды... Кой­ шырара ауыр курсшдь Ken туруиа орын тар, «журшК жур» дел кылкылдап Mycipafli мазасын алды. BipaK, Койшырара кете алатын емес сешлдь Кетейш десе де сол турран жерше шегелешп койганнан жаман аягы коз- галуынды бшмейдк кайтсын-ау, e3i TipiciHfle буйтш Макпалмен кезбе-кез кездесемш деп Койшырара ойлап па e;ii cipa?! «Мехцехтын» баска бел1мдер1н аралатып ж урш , М у- С1рэл1 Койшыраранын осы куйж сезгендей: — Макпалмен кайдан таныс боп ж у р с щ ?— дсдк — Э й , шырарым-ай, менш булд1рмегешм бар ма... сурап кайтесш... ...ЕкКуш сагаттын Ш н д е Койшырара Tycine юрыеген нэрселерд| кердк 75

Кэпе тарткан кенеп шекпен ки1п, сыптьгргыдай боп буынып, кайласы белшде салактап, Борабай келш жетт!. — Е , Койшыгара, керш ж урсщ бе — Kepin журмш-ау, кудайдык кутирелмен жаралган ба дерсщ. — Кудайьщныи колынан келер ме екен муны жара- ту,— деп Борабай KoftuibiFapaFa K\\\\iiMcipen карайды,— Кане жур. Шахтыга апарайын, Жерден едэу1р би!к кып салран шытырман тем!р алыстан Караганда Kenip сняктанып кершедь Сол кешр- дщ астына элде кайдан созылып келген теьир жол. Жол- дыц cxi жагы ит аркалап уйген KOMip. — Мынаны «стакат» дейд1, мына жолмен поезд келе- дк.. Мына KSMipfli осы жердш езжен тнеп экетедь.. — Э... — Анау ит аркаланып жаткан шахтынык ауызы, ке- Mip сол жерден шырарылады, машинамен шырарылады, сосын мына стакаттын устше экеледк — Э... — Катыныц бар ма ед!-эй!? — дед1 Борабай i.irepi KCTin б ар а ж а т ы п . Борабайдын бул сурауы Койшыгараныц алдына Макпалды экеп тарткандан болды да, ол бгрсыпырара шей'\" ндемей: а р рой...— д е д ! 6 ip к е з д е н е м к у р а й д ы к а л ы п п е н . ¥зынш алап салынран баракты н мацы кыбырларан ж ум ы сш ы , 6 ip топ ж ум ы сш ы кайласы н асынып, шамын колы на устап, ж у р гга н белек ез алдына сейлесш тур. А л а с а б о й л ы к а р а с у р б а л а , б е т ! Ke.M ip к у й е а м е н а й ры з- д а н ы п , м а кы н а т о п та н га н ж у м ы сш ы л а р га 6 yriH не icTefl- TiHin, к а л а н к т е й т ш ш а й т ы п , Tyciiiflipin ж а т ы р . — А й тка н ы ка ту с ш д ж , сонда да ез1н 6ip сорып ке- T epcin э? — дед1 6 ip ж у м ы сш ы . — Барамыи, барамын. — А л д а ра зы болрыр бала foA бул , epiH yai бш м сйд!. — О сы ны ц e3iH ы лри ш а хты д а ко р е м ж -а у...— деп 6ip сы пы ра ж ум ы сш ы езара дабы рласы п ш ахты га бет- тедк Б о р а ба й e x i ш ам э ке п , 6ip e yiH K ofiiubiFapaFa устатты . — M in e осы ж ерден туселпз. М ун ы «ка ра ауы з» деп айтам ы з. Э , неге кулесщ -эй?.. А л, менен калм а... «Кара ауы здан» басын сукканда, ш ахты ны к алгаш - кы K e p in ici К о й ш ы га р а р а сны р ко р а тэр1здендк Ж ур ге н сайы н тем ен T ycin а л д ы кгы ж а гы ка р а н гы л а н а бердк 76

с эул еа табан 1зд1 де жарык кылмай- , келе жатырмысын? — Келе жатырмын-ау. — Тебене сак бол! «Муны неге айтты?» деп Койшыгара твбеге караймын ien тебесш келштчрш 6ip сокты. — Кап, согып алдым-ау. — Е ондай-ондай болатын... Адыр-будыр кертеш жол Коншыгаранын адымын ашырмайды-ак. Аягын андамай басса, тупшз шынырауга rycin кететш тэр1зд1. Борабай кадандап Кош пымраны эр жерден 6ip тосып алады. — Э й , колхозымыз жаксы деп мактадыц-ау осы. — «0 рнек» колхозы елкеде 6ipiHiui болар шырагым. — Малдарыц кеп кой, э? — Манымыздагы колхоздар кырып сойып жаткам ча 0i3 тышкан мурнын канаткан емесшз. М ал сойгамдарга карсы курескен KiciH 6i3: бригада болып турып кер'-ш колхоздардын елше у п т ж ур п згш т и зд ! керсен... — Эне, кара тепн емессщ ®3iH. С ол е н е р т д 1 -шахты- га салып квр, б1зде де KypeceTiH жумыс аз емес. Мына- ны кврдш бе, мже?.. Крепке салатын беренеш суйреп 6ipey жол бойында тур. Борабайларга туксне карады. —- Шамынды неге жакпайсын? — дед1 Борабай оган. — Ж анбаса, калай ж агам? Б 1зге жанатын шам тие ме?.. Борабай онын колындагы шамды алып, отыра калып оттык сызып ед1, шам жанып с эул еа эл п KiciniH беп'н л арык кылды: куйек сакал, ж аркабак, капсагай келген кара Kici екен, аягында Акмола елпмц азаматтарыныц 6ip жылкынып былгарысын тутас ойып Tirin киетш кен саба eiiri. Ж амандаган шамы жанып к е т т ж ок жерле уятты рып, ол Kici Борабайга тура кара.май сырт айка­ ла бердк — Пай-пай eTirine болайын! — дед1 Борабай турып бара жатым. Bipcbinbipa жер барган сои Койшыгарага бурылып: — Элпм ен куресу керек ne? Тусж дщ бе не айтканына?-— дедь Т у сп ш м ,— a e a i Койшыгара ентБе дем алып, T e pi буркырап, самайы айгыздана бастап едй Аяк асты TGMip жол. Алдарында жылтыраган шам, лурк1регеп дауыс. Борабай мен Койшыгара жолдан шы- гым тура калды: терт вагон Ke.viipai суйреп булюл жор- 77

ты спен к е к ат саул аты п келед!. А лды н ры вагонны н устш - де ш ам устаран жум ы сш ы ыиылдап эн салып, аяк жарын: «Екпш, eKnin, екЫи-ай, Мен кек атты жект1м-ай. Елге neuip керек боп, Екш ш п ецбек тект1м-ай?..» деп токтатады. — Жанагы «екшщй кек ат» дейтш атымыз,— дед| Борабай. — Ау, аттыцда enniwuci болтаны ма? — Талай кызыкты керерсщ эль Жанагы кек аттар ж еплетш жерже ез безмен келедь Вагонды тартканда сау желуш танбайды. Селпздштен жарылайын дсп тур- ранына карамай мын урсан аярын 6ip баспайтып аттар да бар. Борабай Койшырараны epTin журш шахты iminiii 61- раз жумысымен таныстырып шыкты. — Mine, 6i3 осы забойда шабамыз,— дед1 Борабай Койшыгараны 6ip тубекке е р т т келж, колындагы ша- мын креп агашына 1лд1. Белшдег1 кайланын 6ipin Кой* шырарара устатты. — Ал, курдас, эдеш 1здеп келген екенсш, сжтеп кер кайланы. Оцай жумыс деп кецш ш и жубатпайын, киын жумыс, улы ецбект1 тжейтш жумыс; буран ж1г1гпн ж1- r iT i- а к шыдайды... Киын деп кем1р шыгармасак, завод* ф а б р и т и з журмей калады, хат таннсын ба езщ? — Жок. — Окытамыз, туспш рем!з, тусжесж ; кем1р д т не ушж кажет eKciiiu сосын 6iaeciu... Ал, мен шабанын 6ip- сыпыра уакыт карап отыр, уйрен, смтеудж езжде де эдш бар. Mine былай отырасьщ ымгайланып... Борабай асырып аптыкпай жайымен Ылтеп отыр, эйт- седе кем ip кесек-кесек тусж , алды унг1рленж кст|'п ба- рады. Шахты imi каракгы, мешреуленген т|'лаз; элде кайда ызыцдаган конвейердж, гурмдеген вагоннын дауыстары; б1реулердж ышкынран айкайы: — Досмагам’бет, уа Досмарамбет! Иттж рана баласы вагонын жолга тастап...— деп ,6ipey кейш, узаран сайын дауысы бэсец тартты. — Койшырара, бакылап отырмысыц? — Бакылап отырмын-ау. — Партпяда бар ма ен? — KipeMin-ак деп ем, хат танымаган сои шырмалып... — Ал , кайланды дайында, катарыма кел... 78

03i е з боп Койшыгаранын жумыска журексшгеш осы жолы болды: кайланы устаганда колы калтырап, журег1 алып ушып аузына тырылган сияктанды. Ойларан адам- га бул 6ip сын-ay: eid жыл удайы ушметтен бэйге алып келген «0 рнек» колхозынын e « n iH flic i Койшырара Кош- карбаев Карарандынын жумысына жарамай кайтса, одан уят не бар?!.. — Ой, нар тэуекел, ынта-ж!гер, куш-кайрат косыл- ран жерде ер ж1гп'тен енбек кутыла ма екен, колхозыма кайтканда мактанып баратын болайын,— деп Койшыга- ра, кайланы кушырлана устап кайнап бггкен тас ке\\пр- ге дэлдеп алтедк Бастап алтегенде кайласы шакылдап сорылып, киыршыкталран кем1р от ушкынындай шашы- рады. Сейте келе шакпакталып тусетш болды... — Е ... ж 1г т м ', сштеуще болайын...— дед1 Борабай cyfliHin кетш. КЫЗЫЛ ЖАЛАУ (романнан y3indi) ©кпек желдщ eKniHi кешке карай да басылмады. Ас- пан булты тунерш коюлана тустк Ауыл арасыныц кары кез жасын сы ры п, мужылып, сем in бара жаткан туске K ip a i. Ecix алдарына шртлген сулар кел-Kecip болып ка- насынан асып шалкыды. Kefl6ip жер уйлерге су Kipin, адамдары шубырып шыккандай болды. Баласын карра- ган, байына ашуланган эйелдердщ з1ркш эр уйдщ ма- нынан-ак естш п жатты. Торызбай отарасынын шэукиген кш кене земленкеа', ауыл e.v iip iH iH куйшен езж белек санаган секж ден т, монтиып кана тур. Уй манында уй!лген кар да ж ок, кы- быр еткен мал да ж ок... Сабал ак жунд1 кара ала тебет ep iH e басып лапастан шыкты да, тумсырын кетерж жа- галай каранып, б1рдемеж кез1 шалрандай ылдира карай булмлдеп жортты. Иыгында сырлы куйенте, exi шелек суды шайкалдырып, бой жеткен кыз кырра карам тыр- мысып келедк Аяк басысы шабан. Басы темен бугул!. Тап осы келе жатканда — ойы шар тарапты кезж, езж - ез1 умыткаи адамнып келбетжде... Кара ала тебет арса- ландап, келе кыздын аярына оралды. Кыз к1шкене беге- л ж , 6ipep нэрсе ecine тускендей кенет ширап, аякты жылдамырак, басты. 74

Псш алдыида отыртан сэры кемшр пешке тезект! ты- Fa rycin: — Ж эй кеииктт бе, сэулем-ау? — дедк Кыз, алкына дем алым, бетппц ортасы сэл кызара тускен сешлдк 0 3 inen бурын кез1 кул!мдедк Култмдеп журш самаурынта су куйып, nemTiii алдына келдк — Нурбиксш кврд1м,— дед1 кыз шешесже катарла- са отырып. — Не де|\"ш?.. Кыз сенлеуге ынгайланып eai, KeMnip они сейлетпе- дк YfiTKCHi тап осы кезде пешке аркасын суйей отырган Тотызбай отарасы 6ip аякты кес1ле т уст: — Bia эцпмеш ц адамы ем естз, шырагым... От ба- сында дурыс отыргызып конса, соган мэзб1з,— дед1 кур- cinin.— Керек лесе жиылыстарыиа да бармаймын. М а­ наты жерлш езже калай барганымлы да (нлмеймж... Тер алдыида милиция ж т т ол. Тогызбайга карай rycin, KyjiiMcipcai: — Эй, казакшылык-ай... Тогызбай отагасы уялыс тапкандай, басын темей буктк Азлан кейж Kypcinin: — Мен еш нэрсе ле бжмеймж... От басында отырган адаммын. Энпме-кспке араласып журген 6ip сыпыра жилттер1м1з бар. Мырзалык. Кулшарып деген жИтте- рiмiз бар. Таты баска ла бжетжлер табылар,— леп То- тызбай отатасы узак сонарга салды. Торызбайдын сез|'н кызык Kepai ме, элде, 6i.ie кере танып отыррандыгына таныркады ма — милиция ж И т кул1мс1реумен болды. Ауыл кезген, ауыл шаруасымен ic- тес болтан адамдар мундай куйте кеп кездеседк Шын- дыкты ашып айту детей журттыц кебжде жок. Буркеу, жалтару, барынша кулык icTeren ауыллык pecvi болып кеткен сешлдк Осыны керш кеГпгендердщ кей 6ipeyjiepi: «осы казак баласынын ©TipiK айтпайтын куш бар ма, ci- рэ?..» — деп куджке де туседк Милиция KypciHAi, темекi оратаи кагазын алдына жэйж салып. шылым opayra KipicTi. Шылым орап оты­ рып. псш аллында шешеамен катарласып отырган кызды кврдт Ой 6ipaen белждг Ауылды канша кезсе де эйел туралы жешлдж ктемесп1н — деген бул ж т т т ж cepTi болушы едi. Bipan квз уры келед1 гой, кернект! эйел кездессе, муиыц рнзалытын сурамастан кезжш кадала калатындыты бар... Пеш алдында отырган кемгмр элде неге кул1мЫрей Tycin: 80

— Атын kim , шырарым? — дед1 милицияра. — Атым Жаманрали шеше, фамилиям Епзбаев. О т сэулепмен 6eTi курендеиген кыз, отка шала жан- Fan 6ip шыбыкты алды да, соны карындаш кып, пешке жазды: «Жаманрали Епзбаев» деген ж азу пе ш тт ман- дайына орнады. Кыз бул iciH келш аз деп тапкандай боп, эл п ж азу- ды колымен уйкеп еипрмекип болып едц ешпедк Сосын, кул1мдей тусш, KyfteHi ycTiHe баттастыра жарып жой- макшы болды. Тап осы кезде, шылымды орап ауызга тктеп, кыздыц ту сыртына Жаманрали милиция келш тенд1: — Курбым, сонша куйелегендей не жазыры бар ед1 атымнын? — С ук ан ...— дед! кемшр шошып кетш. Кыз кул1мдедг — Жазыры ма?..— Неге жазылады пе ш тт ман- дайына? — О нда... айып жазушыда болу керек кой.. Жаманрали милиция шылымын тутатпак болдлп пеш- тш аузына уцшдц — Атыцыз Ki.M, курбым? .— Атым Кэтпмэ... Неге сурадыцыз? — Ж эй 61л!п KoiOFa. Шылымын сора тусш, Жаманрали кызбен катарласа отырды. KeMnip сустиып алыстай тустй Уй iuii кара ко­ ленке. П е ш т т с эул еа карсы отыргандардын беттерж б!рде айкыи, 6ipae булдыр кер сетт, кубылта тускен сек!лдй — Комсомолда бармысыц, курбым? — Бармын. Милиция Kbi3Fa бурыла тустк — Byrmri oKiipaFa калай карайсыц? — Ж аксы емес... — Соны бастаушыны 6meMiciH? Торызбай отагасы кенет тамарын кырынды. KeMnip эбшерленген турмен: — Уст1Н13 былранбасын, шырарым... Б 1рдеме тесеп те отырмадыныз,— дед!. — Ока емес, шеше, сэзд! балмещз. Торызбай отагасы курсшд1. Кемгйр жалтактап оган парады. Жаманрали милиция Кэтимэ кызга бурыла тус- T i. Таи осы отырранда — осы TepTeyi eni дун иент адамы боп, ек! жшке белше калган сетлдендк 81

— Б уп н п окнга туралы Мырзалык агайлы айып- таушылар бар коршедц ол кате,— дед1 Кэтимэ отты ысыра Tycin. — Долелщ? — Еш долел ксрек смсс. Мырзалык шын кенес т1ле- пилен адам. — Твбелес бастауына жол болсын? Кэтимэ ундемсдк Жамаигалм милиция, шылымды со­ ра Tycin, кен танауынан тутжд! будак-будак шыгарды. Kexinip Жамангалилш шылым тартысына таиыркаган адамдай бажыранып карады да отырды. — Мырзалыктарык айыпталып калмаса uri ед1 деп коркам, журттыц 6api соган Teiiflipin отыр,— дсд1 ми­ лиция. — K im а й т с а , соган пана 6epeci3-ay, cipo? — Эрине, дэлел!не карай... Ш апак байып, inip карангысы коюлана туст1. Э р уй- дси дс кадаганлан шыгып жаткан адам. Бет алыстары мектеп yfiii. Bip жерде топталып торт бес адам тур. Ор- таларында Зулкан. О л, женж жогары сыра T y c in : Яши мэсслен, «жаман айтпай жаксы жок», б!з мынаны сейлесж алайык,— дед1 жанындагы 6ipeyrc бу- рылып.— Колхоздан шыгамыз деи отырган жиырма бес уй — 6api Жаныбск тукымынан. Бул — 6ip, манаты оки- ганыц айыбыи зорга легенде Мырзалыктарга твнд1рген- дсй болдык, бул ем ... Мен ук!мет атыиан свйлси тур- мын. Сен. Акмедня ЛАусылманов жолдас, осыны 6ip ой- лап корня,— дед!. Ецкек жауырынды, узын бойлы, таллырмаш, арык ж iI iTTin бет олiicTinc карал м м скомн карангыда айыру кныи, вйткешмен «Мусылманов» дсгеи фамилнясынан коп порее ангарылады... Мусылман деген Kicinin тарн- хына KiuiKeiie ysiiwi берсек те болады. Сонау 6ip кездер- де Карабалык елinдо Мусылман кажы лейTin болды. Пшаи Ka3ipeTTin MCflipececin б т р ген 6iaiMi бар. EipaK молдалык кылган K ic i емес... Атка MiHin, сезге арала- сып, ел би лИ ве жармаспак болса да, ол кезлеп: Науы- рызбай! Байкам. Элмембет тукымдары снякты пюижар анау-мынауды мацына журпаген бе, Мусылман кажы езшше жэ'б|'р керуш1лерд|ц катарында болады. BipaK турмысынан атак кумарлык Мусылманды тыныш отыр- гызбай, ол баска жолмен атагын жаймакшы болды. «Сорлы казак» дсп ат конып елец жазып, сны ез кар- жысымен бастырып, niTan сыртына супретж де орната- ды... Мусылман кажыга атакты кнмагам б!реулср шагым 62

6epin, «Сорлы казак» штабы полицей колына ш г е д 1. Мусекен турмеге жататын болады... Будан KeftiH елдщ « И п жаксылары» ездершше журтшылык ктеген боп, сол кездеп Дуйсенбай болыспен муны табыстырып, 6i- рср мын сом «садакамен» Мусекен басын аршиды. Кекес yKiMeTi орнаган кезде, осы окирйНЫ бетке устап Мусыл- ман кажы 6ipep рет болыстык ревкомге бастык болып сайланады. Эйткенмен санасы оянган жастар М усекец- HiH мунысын тым артык Kepin, кекес курылысыныц ма- нынан куалайды... Э ю м боп елге атагын жая алмайтын- дырыпа таза кез1 жеткен сон, Мусекен екшнп барытка кешсдЕ орыс, норай сэудегерлер1мен канаттасып, сауда ж ург1зедк Ж ана унем саясатынын алрашкы кезшде мунысы ете пайдалы боп шыгып, Мусылман кажы кок- данып алады. Осы ауылдын кун батыс жарындары со- нау кек тебел! aFaui у(ш кврдпшер ме, М усекен кажы- нын 25-жылдары салдырран yfti ол... Содан KefliH М усы л­ ман кажы дуние тктегж езшше тугендегендей боп, акы- рет сапарынын жабдырына KipicTi. Бурын «дш», «нман» деген сездерд1 атуст1 рана айтып журетш болса-, содан былай жшлеттК OFan себеп жана дэу1р адамдарынын дшге шабуыл ж асай бастарандыры. Осы кезекде М усыл­ ман кажы дшге коркам боп Kopinin, тарих бетшде атак алмакшы болды. Молда-сопыларга кайыр-садакасын ку- шейтп. Тозран M e u iir r e p f li ез каржысымен тузегпрдЕ.. Ен актырында келш Сатпай кара жолынын устшдег1 кара коганын денесшен езше арнап эшекейлетш там салдыр- ды. Тамды биенщ судмен сырлатты. Там жанына ка- зандык орнаттырды. Конып-тустенетш жургшнллерге KepeKTi эбзелдердщ 6api сол тамнын iuiiHeH табылатын болды... 0 лде неге там iiuiHe домбыра мен кобыз да taAipAi. Ек аррысы насыбай yreTin TOCTaFaiiFa шейин вз!рлетп. «Мусылман кажы 30-жылы елед1 екен, сосын там салдырып жатыр екен» — деп ел аныз кылысты... Суйтш жургенде 29-жылдык куз1 болды. Бай-кулакка шабуыл басталды. Мырзалык бастаган 6ip топ Мусеке- не сул1кт.ей кадалып, квпш ш к атыкан каулы ш тел т, ко- гамга зиянды адам деп t-аиылып, Мусекен уй iiu iM e ii жер ауатын болды. Арнап салдырран тамына T ip ia e fl K ip y a in есебж таба алмайды, елейш десе, еле алмай Мусекен кет1п отырды. Мусылман кажынын уй imi жер аударылганда, осы Акмедня солардан жырылып каллы да койды. Окочттем кслген ешлге Акмедня арыз бердк «кенес тэрбиесшде ecin ем, экеммен жулдызым карсы» деп. «Тап осы айт-

капы шын» дсп Кутпан дейтшдер енеипсп e p in бермсд!. Акмедия «кецес адамы» деген ат алдй. Астык натканы ксзшде ауыл белсенд!сшш алды болды. 0 э ара жарыста Акмедиядан озар адам болмады. Акмедия жуз бут астык бермекип бон, баскаларды сотам жарыска шакырды. Ак­ медия тауып та бердк Округ, аудан емлдсрже Акмедня- III,in бул ici мыкты унады, олар жанынан калдырмай ер- T in журетш болды. Квпш Ы к кезжде Акмедияныц аруа- гы бурыигыдан да все тускеи сек1лдендк Аудан кызметкерлержж 6ip сыпырасымен Акмедия ашына бо- лы п улпрд|... К о л х о з к у р ы л ы с ы ж в 11ж д е п б а с ш ы ж о л д а с т ы н м а- каласы н б1рсыпыралар ездерж ш е угы илы да, соны анык- та и кел у у н п н А км е д н я и ы а у д а и га Ж1бср1п е д к .М анаты окиганы н тусынла Акмедия ауылда болмады. Аудан хабары бул тур га и д а р га ж агы м д ы емес. А км еди я сняк- ты ла рга ш ын ж ан ы аш иты н 6ip ey: - Ж слжнсндер, канта осындан кезде белеснлi.iiк KepccTin, та ба н T ipcn ка л ы н д а р ,— дспт1. О сы ган океп, А км едия ауылда б угш г! болтан оки- гаиы косы п, езж ш е толы к коры ты нды сы н ш ыгарады : Б у л м ы к т ы TCKcepi.ieTiii ж у м ы с . М у н ы н y c T in e к п л \\ о 1д а н ш ы г а м ы н д е с е н д е р , б1лем|'э. Б !з кект1 б а с к а ж а гы н а н а л а й ы к : п ал сш 'н 6 a p in М ы р з а л ы к пен К а и к ы - тветерге ауд ар ы п , кол хо зд ан ш ы га р та й ы к,— дедь.. Свз тындап тургандар ауыр курсЫ дК О кнек жел ек- нждете сотый, ж уртты н кш м ж жулмалап ойнады. Тыр- сылдап ж анбы р ж ауды . А я к асты ны н суы ш ылкылдап, ко п ip in телегейлене тустк Ш е тю тур га н C ipcy ш ы д ам сы зд ы кка салыилы: — А у, б о л са н д а р ш ы , ж е л eT in барады ... — Б олды к свз осы: ал, ж урпш е р.— дед! З ул кан бастан. Б у л а р д ы н в кш е isiM C ii ка р а н д а п esi K ici ж у р ш келе- дь Ж ел вт!пе ш ы д ам ай 6 ip in e -6 ip i ты гы ла тускендей бои, кенде кар а саны 6 ip irin кеткендей болады. — Э ке н н е н с у р а , о кс н а н ы гы н б!лед!... Э йтпесе .Мыр­ за л ы к караланады ,— дед! ерксг!. — С урайы н,— дед! эйел дауыс. — Б ул — Ж а м а н га л н м и л и ци я мен К о тим а eai. Ко- тим ои! кар ац гы д а сурнЫ р.м енж деген бон Ж ам ангал н к о л т ы к т а п ал д ы . А у ы л к ы з ы н ы н Kert6ipi м ун да н к о л т ы к - та суд ы opci K ep in , ш а м д а н ш а к а т та й ш а л ка я кт а р eai. Котим о од мжезден аул ак бои, Ж ам аигалнга жабыса туске н секМ дендк «М унда канд ай мои бар?» — деген

уш ка л ак ой Ж ам ангал иды н мазасы н ал ы п-ак келедк Сез тартпакш ы боп оны -муны айтады , б ф ак, онысы б е л гш 5 ip ж оспар м ен айты л м а ганд ы кта н, ты нд а уш ы га ой ту- ды ргандай эсер бере алмай, ж ер ге уш ы п ж ок, болы п ж а - ты р. Осы ны ез1 сезгендей: — Д а ...— дед1 Ж а м а н р а л и кур е н и и . Узынш алап салынран ш ым уйд ш тактайсы з ед ет мал корасы нан да бетер б атпак. ¥зы н тактайдан кесе {стелге н о р ы н д ы ктар . Ж у р т niH T ipe cin оты р ы п ж а ты р . Тор ж адтары сы ры райган б е с п к ш ам ны н ж ары ры — уй каб ы ррасы ндагы бррен-саран ура н, c y rip e rre p fli кем е ск1 р а н а к е р с е т к е н д е й б о л а д ы . Ш а м т у б 1н д е г ! у с те л д 1 о р а л а 6 ip cu n b ip a адам оты р. О л а рд ы н не icre n оты рраны бел- ric ie . K eftiH ке л ге н д е р м о й н ы н со зы п у м ты л ы п , о д а н да «ере алмаран сон, кесе тактара шырып карайм ы з деп, т а к т а й с ы н ы п , б 1р с ы п ы р а с ы к у л а п ту с т1 . — Ж олд астар!.. К и р а та керм ендер, балаларды н оты- р а ты н о р н ы рой,— д е п M yF aniM ж у р к е р ш ге н ге ж а л ы н ы п . Т а кта йд а н кул а п туске н н щ 6 ip i, акы л ы ж а н а енген- дей боп кейщ н — Б1зд|'н к а з а к т а й с иы р х а л ы к б а р м а екен?.. «Кызы л жалау» колхозына уш жуздей уй карайды. Коны стары белек-белек. Е л ш щ 6ip ш е п мен е кш пи ше- T i 40— 50 ш а кы р ы м д а й ж е р . О р т а л ы к п ар тия ко м и т е т !- ш н колхоз курылысы ж енш деп каулы сы н тусшд1рмек боп аудан е к ш ш н ж ны л ы с ш акы рраны на 6 yriH уш ш и п кун , 6ip ж иы л ган емес ж ур т. Ш е тш ауы лдар былай тур- с ы н - а у , о с ы б а с к а р м а т у р р ы н а у ы л д а 4 0 — 50 у й б а р , с о - ны ц 63i Teric ж и н а л га н емес. Бугш хабар катан берм дк — О н K ici к е л се де ж и ы л ы с етк1‘з1лед1, с о н ы н к а у л ы - сы б эрщ е м ш д е гп болады ,— д е л ш д к Ж у р т б ута н б!р елекдесе, к у ш и з г! оки р а н ы н немен тынатындырына exi елендеп, жиы лы с болатын уйге ка ­ рал буры лды . М ектеп у ш аузы м урн ы н ан шырып тол- д ы . Э й е л д е р б 1р е н к е й о р н а л а с ы п , у й д щ 6 ip ж а г ы н ж а - ралай самсады. Бала-ш ага есш ж а кта топы рлап, алыс- ж улы с, карып-сорып кету басталды . Эбд1кан М омы нов ербш п орнынан турды . Ж ауы ры ны бурынрысынан да буш рейе тустк С у к колм ен танау- Д ы н асты н 6ip ep суйкеп кой ды . С у й гп де ко л ы н кё- тердк — А л ж урт... Ж олд астар-ау, коясы ндар ма? Д ы б ы рл а ган ж у р т буры нры сы нан Kepi бэсендеген се- к!лденд1. 85

— Ал , жиылысты аштык,.,. Ал, бастык, сайлаймыз: Буркгг Корабасв бастык, болсын, ал, карсы емессщдер рой?.. Ал, Буркгг 6epi кел... Кен коныр кушш айкара каусырынып, тыкыр кара 6epiKTi тукырта киген 6ipey устел басына барып, сома- ладай боп отырды, жиылыска бастык боп сайланды де­ ген аты болмаса, бул i<ici баскаруынды б1лмед1, Эбдпсан Момынов баскарды. Кетебай еюл устел жанына келш, жалбыр шашын 6 ip сипап койып, портфель актаруга K ip id i: газет, жур­ нал, ютаптардын б1разын шыгарып, устел устше койды. Вул, шынында осы кепке баяндама штеуден K ep i, сабак беруге эз1рлс1ип жаткан адамныц T y p i едь — Жолдастар! — дед1 6ip кезде. Содан кейш кагаз актаруга тагы K ip ic in , баяндама icTcfliTiHiH таза умытып кеткен адам сеюлдепдь Зулкан Байжарасов хатшылык кызмет1не K ip ic in , жиылыс протоколы!! жазды: «Кызыл жалаудыц» жалпы жиылысы болып, 3 ком­ сомол, 4 партия, 63 Kici катынасты. Баскармага адам дайындау туралы каралып, эбден талкылапып корытып мына юсыерден баскарма дайындалды...» — деген сез|’н жазды да, элде неге KyAiMcipcn басын кетердг Зулкан- ныц карсы алдында Ж 1бек дейтш эйел отыр каскиып. Ж у з 1 кул1м. Ойнакшыган кара кез Зулканнын сыртын- дагы 6ipeyre ме кул1марей карап, элденелерд! кез ал- дыца елестеткендей... Зулкан соган умтылып, 6ip ауыз эз1л айта берем легенде, 6ipey ныгынан Keiiin тартты: бул Зулканнын ез oiie.'ii eAi. — Сайтансырамасан отыра алмайсын ба? — дед! эйел! буртандап. Зулкан кызарацдап кеЙ1н шепндь Эйел1 одан бетер даркансып: — Осыдан уйге барарсыц! — дедк — Мынау нагылет не дейд1?.. — Конындаршы-ау, сез тындатпадындар,— деп 6ipey булардын сезж белдг Кетебай еюл баяндамасын соза туей: — Сонымен, айтайык колхоз курылысы женiидет! макаланы былайша угыну, айтайык — провокация жур- r i3 y , айтайык барып турган тап жауларынын жумысы, айтайык 6 i3 оларга кезшде соккы бермесек, айтайык — колхоз курылысын аксаткан болар едж, айтайык не соз­ нательный элементтер соны солайша кате угынып, ай­ тайык езшше угынган болар ед1...

— Правельно, дурыс-ак,— дед! Акмедия дауыстап. А лдынры катарда отырран шалдау Kici ауыр курсш- д!. Ш уй д еа шыккан 6ipey катты e c iH e n , квзшен шубыр- FaH сорасын кушшц етепмен с ур гп. Каудыр тымакты б!- реу басын тукыртып уйыктап отыр. Калыц журттан белег1рек, терезе алдындагы орын- дыкта Ж амангали милиция отыр. Акмедия coFaH ж а- кындай Tycin, кул!марей сейлеп, «кайтсен де арбап ала- мын» деген адамнын шшшшде. — Сонау 6ip аккуба эйелд! кердадз бе? Ж^бек де­ ген жецгешз... Таныстырайын ба ci3re? Ж амангали карсылык ойын бйш ргенш е, Акмедия Ж!бект! ымдап шакырып та улг1рд1. Д е н е т кербез коз- Fan, кезш кул!мдетш Ж 1бек Жаманралимен катарласа отырды. — Кой десендерип мына вкшге, шаршатты рой журт- ты,— дед1 Ж1бек назданран турмен. Жамангали б1рден ж ауап бермедь Онын ойы к у ти з- ri окираныц анырын ашу, соран жауапты адамды табу- мен шурыл едй Ауыл адамдарынын. (Ярсыпырасымен сей- лесш кердк бэршщ 6e3flipeTini Мырзалык. Мырзалык Шайкымен жанжалдасуы рас-ак болсын, 6ipaK одан ар- р ы н ы будан куту киын. Сонда осы кепшийкт! лобылтып жел1кпрген и м ? Жаманралидщ куларына Ж>бек аузын таяп: — Слзге 6ipey ынтыга карай отыр-ау,— дедк Осыны айтып Ж^бек жыркылдап кулдй Ж амангали бет алды кызарынып, бусанып терлешн дедь Эйелдер тобынын ортасында Жаманралира карай T y c in Катима отыр. Bip рет элденеге кул1мс1ред1. Мунда кандай мэн бар?.. Ж1бек дейтж осы елдег1 аты-шулы эйел болса ке- рек еди.. Шынында осынша к е п т т кезшше Ж аманрали- дыц мунымен катар отыратын не ж е т бар ед1? Осыны !степ отырран Акмедия-ау. Акмедиянын и м екендИ — баскага немеет болганмен, Жаманралира аян. — Ж олдас, ci3 орныцызра барыцыз,— дед! Ж амаи- гали Ж^бекке. Мэз-мэйрам боп отырран Ж1бек кенет су сепкендсй басылып, Жаманралира шошынып карады. — Корыкпацыз, журып калатын ештецем жок. — Ж укпаса да барыцыз...— дед| Жамангали. Ж 1бек буртиып ашуланран турмен орнынан козгал- ды. Сырттан караушылардыц осындайды керпил-аи: Жузшейдщ Ырысбнкес! жанындагы 6ip эйелмен ауыз жабыстырып сейлесш, кулке калыпты, сез кып отырган- 87

дары дэуде болса >Юбек... Дайырбайдын кемшр!н журт: «еш нэреемен жумысы жок, мешреу» дейдКау... Menipey болушы ма едц осы сиякты болмашы пореем! минутында сезж , о да бажырайып карады. Шынында бул Ж 1бектщ ойынша болмашы гана морсе гой: мили­ ция жамынан куган екен деп Ж>бек жарила калар-ау... Одан зорын да керш журген Kici. Ж 1бектщ ашуын коз- дырран Акмедияныц Mine3i, кейде 6ip орынсыз жерде кыстайтыны бар. Ашуланып )Ki6en ойелдер тобыныц KeiiiHri жагына тамап барып отыруга беттесе де, кеиет бурылып, ЖузЫ кейдш Ырысбнкесж т1зеамен кага-мага KoTHMOiiiu жа- нына барии отырды. Ж 'бек келд| екен деп Котима сыры- лып орыи бере койган жок, манайындагыларды сырып Ж1бек орын тапты. Котима унатпагаи турмен Ж^бекке 6ipep карады да кайтадаи баяндамашыиын бетше ба- жырайды: Кетебай ек)л тап осы кезде сезж ж ен жаиды ж ер ж е келгендей — !лгер! таман 6ipep аттап жудыры- гын туймп. eKi колды кезекпе-кезек смтедк Тым кызу cefi- лем ек болганда сездш ориына колдын ep6eimeyi — му- нын да уйреншжп' одет1 едь — Айтайык 6yriHri окиганы... Айтайык — осыган катынаскан адамдарды... Бул — тап жауыиын icT e fiT in ж ум ы ст а р ы ... Зулкан куанып кеткен адамдай дереу алакан урды. вза ра куб1рлесш отыргандар сездсрж 6e.nicin президи­ ум жагыиа карады. Калгып отыргандар шошып оян- гандай боп, 6ipep минуттын ш ж д е элп маужыраткан уйкысыиыц кайда кеткешн бммей ац-тац. — Правильнай... Эй, правильнай-ау,— дед! Зулкан, Терезет'и жактауына cyfienin турган Мырзалы* Зулканнык бетже туралап карады да, кеиет Keiiiii бу­ рылып, терезеге уш лдй дала тастай карацгы. ©кпек жел ыскырып, сариап, жанбыр тамшысын терезеге тас куса- тып согады. Мырзалык курсждк Кабагы жабыккы. Ki.vire, не yuiin екенж e.)i де булдыр сезетш сек1лд1, ofiTeyip бойды кер* негсн ызалы ашу мазасын тым KeTipin, осы ашудыц ке- riH KiMiien аларын б1лмеген адамныц туржде... К епш ш к' Tin Mine3i де уйткыган желге мензес: кейде ceHi мопелеп, сенен жаксы керетж адамы жок сняктанса, кейде саган сыртын 6epin, с е т и барынды сезбеген, сен! елеме- ген адам сияктана калады. Сол мжез ocipece осы ауыл- дын. адамында куштй Будан 6ipep кун бурый осы отыр-1 ган топ — Мырзалыкты керсе, жайрацдасып орталары-

нан орын 6epin отыррызганша асырушы едГ Бугш 6opi де сазарып, Мырзалыкпен квптен араз адам семлденш, ешкайсысынын мунымен жумысы болмай отырып алды... Мырзалыкты ашулаидырран бу да емес, сонау Куркебайдын Кали дегенш кердш бе, ту piиin e.ai де жексурын рой: K63i аларып, сакал-мурты кшздей боп уйысып. KHiMiHiH жарасы сарыз жапсыррандай кап- кара i<ip, 6ipece Акмедияга, 6ipece Зулкандарга карап жалтактап, жарынып, булйнп отыр... Куш кеше F a na осы Кали Мырзалыккя келш, энг!ме-кептен вз1и!н а\\'ляк екенд1Г1Н айтып, Зулкандардыц Ti3e керсеткенд!гш зй- тып. жылагандай болып eai... Мырзалык тары KVpciHfli. К епш ш кке сыртын 6epin тыска караумен тур. KefliH карап бурылгысы келменд!. Бурылса шам тубгаде отырран шокпак бет кара ж iriT кезше туседь Б ' Л ячейка хатшысы Ж умакан дебп'н Kici. Оран легенде Мырзалыктын буг1нг! ашуы адам айткы- сыз: осы жиылыстыи алдында ол Мырзалыкты такыр* тып алды д а :— ...«колхоз курылысын .ipiTyre KipicceH, кедей екен деп аямаймыз, TuicTi шара колда-намыз... Вайга куйыошык болып журген кедейлер аз емес»,— де- дк Осыпы Ж умакан не бет1'мен айтты? Мырзалык не деп тындады?.. Байга куйыршык болганша Мырзалыктын елгеш артык емес пе?.. Кетебай еюл св31'н бел!п, устел устшдег! каразын ак- тарып 6ipcbinbipa турып калды. Гздегеш партия комите- т Ы н хатшысы Куж аков жолдастын сезшен узшд! едц Кетебай ei<i.n ол кiс iнi ылри еркелетш «карт» деп келелк «Шалдын ceai араласпаран жерде сездш нэип келмейд!'» дейд!. Кетебайдын баяндамасын тыцдасан, cesinin теп жарымы сол «карттын сезшен» узшд! екенш байкай- сын. Ол узшдйтер жэне орысшадан тым соракы аудапыл* ран болады да, тындаушылар 6ip c®3ine тусшбейдь Тын- даушынын тусшгеи-тусшбегенд!г!мен Кетебайдын ж у- мысы жок, ол eKi сезшш б1ршде «карт былай деген», «шал былай деген» деп айтып етсе, вз1не жуктелген мш- детп жуз процент етед1м деп ойлайды. — ...Сонымен айталык, жолдастар. мен баяндамам- ды б т р д !м , жолдастар,— ae.ii Кетебай 6ip кезде. Осыган жалрастыра Кетебай «жасасын» деген сез- дерд> айтпакшы едц айтып улгере алмады — журт ала- кан урып даурыкты. Кетебайдын «жасасыны» сартылла- ган алакан дауысымен ке м ш п KeTTi. Ауыр ж ук и устер!нен 6ipey алып тастагандай боп журт курсшдк Зулкандар уйкысын ашты. Bipey.nep

жагын кере кулаш ашып есшедь Мелшиш отырган журт- тын денелер1 жан бггкендей козгалып, 6 ip iH e H -6 ip i на- сыбай сурап атып, жерге былш-былш т у ю р т жатты. — Birri ме e3i?..Милиция сейлемес пе екен? — Б1рдемеш андыгандай ту сыртымызда отырып ал- Fan екен e3i... Bipcunupa журт бурылып Жамангали милицияга па­ рады. О л, басын темен бупп, терен oftFa шомран сешл- денш отыр. — Милицияны керсем зэрем ушады,— дед1 Конка- бай отарасы сирек сакалын тарамдап. — Кылмысын болмаса несше коркасын? — Сонда да... 0 з 1ме icTereH кылдай киянаты жок байгустардын... Эйтсе де 6ip турль.. Коикабай отагасыны жанында отырган 6ipey шын- тагымен туртп. Конкабай шошынып жалт Караганда, Жамангали милицияны кердй ол орнынан турып, Кон- кабайлардыц жанынан етш, терезе алдында турган Мырзалыкка барды. М э ж ш с бастыры уш1н Эбдщ ан Момынов устелд1 ты- кылдатып, кекеш адам секмденш аузын ашып 6ipa3 турды. — Жолдастар... Ал , жолдастар... Ал, м м сейлейд!? Кутпан Итаякулы орнынан турды. Серейген бойы урлшке аз-ак тимедк Сейлеместен бурын басын 6ipep толгап койды. Сыбыр сезбен отыргандар тына калын, Кутпаннын аузынан шыгатын сезд! еаткенше асыкты. — BapiMi3 де колхоздан шыкпаймыз... Мен нагыз кара табанмын — дед1 Кутпан 6ip кезде, тыртык бет! жыбырлап, кокырайган имен тумсыгы 6eTiHiH жартысын шам сэулесшен келенкелеп турды. — М актанба, б1лем13,— дед1 KefliHri жактан Сэр- секей. — Урлырынды айтып койма,— дед1 Кайкытес. — Ж олдастар... Эне, сез бермейд1 булар... Кулшарып сиякты бай свйлесе, тындар едь.. — K im айтты «бай» деп? — Кулшарыптай болсан, кудайына курбан ша- лар ен... . ,, , — Жолдастар... Жолдастар!..— дед! Кутпан ^бакы- рып: — байдын бэр! курысын! Далой сволочтар... Кулша- рыбын, Мырзалыгын... Е ... Е ... Бэрш айдап шыгу керск... Ж у р т бет-бетше жамырай сейлсп, уйд! басына ка­ тердЕ М э ж ш с aFacbi алдындагы стаканмен устелд! ты- кылдатам деп стаканный тубto ойды. Даурыккан журт 90

сапырылысып, б1реулер президиум устелили жанына барды. ©нештерш кере айкайлайды: — Далой Мырзалык!.. Мырзалык шырарылмаса, кол- хозда 6 ipiMi3 де калмаймыз... Тап осы кезде журттан ала-беле Акмедия отыр. Ж у - 3i жайдары... Ж улкына айдайлатанныц 6ipeyi — Кортык дейтш тасбака — Адмедията элсга-эл1 кезшщ кныгымен карай кояды. — Жолдастар! Мен ум мет атынан сейлеймш,— дед1 Зулкан орнынан турып,— H fhii, мэселен, баскармага мынадай адамдар дайындадык... Ал , ocbiFan кол квте- ршдер! Дабырлаган журт су сепкендей басылды. Сайлана- тын адамнын аты аталмай жатып-ак б1реулер далактап кол кетердй Кетебай еш л, Э бд ж ан ауылнай, Ж ум акан хатшы Зулканнык былай ортадан кшп кеткенднше наразылык- тарын бй ш р ш иыктарын кикандатысты. Bipine 6ipi па­ рады, булар ез ара TyciHin улгергенше Зулкан «дайын- даран» адамдарын айтып та улгердк — ...Сонымен «Кызыл ж алау» езш щ баскарма да- йындау жумысын талкылап, эбден TyciHin, угынып мы- на адамдардан баскарма сайлайды: Акмедия Мусылма- нов (колхоз бастыры), Зулкан Байжарасов — hfhh: мен (колхоз счетоводы), Кутпан И таяков (баскарма орын- басары )... Ал . кол квтернтер!.. ©й, Сэтпек, сен неге ко- термейсщ? Журттын Kennitoiri кол кетердк Кетебай ем л мен Ж умакан хатшы Зулканнык бул кылыры уш ш Tepicine симай ашуланып Э б д 1канды иекке алды. Эбдщ ан умты- лып Зулканнык колындагы Ti36eHi алранша, ж урт сам- сап орнынан турды. — Турсайшы, Э уб э м р , уйыктараныц не? — Ж ол берщдер, балалар.. Эбдщ ан дауыстап токтатпак болганмен, epin кеткен журт eciiuce барыи кептелдй Эбдщаннын айкайын ecTice де, eciTnerenre салыпып, уйден тез1рек шырып кетуге асыкты. Д а л а шан-шун: — Аман кутылдык, па?.. Ж ауы п тастай ма деп кор­ ки п ем. — Колхозынан шыкпаган сон жауып жынданыи па? — Колхоз болгандарга милиция да тшсе алмайды б1лем... — Данияр-ау, Тобет аксакал сыркат ексн, ертец со- ныц кецШ н сураймыз ба? 91

— ©лмесе ерем капсын! — Э й, TQKipi Данияр... Картайганда алжысайшы ендк.. — Абылай... Уау Абылай карта ойнаура калайсын? — Кутпанбысын эй?.. Мектеп ушнщ сэулеа кара KyuripT. Тер алдында ©гыррандар ес!к жактары K ic ta e p fli булдыр рана кередк Уйде аз рана адам. Мырзалык терезеге суйенген Kyfli эл! тур. Устел басында: Кетебай, Ж умакан, Эбдщан — олар езара кергсумен тур... Жаманрали еюл буларра 6ipcu- пыра карап турды да, койын кшешкесш алып жазды: «колхоз жиылысына партия уясы басшылык кыла алма- ды... ¥я хатшысы езшщ KiM екендшн тусшбеген...» Кетебай еюл Жумаканнын иырынан устады: — Кешме, айтайык — тузеу киын емес... Колхоздык таран кетпегенше куан,— дед!. — Женсерсщ! — © KiM -эй? — Менмш: асасын ба, кесесщ бе? Мырзалык суранып ортара таман келдк Кетебай екйя аузын жайындай созып кулдк — Бул элпге ашулаиган екен... Корыкпа... Айта- йык — ез1н тыныш журсен, еиш м де ceHi колхоздан шы- | рармайды. — Акмедия, Зулкан сняктылармен табактас болып отыра алман! 0 3 iM шырам. — Кой-ау... KefiiHri сезд1 тындамай Мырзалык уйден шыкты. Мектеп eciri таре етш жабылранда — уй ейшнген сек1л- денш аспалы шамнык жарыры колбак erri... «Эдебнет майданы», 1935, ДГ» 7. КЫЗЫЛ ЖАЛАУ (Басы вткен сандарда) Мырзалык yinне кейш кайтты. Kefiin келе жаткан Мырзалыкты ec iK алдына шрьпген кар суы одан жаман KcftiTri: канасынан аскан су табалдырыкты аттап етш, лапастьш iiu iH к е лк тп тк Суды K e iu in eTin, уйше мре берем дегенде, eciK алдыныц батпагына тайып, Мырза­ лык кулан жаздады. Мырзалык одан жаман буркыра- ды. Уйге K ip in келгеншде, нак табалдырыктыц алдында, леген толы к_у__л_г__е кез__д_е__с1Jп.., гН, у-ртт,сгулi/уnniкllелзшп,прэлКдЯеIIк.'IаЯнИдай 92

6ip шаруашылыты устап KeTin, осы кулд1 есгк алдынын батпагына салмакшы боп, есжке таман сыррыта тусш , баска 6ip жумысы болды ма калай умытып кетш, леген сол жершде тура 6epin едк.. Ашуланып келген М ырза- лык, оны-муны ескерместен, аярына оралгы болтан ле­ генд! теуж ж!бердь К ул буркырап тебеге шапшыды. К^рлi орамалдан шашы буркырап, T i3 e ciH кушактап пеш алдында отырган Н урсулу келш кайнагадан т ш н тартпайтындыгын icTen: — Кутырар б1лем нпркш...— дед! буртандап. Жартысы жерден казылган аласа гана уйдщ ортасы юршшпен белулк Кел!нн!ц свз!н eciTce де, еатпегенге салынып, Мырзалык, Tepri белмес!не беттегенде, ек1 6yKTycin iiMiiin отырган ез iHici — Нурралид! корди Bip Typai жаралган адам-ау Нуррали: дуние асты-уст!не ке- лш жатса да, селт етущд! бы е ме екен Нуррали. Ен аргысы журттын барып ж аткан жиылысына да бар- майды. Талдырмаш денел! аккуаш а эйел — аты Нурбике — алдынгы белмедеп дауьгска елецдеп басын квтергенде, тунжырап келген Мырзалыкты кврдi: — Туу... Даладагы ашуынды уйден алатынын не? — дед!. Нурбикешн свз! Н урсулу кел!нд!к!ндей буркылдау- мен келмей, вте майда есплдЕ Мырзалык уйге K ip re H ынгайда Нургалига туйлжтй — Ит... Не уйге пайдан ж ок, не тузге пайдан жок... Hecitie жаралдын екен?.. Мырзалык 6ip сыпыра ауыр сездер айтып з!рк!лдесе де, Нуррали, жауап беру былай турсын, ен аргысы ба- сын кетерш карамады да... Bipan, Нуррали ундемеген- мен, iflinice тусуге тайсалмайтындырын б1лд!рей!н де- гендей — алдынгы бвлмеден бед!рейш Н урсулу келш келдЕ K 03inin алды ickuie култ!лдеп, бет аузы шац то- пырактан арылмай, Нурсулудын элпет! адам карарысыз. Ашуга MiHin KenipiHce, бул тур! одан бетер езгеред!. Нурсулудын ашуын козгау ymin Мырзалыктык тары 6i- рер свз айтуы рана керек. Нурбике келш мен кайнаганы урыстан аман сактау ymiii арата кнлштЕ Мырзалыктын жамаулы Kynicin же- niiicH тартып шеш!нд!рд!. Мырзалыкка кул!мс!рей, ерке-* лей карады: — Шырайлым, агаи шаршап келд1 foh, шайыкды ул- ripTe койшы,— дед!. 93

Ш ам жанында ic Tirin отырран ересек кыз — аты Жэ- мила — Нурсулу Ke.niiire унатпаган шшжмен карай ту- cin, шай жабдыгына nipicTi. Уй imi 6ipcunHpaFa шешн кулакка урран танаша тынды. Буктшкен Kyfii, exi кезш жерден айырмай, Нур- гали отырды. «KyiieyiMe сейлеп кар осыдан, жаганнан ала тусешн!..» деген шшшмен, пешке аркасын суйей, Нурсулу келй« отырды. Нурбике мен Жэмилэ Мырза- лыктын бабын тез1рек тауып, ашуын таркатайык деген- дей, бэйек болумен олар жур... Дыбыссыз тынган уйд1 ызындап эндеткен самауы- рыи мен сакылдап кайнаган ак куманша езшше базар- лап, керш 6epin турган секшдй.. Булар шайды орталап iumeH кезде Кайкытес келдь Ж уР'сЬ ак кызык: Teci жалтырап ашылып, кейлепшн, шапанынын жогаргы туймелер1 6ip салынган емес; кау- дыраган шолак кара тонын иырына жамылады; тозыры жеткен eaTipi 6apid май-май боп жулмаламып, 6ip жак шекесшде FaHa кокырайып турады... Кайкытес 6ip уйге xipreH ынгайында — уйдеплерге жагалай караумен ту- рып, б1рсыпыра касынады. Сосын, ешюм ешнэрсе айт- паса да, элде неге кул1марей тусш , бос орын 1здеп тауып 6ip жамбастап жатады. «Неге келд т?» деп будан жумысын сураушы да сирек болады. ©здюнен бул да сазге араласпайды. Журттык ca3ia тындады ма, тында- мады ма, ол жары белгю з, 6ip сыпырадан кейш уйше кайтады. «Пэленшенщ уйшде болдыц ба?.. Не айтты?..» деп 6ipey сураса: «KiM тындаган соны, б1рдеме деп жа- тыр едь..» деп, Кайкытес жауапты диска гапа бередь BipaK, К айкы тестт бул мшезше карап, «сазге тусшбей- Tin милау екен» деуге де болмайды, сазге тусже б1лед1, керектК|н пайдаланады да... Кайкытес келш юргенде Мырзалыктын уйi тым-ты- рыс боп, шай ш умен Fana шурыл едй.. Кайкытес, касын- FaH куш 6ip сыпыра турды. — Байкумар катынсын-ау... т1зеЫн типзе отыруын карашы,— деп, Кайкытес Нурбикеге жакындай жам- бастады. — Шайра кел. — Байынды кандырып ал... 0 3 i бупн мыкты ашулан- ды, ашуы таркасын. Нурбике кул!мЫредй — «Колхоз болганда суттей уйи каламыз» — дейтК Hin кайда? 94

— Баскармасын жанадан сайладык, енд1 б!рдеке болмаса... Мырзалык б1рдецеден секем алганнан ж амап, урттап отырран шайын жерге койды. Ек 1 кезш Кайкытеске |вдады, | Кайкытес, Мырзалыктын, бул кушн сезбей, темен ка- раумен жатыр едк Нурбике, сезд1рей!н дегендей, оны шынтарымен Typrri. Кайкытес бажырайып Нурбикеге парады: — 9 ?.. Б 1рдеме дейсш бе?.. Нурбике мен Ж эмилэ шыдай алмай кулш ж 1бердь — И т... Адам болранын курысын!.. Бай-кулактан баскарма сайлап онарсын... — 9 ?.. М аган айтып отыр ма ен?.. Мейлк колхоз ая- рынан басса болтаны. — Басар!.. Колхозды аярынан бастырралы сайлап отыр foi”i солар... Мырзалык, осы ашудын устшде, Кайкытестщ тым бостырын, кер!нгенге с е н г ш т ш айтып б1рсыпыра урсып : алмакшы e;ii, осы ашудан алые болайын дегендей К ай­ кытес сезд! баскага бурды: ол Нурралига бурылд Tycin, сонымен сейлесть Кайкытеспен сейлескенде Нуррали- дьщ да шырайы енед1. EKeyiHiH aHriMeci кебше колхоз- дьщ кел!гк сока-сайманы туралы: кай атты кайсымен парлау керек, ег1здщ пары кандай; ipiKTen, сэйкеепрш парларандай болса, бурынры иелер! сез шырарып жур- мес пе екен?.. Mine, осы сияктылар. EpiHe козгалып Кулшарып келдь Онын 1зшше Кар- габай келдь Кулшарып Кайкытестермен рана сейлесш, баскага кещл коймайтын сияктанранмен, Каргабайдын шыдамы жетпедк Ол 6ip жатты, 6ip турды, ел1 тиген малша 6ip сыпыра денбекш т алып: — Оны койындаршы, мынаны сейлесейж: Акмедия- нын сайланранына шыиымен кешп отырамыз ба? — дед! жулып алгандай. Мырзалык бул э т м е г е кол еш ккендей тэр1зденш, Kececiii тен кер т, кейЫрек барып жатты. Кулшарып ке- нет айтылган сезге аз F a na бегелш, кайтадан ез сездер!- не K ip ic T i. — Ay, айтсацдаршы: кенем1з бе, жок па? Каррабай осы сез1мен журтты epiKCia езше бурран- дай болды: кул1мареп Кулшарып карады, катуламып Мырзалык карады. — Адам емесспццер! — дед! Мырзалык шатынап: — керект! жер1нде ауыздарына кум куйылады. Артынан 95

барып байбалам саласыидар... Отырган жок па едщ Жа­ ка ш ш де?.. Неге айтпадын сонда? .— О л K irepai сайланады деп kim ойлаган... Меи ез1м сасып калды м ... 9 p i сендермен акылдасып алмаган сок... — Сен бекерге коркасын. Каргабай... Тустас, тщек- тес адамсындар гой, саган олар неге Tiicin,— деп Кул- шарып KyaiMcipen efli, Каргабай шабына от тускендей буркылдады: — Сен, Кулшарып, 6i3re жаттыгывды icTeftcin, б!лдщ бе... Эйтпесе, Жэшбек тукымы маган жаксылык Ктейд! дегенге kim нанар?.. Men елеем осы Элкмк тукымымсн 6ipre отырып елем, бж дщ бе!.. Кудай айырмаран 5ip атаньщ баласымыз, 6i3ai екш м айыра алмайды... — А у , койшы api дауыцды, айырылмасак, Шлерщ мынау, кушактас та отыр. — Корыкпа, Каргабай, мен турганда саган мм тнед! дейсщ... Bipan, ант урган, малыкды биыл кеп кырып тастадык, пэлеце i.iiuTipin журмесен...— дед1 Кайкытес КУЛ1П. — Э й, Кайкытес, айтпа жаман сездН Кайкытес б1рсыпырага шейш кул!мс1реп отырды: — Сен, ант урган, б1рдемеден кысылып журмесен жарар едь тым бауырмал болып барасык... — И т-ау, видь. 6ip атанын баласы екен1м1зд! жасы- райын ба? — Бурын неге айтпаушы ек? — Э й , койшы, сен TinTi... Каргабай тызалактаганмен, бул отыргандар му- нын энпмесш е салкын караган niuiiH керсетш, кунде- л iKTi усак энпмелердщ макынан шыкпады. Булардыц бул калпы Каргабайды TepiciHe сирызбай iciHjipin, осы отыргандарды сол минутте тутш ж е н а келген адам се- м’лдендь Сонау 6ip уакыттарда Каргабайдык колында кырык-елулеп жылкы болып, эйел1 Батсайы кымызды баптап сапырган кезде, Каргабайдык ce3i кунды-ак си- яктанушы eni-ay... Кейб1реулер Каргабайдык сез!н жер- ге туармей кагып алып: «Эй сез-ак-ау!.. Сенлесе, Кар­ габай сейлесш...» деп отырар едь.. Енд1 мынау — Кай­ кытес екеш Кайкытееке шейш мазак кылып отырганы! Бугаи куйшбей Каргабай нерып турсын-ау... Каргабайдык эйел1 Батсайы — ажарга болсын, акыл- Fa болсын — ауыл эйелкпн кеб!нен TO yip. Каргабай ока- ша отырып ез-езше жупнгенде: «малдык кучимен алма- ганда, осы катын маган шыны тимейтж ед1-ау: э?..» деген кортындыга келетш. Каргабайдык бул ойынын 96

дурыстыпян Батсайы да Нркчтетш: Каргабай элде калам ашу шыгарып урса, Батсайы, баска эйелдердей бажыл\" дап жылауынды бьпмей, канын шине тартып булырып: «Малыннын аркасында тенелмеске тецелш кольщнан келмесп icTen ж у р с т гой... керермш!» дейтш. Батсайы- нын осы ce3i KapFa6afiFa мылтыкша тиш, малдан айырылса Батсайы 6ip кун турмай кетш калатын сияк- танатын... Осы себеп болды ма, элде туысынан солай ма, Каргабай мал квбейтуге аш каскырдай боп тикт1. Адамшылык ар, уят дегенш бул Kiciflepre туасынан-ак ж ат сеюлд! едй Туран-туыскандык, бауырмалдык деген Каррабайда болтан емес. Э л 1 тукымыныц кара тобыр кедеш татары,ча маза бермейд! деп Каргабай вткен ем1ршде Мырзалыктардан ipreciH аулак салумен келе- TiH... Суйтш жургенде жер 6e.’iiei кездест!, одан кэнпес- ке, салык, «кулак» кылу сиякты жумыстар кабаттасты. Жумыстын кеуде ортасында Мырзалык пен Кулшарып журетш болды. Турл1 жацтан кыспалактар келгенде, Каррабайдын ойына 03iHin Эл1 тукымы eKCHAiri тустй Батсайы да осы ойынан шыкты: «Карына тартпаганнын кары сынсын» — деп... ж ат керш журген олар ж ок, жо- ламай журген ез1Н» — дед1 Батсайы Каргабайга. Содан былай Каргабай аталастыкты бетке устап Мырзалык- тармен араласа бастады. Аздан кешн Мырзалыкпен кыс- кы конысын да 6ipiKTipAi. Каррабайдын мыкты тусше алмараиы — колхоздасу жумысы едп «апырм-ау, мен осылардан жаксы турмыс сураппын ба?.. Неге коймайды ерюме?» — дед1 ол куМ- nin. «Зорларан emni.\\i жок, отыра бер» — дед1 Мырзалык. BipaK, Батсайы арата Kipin: «бастыц амандыгы ж аксы... Ж у с т т щ yfti кусап теа к тау eTin, шубырып кетерм1з» — деп Каррабайдын урейш ала бердй Тап осы карсанда Тебет аксакалдыц yfii де колхозга жазылды. Колхозга жазылардан бурын малый пирата сатып, сой- ранын сойып, Тебет аксакал дым кермеген адам бола калды. «Сен атаннын басын кутш ж у р м к щ ?» — деп Каргабайды сыкак кылушылар да болды. «Он карасы бар Kici кэнпескеге ш гед ! екен» деген кабар да дуцмл- деп жатты. Осынын 6api себеп боп, okeci елее атамайтын асыл тукымды малдарына Каргабай кол салды. Салран- да, журттай еб п ш , астыртын женелту1нд1 бммедй эш- кере кылып йШ ердь.. « Б у й т т , тап жауыныц жумысыи !стейтш болсан, менен аулак жур!» — дед! Мырзалык 6ip кун! Каргабайга. «Апырмау, вз малымды сатканра мен калай айыпты болам?!» деп Каргабай жатса да ойла-

ды, турса да ойлады... Ой ушыгына жету киын. Шетш б1реулермен сейлессе, «Мырзалыктын сезш тындап жургешц... Мен болсам, ол малды тугел сатып, акша кылып алар ед1м» дейд1 олар. Каргабай шенгелш тагы салады малра. BipaK, тап осы же'рде, ойламаган жердей Батсайы кесе туседк «малынды куртсац, сотка ш гесщ , жер аударыласыц... Мал ушш шубырар жайым жок, мен дейтж болсан, е н д т малга тнме!» — дейдЕ Каргабайдыц сондары куйгенш керсен! Каррабайга душпан адамнык айтатын сезЕау... Мырзалык айтса 6ip capi едЕ.. Мырза- лык демекнл?.. Каргабай осы жерде Gip Терек ойлана- ды. Тым катты ойланганда мандайы кырыстанып кететш, тап осы жолы да сол niminre мждЕ «Мырзалыкты осы катын аузынан тастамайтын болды-ау... С окры эз1рде осы катын акыл айтатынды шырарып жур ау?..» — деген ой кылтындап Каргабайдыц ашуын бурынгыдан да ку- шейтедЕ Шынында бул сезж Каргабанда коптен бола- тыи. Каргабайдыц сонау 6ip кездерде Мырзалыктан кашыктап жургешшц ce6e6i дс осы едЕау... Енд! аралас- са, шарасыздан араласкан сыкылданып жур. BipaK, ша- расыздыкка тускеи екем деп Каргабай катынын белмеи ж 1бермекш1 ме? Болмас, шырак!.. Каргабай да адам. Каргабайда да намыс бар. Шынын айтсац — осы Kyuri журттын кебшен Каргабай ежет... Олан болса, мынадай сезпш'ц устшде турганда, Каргабай, кумэнд! ашып алуы керек... Осы ой Каргабайды таза билегендей бол- ды да, ол, кептен саркылып коюланып журген ашудык K e rin Батсайыдан алуга камданды. Bip куш', ойламаран жердон ашу шыгарды да, eciKTi мыктап ш п , кырлап ерген камшыны колга алып, Батсайыга тене тустЕ — «Сен, катын, осы, Мырзалыкты аузыцнан неге таста- майсын?.. М аган кайдан акыл уйретстш болып жур- cin?..» деп... Бурын, Каргабай мундай ашу шыгаргапда, Батсайы, ундемей ыгып кетеп'н сешлд1 едЕ осы жолы бсд1рсшп турып алды: «Tuin кер осыдан...> деп. Карга­ бай Батсайыны камшынык астына алды... Батсайы мен Каргабайдыц б1рлес1п етшзген e M ip iim c бул снякты кар- тннаныц ушы-киыры жок, 6ipaK, сонын 6opi кезшде умытылып, i3Ci3 жогалып улгеретж снякты едЕ осы жолы катацырак тнгенЕ ауылга мылтыгы шошайган Gip милиция келе калып, катын-калаш аркылы бул экпме сопыц кулагына Tiiin; онын ycTine, кек алуга тырыскан шшдей Батсайы твсек тартып жатып алып, Каргабайды жан алкымга келт1ргеш... «Катыпыцды урып не Kepiimi ит, карап журш сотка тартылмакпысыц?» дед|' Кайкы-

тес кездесш, Мырзалыктыц сыцайын байкайын деп 1здеп барып едк ол муныц ойын сезе калган кладей, Tepic па­ рады. «Жыгылганга жудырык» деген-ау, тап осынык карсанына кедейлер тобынын жиналысы болып, ауыл- най кол астынан 10 шакты уйд1 кэнпескелеуге каулы шырарды-мыс деген кабар тарады. Онын ш ш д е Каргабайдыц да аты барлыры бш н д й Мал кумарлыктан баска Каргабайдыц б 1лер1 бар ма, акыл керек болды, суйенетш шын т1рек керек болды. Мырзалыкка тары барды Карагабай: туыскандырын айт- ты, замандастыгын айтты; «ез1м уш 1н емес-ау, Батсайы корлыкка тусе ме деп зэрем жок»— дегенге шешн айт­ ты... Осы сонгы сезше Ж1б1д1 ме, элде, езш щ тупк^ойы солай болды ма, «корыкпа, саран ешк1м карылмайды» дед1 Мырзалык- Осы кызумен келш, Каррабай Батсайы- мен табысты: «катын-еке, 6ip ашуынды кеш, мен1к1 кате екен... Малды да, жанды да колхоздын ортасына салып келд1м»,— дед1 кулш. Неге кулгенше ез! де тусш бедг.. Колхозшылар т1з1м1н1н жуан ортасына мынадай сез ус- телд1: «Каррабай — жасы 38 де, хат бшмейдх Батсайы— эйел1, жасы 27 де, хат бымейдк ортактастырылран ма­ лы: 8 ат, 12 бие, 1 айрыр, 10 eri3, 7 бузаулы сиыр, 75 кой...» Сол куннен бастап Эбдщ ан ауылнай, колхоздын руксатымен Каргабайдыц кара жоррасын такымына бас- ты. Каргабайдыц жана кешевой шанасы колхоздын сал- дыр-салак жегуше тезбей туб1 ойылып туст1, жагалай кенер1 сет1лд1. Оны керген сайын Каррабайдыц жаны ш ы р ы п кете жаздады. Муныц бэрi де ойыншык едк Бэрш е де 6 ip тным бо- лар деуш1 ед1 Каррабай. С онры эз1рде журт «слобода болыпты» деп даурырып, 6ip сыпырасы колхоздан шы- рамыз деп канатын комдап-ак алды. Буран Каррабай адам айткысыз куанды. Б 1рак, бул ойын эз>р жасырын устаган болып, ез1нше кулык icT e re H болып: «эттеген-ай, бекер копактайсыцдар-ау, колхозымыз жаксы едк..» дей- тш болды. Айтуын айтса да, осы ит осыныма сенш кала ма деп кауып еткендей боп: «epix эр м ш иц езшде депт1 рой, вз1ц бьлесщ... Шыгамын десен, жеке шырасын да отырасыц, кiмнiи, таласы бар»— деген сезд1 устеп коятын болды... ByriHri жиылыстан Каррабай мыкты yMirri едк Ж ал - рыз Каррабай емес, колхозра xipin отыррандардыц 6ip- сыпырасы-ак бугш ж т н белектеп, колхоздан эйг1лен1п шыкпакшы ед1. Ж урт сыпырыла шыккан сон, Каррабай- Fa к1мн1н екпес! бар, аягын ала о да кетпекпп едк..

Y mit кеа'лдй Бул жмылыска тусшбед! Каргабай. Ка- иатын комдап копактап отыргандардын аузына кум ку- йылды. Bapi де ойыншык-ау, Каргабайдын зэресш ушы- рып отырган — Акмедия мен Зулканнын баскармага сайлангандыгы болды-ау!.. Мырзалыкка арка суйенгеп- нен 6epi Каргабай оларынды танымай кеткен K ic i гой. Оньщ ycTine, «Каргабайды кэнпескелеу керек» деп 6ip кезде кедейлердщ б1рсыпырасын жумылдырушы да осы Акмедия мен Зулкан едКау... Ендй eneyi б1рдей баскар- маныц басына мшген сои, алдымен Каргабайдан еш алу- га Kipicnefl ме? 0 ш алганда алдымен Каргабайдын ма- лынын кезш жогалтады-ау: анаган керек, мынаган ке­ рек— деп орындай берер, карсы тура ала ма оган К а р -, Fa6afi?.. Каргабай, Мырзалыкка осы келгешнде жан куйд1 боп, катты-катты сейлескел!' келген едь УГи'нен шыгарда, еш алайын деген KiciHiH TypiMen Батсайыга айтып кет­ кен. «Адам болмайтын HTTi сагалаймын деп кереамд1 кергел! отырмын»— деп... Дегенмен, катан сейлеуге аузы бармады Каргабайдын. Мырзалыктын туршде мукалган- дык, бас игендш жок, кайратына M iH ce, ашу шакырса, бэрш бурк-сарк келДретш адам секш л эли.. Осылай деп угынды Каргабай. Осылай угынгандыктан, ашулы сезш емш-еркж аплта алмай, тебеген аттын манына жуый алмай кашырыс салган адамша, кашырыс салып кана сейлейдг.. ... Yfl iiui эл1 баягы куйшде. Жазгы ericKe ездершше жоспар курган боп пеш тубшде Кайкытес пен Нургали жатыр. Тер алдында кунк1лдесш Кулшарып пен Мырза- лык отыр. Жомиланын кДабына yKi-nin, к1тап жайын эн- пме кып, шам тубшде Нурбике отыр. Сейлеуш1'лерге де, KiTan окушыларга да косылмай, e.3i мен e3i болып, Дзе- ciH кушактап, тулданган шилнмен Нурсулу кел|'н отыр... Каргабай ауыр ойды бастан куып, керекД жумыска Kipicci'iin деген адамдай басын кетерш, Мырзалыкка тел- Mipin карады. Тап осы кезде Мырзалык: ... Сен ойынды айтшы,— дед1 Кулшарыпка. — Сен айтшы, мен тындайын. Мырзалык, не айтарын б1лмей бегелген адамга усап, ес|'ккс телм|‘ре караган Kyfli, 6ip сыпыра шынашактап жатты. — Мен айтсам ба?..— дед|\" 6ip кезде.— Мен айтсам— Ж умакан мен б1здщ арамызга арапшы Kip.Ti. Кедейлер тобына салмай партия уясы мына баскарманы бек|'тпеу1 керек едк.. 1с етш кетД. Кайта салганмсн женш шыгуы- 100

мыз тары кумэндк Одан да 6i3 белжеш к: 03iMi3re ере- riii кедей мен орташаны жинап алып, жеке колхоз бо- лайык... — Опырмау, табылган энг1ме болды-ау мынау... туу... деп, Каррабай жайрандап, жымыц какты. Кулшарып кепке шешн сазарып, еш н жылытпады, унатпаран тур мен K,apFa6aftFa ала кез!мен 6ip карап койды. — Мунына косыла алмаймын!— дед1 Кулшарып кур- ciHin.—Уакыт тырыз калды. Bipep жетще ericKe шыру ке- рек. Белжем!з деп жургенде кесштен каламыз. Буларга екпелеп e riH салмай калуымыз маскара... Жумаканра сейлесейж, айтайык, не ойы бар екен — бж ейж . Бай-ку- лакпен KypeceTiHiMi3 анык болса, неде болса ортасында отырып куресейж! Мырзалык ундемедь Сейлеу1-ак киын-ау муныц. «Ен- fliri сезд1 сенен кутем» деген секжденж Кулшарып та ун- демедь Осы екеужж мiнсзi кызык: 6ipiH-6ipi с е з а з угы- натын адамдар сеюлдь Кептен осылай: бала жастан 6ipre ecin, 6ipine-6ipi жан кирандай жакын болып, сол куйлерж езгертпестен эл1 келедК. TyHHiii 6ip сыпырасы erri. Ыскырыиган жел дауысы басылып, TbiiiFan сеюлдендк Ш ам сэул еа калтырзиьж, кемескмене тустк — Мына куррырымыц майы б^кен бе? Келж , май куйшы экеп!— деп Нурбике Нурсулура бурылып едь ол саман шашын буркыратып б1рсыпыра касынды да: — Керек болса куй ез1Н, малай керек пе?— деп бет- алды Kenipinin, тарпыл-турпыл басып алдьжры белмсге шыкты. Кулшарып пен Мырзалык Жумаканмен сейлесуге кетт1. «Сен де жур» деп Каргабайга айтпады олар. Айт- канмен де бармайтын ед1 Каррабай. «Осыларын эларей бастапты-ау» деген ой буран аяк астынан сап ете тусж, сол мннуттен бастап Каррабай булардан бойын аулак са ­ ла бастаган спяктанып едк — Нуррали, э Нуррали?.. Каргабайдын кызыл еИз1 мен мукыл кара eri3ai парлайык дейсж бе, о..?— деп Кайкытес езара OHriMecin айтумеи жатыр едк Каррабай сабырдан айырылган адамдай аптыгып: — Жекпейсщ, бе?.. Жегерсщ! Ж екм зш кояды foii cai an.. Тапкан екесж доракты!— дедй Айтуын айтса да, осыным асырыс болды ма дегендей кысылым, мунысын жуып ж!берердей колайлы сез таба алмай, сол безмен Каррабай уйден шыкты. Ю1