Б. Майлин. Қызыл жалау

— Орнымызда отыра берсек те болмай ма?— деп 6i- рен-саран кушилдегендер болып ед1, кепшшк ондайды буктеп кетть — Ал, дауыска сал! — Ал KeTepiiuep! Б1реулер колын кетердь Б!реулер жалтаадап жолда- еына карады. Ыскак дейтм узын собал: — ©здер1 кесед1, ездер1 nirneAi, б1зден сурау жок!— деп бет алдына буркылдады. Осы Ыскактык он бес уйдщ аукымына Kipin жургенК шк e3i ce3iKTi. Ауылы белек. Сезге шата. Бсйсенбай мен Эпендер тупл Жумабай снядты атышулы атка Miiiepiiie бас имей кетет1п де мшез1 бар адам. Сэтбек дейтш ба- дырак осы Ыскактын артельге Kipyine карсы болып едй — Бул арамызра nipce, 6\\wiipin болады,— деп, кеп- miaiK алынсын деп уйгарды да, Ь1скак алынды. Ыскакка epin Жусш дейтш аксак тап болды. Ол 6ip aFbin жаткан жыбыр сез. Кейде жумысым бар деп кстш, i3iM-Knn жок болады. Келсе, есектщ неше атасынын улын боратып, мундарылардын сНн шырарады. Ыскак пен Жует жиылыс болтан сайын пзесш айыр- май 6ip отырады. Кандай мэселе каралса да, eaeyi карсы туседк Кейде кепшшктщ ынрайын езде'рше карап бурып та кетед1. — Бала, э бала!—дед1 Ыскак Жусшл TypTin,— мына 0 пенд1 кайтсек екен? — Корыкпа, Ысеке, бутан буралыкты саламыз!— де- Д1 Жует аксак жымындап. Бул eneyi сыбыр сезге юрдь Бул кезде Эпен трактор алу жагын кырындап сейлеп тур едь Журттыц кепшшп соныц сезше елжкендей ауыздарын ашып анырая ка- лыпты. — Бу KiM-эй? Ол кайдагы сумдык? Трактор деген не? Алынбайды трактор! Алмаймыз!— дед|' Ыскак ышкына сейлеп. Трактор aHriMeci Эпеншц аузынан шырысымен-ак сол трактор алынып та улпрш, он бес уйдщ корасында дуркчдеп журш бара жаткандай болып кершш, Ыскак жан ушырып карсы болды. Карсы сезж сейлегенде ентК rin, anTbiFbin, терлеп калды. — Неге алынбайды трактор?— деп Эйтен'шне тусть — Алынады, алынады! — Аламыз! — Б1з алмаганда kim алады?

Журт даурыплп уйД1 басына кетердь Кебше Жамал- дыц даусы айкын шыкты. — Аламыз деген сон аламыз! Барымызды салсак та аламыз!— дед1 Жамал ежелент. — Келш-ау, о не алатындарын? — деп Ум|тай Жа- малдыц жанына келш едь — 03iM де б1лмеймш, шешей, эйтеу1р артельдщ керек napceci uibiFap деп nipicin жатырмыи... Мына 6ip Ыскак дегендер1 ecTi тандыратын болды мулде,— дед1 ол. Квпшшк тракторды аламыз деп каулы шырарды. Жиылыс таралар кезде Абдолла мугал!м орнынан турып: — Жамараттар, бугш Эйтеннщ уйшде ойынымыз бо- лады, сауык кешш коямыз, соган келулервдзд! сурай- мыз,— деде — Осыньщ 03i бурын молда болганнан сау ма екен? «Жамараттар» дегеш neci?— деп боз балалар кул1ст1... Ат корадай ангалданран Эйтеншц ушне журт сыгыла толды. Жонылмаган жалпак тактайлардан уй iuiine ка­ тар-катар орындык койылган. Пешпен катарласа кара тактай тур. Иш Tipecin отырган калын журт, кун сайын осы уйге жиналып, ею кезд1 тактадан айыр.май сонда жазылран жазуды жеп коятындай боп ынтырады... Ауыл толган конак: мектепке келш жаткан артель му- шелерь Елеместш уйшде Ережеп дейтш инелштей каткан кара ж1г1т жатады. Эпенмен жасы курдас. Эпенге Ка­ раганда бул дене жарынан шэргез, мшез1 тым жешлдеу, с0згс шебер, ку тшдЕ журтты кулд1рш отырсам^екен дей- Tin ж1пт. Эпен eneyi шамра тент, арбнган саусактарын 6yrin, караз жазумен болады. «Кайсымыз эдем! жазар екем!3?» деп кейде eKeyi epericnen юркедЕ Тун болса, eneyi катарласа жатса, Ережептщ аузы тары да.мыл кер- мейдЕ кыз-бозбаланын жайынан, ойын-тойын энг1ме кылады. — Эй, мен саган айтайын ба? Сен нарыз онбагаи ж1- riT екенсш: ауылын толран бойжеткен кыз, сонын 6ipeyi- мен таныстырмайсыц ба Meni,— дейд! Ережеп. — Дурыс, куте тур,—дейд1 Эпен epiiie сейлеп. Ауызы осыны айтканмен ойы элде кайда: кайнап жаткан жумыс, куршдеп журген трактор, салынып жат­ кан жана кала, тары сондайлар кезше елестегендей боп, Эпен 0з!мен ©3i болады да жатады. Жасы биыл отыз сюдс. Осы ©MipiniH imi^ae журт катарына Kipin с©з сей- леп, аздап козге тусе бастараны бнылгы болш жумысы- нан 6epi FaHa. Одан бурын Эпен жан елемейтш — енжар.

туйык, ынжык, мен!реуленген ж!ггг ед1. Сол куйше ез! де танданатын сеюлд! едк Эйелдер жагы бугаи «собал», «ауызын бугаи епз» деп те ат тага бастагам-ау. Эпен он- дайга кулш капа карайтын. Ундемегенмен, еш нэрсеге KipicnereHMeH ауыл езпршде Ктелт жаткан жумыска мыкты наразынын 6ipi осы едк Наразы болганда бас- калардай жнылыста 6ipeyre жагына сейлеп, ушне келген сон, сол e3i жактап сейлеген жумысына наразы боп кун- юлдейтш Kicin бул емес едг Ашу, ыза, кек, 6ipneuie жылдар бойы iшiнде туишыгып, сыртка теуш шыга ал- май кысылгаи’семлд! едк 0 з кара басынын жумысын да аса кунттаган жМт емес. Каст кып тапканы кемтр-шалын асырауга б1рде жет1п' , 61'рде жетпейд1. Kicire жалданып, пайда Tycipe кояйын деп те жулкынбайды. Ауыл адамдарынын imiiicn бугаи акыл айтушылар да табылады: — Екшщ б|'р|’мен болсайшы: я сез бак, катарга Kip; я кэс!п icTen мал тап,— деп. — Акылынмен ез1н байы,— деп Эпен ондайга жауап- ты Kecin-кана беред1. Жене басынын жумысымен 6ip шугылданганы — бу- дан терт-бес жылдар бурый болып едг Kepini ауылда Майнур дейт4н кыз болды: кунан койдай 1рк1лдеп, май баскан, K03inin алдынын eTi жудырыктай торсиган сэры кыз ед'|. Eni C03iiiin 6ipi «жаным-ау»—«журег1м-ау» деп келедк.. Осы кыздын 03i уиады ма, c©3i унады ма, элде май баскан K©3i унады ма,— Эпен сол ауылды кыныр- жактап шыкпайтын болды. Бул хабарды Умггай естп, болашак келiнiм екен гон — деп сол кызды эдеш Kepin те келдг Кыз да Эпенд1 «шынымен суйгенд1пн» антып, косыламын деп уэдес1н устатты, Эпен калын мал жой|н карастырып жургенде .катыны олгеи 6ip пысык сол Май- нурды 1здеп KC.iin айттырып ед1, Майнур оны да «суйе- Т1Н» болып шыкты. — Майнур-ау, мунын калай? —деп, Эпен ашуга ты- гылып, артынан барып жолыгып едк — KaflTefliii, езщ тез ала коймадыц... Юм бурын ал- са, мен сонык! e M e cn in бе? — дейд1 Майнур кулш. — Кудай атсын, Майнур, сенП Саган эуре боп журген мен де жындымын-ау,—деп Эпен ол кызбен «гашыктык» ж1б1н сол жерд1н езшде y3iii Kerri. . Содан былай бул сиякты жумыспен тым эуреленбедк Кыз жэй1н энпме кылатын ж т г п керсе: — Еашык шыгарсын, э? Кыз да гашык-ау саган, э?

Сен1ц де ж у р е гщ куй е д к о н ы к да ж у р е п куй е тш ш ы гар, э?— деп Эпен ондайды н кы р соцы наи калм ай тэл ке кке айиалд ы раты н... Ж а м а л ж е н ге й д ш 6ip iH ic i п а р ти я м е кте б ш д е о к и д ы е к с н , с о л 6ip e p ж ы л д а н 6e p i о с ы а у ы л г а к е л е т ш д 1 ш ы г а р - ды. Ж а м а л д ы к у й ш е к е п б а р а т ы н н ы н , 6i p i Э п е н . Э л г ! Ж 1п т а гы л ы п с в й л е п , к е д е й - б а т ы р а к т ы б а й г а к а р с ы б а у - лиды да отырады. — Э й, бэлем б ай л ар -ау, сендерд! м е!— деп Б ейсем - б а й 6ip р е т ю ж ш г е н д е , Э п е н OFan к а р с ы Tycin: — Г с т е м е й т ш ж у м ы с т ы н HeciH а й т а с ы д ? — д е г е н б о * латын. — K iM кт е м е й д и мен к т е м е й м ш бе? — Тап сен ш тем ейан! — С о нд а ю'м к т е й д к сен ш те й тш ш ы га р сы н ? .. Бейсембай, ж асы ны н улкенд1пн мш дет кы п Эпенд1 орны нан ту р гы с ы з гы п урса ж а з д а га н . B ip aK , бур ы нд ы - сон ды KiciM en у р ы с у га е з М н ж а л т а к т ы к M iHe3i б о л у ш ы е д 1, с о н ы с ы у т а д ы д а Э п е н м е н б а й л а н ы с п а д ы . С о н ы н артынша белш туралы ж иы лы с болып, Бейсембай Эпен- iiin касы на келд к — А л , icTen к е р , м ен с а га н а р л а н б а й -а к ep efliH ,— де - д| Бейсембай. Эпен сезшен ш ы кты . Кедей-баты рак к в п ш ш п Эпен- n iii шаш бауыи кетердк Сосын Бейсембай да муны кош у- а к алы п, Э пенм ен т1зе косы п icTen к е т т к А рте л ь б асты гы Бейсембай. Б ейсем байды н ж у р ге н Htepi б ы л ы к, к а з а к- ш ылык, сасы к кул ы к. Эпен муны — аягы н бас^ан сайын андып, ы лги ескертумен отырады. Бейсембай ал гаш кы кезде кы зарандап, катасы н мойны иа тез алаты н сешл^и ед1, б1р сы пы рад ан 6ep i ка р ы с п а м ш е з 6iT in , Э п е н ге ал а к в з 1м е н к а р а й т ы н д ы ш ы г а р д ы . « А п ы р м а у , ш ы н ы м е н Ж у - м абайды н т ш н е азы п ж у р ге н бола м а?..»— деп Э пен к а - уыптенш , осы ойын кандидат тобы н баскаруш ы Кайсар- га сезд1рдг Екеулеп Бейсембайга ж абы сы п, онайлы кпен омы ж ол д аи та йд ы р м ай ты н болды ... Э п е н н !н O M ipi о с ы . А р т е л ь у й ы с к а н н а н 6e p i б а с т а н м ы ц турл1 ж у м ы с e r r i. А р те л ь ге K ip eM i3 деп а гы л ы п ке - л ш ж а т к а н ж у р т . К е л г е н д е р K ip eM iH д е п а р ы з ы н 6e p in , артель жэйпнен TyciH iK ал ам ы з де п, а р на п ш а к ы р га н к о - пактай ш алжиы п ж атканы . Артель болтан он бес уй кы с ортасы аум ай-ак азы ктан ада болуга айналды. Баягы агы лы п келген ж у р т бф тш деп суйы лы п, бет-бетш е ж о - ситынды ш ыгарды. Неге булай? 305

— Б у л Ж у м а б а й д ы ц ic i, 61з д 1 м а з а к к ы л у у н п н 1с те п оты р ган ж ум ы сы ,— дед1 Бейсембай. Т а п ос'ынысы д ур ы с. C o h fu ж и ы л ы ста р ы н д а : «О сы муш е ж етедк будан была» муш е алу уакы тш а токтал- сы н!»— десть E iifli ж у мыс керек, сока саймандары н т у з е т к т , ecni эбзелдерж курасы п , e ric кэ а б ш щ жабды ры н тузеп ж ат- к а н с с ю л д к А р т е л ь м у ш е л е р ш щ Ke6i ж у м ы с к а е н ж а р . Ж у м ы с т а н Kepi се зге y iiip a e p i то л ы п ж а т ы р , «Ю л ен одан ка ш ка п foh» — деп сы рт душ па н буларра есек тагады . B ip есептен ж у р тты н осы лай деп ессктеуге ка кы бар да секипдь — K ip e M iH д е г е н н ж 6a p iH т о гы т а б е р м е ш к , к е р е к т 1 Kici.iepfli р а н а а л а й ы к ,— д е п Э п е н Б е й с е м б а й м е н т а л а й б айланы сты . Бейсембай тьщ дамайды . «Б ул жары на сен олаксыц, TyciHe а л м а й с ы н ; се н !с т е й т ш ж у м ы с ы н д ы р а на 6ia » де п кейде буран кож айы нсы п та кояды. — О сы Бейсембай caFaH неге кож айы нсиды ? Сенен а р т ы к б у л н е icTen ед1?— д е п Э п е н д ! ш а п т а у ш ы л а р д а бар. О нд ай сезге ере берсе, он бес уй элде ка ш а н тоз-тоз б о л ы п KeTeTin... — Ж о к , те зу керек, уры ны сам ыз элН— дед1 Эпен те- сепнде жаты п аунап тусш. — Э , H eid ай тасы ц ? K iM iiin кы з ы де йсщ ? К ы зб а -э й , к а т ы н б а ? — д е д ! Е р е ж е п т е с е к т е н б а с ы н KOTepin. Эпен ш еп туш лгендей боп кулдь ... Е к 1н д 1 э л е т ж д е Е л е м е с ш а л Е р м а к т ы н у й ж е к а р а п беттсдк Б утагы арш ылмаран кай ы н та якты таянбай со- йылша жерге суйретш отырды. Кара ка тка к жердс суй- реткпгеи та я к сы ры лдап Елем еске дыбысын б ш д !р т не­ дель 0 3 i, басы н салбы раты п, ауы р ойды н ушырына ш ыга алм аган адамдай, кабары ж ртию м ен келедь О кта-санда алды нгы ж агы на Караганда, Е рм акты н уйш ш касында т о п т а н г а н KiciHi к е р д ь Б у л т у р р а н д а р Е л е м е с т ж з а м а н - д а с т а р ы . Б у л а р д ы н ce3i Е л е м е с к е м а й д а й ж а г ы п , ж у д е п ж урге н ж уре к ж арасы н аз да болса ж !б !ткен сияктана- ды. Кейде сол уйд щ касы нан кайткаида Елемес кетеры л ш , к у л 1м д е п к а й т а д ы . .... Б иы лры ж а зд а н C cp ri Е л ем естж eM ipi, езш ш е антсак, адам аягандай. Б е л к жиналы сы нан тараган куш ауыл- дагы улкендер тепсш ен Е рм акты н уйш де бас косы п, ару- ак-куд а иды атасып, ж ум ы сты н бэрш бурынры куймен а т ка р ы с п а к болы скан рой. Б ул ретте Е лем еске ауы р ж у кте р арты лы п, сол кун нен бастап ол Эпенд! уысына

& nyF a - r a ic r i е д к Э п е н д ! к а л а й а у ы з д ы к т а у д ы н э д 1С1 де у й р е т ш п е д к Э п ен о н ы н 6ipiH e ке н б е д ь Е лем ес ы зал аны п Э п е н ге (SipiH ini p e r т а я к т а ж у м с а д ы . Э п е н т а я к т а н им е- H in ы кп а й , экесизе б ед!ре ш п ка р а д ы д а турд ы . Елем ес Iб а л а с ы н ы н б е т э л п е т ш т а п с о л ж е р д е д у р ы с т а п к е р ге н а д а м с е к 1л д е н д 1: Э п е н н щ к е з к а р а с ы н д а е т е к а т а н д ы к ( сез!лд!. Елем ес кене т eci K ip in ш ош ы нган щ Ы дей, кол ы н- дары таягы н ж ерге тастап ж !б ер дк — ¥ры п болдын ба? Е ш й мешмен ж ум ы сы ц болма- I сы н!— дед! Эпен. ЕлеМес ы ш кы ны п, ызаланы п, кез ж асы на рана эл! I келд !. Е рм ак, Токсанбай ш алдар бул уш ш Елемест! тобынан г. ш ы р а р ы п , а л а с т а м а д ы , к а й т а б у р а н м у а р к е п к а р а п , f а я у ш ы л ы к KepceTTi. — К а й т е с щ , к у т н б е й , с о р л а га н 6ip ш а л б олд ы ц рой,— д е йд1 ол ар м уЫ ркеп. Ауылда тустеш с болса, ко н а к келсе, алдымен Елемес ш акы ры л ы п, буран ен ж ога ры д а н оры н бер!ледк — Е л е м е с , ж у д е м е , 6a p i д е ж е н д е л е д ь к а л а м ы з б у - TiH FOfi,— дед1 Т о к с а н б а й 1и а л б у р а н . Ж ум абайды н cepTi бойынш а артель болран он бес уй к ы с ор тасы а у м а й -а к те бе л есш та р а у р а THic ea i, та р а у - д ы н орны на ол ар б еки ту с ке н секйяденд!: п ар тия тобы куры л д ы , м ектеп аш ы лды . К а йсар дейт!н ж ы лм ацдараи ж ас бала уйкы кермей ж у г!р ш , ауы лдын апш ысын куы - ры п-ак бара ж а тка н секш д !. Ш а л д а р кур сш е д к Ж ум а - б а й м о й ы м а й , ш а л д а р д ы н ceH iM iH б ур ы н гы д а н e c ip e т у - седк — К о р ы к п а н ы з д а р , 6a p i д е р е т т е л д !, ш ш е н ip iT e M бул арды ,— дейдр Е рм акты н уй!н!н касы на ж иналганда ш алдарды н сей- лесетМ осынын ж а т . О н бес уй туралы адам ш ош ы рлы к 6ip sH riM e ni е сггсек е ке н де п б ул а р к е п те н к у л а к T yp yrn i, 6 ip a K e c iT e а л м а й - а к к е л е д 1. Д а у ы л б а й д е й т ш ш а л к ы с * ты куш елсйш деп ж аты п: — « B irri ме?»— деп сурапты рой. — « Н е т айтасыз?»— деп сураранда. — «О н бес у й д щ ж у м ы с ы 6i r r i ме?— д е п с у р а й м ы н » дептк О н бес у й д щ у н ш e iu ip y re ш алд ар ды н ы нты кты ры сондай. Елемес б угш осы ш алдар тобына келе ж атканда, ш ал­ д а рд ы н ауы зы нда ж а н а an riM e б ар eAi, ол : Э пен мен Е ре- 307

ж е п п 'н т р а к т о р к у р с ы н а KeTKCimiri е д к Е л ем ес ш а л д ы н д а н ы гы Tycin, та я гы н с у й р е тш ксле ж а т к а н ы сол едь ...0 к п е к ж е л т ecTipe, к а р а ко ш кы л б ул ты н уй р м те , ка р д ы н ipe K K iii к е п р с — ж а з ке л д к О й мен сай л ы кы л дап суга толды. ©зен ацрарын м ж гескен сен каптады . Ж ср уй д е п 'л е р ш у а к к у п и т сэул е а м е н б ой ж а зы п : — Ж а р ы кт ы к ж аз да кел д Б ау!— десть K e iu iiii, б о кты кты н асты нда кал га н сока-саймандарын ж у р т 6ipTiHAen ка зы п ш ы га р а б астад ы . Б о кты б а й уста кара балтасын кайрап ю мде ж ум ы с бар?— деп алака- н ы н а T y ic ip a i. Ж а д ы р а д е й т ш у с т а Kepirin ж а м а п , K OMipiii дайы ндап, усталы к д укенш щ ауызын ашты. Ш акылда- г а н б а л г а д а у ы с ы , KacinTi у м ы т ы п ж у р г е н д е р д т б !р с ы - пы расы ны н уйкы сы н белгендей болды. Кы стауды н алды ндагы белеске ауыл ж ы лж ы п конып ж а ты р . А лды м ен Е р м а кты ц y iii кеш ш едi, оган ж ал гаса: Н у р ка н , Р а кы м , Ш а л а б а й л а р д ш K eiuin бары п конды. Бейссмбай бастаган б1рсыпыра уй ж аяу врем ен «Сары алапка» карам тартты. —• А у , м ы н а л а р г а не ж о к ? М ы н а с ы с у м д ы к к о й !— де п, Е р м а к а к с а к а л та п осы ж е р д е 6ip бебеу ка гы п , шойрылып отырып калды. Баягы заманы болса, аттын баурына алып турып т т - м е с н е е д 1? З а м а н eT Ti д е ге н о с ы ! Зам андас ш алдарды н бул ж ум ы ска im i ауырмаганы болсайшы! Токсанбай шал: — M e H i б и л е й т ш сен KiM е д т ? — деп сол к у ш бала сы н т а я к п е н сал ы п -сал ы п Ж1берд1. Елем ес отарасы Е р м а кты ц yiiiH iH о н ж ары нан коны с карал ж ур едь - Ш а л ы м - а у , м у н д а к е л ш П — д е п , Y.M iTai'i ш а к ы р д ы . CeHi'H е Ы н д е б ар' м а ,— Э п е н ж а н н е д е п ед1? « А р т е л ь б о л ­ ен, сон д а б ол ы нд ар » де ген ж о к па ед!? —- К о й каты п , ар тел ь-м эр тел тм еи ж ум ы сы м ж ок, арайы ннан ipreM A i айы ра алм айм ы н,— деп Елемес ба- сын калтактатты . — B oT ipe ii, ш а л -а й , м у н ы м ы з к е л к с е ж а р а р ею ? Ж а л гы з бал а д а н ай ры л ы п 6i3 не о н б а кп ы з? — деп Ум1тан кэ;ш ш д е й сурланды. — О сы ит не былш ы лдап тур? «Б аладан айрылды» деген не? Б а л ад ан ай ры л уш ы ма ем ?.. М ен э к е а бол- с а м , M C iiin co3iMfli т ы н д а у ы Tiiic!— д е д ь Е л е м е с т а н а у ы елпецдеп. ' Y M iT a ft с в з т а б а а л м а й , а у ы з ы н с ы л п е т к 1з ш : — Ка йд а н (Н лейж , ты ндай кой са ,— дсп кур сш д к

«С ары ал ап» с он ау а н га р рой. К а р су ы н ы н ке зш д е ол м анга м алды н ©3i сирек ж айы л уш ы едк Е нд ! кер д щ бе: Бейсембай б астаган б1рсыпыра уй бары п, ip re n i са- лып жатыр. — Ш аны рактары орталарына тусю р!— деп кар а бэй- 6iiu e б у р к ы л д а п к а р г а п ж у р . — К а ты н , ты м катты кетпе, 6ip ж е н ! б ола р!— деп Ермак курсш едк Ж умабаймен байласкан серт бойынша «Сары алап- к а » 6ip у й д ! д е а т т а п б а с т ы р м а с к а THic efli, с о л о й ы к у р - гы рды н ж а р ы кка ш ы кп ай оты рганы !.. Бейсембай мен С этпек арба ж е п п келд! де, Елем естщ кур ы м ы н ти еуге K ip ic ri, Елем ес ш ош ы ны п, урейлене карады . — © й, мы насы несП М ы н а у иттерге не ж о к? .. М е н щ м улк!м де не аталарьщ н ы н кун ы бар?..— деп Е лекен, та- науы делди!п, к и с ы к т а я кты ы н га й л а й у м ты л ы п ед !, Y m U тай кес-кестеп ж олы н бегей бердь А ш у кы с к а н Е лем ес K iM fli ты н д а сы н , У м гга й д ы ж а р - б а н е т ю зш к у л а т ы п та ста п , K api кез1 ш а кш и ы п , eH T irin, та н а уы кус ы р ы л ы п , Б е йсем б ай га те не к.алды . — Е л е к е , а ш у ы н ы з д ы б а с ь щ ы з , 613 Э п е н н щ т а п с ы р - ган ы н оры ндап ж аты р м ы з, Э пен ка л а га кетер!н де та п- сы ры п кеткен,— дед1 Бейсем бай к ул !м а р е п . Елемес сез ты ндар емес: — И тте н ж а р а л га н к у н п к т е р , K iM fli б а сы н а сы н д а р ? — деп Бейсембайды а к та якпе н сал д ы -кетт!, сал ды -кетт!... — К у т ы р а р м ы н а к а к п а с ... К у р ы п к а л г ы р ы н д ы 6e p i океш П — деп, У м к а й Елем ест1н та я и л и ж у л ы п ал ы п, Ti- зе сш е сал ы п ш а р т eTKi3in сы нд ы рд ы . Бейсембай басын сипап, одагайлап турды. — Ж е н е ш е м е р и з а м ы н !— дед1 С э т п е к к у л 1м с !р е п . У м !та й б у р кы р а п am yF a M iH in, у й iiu iH in у с а к -т у й е к ■ opcecin а р б а га эке п ал ы п у р ы п ж а т ы р . — К и с ы к а я к -а у , к а р а п ту р м а ... А г а н foA, 6ip ypF a - ны н кетср, мы на нэрселерд! тие,— деп Ум1тай Б ейсем ­ байды тагы ж ум ы ска косты . Елекен, жы ны нан айры лган баксыдай боп, не кыла- ры н б!лм ей, анадай ж ер д е состны п ту р ы п кал д ы . Ж у к тиелш болды. Бейсембай мен С этпек, aFaui арбаны сы- кырлаты п, «Сары алаптын» жолына карай тартып бара- ды . Е р м а к т ы н y fti 6ip буй1рде ка л ы п б ар ад ы . « К а й те р е ке н ? » д е ге н д е й — Е р м а к , б э й б 1ш е т а г ы б а с к а л а р ы у й л е - pinen самсай ш ы гы п, кар аса кал ы пты ... Ке рне ген ы зага ш ыдай алмай Е лекенн!ц аузы кемсендеп, кезден ш убы р- 309

FaH ж а с ы б ур ы л с а ка л д ы ц ар асы н ж у л ге л е й ж о р га - лады ... — Э й, ш алы м , cen i кай тсе м екен осы?.. Э п енж а нга к а р с ы к е л ш ж у р г е н !.. С е и д е ее д е ге н б а р м а ? ..— д е п , 6ip ж а р ы н а н э з 1л д е ге н б о л ы п , 6ip ж а г ы и а н у р ы с к а н б о л ы п . У м е та й 6ipci> mi>ipa с е й л е п ж у р д ! д е ,— Ж у р к е т е ш к , м ы - паны ала ж ур ,— деп, Е лекеннщ колы на ж уан, кара ба- канды устатты. Е акан д ы суйреп, У м ка й д ы н арты нан epin Елекец «Сары алапка» карап тарта бердн ©Mipine ел к е р м е ге н , е н ш м г е к о н ы с б о л а м де п о й л а - маган «Сары алапты н» басьш а он бес уй катарласа жар- биы пты . — 0 з ал ды м ы зга ел б ол д ы к деген осы !— деп Эйтен айкайды салып ж ур. О н бес уй — 6ipe p к ун н н е н к е й ж ж и ы р м а га ж е т п , одан — оты зга, кы р ы кка , елуге ж е т п . Б аска ауы лдардан а р т е л ь г е м р г е н д е р д щ б э р ш д е э р а у ы л д а н Tepin, и дей ! к е л 1к а п а р ы п K e u iip in э к е л ш ж а т ы р . Б э р ш щ б ас ы к о - сы лранда «К ,ы ры к руд ы н» ауы лы болды: аррын десен — осы нда, керей десен — осы нда, к ы п ш а к десен. — осында, н а й м а н д е с е н — о с ы н д а , к а р а к а л п а к , к ы р р ы з , TypiKnen т у кы м ы н а н да с а у емес. О сы елде зе ргер болы п ж у р ш ci- H icin ке тке н Ж а м а л и деген но гай д ы н балалары да кеийп ке л д 1 ; к ы с т а у к у з е т !п , б а л ы к с а л у д ы K3cin к ы л г а н П у р - к е п и д е й т 1н о р ы с т а к е ш 1п к е л д !. — А у , а к с а к а л д а р - а у , а й т ы н д а р ш ы : о с ы б13Д1Н ау ы - л ы м ы зд ы ц аты к!м болады ? B ipep ж е р ге т ь д а кал са к, KiM HiR ауылын1к1М13 дейм1з?— д сп П у р ке п и б а ска л а р ы н тэлкек кылады. А йтсы н-айтпасы н, аз у акы тты н im iнде-ак ш ет булар- га : «С ары ал апты н тобы ры » деп ат койы п y flrip in еде «Сары алаптын» ауылы ш уй1ркелест, араласып, кай- на п ж а т т ы . O cipece эйел дер ж а гы 6ipiH -6ip i к о н а к к а ш а- к ы р ы п , т а н ы с ы п , б 1л 1с 1п , с а р ы н ы с ы п к а л г а н а д а м д а й боп ауы здары ж аб ы са кал д ы . B ip ey эдеш ауы здары на салгандай, бастары косы лды десе, энпм елер1 байлар ту- р а л ы б о л а д ы ; б а й д ы н ic i, о н ы н 6a fl6im e c i, о н ы н б е р ге н азарл ар ы ... T in ri кы з а келе бэй бн п е н щ ойнасы на m efliii а й т ы л ы п к е т е д 1: — BeTi т1л1нпр десейшП— деп бастары н изесш отыр- гандары . Ж а н а ауы лд ы У.мЬай ж а тсы н б ай , б1рден уиреш п кет- Ti. 0 3 i с и я к т ы э н п м е г е y ftip к е м п 1 р л е р та б ы л д ы . B ip к е м п 1р л е р д 1Н б о й ж е т 1 п о т ы р г а н к ы з д а р ы б а р е к е н , о л а р - 310

ды кергенде Умггайдын ойына умытылып журген 6ip жу- мыс TycTi: — BaTip-ay, Эпенжан кашан уйленер екен? Bip шуй- ке басты он жагыма Kipri3in 6epin, баратын жерше сосын баруы керек едк—деп курсшедй Зидаш дейтш кемтрдщ бой жетш отырран Эмине дей­ тш кызы бар екен. Бойшак, сиракты, бет1 жылтыр кара, xcypici арпыл-турпылдау адам. Ажарлы емес, эйткенмен Улнтай соны 6ip кергеннен уната кеттк элг! Эмине он ко- лынан опер таматын шебер, жумыска ершбейтш, мойы- майтын 6ip жан. Шешесш тереден жаман кутедь Кедей- лжтерше карамай уй imin тап-туйнактай кып жутынды- рып койган... «Осындай келшм болса!..» деп Уметай арман кылады. «Осындай 6ip кыз бар екен...» деп 6ip ку- Hi Елеместш Кулагина салып едк ол оскырып икемге келмедк — Менде бала жок, маран маза бер.. Маран eHfliri ке- peri иман,— дед1 ол. Шынынын 63i сол: осы «Сары алап» басына келгел! Елемес д!нд| колра алды, «астапыралданы» кеп айтатын болды, дэретп жшлегп, сандыктын тубшде жаткан кара таспыкты шырарып алды. Тан ата YMiiaft уйкыдан оян- са, агаш арбаша салдыратып Елеместш азан айтып жат- канын есгтедк.. «Апырмау, осыган не болды?» Осы внерд! кайдан тауып жур?..» деп Ум1тай ан-тан калады. ©З1мен рана турса екен-ay, б1рсыпырадан 6epi Ум!тайдын да ма- засын алатын болып жур: «Таста, дуниенщ боктырык 6iTipe алмайсын, баярыдан 6epi жинаранымыз да жетер, еадй рибадат кыл, намазга жырамын!» дейтшти шырар- ды. «Баярыдан 6epi жираным...» деп булдайтыны не екен: мынау курым уй ме? Анау — Tici сызык кара абды- ра ма? Осыдаи баска не жиды?.. Зидаш кемгнрд1 Уметай езше жакын тартып, свзге ■ йналдырып, 6ip свздщ ретшде: — Кудай косса куда болайык, Эминенд! б1здщ ба- лага берерсщ, — деп едк Зидаш кемшр шуркырап тусе калдьк — Эбден кабылым бар, сенщ баланнан артык пат- шанын баласына бермекиймен бе? — деп. Bipeyi — баласын, 6ipeyi —кызын сырттан бнлсп, ездершше onriMe 6irri деген де уйгарысты. Жас ке- лшшектердщ кейб1реулер! Эминеш эзшдеп: — Куйеущ кашан келед! екен каладан?— десш журд!..._ ...Бейсембай, Сэтпек, Эйтен, Эбд! тары б1рсыпыралар

кар KeTKC.ni шабуылдап журш, кооператив аркылы 6ip- сыпыра курал-сайман жниап алды. Bip т5лд1, eKi тмд), уш т1лд1 сокалар лзбектедк Тулдыры жок сайманныи кайдан куралгапын, калам куралтанын б1лмей журт ап- тан. Сока-сайманныц тузететш жерлерж Жадыра устага алып барса, ол: «Жумысым кеп, колым тнмейд!» деп ic- темей кайтарыпты. — Колы неге тнмесж, одет ктем'ей отыр,— деге» евз eniiiin oipinin-ак аузынан шыгып KeTTi. — Байдын азгырып ктетпей отырганы рой!— деп ка- тындарга шейж эцпмеге K ip ic T i. Осы ауылдыц OMipinc байланысты жумыска еш кайсысы да катынаспай кал- мантын сиякты едк Жамалп ногайдыц: Рабдолла, Камндолла дентш ец- гезердей eKi баласы бар. Kici eciriniie журш, ецбекке об- деп nicin, каткам адамдар. Солар, Пуркепимен сейлес1п, артельдщ барлык KeperiH вздер1 icTe\\ieKmi болысты: Fa6- долла агаш ктейдц Пуркепн тем1р согады. Жамалп карттын ici<e аспай жаткам eKi Kepiri тугелжен пайдала- нылды: Gipep кун етпей-ак ауылдыц тет жагында ша- кылдагам балганыц дауысы шыкты. «Сары алап» артель niil бул 6ipiHiiii адымы едц Артель ортасыман жмырма сока шыгарылды. Сокага 6ipiHuii шыгатын кундер1 бул ауылдыц емтржде GipiHini тарихи кум болып саналды: Кайсардын бастауымен жал- пы жиылыс шакырылды. Ke.vmip, шалга шейж, жас эйел- дерге шейж калмай жиналды. Жиылыс бастыгы — Эйтен, хатшысы Сэтпек болды. Свз свйлеп отырган Кай- сар. — Апырмай, осы ж тттж сезшеш-ай! Осымша сезд| кайдам тауып алады екен?— деп эйелдер тагы танда- мысады. — ...Сонымен «Сары алап» артел1 6yrin тарпхтыц жа- на 6eTin ашкалы тур. Кедей, батырак бас косып, уйым ашып Gipiiiuii рет ецбек б!рлтн тугызып, тап жауы бол­ тан байларга кыр корсету уijjiн бупн енбек майданыпа кол устасып аттанады!.. Шарт-шурт урылган алакан даламы басыма кетердк Бой шымырлап, дене кызып кетть Елеуреп, елж1реп, eri- лin кез!нем жас тыкканын сезбей кал'гандар болды._ — ©мiрлi болыцдар, карактарым, талаптарыц кайыр- лы болсым!—flefli Ухптай кемnip жылап турып. Бул «тобыр» ел болады, булар осылай кэежке жумы- лады деп журттыц б!рсыпырасы ойлайды деист бе!?. Сойылга байланган кызыл туды такымга салып, ку- 312

реп атты сауырлата 6ip салып, Бейсембай келденендеп рте бердк I — «Сары алап» артель тарт артымнан! — деген да- [уысы сацк. erri. Г Жегул1 сока солдатша изш п, кызыл тудыц артынан epin, белеске карап асып барады. Эне, белеске жетп. Доц басыиа кызыл ту орнады! Он бес сока пзбектелш, кара бауырдыц шымын аударып, жер тамырын бытырлатып узе бастады. «Сары алаптыц» кабагындагы кара бауырга сока са- лынды»,— деген хабар Ермактын тебе шашын б!ртшдсп жулганмен 6ip есеп болды. Журен жарылардай боп кур- cinin: — Bopi де ойыншык едь шыны жаца басталды!— дедь.. «Сары алап» ауылыныц ем1'ршде жаналык балалап сала бердi. Болыстык кооператнвтен уш сут машинасы экелнпп ауылдын ортасына орнады. Сут машинасы бурый байлардын гана колында едi. Кедей-кепшжтщ ко­ лы оган жетш керген емес. Байлардын ас уйшде машина- нын дауысы ызындап жатса, кедейдщ жулым уйшен от сэулеа жылтылдап, кара казан шакырлап кырылып жа- тар болар едк Сол кедешн енд| снырын сауа салып, кара шелек толган сутп кайкалактатып машинага карап же- нследь Карауыткан калын ауылдын орта шеншде кеш- ке жакын шагаладай акжаулык Kopecin. Мунын 6opi осы ауылдын сут экелт отырган катындары. Kynaerici осы. Кунде бастары косылады. Энпменщ неШе атасыпыц улы айтылады. ©сек-аян да айтылып кетед1. Сейле7|-сейлей дагдылапып алган эйелдер де бар. Ондайларын улы ду- ниеге, жиылыска да шыгып сейлеудеи тайынатын емес. Эйелдщ жас жагы — кыз, келшшектер 6ip енкей бе- лшедь Олардын anriMeci e3ine белек, ойын-той, шылда- кана-тартыс; KiM елен айтады, м м домбыра тартады, KiMHin дауысы aaeMi... Сейип отырып, екеу-екеу косылып елен де айтып ж!беред1. Ocipecc, бэршщ жумылатыны — Мария дейтЫ Пуркепидщ кызы. Ажарлы гана, бой жет- кен кыз. «Кезппн KeKTiri болмаса, ажарга кеб!ннен ар- тык»,—деп катындар оны езара энпме кылады. Жасында казак аулында ескендштен болар, казакша сейлегеиде тшнде 6ip мултЫ жок, «койшы ибай!» деп казак кызы кусап сызылып отырганы... Буган Караган­ да кайта uieiueci ил б!лмейд1, «6i3fliKi кыз жаксы»— деп жургеш. 313

М ар ия ауы лдын кы здары на косы лы п влек айтады. «E .niM - а й г а » у з 1л д 1р ш с а л га н д а , а у з ы н н а н с у а гы за д ы . Кейде буран орысша эн салдырып тындайтындары да бар. B ip a n эйелдердщ K e n u iu iiri оны унатпайды : — К о й ш ы , о с ы н п р к ш д е н е ж в н д ! э н б о л у ш ы e fli,—- деседк Ж астарды ц салран эш , ауылдын кайнаран э\\пр| ке м ш р , ш алд арды да ку р е й ш р м е й кой м ай д ы . B ip cu iib i- р а с ы о с ы OMipnepiHe т а ц ы р к а с ы п , о с ы н ы ц к а л а й б олы п кеткеш не танданы сы п, e n i е ке м н , Tyci екеш н айыра ал- м а й т ы н а д а м с и я к т а и а д ы ; б 1р с ы п ы р а с ы — в т к е н д ! e c ine T y c ip in , с о л е м 1рд е н а й р ы л р а н ы н а о п ы к ж е ге н д е й б ол а - ды. Б ул сонры то п ка косы латы н Елем ес, тары сондай б1рсыпыра ш алдар. О лар кебш есе ж уртта н белектеш п, к а й н а р а н в м 1р д е н е з д е р ш ш е т у с т а п , т е б е ш н б а с ы н а то р- Tey-6eceyi ж инал ы сы п, сакал дар ы н б1лемдеп отыр- гандары . П у р к е п и ты н ы ш ж у р е ме, Е л ем еске кездессе, 6ip сой- лемей калган емес: — У а й , тэ ш р алсын, тэш р ал гы р!.. Б алан ком ум нист, 03 in нам аз окисы н ... на м азда сенin иен бар? А на Е рм ак- т а р г а б е р с е н д е б о л а д ы рой,— д е й д и П у р ке п и Е лем еспен за м а н д а с болран с о н Э31лдеп ай- та бередк Бурын онын созш ауыр алмайтын сиякты едк Елемес осы куш оны да ауы рлайты н болыпты: «Б ул екеш — бул да акы л уйреттйау», — деп Еле­ мес ауы р куреш едй.. ...« С а р ы а л а п » с о к а с ы н ы н д а н к ы б 1'р с ы п ы р а ж е р д ! с ш < ш д 1р е д |. « К ы р ы к к у р а у д ы н б ас ы к о с ы л у ш ы ма e fli, к у и i ертен-ак вздср1 тобелесш таранды» деп бал аш- к а н д а р д ы н c e 3i ж е р л е к а л д ы . « С а р ы а л а п » к е д е й ! т а р а - м а д ы , 6ip i r e TycTi. B ip iK K eiine ы м -ж ы м ы уйл есш , ж ы .мдасып, сапы ры лы - сы п к а й н а п ж а т к а н сия кта н д ы . М у н ы н iuiiH e бас суру, м уны ip iT y деген ж у м ы с е кш щ C ipiH in кол ы на н келмей- Tin сеш лдендк.. Б ул сия кта н ы п — кедей, баты рактарды н бас ко сы п ез ал ды на ел б ол уы — бур ы нд ы -сонд ы cipa б о л д ы м а е к е н ? — д е п , с о р а н б э т у а 1'з д е п Ы д ы р ы с м о л л а « а к т а р и » « т э п а р л е р 1н д Ь б 1р с ы п ы р а а к т а р с а д а , ш а р н - Fana бул туралы ж азы лм аган болып ш ыкты . Сондык- тан ол: «Ы слам д ш ш ш ш табында ж о к, бул кэш рлерд т ш ы гарран ж ум ы сы болу керек»,— дсп бэтуа бердй Бул бэтуа бойынш а «Сары алаптагы ларра» «дшнен ш ы кка н д а р » деген ат тагы лды . Ж ум абай атка мш етш — сулу мурты салбырап, ка- 314

. >агы шртиш, куш-туш аттан туспейтш болып Kerri. К.ай- , да баратыны, не ютеп журет!ш — журттын кебше жум- бак; бурынгыдай шалдарды epTin: дау 6iripin, кыз-катын- j Ш агызып сатып олжа туаруд1 де CHperri. Бармантын ^уылы жок, жолыкпайтын Kicici жок. Тап сол кезде 6ip jj эресюл хабар дунк erri: I «Ермактын 6ip айрыр yflip жылкысы жоралыпты. . Урлаушы «Сары алаптыц тобыры» кершед!,— кырык жБ j «in кылып уй басы белш алыпты...»— деген. 1■ Бул хабар дуршдеп елдщ 6ip шет! мен ешшш шетше Джеттi Шет nymnaFbi «Сары алап» ауылыныц да Кулаги­ на тнд1. «Сары алап» ауылы жаман ышкынды, e T ip iкпен , былгаганы yuiiii катындарга шешн шаптыгып: — Yfii Kyftrip байлардын жауып отырган жаласы !«гой!— десть { ©сек болса, байлардан шыгатынын «Сары алаптыц» баласына шейin сезет1н сияктанлы. — Апырмау, мынаны таратып журген -kim екен? Над мыналары eTipiK. Бул ауылда мундай жумысты icrereH- ■ дей адам да жок кой,— дед! Елемес курешш. | Осы ауылта косылгалы Елеместщ бул 6ipiHini рет 1 жактап свйлеген ce3i едь * Арадан 6ipep кун етер-етпесте соканын жиыр.ма аты 1 б1рден жоралды. Артель сокасы жер сорып турды да кал- |ды. Азаматтын бэр! ерсйп-карсылы шабуылдап (здеумен болды. KeMnip, шалдар курешдь Эйелдердщ кабары жа- былып, бурыптыдай эшчмемен кун етшзуш сирете бас- тады. — Ойпырман, бул калай болды? Осы 6i3fli шынымен тоздырып Ж1бере ме?— деген кауыпты ошак басында R отыргандардан екМн 6ipi ойлай бастады. Жокшылардыц бастыры Бейсембай болып, ауылдык кецест1 жагалап, сезжт! жерлерш айтып, караздатып сот аркылы i3.v'Hyre KipicneKuii болып ед1, ауылдык агасы Тунрышбай дейтш ж1г1т буларды адам деп елеп, свйле- сет!н болмады. — Осы булд1ргендерщ жетер, карсы дауды койындар, онсыз да жумыстарыц б т п отыр,— дед1 ол кыскасынан. Бенсембай ем!ршде 6ipiami рет ашынып свйлеп, Тун- рышбайра катты-катты сездср айтты. Кеюдт куштшп- нен ауылнайдыц жагасынан ала туспекип де болып едй Сатнек лобермедь Булар болыс аркылы !здемекш! болды. К,олда калган ат пен 6ipep сока болса да, жург1з1ле 6epcin деп ед1, му- шелердщ арасынаи наразылык, толку шыгып, Бейсе3м1-5

б а й д ы ц с в з 1И т ы н д а й т ы н 6ip п е н д е т а б ы л м а й т ы н с н я к - танды . Кайсарды болы сты к кецес ш акы рты п, ол сонда к е т 1п с д к B ip е с е ки л л е р OFaH ж а л а ж а у ы п : — Б олы ска барран KyHi ж ауы п тастапты ,— деп ха­ бар таратты. К о б а л ж ь щ о т ы р г а н ж у р т б у р а н д а у р е й л е н д к ©TipiK х а б а р м и н у т с а й ы н к а у л а п , ауы л д ы кер неп бар ад ы . EciT- к е н х а б а р ы н т у р л е н д 1р у г е a c ip e c c э й е л д е р ж а р ы к ы з у i<i- p i d i. В удам 6ipe p к у н б ур ы н Е р м а к ка , он ы ц бэйб1шесше тьч TH ri3in, неше ту р л ! ж ам а н саздср ай ткан эйелдер, бу- r in с о н ы с ы н у м ы т ы п , с о л а й ы б ы н к а й т с е м ж у а м д е ге н Ki- сш ей Е рм а кты ц y iiiii м а кта й, coFan ж ары па свйледн Б у­ ла н б о л у га себеп— coHFbi 6ip х аб ар ты м к а т а н ш ы кты : — Б у л а р т е л щ з а н с ы з а ш ы л р а н е ке н рой, гу б е р н я бу- Fan ка р сы болады е ке н... О н ы ц ус тш е осы мандары ел п р и г о в о р ж и н а п а р ы з 6e p in T i д е й д л «о с ы а р те л ь та р а п , б асты кта ры со тка та рты лса екен»,— деп сонымен губер- н я д ан ад ам ш ы пы пты . У л ке н те ксер у болаты н т у р ! бар... — «О л ол м а, Е р м а кты н ж о р а л га н ж ы л кы сы yu iin о с ы а р т е л ь д е н б 1р с ы п ы р а а д а м д ы у с т а у р а м и л и ц и я ш ы - га д ы Смлем!..» А ртель ауы лы н. урейленд1ргеи осы снякты хабарлар с д 1. Б с й с е м б а й м е н С э т п е к а у ы л д ы к к е ц е с те н к а й т ы п оралы п артель м уш ел е рЫ н жпы лы сы м ш акы ры п кецесе- м iз десе до, бурынрыдай- ж иы л ы ска агы латы н ж ур т бол- мады: екеу-екеу, уш еу-уш еу эр уйд ш касы на жнналы п, е з а р а к у т и л г е Kipin е д к Б у л к у ц ю л д т т у п т а м ы р ы — «осы артельдщ пэлеане ш кп е й калай аман куты ла- мыз?»— едк — M en i ж ел 1кт!рген сен. Сен болм асан, мен м уны н ы к ж а гы н а н ж у р м е й т ш ем ,— деп артел ьге K ipreH in бас­ к а б 1р еуде н K e p in , а у ы л д ы б а с ы н а KOTepin д а у р ы к к а н д а р болды. Э Ы р е с е б у л к у н д е р 1 Ы с к а к п е н Ж у с ш т щ C93i у с к е ш ы к к а н с и я к т а н д ы . Б у л eKeyi ауы лд ы ж а р а л а й кы д ы - р ы п , e 3i то л кы п оты р ра нд а рд ы артел ьде 6ip м и н у т та отырмайтын куйге ж епоздЕ — Б1зге кар ам а цд ар , бас ам анда ел табы цдар, Ж у - c in екеучлпздщ б е р е тж ж а уа бы м ы з д а йы н,— дед! Ы с ка к ж уртка. Буран ел !ккенд ерд !ц б!рсы пы расы сол кун н щ взш де кеш е каш пакш ы болып, тундж те рж сыпырды. Тунд!к с ы п ы р га н н ы ц 6ip i М э к е н ка т ы н н ы ц y fli едЕ Ж у р т т ы ц y p e fliii алуда М эке н Ы с ка кта н асып туспесе, кем сокпа- д ы . Э р у й г е 6ip б а р ы п э ц г !м е с о га м ы н д е п ж у р !п , Ke6ici-

« in к а й уй д е к а л га н ы н б м м е д Г К е ш к е ж а к ы н 6ip p e r ой- ланганда сол к уш к у н у з а к ка та м а к iu iy fli ум ы тка ны ecine туст1. К е ш е ка ш а м ы н деп y flin iH т у н д Ы н ж у л ы п алса да , сол уйд1 жырып, ти е у ге aaK6ip i ж е тп е й М э к е н та пл ауылды кезд к Ю ш кене K83i таса болса, лобл ы п тур- ран ауы л ка й та айны п, сабасы на Tycin ка л а ты н сею л ден- д к B ip уй л е р д ш ж а н ы н д а М э к е н ш а н к ы л д а п 6ip ж а с т а у эйелмен урсысып ж атка н ы кер ш д к — Барсан, езщ бара бер, сенщ орны н куреул й Сен куса п байды н уйш е жары на алм айм ы з!— дед1 ж а с эйел М экенге. Е р к е к т е р д щ im iH e H д е Ы с к а к п е н 1Л 1Н1с 1п , б о к т а с ы п , аш ы на сейлескендер болды... 9 c ip e c e б ул к у ш Ж а м а л д ы н , ж у г1 а у ы р л а н д ы . О л 6ip жары нан эйелдерд1 y rirre n басалкы айтса, екп нш жары - нан Бейсембай мен Эйтенге кеш п болды. — К у д а й атсы н, Kecip к а р а , сен дер д!н ад ам болран- дары ц кур ы сы н !— дед1 ол Эйтенге. Эйтен де, Бейсембай да ауы р ж у м б а кка кездескен- д е й , н е к ы л а р ы н б 1л м е й д а р д а р ы с ы п еда, С ы р т т а н 6ip e y кем екке келш д а уры кка н мына ж уртты тусш д !рш , кай - тадан басын кур а п бермесе, ездерш ен дэрмен кеткен се- юлд1 едй Осы артель бастап уйы скан кезде будан ауыр кездер де болган секнОй. Сонда бастап, суйреп кететш ю м e;ii? Э п е н ед1! О л е ш ю м г е ж а р ы н ы п , к у л г 1р л е н ш , а л д а у - мен ж у р т устаймы н деп ойламайды -ау: катты айтады да, каскиы п турады. — К а н е , 6i 3r e е р е т ш щ к а й с ы н ? К а р с ы м ы н д е г е н i n ш ы к бы л ай!— д ейтш ол. О сыны каз1р к1м айтады ? ...Iiiip элетш де Елем ес отарасы уй ге а р касы н суйей о т ы р ы п , осы KepiH icK e к е М е п к б1лд1рген к г а д е й к а б а р ы н ю ртитум ен болды. — Ш а л -а у , сум д ы кты eciTTiu бе? М ун ы кайтем1з? Э п е н ж а н р а 6ip пэлес1 т и ш к е тп е с пе е ке н ? — д е д ! У м 1тай Елемест! ж агалап. — Кет api мазамды алма!— деп Елемес кемшрш ур- сып тастады. 0 3 i ка ту л а н ы п , im iH eH Б е й се м б а й га м ы к т ы ке й ш отыр. Э ш ейш де адам сы п, алды на ж а н д ы сэлрысы келм е- ге н д е й м а к т а н ы п , т а с ы п б о л у ш ы е д 1, 6ip e p ж у м ы с к а к е з - дескенде сырым алдырды: уй л ы кка н ж уртты бастап, бы ­ л а й iciefliK д е п н у с к а п а к е т е а л м а д ы . T a n 6y r i i i Э п е н осында болса, ол кайткен болар едй 317

«Ол бастап кетер едИ>—дед1 Елемес пшнен. Осыны ойлаганда e3i жумсап, балага деген махабба- ты шын козгалган сетлдендь.. «Суйтер ед1-ау ол. Бастап кеткен едк Сезш тындата алар ед1, сондай баласы бар KiciniH арманы не? Сол бала Елеместщ езшЫ болып отыр-ау, ендеше осы Елеместщ арманы не? Осы неге ке- Kipeftin жур?.. Жылда сока кезшде баласынын касына epin, олар кунд13 сока айдаса, Елемес тунде келсгш ку- 3eTin, колгабысын Tiiri3in, сонын езш куаныш керш жур- мейт1н бе ед1? Бныл неге оны гстемеД!? Елемес келпс ку- зетсе, окайлыкпен жауга алдырар ма efli? Келж жогал- ды, жумыс аяксыз калды. Журт булан-талан боп, алды кэше кашкалы жатыр, мунын уяты тубжде юмге келедг? Артель боп уйыскаи он бес уйдщ iiuiiifle сырттын коз тис- кет Эпен емес пе ед1? Ендеше, Эпен бастаган жумыстын абыройсыздыкка калуына Елемес куанып карауга тшсн ме?..» Елемес ауыр курсшдь YcTi-басы маймен сагалданып, балгасын б1лемдеп Пуркепи етш бара жатып, Елемеске бурылды: — Ал, Елемес, алдадан сураганыц осы ма ед1? Т1ле- пн кабыл болды,— дед| Пуркепи кекете кулш. Пуркепидщ бул сезс Елемеске шаншу болып кадалды. Елемес, таягын cyftpeTin, Бейсембайын уйше келдк Бей- сембайдыц уГннде б1рсыпыра журт даурыгып, 6ip коры- тындыга келе алмай дагдаруда едь — Атаннын басына отырсын ба, атыца MiH, Кайсарды шакырып кел. Таба алсан, Эпенд1 де экел. Калгандарын уйылыкнай сокаларына шыгындар! — дед1 Елекец. — Е, бэсе!— дед1 Жамал курсшш. Туи iuimae 4-5 уй кеше кашып, такертец журттарын- да кокырыскан кикамдары гана жатыр. Аздаган журт салбырап соканыц басына барды. Калган кеппнлш не ic- Tepiii (млмегендей уйлыгып уйлержде отырумен болды. — Уай, уай... Бул не? Бул ненщ дурлт-ау?! Журт андагайлап уйлершен ере шыкты. — Кай жактан шыгады? — Автомобиль шыгар... — Автомобиль кайдан келсш? — Ау, ау... карандар. Бултлдеп келе жаткан 6ip* деме! — Анау тутЫ ме-ау? — Сонындагысы арба ма? — Жаным-ау, бул не болганы?.. — Ау, алдыцгы жагында желб1реген жалауы бар foh. 318

— Ойбай, бурылды!.. — Келе жатыр, келе жатыр!.. Eci шыккан журт сапырылысып, сол келш жеткенше, онык не екенш бмгенше дэттер1 шыдамай, сонын алды- 1ан карсы жупрдк BipiHeH-6ipi басып озып, бурын барып ;ергенше асыкты. Кейт калгандары wreprire куып жет- ;енше, мгерплер емпен жулрюке салды. Ыбырай аягы- |Ын узындыгын пайдаланып журттан ала-беле бурын nerri. Бул жеткенде машина тура калды. Сейткенше болмай, Ыбырай, 6epiKTi жулып алып, айкайды салды: — Трактор келд1, трактор!.. | — Ау, не дейд1? — Трактор дейдП — Трактор дей ме? — Апырау, шынымен келгет ме? I Ентшкен журт 6ipiHen-6ipi win алып, кешнп жакка шашып барады. Шашылган хабар э дегенше болмай |, ауылга да келш жетп. м Eni трактор. Екеушщ сонында да сока, екеушщ со- . нында да тукым тиелген квп арбалар. Алдынгы трактор- да Эпен, сонгысында Ережеп. Арсаландап, eHTirin Сэт- пек жеткенде, Эпен, былгары колгаптан колын шыгарып i Сэтпектщ колын устай алды- t — Аман, аман,— жаксы м а?— дед1 Сэтпек не айта- ] рын б1лмей сасып калып. I Келген журттын 6api ентелесш, иыкпсн карыеып, j тракторды квргенше, Эпен мен Ережеппен свйлескенше [ ынтыгып елш барады. — Жолдастар!—дед1 кейшп жактан 6ipey. Журт жалт карап, бажырая карады: тукым тиеген ар- банын услнде Сэлмен мен Кайсар тур едь Сэлменнш жу- ei кул1м KaFbin, ек! e3yi кулагында. — Жолдастар! Кедей, батырак боп бастарынды ко- сып, топ кургандарынды партия комитет! атынан куттык- таймын! Енбек ерлерш болатпен куралдандыргалы мше eKi б1рдей тракторды орталарына экеп тартып отырмыз! — Кеп жаса, шырагым! — Партия жасасын! — Уюмет жасасын! —деп шулаган журт Сэлменшк сезш белт жрбердн — Буйткен ушметтен айналсам болмас па едП — деп Ум1тай келш Эпеншн бетшен суйш жатыр... Журттан кейМрек, кезшщ жасы сакалынан сориа- лап тамып, таягын суйретш Елемес отагасы тур едн,- 319

«Ермак Нурбуев» деген ат — Карасу болысынын та- рнхынан орын алган ат. Карасу ел! б1рсыпыра уакытка шешн буван: «ыскаяк саран, мыкыр» деп карап журсе де Акымет болыс болатын талас штатта Ермак енерш керсеткен болатын: акшаны тегт ж1берш, 52 елулптн жиырмасын езше 6ip каратып алган гой! Ермак содан былай еленетш болды: екКуш сайлауда тутасынан би болды; 6ip-eKi сайлауда болыстын кандидаты болды. BipaK ел аузына i.iirin, атакты адамнык катарына Kip- се дс, сэн-салтанат дегенге онша yfiip болмаган K ici: 6 i- pep жерге баратын болса, пар аттын ызбыройы езжен тугел табылмайды,—■ б1реуден делбе; б1реуден— камыт, б!реуден — тэ\\чр журген суратып жургсш. Оны айтасын, кейде, жыны устаса кара кер жоргага салт Minin журе беруден де тайынбайды. ©3i катарлы адамдай, муныц у['Инде конак кутуийлер, шетке шыкканда дэйек болып журунплер де аз болады. Саплидык дейтж кулегеш ка­ ра Kici бар, жасы Ермактын ез1мен шамалас. Ермакка вткен eMipiHe узенп жолдас болып келе жаткан осы K ici. Жолдас болганда, бул Kici — энпме-кепке, билжке де не емес, баскалардай байдык атагын сатып олжа Tycipyre де yflip емес 0зше жендеп мал да б тп кврген емес. Та- магын кебше Ермактын ушнен асырайды. 0 3 i Ермактын касына epin ел кыдырып кетсе, Жумакул бэйбшенщ ашуы келш ыскырынып, манына жан жолатпайтын уа- кыттары болса. сондай кездерде Сагындыктын уй iuiiHiit аштыкпен буралатын уакыттары да аз болмайды- Оны елейтш Сатындык емес. — Кудай жетк1зер,—дейдк С а гы нды кка Караганда каты ны уыттылау, ашуына ы ш генде С а гы н д ы кты 6 y p in -6 y p in алады — Кудай жетюзгеш кандай?.. 1шейж десек, тамак жок. киелж десек, KHiMжок.. Байдын тжеуш Ti.ien отыр- ганымыз,— деп шаптыкса, Сагындыктын квз1 ежфейш, катынды темпештщ астына алады. Ракила дейтж Сагындыктын кара катыны Ермак ушш, Ермакка тм THri3reni yrniii талай таякты жеген Kici.Ракиланын жалгыз квшл жу,бататын жумысы оаи- дын баласы себепкер болып 6ip баласы школге ш кт1. Агыбай дейтж жымык кез сэры бала осы Kyui бетен oip елде муга.пм болып бала окытып жур. Жазга карай ауы- дына келсе yftiHin imiH кшширш, бутжаеп кетедг Былтыр 6ip келгенде сол бала, сезден свз шыпяп оты- 320

рып, экеа Сап>шдыкпен байланысты, океане «Сен бай- дыц куйыршыгысьщ!»—дедк Экеа Сагындык. ашуы кел- геш сондай, баласын уйден куып шыкты. — Тумай neT K ip! Сен меш женге салмай-ак кой. Сен- ci3 де Kyimmi керш келгем,—деп Сагындык шатынап бураша буркылдады. — Мунын — бтмегендж, баланмен epericin бэйге ала алмайсын. Еппен устай б \\л ,— деп Ермак Сагындык- ка ылги акылын айтып отырады. . Соцгы кездег1 Ермактын oAicimn 03i — осы. Ермак бурынгыдай ашык сейлеуд!, иыгын квтеруд! койган Kici f o ii. Ол — бугып ж урт капа, еппен жумыс 6iripyfli суй- ед|. «Б|з дауыстан айрылган Kici, 6i3 —дауыстаи свйлей алмаймыз, сыбырлап кана сейлейм1з»,—деп мырс-мырс кулетМ бар-ау онын... Сол Агыбай MyFafliM ауылга Келгендс, улкен езгерт- тщ уст!нен шыкты: он бес уй белiiiin «Сары алаптын» ба- еына орнапты! Он бес уй кебейе келе кыруар ел болыпты! — Осылай болды, карагым! Немец тынатынын бкн- мейм!з. Ел арасы толган OHriMe. Б!рдемесше ijiirin кетем!з бе деп осы зэре-кутымыз жок...— деп Ракила ауыр курсшдк Баласымен шеиплш свйлесе келе, Ракила дауысын бэ- сецдете Tycin: — Мен шошынып журмш, калкам... Экен T\\'Hri журт- ке салынды!..— дед!. . Ракиланыц бул ce3i — Аолбайдын журегше 6i3 сутып алFaимен 6ip есеп болды. Ол — сурланып, калтыранып, орнында отыра алмады. . — Экеннщ MiHe3i жаман fo A, ептеп айтпасан... — деп, Ракила 6ip жарынан сактандырган сиякты да бо- лады. Тап осы кезде кыстаудын жанындагы белеет! жалпа- гынан алып жататын калын ауыл — сиреп, бытырап, андагайлап калыпты: он такты yftfli 6ip вцкей алып котандана Ермак отырушы eai: он такты уйд1 иемдене — Ракым отырушы едП.. Ендк Ермактын yfli де, Ракымныц yfti де сорайып, жунделген туйе кусан калыпты. — Осылай болтан екен... Осылай болуга THicTi де efli гой!..— дед1 Агыбай курешш. К,ойдыц котанында, койшыны жанына алып, 6afl6ime койдын жабагысын кыркып жатыр. Айшуак дейтш— са- калына, самайына ак KipreH Kici, 03i ес 6Lnr&ni осы Ер- мактыц котанында жатумен емipin 0TKi3in келедь «Эйел алу,' уй болу» — дегещи ойына да алган емес. «Осы K ici1 11— 2979 321

неге катын алмайды екен?» деп Аи>1бай нейде ойлайтын да. Сол Айш уак пен Ж ум акул бэйб!ше eweyi рана кой кыркып жатыр. Бурын б э й бш е котаннын мацынан жур- мейтш Kici едй Bipep баланы ж упр тш Ж!берсе, ауылдьщ адамдары |'степ ж аткан жумысын тастап, бэйб1шенщ койын кыркып берер едй — «Байб1ше, тары жумысыныз ж ок па?» — деп, жу- мысты 6iTipreH адам бэйбш енш алдында кыбыжыктап турушы едй — «Йемене, телм 1ргенщ? Т ам ак дэметш турсыц- ауй» деп, адуын б э й бш е ондай KiciHi 6ip 1л1п тастар бо- лар едй А гыбай котан жанынан ете бергенде, кон кыркытып жаткан бэйбпне бурылып, шукшня карады: — Шырарым, Арыбаймысын? Ш ал уйде, уйге бара гой. Ka3ip мен де барам. Сактаганы м бар едй— дедй Ж ум акул бэй бш ен щ аузынан мундай сездщ шыкка- нына адам таныркам ас па? Б эй бш е бурын Арыбай сняк- тыларды еске алып, ас сактауш ы ма ед1? Былрары ер-токымды торы ж орга байдын ecirmiH ал­ дында байлаулы тур. Бул — Ж умабайды н жоргасы foA. Агыбай бугш тесектен турганда осы ж орга осы жерде байлаулы турран сиякты едй эл! тур. Бурынды-сонды Ж ум абай м е з гт а 'з уакы тта ж уре коймайтын сиякты едй А са д эул егп болмаранмен Ж ум абай атакка не болтан адам Fofl. Осы кунге шейш осы елде Ж умабайдын бетш кайырран ж ан адам болтан жок. Ж иылыс болса, энг1ме- д ау болса, 6ip Ж умабайды н колынан аткарылып отыра- тын сиякты едй Bipeyre-6ipey наразы болса да, арызын Ж ум абай га айтатын сиякты едй Э бд ж ер 1м сиякты ауыл- найларын Ж умабайга акылдаспай 6ip жапырак кагаз ж азбайты н сиякты едй.. Бул не Fbin кысылшанра ушырап жур? — Агыбай шырагым, ж огары шык... Bepi, 6epi — мы­ ла жерге отыр,— деп Ермак езшщ жоиаргы жатындагы Tepi бестекН ынгайлап салды. «Б 1здщ бала калай?» дегендей боп, Сагындык кетерй л!п жан-жагына каранды. _. Шалжиып ж аткан Ж ум абай басын к е т е р т , кул1мс1- рей т у е in: — Ал, Агыбай, сен сейлешй cenin журген жерлерт- де осылан ма, элде, казакшылыктан айрылган ж ок па? — дед!. — Тап б!здей болтан ел ж ок шырар,— деп Ракым кур- сшдй 822

! — Биыл мен кврд!м рой, ол елд1н ез! — ipreci бутш : елдж 6ipi KepiHefli...— деп, Сарындык соз бастап келе жа- : тыр еди Агыбай онын сезж б о л т Ж !берд1. В Байга итаршы болып, байдыц тебе™ кусап отырган 1 экесж ш калпы Арыбайга мыкты шаншу болып жабысты. |; Агыбай каз1р отыздын екеуш е келш отыр. Е с 6tareni жи- ырма жылдан асты, содан 6epi осы куйд1 сезбестен кел- I ген сияктанды. I — Ол ката: езгермей отырран ел жок, сжкжбей отыр- ран кедей жок. Кедей, баты р ак уйымы кай ж ерде болса да курылып жатыр! — дед! Арыбай. Ермак мырс еткендей болды. Ж умабай ундемей те- ’ мен карады. Ракым аузын ашып, анырайып карап кал- ды. Сагындык, «туман KeTKip ит» дегендей боп тктен ш томен тукырды... Ж умабай журетж болды, Сагындык калбандап, торы I жорганын н з гж ж устап, Ж ум абай ды колтыктап суйеп аттандырып жатыр. К,ашанрысы осы -ay. Ж асы е л у д ж бе- | сеуж е келген екен, содан 6epi 6iTipreHi — K ic iH in Ke6iciH кою, аттын Ti3riniHe ж абы су, колтыгынан суйеп аттапды- ру. KiM 61ЛС1Н: Сагы нды к осынын 03iH 6ip мэртаба деп керетж шыгар-ау... Жургел! турган Ж умабайга карап, Ермак: — Солай болады рой, э?..— деп едр Ж ум абай к ул 1м- cipen: — Енд1кайтем1з, елем 1з бе?! — дед!. Б ул «мукамра» оздер!нен тусж уцп сирек едк Ж ум абай Сарындыкты онаша шырарып, аттын уст!нде турган Kyfti б!рсыпыра сойлест!. Сагы нды к: «М акул, айт- канынды eKi етпей орындаймын!* — дегендей Ж ум а бай ­ га басын ндр Агыбай одан ж ам ан кысылып, ызаланып, Ермактын ушнен шыкты... Колтыгы бексерклген шидем шекпен киген, ж ал ак epiHfli сэры ж!г!т, ж айдак атпен келд! де, Сарындыктын жулым уйж е токтады. Бул — Агыбайдыц iHici — Сагын- дыктын екжип баласы. Мунын ктейтЫ — Ермактын жу- мысы. Ермак cokfu эз!рде малай санын азайтты гой. Бу- рын тан осы кезде ондаган малай Кайындынын басында жатып, уш -терт соканы катарынан айдаушы ед! рой. К,ай- ындынын алкабы ж алпагынан Ермакты н e r iH i болушы едр Ж уз десе жер егж салып журген уакыты болды Ер­ мактын... Енд!, онын барж взгерт!п, Ермак 6ip соканын 03iH зорра шыгаратын болды. Бурынгыдай э й г ш малайы да шамалы: Сарындыктын осы баласы мен Токсанбай шалдын 6ip баласы Ермактын сокасын айдап ж ур. Шэ- 323

6in шабатын да осылар. Осы енбектер! ушш булардыц алатын акылары бар ма, ж ок па — оны ездер1 де бьпмей- д ь «Ш алдардын не кылып жургенш kiM бьпген сол»,— дей салады. Ж алш ылар комитетпмн е к ш келш малайдын -пзбегш аламын десе, Ермак без1лдеп манына жуытпайды: «Bi3AiKi кур атак кой; шырарым, эйтпесс — бурын- Fbi дэулет канда?.. Бурынрынын мыннан 6ipi ж ок» ,— д ей д 1 KypciHin. Шыны д а сол: соцры 6ipep жылдьщ imiHfle Ермактыц малы суша акты. Кайда кетш жатканын, кiм11i11 жутып ж атканын — араласып журген Сарындыктын e3i де бьлу- ден калды... Ш алабай арасынын бетж е б 1рсыпыра ж алтактап ка­ рал отырып: — Бейсембай мен Эпендердщ жумысын e ciiriii бе — олар сурапылды шыгарды: eni тракторды б|рдей экелш, жер кыртысын конарып жатыр! — деп, Агыбайдын iiii- ci — Ш алабай ауыр курсшедк — Е, сен неге косылмадыц? Сен кетсен Ермактыц жу- мысы гстелмей калатын ба ед>?— деп Арыбай шатынап едь «Осы сен шыныцмен айтып отырсыц ба?» дегендей боп Ш алабай OFan ожырая тэты карады. Р акил а есггкенш, сезrenin Арыбайга ушынам-ушынаи рана айтып коймакшы едк Арыбай коймай отырып аны- FbiH аш уга айналды: — Ш лмеймж, карагым... зэре-кутым жок... Оз1м ап- TyFa коркам... Menin сез1мд1 тындаган сорлы ма ол... А па бэй бш еш ц ж ыландай арбап icTeTin отырганы шы- гар... Ондай жумысты ierefl кояды деуге ауызым да бар- майды, бмшеймш, эйтеу1р...— деп, Ракила кысылганнан жылап та ямбердк Ракила жарытымды ешнэрсе айткан жок, 6ipaK oip ж ам ан нэрсешц ушыры сезЦ ген сняктанады: аккылдак Сагы нды к элде юмге кол ж аулы к болып, т у п а з терецге батып бара жатканы н Арыбай шы-ндап сезгендей болды. — Ш акыр экемдП — дед1 Арыбай томсарып. Сагындык аякты салмакпеи басып, Ермакша тама- рын кырынып, балаларыи кезге жмейтшдей, олармен сейлескйд келмейтшдей, пыгын кетере тусть __ — Сен не ютеп ж урсщ , эке?— дед! Арыбай- Сагындык унатпай ала кезщен карады. — CeniMen сенлесюм келедь эке... — Н е айтпакшы ен? Сагындык шатынап, кабарын тыржита тусть

— Ермактан айрыласын ба, жок па? Сагындык сурланып, бажырая карады. — Сурланба, калтыранба. Ж аксы болсан, эке дер- MiH. Ж аман болсан, caFan айналып та карамаспыз. Осы KbipcwFbiH да ж арар. Осы былраранын д а ж арар. С е т и етепннен устап 6i3 су тубш е кете алмаймыз... Арыбай ашуга тыгылып, сезш б т р м е й токтады. «Осы сезд! айттырып отырган сен рой» — дегендей боп Сагындык окты кезш Ракилага кадады. Ракила абыр- жып, жалынышты турмен балаларына жаутандады. — Ит! Ж атыры оибаган ит!.. Сенен тугаи бала не оксын!.. — Койшы, ceiiin бетеш н бе, вз балан foi'i,— деп Р а ­ кила сезге ж уб аур ата 6epin едь — Б ала болушы ма ед1 менде? Менде бала жок! Мс- нен бала туган жок!..— деп Сагы нды к Kenipinin ала жв- нелдк Дауысы барылдап уГш басына кетердк — Копыцдаршы, елден уят-ты! — деп, жаны ашыган- сып бэйб!'ше келдь — Сагындык-ау, сен нпркш алжырсын б1-лсм, бала- мен байланысты деген не? — деп акылын айта Ермак келдк — Кермеймш бул итт1Н жуз1'н! Ш ык ушмнен и гпк баласы !— деп Сагындык Агыбайга таягын ала жупрш едк 6ipey артынан капсыра куш актай алды. «>Ki6ep, ЖЬ бер! бл-премЫ ..» деп Сагы нды к opi-6epi булкыпганмен, Tereyipiiwi кол ж 1беретш болмады. Бул шм?..— деп ка- раса, взшщ K iiu i баласы — Ш алабай!.. Ш алабай суп- сур: TicTenin, Сагындыкты кыса куш актап, кабыргасын сындырып бара ж аткан сиякты. Сагындык шошып кеттк Дем1 тарылып барады. — Ж|'бсрил Ж Ю ершН— деп жерге карай созылды. Осы свзд1 баласына жалынышты турмен айткан си- яктанды. Yfi iiui ж ац-жуи. Р аки л а бэйбш емеи байланысып жатыр. Бэйб1ше сурланып, кашырыс салып, ж алы ­ нышты C03in айткан сияктанады. Ракила одан opi удей тустк — Кел1к тап, кешемш, отырмаймын бул ауылда! — деп Агыбай ашумен уйдщ т у н д т н сыпырды. Шалабай бвгелместен, сурамастан Ермактык eciri- HiH алдындагы кек арбаны суйреп келш, yiuniii куры- мын тиеп жатыр. Мен-зен болып Р аки л а да тиескен бо- лып жатыр. Уйдщ ортасында, басын темей салып, Са- 325

гындык отыр. Уз!кт1ц, туырлыктын теш!лген баулары келш мойнына оралады. Бауы шешклген 6ipep уык жер- ге ушып тусш , басына да cOFbin жатыр. Б ул K e p iH ic n e сырттан карал турран ауыл адам да- рында кеск1н жок, кабактары ж абы ккы . Ойламаг аи жерден т\\тан бул жумыс кайсысына да болса онай ти- геп жок. Буйте берсе, буйтш б1рт1«дсп ipH берсе, бул ауылда юм калады? Курым уйд1'к жабды гы ap6aFa тиелш болранда, ай* ран куйган кеспектей болып от басында омалып ж ал - гыз Сарындык калды. Ол, кур Tipi демееен, естен айры- лып отыр едь — Экещ и кайтемлз? Экещ й кенд1рсейшП— дел Ра* кила келш ж аутандап едк — Keperi ж ок, калсын, оны не бетщмен epTin бар- максын? — дел, Агыбай жекгрш тастады. Р аки л а жыламсырап, баканды суйретш, арбаныц со- цынан ерд1. Агыбай уй ш Keiuipin келгенде «Сары алап» артелнпч жалпы жиналысы болып жатыр едь — Уай, Агыбайым, жарады! Бэсе, кенес мурал!м1 осылай болса керек ед1 кой !— дел, жиылыстагылар 6ip ке те р ш п калды... «Сары алап» артел1 егшге бастап шыкканда жуз де- | се жы ртсак дел меже кылып ед1, ол жоспарын ек1 есе ар* | тыгымен орындап шыкты: 1 — Балалар! Н е кылса д а ж 1п т болдындар, байларра кулю болудан кетп к,— дел Пуркепи туксиген муртын сипап, жымындай тусед!. — Отырмацдар, Te.viipfli кызуында сорайык!— дсген с е з е к п п н 6ipiiiiH а у з ы н а н ш ы р ы п жатыр. А ртель M y m e n e p i уш кундей жиылыс 1стед1. Кыстау* ды кайдан салу керек, калан салу керек, кооператив кай жсрде болады, мектеп кай ж ерде болады,— сонын 6apia •здер1нше межелеп, ж оспарлап жатыр. — Тал осы 6ip донесН корд1вдер ме, осы жер коопе* ративкс кол-ак,— дел, Эйтен 6ip денестш басына шы* рыл, таягымен туртш -туртш койды. Тертшлп K y iii жумыс басталды. «Сары алаптын* солтустш ж ак кабарындары ж арлауыттын топырары буркылдап. лактырылып жатыр. Кыбырлап журген жан, кайнап жаткан енбек. BipiHe-6ipi септесш, кемектесш жаткан артель мушелерк 826

— Кыздырыцдар, Hiirirrep! — Ay, эйелдер, эцпмеш коя турындар! — Бет1м-ай, зорыктырып елт1ре ме,— деп 6ip эйел аузын буртитып, балшыкты енжарлана K O Tepin еда, Эми­ не оган кемектесш, энг1мемен кецйпн жуаты п, э л п эйел- д|* ж умыска epiKci3 белсен д1рт Kipri3in ж 1бердк — Еркежан, тойларыц кашан болады? Ылри жумыс- пен шаршайтын болдык кой, енд! 6ip kohui кетерсек екен,— дейд! элг1 эйел жымындап. — Асыкпа, болады,— дейд| Эмине солрындау niuiiH- Эйелдердщ бррсыпырасы кедейлер болса да, жокшы- лыктын талкысьша талай ш к с е де, ж аты й жаман уй- ренгендер. Ондайларра артельдщ мына тэрт1бц ертеден кешке шейпн узйшейтш жумыс капел1мде онай сокпай- тын квршдй Б 1реыпырасы салбекселешп, енжарланып, «нем курайланып» жумыска колыиыц ушын рана тиг1зе- дг, енд1 б1рсыпырасы, муп&ц ш ш д е эрине, Мэкен де бар, еркектердщ каз! таса болса, 6ipep таса жер кездес- се, кебктерш тастай 6epin, шалжиыса отырысады. — Апырмай, солай екен десейпп — деп Нагима ауызын кайыстай созады. — О л шешейге б1рдеме керж ер... Ж алгыз кызыпыи Kyfleyi еда... Б 1зге хабар T H ri3 c e кайтед1 ек ен ?— деп ¥р- кия буртнып ед1, Мэкен оныц сезш ш п ала жанелд!: — 6 i3fli кайтсын? Bi3 Kici елегендей болып отырмыз ба? Айдай элемге кубыж ык болып отырган жокпыз б а ? — деп. — Бэсе десейпп!— деп екшплш оны костай кояды. Осыдан кей ж бул топ, артель е м 1ршде болмаран, бо- лура мумкнийп ж ок толып ж аткан жумыстарды, саз- дер;п казып шыгарады. Кайдан шыгыи ж атка нын ешкайсысы тексермейдк Bipeyi айтса, ci<iHmici coFaH на- нады да, сол нанганын баскара ж аю га, баскаларды нандыруга тырысады. — Сен нс б1лд1н, шешей? Кеше бар foA... Кудай-ай не бст1мд! айтайын, ез кез1ммеи керд1м. А нау т е т ю са- лынып жаткам уй бар рой, сонын тасасьж да Ыбырай мен Н еабелдк.. бет^м-ай бар гой... сейлесш тур екен... бет1мнен отым шыкты... жыркылдап кулшед1 келж... Б етаздср десейпп... — Молдаш тазра сол керек! Бмыл энплеш п, ж урт- ты даурыктырраннын 6ipi сол едк.. жаны шыксын!.. Айтпады деме, керерсщ: оныц катынын бар гой... оныц Катынын Ыбырай айырып алайын деп жур... 327

Сейлей келе булар Эмииеи! де боска калдырмайды. — Уятсыз mipuiH, nepinrciire соктыгып... — О Kim шешей-ау? — Беп'м-ай десейип... — Эпен алмаймын депт! езш, бузылган кыз, — Ж ам ал бастаган 6ip топ эйел жумыс !стегенде жапы- рып ж!бередь Ж амалдыц журген ж ер1 ойын-кулю; кей- де, кыза келе булар еркектермен де бэсекелеседь — Б епм -ау, K e c ip кара-ау, ал1 жатыосын рой мык- шындап... ПНркш-ау, куниц кайда?' B e p i екелий!— деп, Ж амал, бара салып, Бержан аксактын кетере алмай жаткан K ip n im in теске салып алып, колынын ушымен жогары ыррытып келш инбердк — Уай, Ж амал екем, жарайсыц! — деп 6ipeynepi ри­ за болып, каркылдап кулж жатыр. Ж умы ска кайраттынын 6ipi — Эмине. Бугаи cepiK болатын Пуркспидщ кызы — Мария. Бул e n e y i Т1зе ко- сып тшскенде анау-мынау бозбаланнан озып шыгады. — Эмине, паратым. Tipi бол! Tan езщ сиякты 6ip куйеу тауып беремж-ау,— дейд1 Эйтен каркылдап ку- Осыидай сезд! еЫткенде Эмине кейде курсжедк Эже- ciniH уйрарран адамы Эпен сиякты едк Э пениin курстан келгенше eKi айдан асып барады. Энг!ме бетг aai ашыл- ган жок. Бурынгыдай той кылып, куйрык-бауыр жеспе- генмен, «солай болсын!» деген сиякты б1реулердщ бай- лагап ce3i керек емес пе ексн? Элде, оныц да K e p e ri жок па? Ei<i ж ас 6ipin-6ipi унатса, 6ipiMen 6ipi шужркелес- се, соиын e 3i д с ж ете ме екен?.. BipaK, Эпеннщ ойы жум- бак. Э п е!ш Tyciny киын. Сока 6iTin ед1, уйде eni кун зорра турды, залог айдамакшы болып К ара келдж басына K e r r i. Уйде турранныц езж де дс баска боз бала- лардай соландап ауыл кыдырумен жумысы болмайды, кунд!з-туш айналдыратыны — трактор. Y e n -басы май- май болып, соны айналдырып, винт!н шукылап, майлап, бурап, булшш жургеш. — Б у да мал сиякты. Буран да кул м керек. Куту уш ж муныц т!л1‘ и б1л у керек. Т ш н б 1л у уш ж шукылап, айналдырып, тапыспаса болмайды,— дейдь Эпенмен 6ipre Ережеп те курсте болып келдь BipaK ол мундай емес, трактор жург!зш те улг!редЕ ел кыды- рып та улп'р едь К айда кыз-кел!ншек болса, кай жерде жиын болса, Ережепт! соныц ш ш д е Kepeciu.

— Кызык Ж1пт-ау осынын ез!,— деп кыз-келшшек сны унатып калады. Демалыс куш болса, Ережеп ж аяу салпактап ауыл- га келедь — Эпен сонда калды, трактордын б 1рдемесш шукы- лап жатыр... Мен кетш калдым, темфмен алысып ка- шангы жатайын,— дейд! Ережеп кул1мареп. «Кызык екен рой езк.. Соншама жалрыз вз!не керек- •гей-ак...» деп Эмине курсш едь Эпенмен сейлеспесе де, Эпеншн ойын ашып бйш есе де, Эмине езш е менннктеген сняктанады, ей тк е ш — ж ур т осыган yflFapFan сияктана- ды. YMiTaii KeMnip кездескенде Эминеге жылы тартып, «карагым, шырагым» деп болады. — Карагым, Эмине, маган су экелш бере койшы,— деп Ум1тай KeMnip, Эминсшн бос отырганын керсе, ж ум- сап та алады. Эпен Эминеге ж ум бак болтаны сеш лдь YMiTaflFa да ж ум бак едь Балам деп немденгеш болмаса, кергенде ай- налып-толганраны болмаса, УмИай Эпенмен сейлесш, in\\й ipKcjiее in керген адам емес. Эпен бурый да сейле- мейтш баланын 6ipi едь Онын бер ж агы нда мына ж у- мыска ш ккеннен кеЙ1'н, сейлесу былай турсын, уйде ту- руынын e3i сиредй кыс боны са бак сонында журд1, одан Курске кеттг, курстен келгел1 трактордын сонында. К а­ ра келдщ басына залог салгалы баргалы yfliHe 6ip-aic рет келдь Келгенде асьна, аптыга келдй Умкайдын ко- йып жаткан шайына карам астан ж уп р ш ж ана кыстау- ды керуге кетти Одан артель баскармасыны н уГпне бар­ ды. Эйтеннщ yfli баскарма. Керегенщ басы, уыктардын кары жагалай Ынген жарнама, кесемдердщ суреть Ар­ тель баскармасынын жпылысы болып, Эйтен соз сейлеп тур екен: — ...Ж олдастар, Ж усш тщ тап осынысын мен ж енпз- д!к дсймin. Неге дейсщдер ме? Неге десендер... Ж умы с- ка жегш турган атты M in in , ел кыдырган деген не? Осы Kyui 6ip колды eKi ете алмай жатырмыз.. Буйтш , артель мушелер! бет-бетше кыдыра берсе, б1здщ жумыс icT e y i- Mit киын... Б аскарм а осы ж агы н карасты руы керек... Сэтпек сез сурап алый, катулан а сейлсдп — Мен айтайын жнчттер. Мен айтсам — шынын ай- там... Сэлмен тун еу Kyui айткан ж ок па е д 1? «Байлар сендердщ inline ip im i c a a y F a тырысады » — дсгсн ж ок па од!? «Байлардын куйыршыгы болып ж урмесш , сон- дайларга са к болындар» деген ж ок па ед!?.. Э... солай м а?.. Тусш дщ бе?.. Меншше — Ж у с т куйыршык! Ол

ы лш Ж умабайды н делбегесж устап ж урет1н. Ол Ж ума- байдаи шыга алмайды. Онын 6i3re келужщ езж де мэн болу керек. Ж олдастар, кулмендер... е, несже кулесщ- дер? Мен шынын антам. Б 1здш Ж у с 1п жолдас над тузу адам та косылмайды. Онын 6ip eni iiuiiifle журед!... Тузу болса ол кеш еп тапсырылган Жумысты неге орындамай Kerri? Соныц KecipiHeH каншама жумыс бегелд!... Жу* cinTi керш Ержан, Макатайлар да штемей KCTinTi... е, бул маскара рой!.. Ж эне 6ip маекарасы бар; Ж усш мы- надай опер шыгарыпты: жумыс басына барса свзж тын- дайтын адамдарды манына жннап алып, мушз шакшаны колына алып, буйырмаган свздермен уакы т оздырады екен. Ержан, М акатай, тагы баскалары соган эбден eai- rin алыпты... сонсын эцпмеш согып отыргандары... сей- Tin отырып жумыс ещирер ме? — Ал, ceiiinme не кылу керек?— деп (Нреулер! сурау 6epin едк — М енж ше ме? — деп Сэтпек к1шкене ойланып тур- ды да: мен)нше — Ж усш т1 артельден шыгару керек! Биыл Ы скакты куып па ек, муны да солай куайык! — У а, бэрекелд!, сез-ак-ау! — деп Д утбай кекегп. Баскарма муш есш щ ш ж д е Сэтпектщ ынгайына журмейтж Д утбай . Д утбайды к ынгайына Сэтпек те журмейдн «Сен байсын, сем осы б 1здщ арамыздан кет- сен кай тедЬ ,— деп С этпек кейде бетш е де айтады. Шы- нында осы отырган елу уйдщ йшнде аздап кара-курасы бары — Д утбай . Ею-уш бие сауады , он шакты сиыры бар, жиырма шакты кой-euiKici бар. — MeHi байга коса алмайсын, мен орташамын,— деп Д утбай д а OFan карсы ш ш'се туседь Баскарманы н карауына тускен мэселенщ 6ipi сиыры ж октарга спыр таб у туралы екен. Осы ауылдагы он шакты уйде сауын сиыр жок'. Бурын К1с!ден алып сауып ж уред! екен. «А ртелж асырайды сой, спырымызды бер» деп олар снырын кайтарып алыпты. Бастапкы кезде он уйд! бвлш , сиыры бар уйлерге телшен екен, эрЬбершен сон эйелдерж арасынан ш атак шыга бастапты. Сонымен мэселе баскарманын карауына т у с т отыр екен. Сиырым ж ок деп арыз берунллердж ш ш д с ерескел арыздЫн 6ipi — К ан абектш . Канабек тым катты кетш- Ti: «Сиыр тауып бермесендер кешемш: байдын жанына барып конамын» — дептк Мунысы тым ерескелдеу. вйт- кенмен сиыр тауы п 6epyiMi3 керек,— деп Эйтен тусж д ь pin отш едк . — Осы К ан абепн де онбайтынныц 6ipi. Кетемш де-

се, ж 1бере салсандар болар ед1,— деп Сэтпек бул ipeTTe тагы кырын салды. — Ау, осы сен бара-бара ар тел е й таратып ж й е р у - ден де тайынбассын,— деп б 1реулер тэлкектеп е д ь С э т ­ пек п т п р к ен е сейлеп: — Мен артельд1 таратпаспын. Мендейлер артел ьден суйреп тастасан да кетпес. А р т е л у й тарататын, артель- дщ 6epeKeciH алатын — казанбузарлар, куйыршыктар болады,— дедк — Апыр-ау, енд1 кайт дейсщ ? О л сорлыга аштан ел I fle fiM ic in ? — дсп Д утбай ж актап сейлеп едк — Мен койдым. Э з1рге сиыр тауып берудш камын |ij ктендер, Д.утбайда артык сныр бар, сонын 6ipiH Кана- I бекке 6epyi керек! — деп Сэтпек бул жолы усыныска id- picTi. I — Эрине, epiicri турде болады, зорлау ж ок кой,— |в деп Эйтен онын усынысына тузету Kipri3reii болды. Д утбай сурланынкырап, унДемей калды. Сол K yn i кешке жакын Дутбайдын катыны аяк-та- багын салдырлатып: «кешем13, бул тобырга таланып ] отырар жайымыз жок!» деп буркылдатып жатты. К.ау- I лы icTen сиыр эпергснд1 e p c i K e p in , жатасын устаган * ксмшрлер болды. Мэкен бастаган (лрсыпыра эйелдер муны ездержше езгертж , ендеп сырлап жатты. — Сэтпек айтыпты... Сол кыршынынан киылтыр | ма!.. Былай депт1 шешей-ау: катыны ж октарта катын бел in берем 13 депть.. Ж елекпе эйелдсрдщ б 1рсыпырасы бурим 'М экеншн сездерж уйден-уйге тасып ул п р етж едй соигы кезде ои- дайлар есек тасуга жалкау тарта бастатан секждп Ж ал- кауланбай кайтсын: бурын Кулагина не тисе, coFaH тал- рамай нана салатын Пэтимелёр де осы сонгы эз1рде Мэ- кендерд1 тэлкек кылатын болып, «жел куйын» деген ат TaFbin, ж азаласа, М экеннщ езж артельден куды рута да 6errepi шылп ететш емес... Сол куш Эпен yfline конды. «Саган ынтыгып журген K ic i бар» — деп Ережеп тунге карай мунык мазасын а л и и , e p iK c i3 ойын басына апарды. Ойында жургендср- д!н 6 a p i де кунде lte p in журген таныстары. Кергенде Энеи оларды кебж е жумыс устж де Fana кередь Баягы Майнур окигасынан кейж Эпен ж асты к ауасы на бер ш п , мундай ойынга араласып уакы т оздыруды керексй деп санантын foi’i . Ж енгенлер1 эзж деп, турл1 с е з антып ша- мына тнсе де, Эпен, ес1тпегенге салынып ж уре 6 e p e T iH . 331

Эпеннш 6yrliiri ойынга келгешн эрмм эр T y p n i жо- рыды. 9 cipece Эмине кысылып тыиышсыздамыи, 6ip нэрсеи! куткен спяктанады. Ойынды кыздырып жургеннщ 6 ip i Сэтпек. Сэтпек домбыра тартып, Мария оран косылып отыр. Жамали- дыи H iu ii баласы бн енерш керсетемш деп жердщ ша- цын буркылдатумен ж ур. Эпен де осы топка косыллы. Бастапкы эз1рдс жазгы кештщ кен ш дш п , жастардыд ойыныпын кызулыгы муны б1рсыпыра ел1кпрген секшд! едй артынша жумыс ойына T y c in , оный кызыгын кснет ум ы т т ы : — Сэтпск-ау, мен умытый барады екем. Маскара бо­ ла жаздаранымды карашы... Мешн 6 y r iH r i келгешм — eriii манында шсг1ртке Ke6eAinri. Ертеи Кайсар келсе, осыны умытпай айт. Айдап ж аткаи жерд! 6 iT ip in мен де келермш,— дед1Эпен. Эпепшн «кец1ЛС13 экпмесшен» б 1рсыпыра жастар алыстай T y c in , белек топ курды. Эпен мен Сэтпек ойын басында отырып та шаруашылык жэйш сейлести шеп- T i кайдан шабу, калай шабу, e r i ii орагын кашан бас- тау — тары сондай б1рсыпыра керекп жумыстарын ке- n e c in алды. Б ул екеуш ш энпмесш тындап Эмине отыр едк Эмине Эпспмен катарласа отырып, окта-санда кур- ciiiin кояды. — Кисык аяк-ау... Эй, Сэтпек кайным, саран айтам, онбаган-ау мында кел! — деп 6ip эйел шакырып, Сэтпек соган кетт1. Эпен мен Эмине онаша калып, екеуй б 1рсыпырага u ie iiiH сез т а б а а л м а г а и д а н у н а з отырды. — Туннщ эдем1сш -а й !— дед! Эмине 6ip кезде. — Е, несж айтасын, ж аксы-ак, осындай ашык-жа- рыкта шепт1 улг!ртш алсак... Эпен тары ш аруаш ылык жэйш сез кылды да, эрБ бер1ден сон кез1 ш и ш уйыктап кеттк.. ...ЦЕлденщ тамыз ыстыгы ж ас балшыкты кепп'рш, курратын, шыидап жатыр. Кайнаран енбектщ ж ем ю кун сайын 6 ip турленш кезге комактала туседь Будан 6 i|)-c K i ай бурын кацырап жаткан дала едк енд1 кара- сан: кешеленш салынран уйлерд1 кересщ! Калыц шал- гын жапырылып, ж улгелешп жол тускен. Кешешн орта iiie n iiu ie r i ж аца салыиып 61'ткен уйдщ маны уйме-жуйме адам. Онша салыиып б 1те де коймаран, манына барсан. 332

ж ас балшык iiici мурнынды ж арады . Bip ж ак кабырга- сым Ж амал екен бастаган б1рсыпыра эйелдер ж ака сы- лаи жатыр... Сэтпек баспалдакпсн уйдщ тебесш е шык- ты да: — Эпер 6epi! — дедк B ipey жердей узынша ж ука тактайды алып берди Сэтпек омы уйдщ мандайшасына кагып жатыр. Тактай- дыц 6ip ж ак 6eTi: «Сары алап артелш щ кооператив!» дегеи ipi ж азу едь — Сонымен KoonepaTHBiMi3 де ашылды! — д ед 1 1ли- яс жымындап. — Ay, приказнитиз юм болды? — 1лияс болды, 1лняс! — К а й н ы м - а у , M en i е с к е р с р с щ , Tayip мата келсе, е з н м е с ы б ы р л а п к о я р с ы н , я ма?..— д е п Д амсткен калжыц- дап ж аты р . — 1лмяс сы бы рд ы 6i.n in 6aFap гой . — Ay, Дэмеш e c iT in калмасып... — Осыпыц езш унатпаймын. — Ki.vi.ii айтасыц, K e .iiH -a y ? — Мымауыиды... Эйел керсе ои ктдеп... — Баскацды бйлмеймш, тап осы жолгы ецбек. Агы- 6ai\"miKi болды, осы KoonepariiBTi ашканша Tinri уйкы кермед! foAi,— деп 6ipejm epi Агыбайды да ауы зга алып жатыр. — Экесш е тартпаган бала болды гой. — А у, айтпакщы осыпыц aneci Сагы нды к не бо- лыпты? — Сагындык не болсыи, Агыбайдыц e si |'зден[П, тур- мегс жапкызып келген ж ок па?! — Апырмай, сол HTTiH урлаганы шын болганы-ау!.. KcfiiHri сезд! айтушылар — езара куцкш десш капа айтады. Агыбай ecTin калса, Keni.iine ауыр алар деп каймыгысады. BipaK, eciTce де, оны кек керш жаткан А гыбай жок, жалпы жиылыста каскиып турып, ашып бергсн ез1 гой... Сары алаптыц шалгыны тай жасыргандай. Ж ая у журген адамныц e M u ie rin e n согады. Аслан кызган ш1л- деде саясыпа жатып дамы лдасаи, TepiH кургап, делен жайылып сала беред1. Сы рылдаган машина шалгынды баулап Tycipreimevi тенкит1п тастап к е т т жатыр. Асы- гып, арпалысып, буркыратып ж аткан енбек. Bipcbinnipa эйелдер, оныц iinin.ie Эмине, М арпялар бар uienTi айыр- лап лактырып жатыр. Айырды кушырлапып устаганда, 333

жумыр б1лект!к еп' туй ш п , куш ксрнеп кеткен сиякта- нады. Осындай кайратка не болган эйелдерд! от басына аркандап койран ecK i э д е т к е м м кеШмес!.. — Болыстан вюл келштк— дегендс журттын кулагы елец erri. — У а, жай ма екен? — Ермакты «кэнпестей» келштН Ж умы стары ж урт ауылга карай арылып жатыр. — Бул калай болганы ?— деп б1реулер тацданы- сады. — Бул заира келер ме екен? — деп б!реулер басыи шайкап, нанрысы келмеген тэр!зденедь — Ссш н заныц не? Заиды 93iMi3 шырармаймыз ба? З ац ез1м1з емес пе? — деп Сэтпек эршелендк А р т е л ь д т жалпы жиылысына болыстык ею л Tycinlo 6epin эткенде, катпарланган беттер кул1м карып, кус- тенген алакандар араштай боп сартылдап урылды. — Тыпданыздар! К азакстан yKiMetiHiH байларды кэнпескелеу туралы шыгарран декрет! окылады!.. — Е, бэсе С этп ектш бел куш. Мынау ум меттщ дек* peTi foi'i. З ан деп мше осыпы айтады,— д ед1 б 1реулер кул1мареп. — У ммет KiMl У м м ет ез1м1з емес пе? 0з1м!зд1к укБ мет емес пе? — деп Сэтпек те жеш лмеудщ камын карас* тырып жатыр. Ермакты кэнпескелейтп комнссняга Ж амал мен Сэтпек муше болып белп’ленштк — Ш ешей-ау, сораи шынымен барасын ба? — деп 6ip эйелдер ражаптанса; — Бармай нес! бар? Барганла мен барайын! Кара бэйбш еден кек алатын кез енд! келген шырар,— деп Ж амал жулкына туседк — Кедей, батырак! Тапып кой: Ермакты жундейтш комиссиян мына ке к е н !— деп Сэтпек тесш кагады. ^ Будан ем -уш жыл бурын Сэтпек осы сезд! айтса, жынды деп б!реулер кулер ед!-ау... — А у, ж !г1ттер, комиссняга айтып койындар. Ермак- тын агаш уш б!зге тиетш болсын. Б»з оны мектеп кылып саламыз. Баягы да оз!ми!ц 6ipre салыскан yfliM едь енд! артельдщ ортасына экеп орнатып беретн! — дсп Пурке- пи безектеп жур. К олга ш кк е н нэрсен! Пуркепи артельдщ ортасына тарткысы келед! де турады... 334

...Октябрьдщ 11 жылдык тойы кун! «Сары алан» ауылыи кып-кызыл ту каптап кеткен сияктанды: у 11 б а ­ сы 6ip-6ip ж ал ау желб1'реп, кунмен шагылысып тур. — Мше керд!н бе, бул менщ аркам. Кызыл сзтенд! жанра бермей сактап к е л т ед1м,— деп 1лияс, мурны ко- к и ы п , и ы ры н кетере тусед!. Кеше артель мушес!н!ц жалпы жиылысы болып, та- б ы с белу м эсел еа каралды. А сты к ересен б ш к шырып- т ы . Омыц уст1не трактормен жырткан сон TyciMi де артык болыпты. Б 1рсыпыра берешект)' шыгарып таста- ганда да, келер жылдын тукымын бел!п Караганда да, астык сыймай жатыр. — Ал, муны кайтем13? — Б е л т аламыз!.. — Ж олдастар, буларын кате! — деп Эпен opxaFa келдй 0 те огаш кеткен жумыс болмаса, Эпен свилей д с кой- майды. Эпен сейлесе, тым т е р к те кетпещи, Эпеннш се- siH артель мушелерж щ ReCi-ак колдайды. Соидыктан Эпен Kipicce, кыныр тарткандар амалсыз б а с нед!. Бас имегенмен жешлет!мд!ктерше квздер! жетед!. — Ж олдастар! 1шерл!кт!, тукымдыкты алып калып, сосыпгы астыкты тугел’ш ен кооперативке берем!з,— деп биыл свз байлагаы ж ок па ед!ндер? Кооператив ортала- рында. Астык ж етедь Енд!г! кынырлык не? Сезд1 кой. 1шерлер1нд1 ал да, артыгын тутасымен кооперативке бер! — Осы макул! — Е, бэсе, ез KoonepaTimiMi3 foA, сол керкейсш! — А у, 1лияс, сен кикайып, бэсш Tycipin ж1берме. — Мейл!, пайдасы болса ортамызга тусед! рой. — Товарды квб!рек берсе болтаны!..— деп ж ур г да- бырласып, б1рен-саран кыныр тарткандарды н аузын ашырмады. Ж усш , Д угб ай, тары б!рсыпыралар ауыр курсшд1. Эпен бугш ерекше кетерщ м , к е н т д ! едк Б ул мунын ем!ршде снрек болатын куй. 9 cipece сонпл Э31рде трак- тордын кызырына тустй Егш д! органнан, жииан алган- га шейш дурыстап 6ip уйыктаран емес. Юшкене мызгып алса болтаны — тура жумыска ж абысады. Баскаларра да уйкы бермейд!. — Уйкы деген нс? Баягы дан fiepi уйкы кангандап болтан жок па? Ж умыстын кызу кез!нде адам уйыктай ма екен?— деп жолдастарын жулкылап оятып, тура

коймагандарын аягыиан суйреП элек-шэлепн ш ы гара* ды. Онысы T e p ic болмады. ¥шы-кныры жок eriiiai кузг! жауынга урындырмай жинады да алды. Артель болма* ган, кэсшке шугылданбаган елдерд! карашы, не болып отыр. 1шерлштерш зорга жиып алып, калганы жауын- мен uiipin, мал жеп, шашылып жатыр!.. — Осы Эпен бугш не flhi кешлдешп ж ур? — дескен* де, 6ipeyviep: — Партияга муше кылып етшзшт! гой, бугш бмлетш алгаи б1лсм,— деп ж ауап бередь Р ас, Эпен бугш кешлдь Эпен партия Myuieci болтан* га 6ip куанса, кептен куткен ттлек, eKi жылдык енбектщ ж емкш кергенге eni есе куанады. Оныц устше, кешеп' жиналыска Эйтен усыныс жа- сап, баскарма атынан б!рсыпыра адамды «Енбек баты­ ры» деп жарнялады. Оныц ш ш де, irniiwe болганда — ец Gipiinuici Эпен! Эйелдерден: Ж амал, Эмине. Мария бар!.. Эйелдердтн еркектермен тен тускеш-ау! Эйелдер- д т де шынымен бэйге алганы-ау!.. — Эпен жолдас, мойныцызды бурасыз ба? — дед! Мария KyfliMcipen. — Эбдсн бурайын,— деп Эпен арсаландап, ecin ал* дыида турган Марияныц жанына келдн Кузг1 тымырсык ептеп депеш кытыктайды. Самсаган ж улдыз карацгы тунд|' аздап болса да сэулелеген тэр1з* денедй Ауыл ж аткан жок. Терезе б 1ткенде самсаган жа- рык. Кешеде ерсш-карсылы журш жаткан адам. Ауыл- дыц ортасындагы алаида бала-шаганыц дауысы, 6ipey* лсрдщ салган эш сстмедй Мария мен Эпен се й л е ст тур. Сездер1 кызык. Жаз* гы en6cnTi, KiMHiH калай енбек cinipreiiiH, жумыстын ка- лай ктел ген 1н айтады. Ж умы ска кедерп келт1рген ipiT* Ki салмакшы болган адамдарды сез кылады. — Осы сен неге уйлснбейсщ? — дед1 Мария 6ip сез* д щ рет!нде. — KiMre уйленем? — О да сез боп па... толып ж аткан кыз бар... — Солай екен-ау,— деп Эпен ойланып турды. _ — Кешлге алган адамыц бар ма? Сейлесирейш. — Ж ен ге болайын десейни. — Болса ше?~— дсп Мария курсшдь Эпеншц «кеш лге алган» адамыпын e3i де ж ок ее* к iл д i. Соны ойлауга уакы т та болды ма... эйткенмен тап OGbi ж ерде 6ip нэрсе кецш и де елее берген сиякты бол­ ды. Оны Эпен елемеген екен-ау...- Машннамен епн ба- 336

сып жаткан кез Fofl. Машинанын кайысы шыгып кетш, соган асыпли ж уп р е берем дегенде, Эпен 6ipeyfli иыгы- мен кагып келш Kerri. «Туу... сешн ж уршш-ай...» дегенге кар аса, капшык аркалап келе ж аткан Марияны кагып кетш, капшыгын Tycipin тастаган екен. Мария кул 1мареген куйй — Капшыгымды Tycipin тастадын, ещй аркалатып ж1бер! — дейдь Сезге ашык, жумыска кайратты. ажарга керкем... Марияны кергенде Эпеннщ ойына б1рдеме елестеп, eni Кызыл тарткан сыкылданады... TaFbi 6 ip жолы... Эпен трактордын калын винтппн а р а с ы н а K ip in , шан-тозанын аршып, маГша белшесшен батып ж аткан. Ж умы ска б е р ш п кеткенде, кейде ыкыл- д а п ел ен айтатыны бар. «Колында Мариянын асыл кайшы, Кагазга Мария аты жазылсайшы!..» Муны 6ipeyre арнап айтпайды, аузына келш тускен* д|ктен, эшейш, айта салады. — «Дурыс, осынына косылам!» — деп 6ipey кулед!, Эпен басын кетерш кар аса, кулш турган Мария екен... — Рас, кэншге алган адамым бар едь Сен сейлес, KeHflipin шыгатын бол. — Keiiflipin шыгайын! — дед1 Мария кул 1мс!реп. — Кайтсе де кенд1ресш бе? — Кайтсе де K9HflipeM! — Колынды зкел!..— E x ey i кол устаскан к-yfti б|'рсы« пыра турып калды... ...Тап осы мезгшде Елем естщ уйш де Умггай мен Зн- даш сейлесш отыр едь Буларды н да Keneci — осы ж ана курылыс, кулпырып бара ж аткан eMip, эзгерш бара жаткан турмыс. Сойлесш келед1 де, кейде екеуч де кур* Ынедй — Кайдан бшейш, тек Tipi болсын карактары м! — деседи YMiTafi 6yriiiri козгап отырган энг!месжщ 6ipi — «Ку* далык» туралы. Ум1тайдын ойынша уакыты eHfli жеткен Topi3fli. Byrin 8neHHin кеншденш ж урген калпымен пай- даланып: — «К алкам -ау, осы б 1зд! де 6ip куантсайшы. Bip ш у й к е басты он жагымызга Kipri3in беретш кезщ болды гой,— десе Эпен кулш: — Кемшр, шал д а мазамды алый болды; e aai уйлен- б есем болмантын шыгар,— деген.

Уметай осыны ccitkch сон энпмсн] б г т г е сапап, Зи- дашты икемдеп, ушркчтш барады: — Бурынрыдай куда тусу, той icTey деген болмайтын шыгар, жастардын e 3i e3repin бара жатыр рой... кайте- iiii<, 6i3re урыспас, е з1м1зше ырымын icreii берерм1з,— дед! Уметай Kypcinin. К ара куман буркылдап кайнап, CKi кемшр, мандай- лары жшсш, кою шайды урттай Tycin, бастарын шул- гып, «кудалык» onriMeciH созумен отыр. Ертецше Зидаш кемшр осы эцпмсш кызынын Кула­ гина салып ед1, Эмине езу тартып кулдк — Мунын эже, ескш к. Мунын болмайды,— дедь — Eiifli не болады? — деп Зидаш кемшр шакырайды, — Эршм ез ерк1мен косылатын болады. — Зорлап отырган м м бар, еркшмен косыл. — Ендеше, айтпа! — деп, Эмнне уиатпай тергс ка­ рал Kerri. Зидаш кемшр тусш е алмай, аузын ашып отырып калды. Ауылдын ортасында клуб. Клубтын залыида ауыл эйелдер1 жииалып, кун сайыи сабак окиды. С абак бас- талганш а, бастары косылган сон б1рсыпыра есек те ай- тылып улпредк — БеДм-ай, cefiTinxi! — Не гыпты, кслш-ау? — Эпеи Марияны алатын бопты! — М аск ар а-ай .. Енд1 кайтер ексн келш, Элен Kipic татар ма екен? — Сейтпей кайтер дейсщ... Муны айтатын, эрине, Мокенге ерген топ кой. Был- тырдан 6epi Мэкеннщ артельге жаппаган жаласы жок. 6ipaK б1рде-б1р1 раска шыкпай жуйкесш куртып-ак кс- ледь Bipcbinupa эйслдер ездершше талкылап отыр. — Алатын болып па? — А латы н болыпты. — Алсын. Кайта сонын 03i жарастыкты. — Дим баска-ау, оны кайтер екен? — Toflipi, дш деген не? Д ш устап отырган кш бар?.. УмНай, Зидаш, тагы 6ip-eKi кемшр бас косып, булар ездерш ш е талкылады. Уметай кезш ш жасын сыгып, жы- лаумен болды. Б аска кемшрлер оны мус!ркеп, оган ке- вдл айткан тэр1здест1\\ — З ам ан осы, кайтесщ ! — десть

Пуркепи кслin Елемест! сезге айпалдырса, Елемес кынырайып, женд1 ж ауап 6eprici келмейдЬ — Уай T o ftip алсын, тэшр алрыр! Казакшылыкты эл1 коймайсын. Биле б(лсен: менде орыстык, сенде казакты к бар ма?.. ЕЫнде ме: баягыда осы «Сары алапта» Ермак- тыи бэйегш шауып жатканымызда кудайдын жагасы- н а н екеум13 де алмайтын ба ед1к? Байды, кудайды бок- таумен кы ска таиды атырмаушы ма едок?.. Тэш р алрыр, e iiii, картайганда алжып... мен сияктанып, балтакды колына алып, артельдщ уш ш н 6ip K ip n im iH болса да каласып бермессщ бе?!. Пуркепи Елемеске еркш, баягы малайлык кезд) коз- раса, Елемест1 epiwcia еркедо. Елемес энг1меге кал ай ni- pin кеткен!н сезбей калады. — Ж ур , б 1зд щ уйге барайык. Ж астар ды н е м 1рлй тэт- Ti болуына 6ip тм ек . тьдеп хмберейж... Куаныш ycTi рой. б 1зге ешк1м ур са коймас, 6ip тентектж icTen ж 1б е р се к . кайтед1 э... ей тэШр алгыр?..— деп Пуркепи каркы лдап куледо. Елемес™ кур кынырайып ж ур демесек, мунда езге- pic куш т1 ед1. Сока кезшдег! келш ж оралу окирасы, со* дан туран шатак; артель к е л т н щ урысы Сарындык бо- лып шырып, оны ез баласыньщ устап 6epyi — осынын 6api Елеместе зор e3repic турызура себеп болган жумыстар едь.. Елемес сез айтпастан Пуркепигз ерш... — Мен урыскан... Пуркепи болмады. А ртель б^лсе, жаман болады. Елемес™ ш акы рам,— д ед1, -сосын мен кендк..— деп, казакш а сездш басы -кезш шырарып, Ап­ иа б э й бш е тамагын эз1рлеп ж ур. Осы co h fu eKi-уш жылдын iuii бо лм аса, одан apFbi кезде еткен-кеткенде Елем ес П уркепидщ уй>не ылри со* ратын рой. Шынында бул 6ip кезде ез ушндей боп кет* кен уй-ау... Иба кылып сы зы лрэн тэр!зденш, Kicire туралап ка- рамай, Мария шай эз1рлеп ж ур. «Оп-окды. К азак кызы* ныц будан neci артык? Шынында осытан ж етет1н кызын бар ма ал1?..» — деп Елемес М арняга карай тусш , 63i* не-ез! жугшген сиякты болады. Елемес уйш е келгенде, Y M iraii буктусш жатыр ед1. Буран бататыны 6ip жарынан журттын eceri болса, екш- uii жарынан шалынаи каймыгады. C okfu эз!рде Елемес* TiH кыцырлыгы адам айтарлык болмады рой. «Апырмау, мынаны есп се, TinTi елден 6e3in кетер!» — деп коркады , бзш ш е Елемест! сезбей жур деп ойлайды. 339

— A y, кемш'р-ау, турсайшы, келн ш болдын гой! — дед1 Елемес арсаландап. ©3i кетер ш п, жайрацдап калыпты. Уметай басын ке- Tepin Tycine алмай ан-тан калып отырды. — Mere таныркадыц? Таныркама, кемшр. Жаттыгы жок. Пуркепидщ баласы — ез балам. Heci бар?.. Bipin- 6ipi суйгсн екен, косылсын!.. 0 3 iM бугш кетерш п кал- дым. Bip тал ай сейлесп'м... Мешю — жазылмайтын ау­ ру емсс, ашешн 6ip кыцырльщ eai гой. Ол кыцырлыкты тудыргаи — Ермак едк соныц шакпа тип e,ii, соны ку- дай Kepin, табынгандыгымыз едь.. Ермактын шацырагы ортасына тускен соц-ак \\ieniH кыцырлыгым кеми бас- таган. Сошли калганын бугш жойдым. Мен, ендк жаца- рам, кемп1р!.. Ана таспыкты апарып отка тык. Намаз дегегш ш епдi маган айтпа. Мен, епдi, вм iрiм11iц калга­ нын артельдщ жумысымен етмзем!.. Умггай не айтарын бшмей, сасып: — Свйт, свит! — дсп басын шулги бердк.. Арада жыл жарым еттй «Сары алан» артел! улгайып, топтана келс ж уз елу уйге жеттй «Сары алап» ауылы кешесш бурынгыдан тузете Tycin, толып жаткан Kacin орындарын ашып, кулпырып, тулеп кеткен. Аудан кушri Terin ж 1берштк Сап-сары карагайдан жалтыратып боль­ ница орнатыпты; кооператив алацында кызыл туы жел- Ciperen 6ip уй тур. Мацдайындагы ж азуга уш лс кара- сан: «Ауылдык кецес» деген ipi жазуды Kepecin. Б ул — ауыл емес, кала foil Ж ан а кала. Мэденнет ордасы. Топ-топ адам, лек-леи бригад. — Ау, кайдан келесщдер? — А уы лга бригад боп шыгып ек, содан келем1з. — А л, не Oiripin кайттындар? — Колхоз уйыстырдык. Бай-кулакты кэнпескелсдж. Колхоздыц тукымын тазартысып, доршесш бердш... Bip ж ерде сырылдаган триер дауысы. Ырсыпыра адам дар, еркек-эйел1 аралас кып-кызыл бидайды ушы- рып, тазалап, дэр1меп жуып жатыр. Апрель iiuiiiin ш уак кун! денеш ж ш с т п , мандайдан буртш -бурпк тер шыгарган сияктанады, кун уясына карап келбеп барады. Б 1рсыпыра бригад жумысын ток- татып, уйлерше тарап барады. Былгары белдемшес! байлаулы , балгасы колында, самайындагы айгызданган Kipfli белдемшемен суртть 340

— Ay, ж олдас-ау, баланы кайсымыз алып кайта-* ыыз?— дейд! Мария Эпенгё карап кул!м ареп. — Сен алып кайтсайшы. — Ендеше, сен тура тур, 6ipre кайтайы к— Мария яслига Kipin, ш е к е а торсыктай кара баланы орап алып шыкты. — KiMre тарткан, б!лесщ бе?— дед! М ария Эпенге карап кулш. Пуркепи сырттан карап мэз болып кулед!: — Елемес, а Елемес! — Эу... — Bepi шык. А на балаларды кара. Мен айтпайтын ба ед1м, осыдан артык ж арасты кты не бар?.. Шын eiviip, М1не, осы! Bi3 — бакытты! B i3 бакыттын 6ip шет!н Kepin елд!к!.. Ауыл iueTiwieri парабай Д1прмен анырап, ауылды басына кетердй..

Ж А Н А Ж У Р Т Ш Ы Л Ы К Д Э У 1Р 1НДЕ Азам атты к тарихы 6ipine-6ipi -пркес шынжырдыц шыгыры сиякты. К азактыц да басынан кешкен кундерт- Hiii жолы бар, 6ipine-6ipi байланыскан д э у1рлер1 Сар. Казакты ц eoni ж уртш ылы гы — казал журтыиын ел бо- луына кесел! тиетж талай кылыктарды журттыц суйсп- не с iндiрiп Kerri. К ереказ эдеттер, орыпсыз турынтар, журтш ылы кка залалы болмаса пайдасы тнмейтш салттар казакта кеп. «Не шашсан, соны орасыц» деген- дей — эрине, сол дэу1рдщ шаруасыныц ыцгайына, турмысыныц багытыпа карай ж ур пзм етш жумыстар кеп. Замам кун санап i^irepi neTin барады. Keuicriiiin 6yrinrire, бупнгнпц ертенпте керекшз болып отыратын- дары болады. Алда гы жумысты болжай отырмай, е тк сн д еп т жакартып езгерте отырмай, адамзаттыи id енбейдь Заманмем 6ipre езгере б 1лген ел гама болып, журтшылытын жогалтпайды. Эрине, безм ен кеше беруге дс жол жок. Оны турмыстыц, журтшылыктыц жатдайы , шаруасыныц тпянагы бьлед|. К азак кеше «алашорда» дэу1рш де керли Патша T e n K ic iH к е р г е н елдщ кекейше ултшылдык cc3iMi тустй Бул козгалыстыц кесемдер1 де ул т т е ц д т н — улт езге- p i c ii i KiMHiii кемепмен ж асауды бйш едк Безм ен адасты. Э р к 1мш'ц куйрыгынан 6 ip устады . Ресейде кетерш п келе ж аткан ж ака 6eTTi yFa алмады, саяси су карацты- лы к кылды. Б улар да: «¥яда не керсе, ушканда соны 1лдЬ. ©зшщ жолына, n iK ip in e карай кемекп байдан к ут т 1. Ресейдщ жумысшы табы булардыц шел каптаган к ез1не елестемедк Б ул булардыц куш-кемек 1'здеген жолындагы саяси 6eTi едк Сенген куштен не куш ллср шыкты, Ж олды ц 6 c p iK болмаганын тэж 1рибе керсетт!. Казакты ц inline келгенде 6erri ултка аударды. Б ipак, сол улттыц кеп жатый умытты. «Алашорда» ушмеп казакты ц ж уанымсн б1рлеген, екшеген байта аркасын суйедк Солардыц сойылын сотый, жырын жырлады. «Алаш- тын.) кара букарасы , кедей-кспшiri сыртта калды, муны KiM б i.i мсйд!, к1м кермедй Ж пылыстар, съездер, 342

ji баскару орындардары мекемелер к!мн!ц кольшда болды? Эрине байдын колында болды. Б у да «алаштын» саясн I жолы. Аз F a iia кун сурген <алашорданын» eMiptoe коз j салранда не кердж. Журтшылыктыц бетш калай аудар- I ды. Бул жарынан да «алашорда» зиялылары елд[ (жаналыкда бастай алмады. Елд! орыстын тереа'мен б1рдей канаган елдщ аксакалдары мен ж уандары на срд1. К азактыц кар а партиясына д а шылбыр берд!. Р етс1з эдет пен рурыптар д а бетомен ж ур д ь Б улар днии де пайдаланды. Казактыц мындаран жумысшылары ауызга алынбаран кундерде, ишан мен молдалар сэлде- cin салып топтардын басында отыратын болды. Ескипк* Tin ж ам ан эдеттерш е карсы т ур а алмады. Казакты ц еск! турмысынын кулы болды. Булардыц осы жумыстары елге жаксы енеге. дурыс бакыт берпзбедГ Gcipece ж ана ж уртш ылы кка жана ! нысана болып келе ж аткан казакты н ж астары мен жана niKtpjii мурал1мдер|не Tepic тэрбие 6epin, бурые жол уйретуге себеп болды. Ж ака заманра карай елдщ бей!мделуше, турмы ска кар ай ж анасуы на кеп топасты к xepcerri. MiHe бул, кы скаш а айтканда, казакты ц басынан асырран «алаш» AayipiniH берген табы стары. Б ул ар туралы тарих та TiiicTi барасын берген болатын. Енд1 жана дэу!рге карай кешешк. Казак журтыныцжана дэу1р1деп Октябрь езгер1сшен берп заманды. успипздег! flayipAi айтамыз. 1917-жылы Ресейде, ¥лы Октябрь TeHKepici болды. 0 3 rep ic Ресей жумысшыларыныц ж1гер! мен большевик партиясыныц бастауымен, калык кара букара шаруа халыктын кос- тауымен рана 1ске асты. Ресей мемлеке™ астын-устш болып езгерд!. Ж ан а flayip туды, ецбекиилер уш мет! курылды. Тен дж 1здеген у с а к ул ттар да бастарыи кетердк Буран к аз а к та косылды. О ктябрь танкерici ар жердщ ыцгайына карай 6ip жерге ерте, 6ip жерге кеш орныкты. К азак дал асы 1920-жылра деш н тугел езгершт! каре алган жок. Сол замандар эл1 ешм1зде. Бзз ол кунде жаспыз. Саяси жолды да аз 6uieMt3, icTen те кергешм1з жок. BipaK О ктябрь TeHKepici, acipece енбекш! ж аска толкын берд!. Ж астарра тенкершпплдж Ж1гер бердк Ж астар жумыла О ктябрь TeKKepicinin жу- 343

мысына KipicTi. T e H K e p ic n e r i3 in орнату жолына, ел мен езгерш арасына казакты н екбекил жастарынык кеп eH6eri сщ дь К азак республикасы курылмас бурын мекеме-орындарда, партия уйымдарыныц касыида, тец- Kepic K O M iiT eT T e piniu жанында айрыкша каза к секция- лары жасалды . Буратана халыктардыц Oe.'iiMiiicaepi ашылды. Осы KyHri казак коммунистер! сол дэу1рд)ц ж ем М , ол кунде партия уйымдарыныц касында айрык­ ша казак коммунистержщ секцнясы болушы едй Кандай ж ум ыстар болса д а сол аркылы ш еш ш п, сол аркылы 1скс асатын. Кыскасы, каза к секциясы аркылы, баскаш а айткан- да сол кундеп казакты н ж ас коммунистер! аркылы ел шп'ндеп кандай жумыс болса д а ж узеге асып орындалыге отырды. Бул тенкергстж алгашкы дэу!ржде. тецкерн: Heri3AepiH орнату жолына iстел ген штердж табалдыры- ты болатын 6ip flayip едй TeHKepic жумысы орныга бастаган сон сол жумысты мыктап бекггу flayipi кездестй TeHKepicTiH тап жолын егжей-тегжежмен к к е асыру, буларга бегет болатын- дармен алысу жумысы тагы да казак коммунистержщ алдына тустй Елден алынатын салык жумысында, сайлау ж енш де тап жолы icne асырылуы керек болды. Бул жагынан да коммунистер карап калган жок. Perri ш арасын icTefi бердй К азак эл 1 мемлекет болмаган куншде, эа'р есе шет ж аткан елдерде «рушылдык» дэу1р! к уш л едй К азакты «баягы казак» деп журуиилер де ж ок емес едь Б ул кезде ултшылдардын да удей тМ бар еди Бул ар га карсы турып, партия жолын, тап neri3in ici<e асыру ретп1де де, коммунистер кеп енбек кылды. Эрине ол кунде каза к коммунистер! жас ед|. Т о ж ри б еа аз, партия жолына ысылмаган «бала» сдй О л кунде ултшылдык «дэучрЬ де куи ш едй Булардыц да acepi болмай койган жок. К азак коммунистерiHiH KCMuiiaiKTepi де болды. ©йткешмен, «журе-журе кесем, сейлей-сейлей шешен» болады дегендей заман iarepi- леумен к аз а к коммунистер! де теселin едь К ала басы еайын коммунистер саны б!рлеп, емлеп есуге бет алды. Эрине канша кеп дегенмен кала басы 10- 15 -20 дан аргы к болмайтын. Б ул б!здж екжил д э уipiMi3 едь К азак ком му нистер iHin ymiumi floyipi казак респуб­ ликасы жарняланып, каза к облыстары ез аймагына кар аган мезг!л!нен басталып, уст!м!здеп дэучрге косылады. Бул партийный 10-съезж ж тусы болатын. К а з а к секциялары, казак бел1мдер! жогалып. казак 344

<OM M yHncTepi уш мет пен партийный жалпы жумысына баскамен б 1рдей Kipice бастады. Бул ж олда нелер киын жумыс кеткенд1 onriMe кылады. Бурынгы тыныштык кундерш сагынады. — «Алашорда» болса, кез1м1зд! ашамыз ба деп едш. Осынын e3i баскалардан асырып ж!берД1 рой,— д ед1 6 ip e y . — Кайсысы ондырар дейсш , бэр Ы ш де ал у рой, куратпай кояр дейсш бе?— деп еж1рейген сэры шал алдынрыны болжап айткан болды. Кеспелтек кара Kici, насыбайын шырт TyKipin алып: — Мунын кызырын ЭЛ1 «болшайбек» келгенде ке- pepMi3,— дед!. «Бшсен айтшы, ол кайтед1 екен» дегендей ж урт сонын бетж е карай койды: — Ракметтш учитель баласын керш ед!м. Сол газет алып турады екен. П етрбор, М осква жары ш леи талау д е й д к большевик « M e n iK i, се н ш болмасын» дейд1бшем... — Твоя моя, моя твоя дейд1 екен foi\"i. — О л келсе, казакты 6iTTi дейд1 гой. Манадан 6epi ундемей отырган узын бойлы имек кара K ici де сезге катысты, керген бшгешн айта бастады: — Кеше Кауриланын yftiHe барып ед1м, шай iiuin отырранымызда Епем келш, К аури ла eKeyi ш ш 'се кеттк Епем болш айбекп мактайды, К аурила жамандайды... — Осы калада Епемнен осалы жок,— деп 6ipeyi ш п ала женелдь Екшил 6ipeyi карсы болды: — К ате айтасын, Епемнен онды орыс ж ок: б 1рдемеге дшгер болып сурасан, токтаусы з бередь Е н аргысы, биыл ауылдык сиырын кала устаган д а, сол a p a F a rycin босаттырып ж!берд1 рой. — Кой, Епем онды болса, болш айбекы колдамас ед! гой. — E a ai KiMAi колдасын? Казаш иларды н соккан 25 камшынын танбасы аркасынан aai кете койган жок шыгар. — Апырмай, казашилардын осы к ал ага сондагы icl мыкты жэб1р болды рой. Правленияиын алдына ж атки - зып койып 80 адамын урран рой. Орыс болса да адам аяйды екен. Мен сонда ж аман аядым... Темен карай отырран Ж амантш басын кетердь М а­ надан 6epri айтылган aHriMere езш ш е кортынды штедь — Пэлен-тулен дегенмен де сол большевигщ T e pic болмас деймш. П атш алы к болган сон 6 ip iH e H 6ipiHiH 345

езгешел!г1 болу керек гон. Осы кундегЬгердщ бар ic! талау, тарту. Болыневнктер де талауга yfiip болса булармен 6ipirep ед1 гой. Тегш де солар осы кунг! ж ургендерге карсы болганда. осы талап алуына карсы шыгар... — Ылайым солай болгай да!— деп отыргандар КуЛКПТ. Ауылдын, жел жагындагы келдщ белесшен 6ip ар- балы асып тусш , шацдатып келедк Ж ур т кезд! кадады, сейткенше болмай арбалы кара жолдан бурылып, ауыл- га карай саллы, бул Ергалидш ушнен шыккан жнтттер едь — Ж ай Kici емес шыгар, журю катты-катты екен. «С олдат-малдат бола ма» ыдырандар,— дед1 Ж аманлк. Уйлыгып отырган ж урт yftfli-yftiiie женелдй Keft6i- реулер1 KOpaFa Kipin Kerri. Корабай деген кедей шаллын yfli — ауылга келетш жми'шке жолдын устш де едк YfiiHe тн<е журсе, кездесш калатындай Kopin, боктыктын арасымен 6ip бушрден кадамдай басып келе жаты р ед|, кара сур ж ш т i<opin калып, айкайды салды: — Эй, жамантымак, кайда кашып барасык? Бер! кел! «Эй» легенде Корабай селк ете туей . Баруга коры кса да, к аз а к eKeniii бшген сои тие коймас деп ар- бага карай журдь — Бассайшы аягынды! 0 3 in не кылган немес1н?1 Корабай емпецдеп келш жеттк — Неге кашып барасын? — Кашып бара жатканы м жок, бесш окуга асыгып бара жатыр ед1м. — 0лей1н деп ж урш сопысын кара. — Ж ам антш уйшде ме? — Уйшде, таксыр! — Жоргасы кайда? — Албарында, таксыр! — Эйде, бастап жур. Корабай букшендеп пар аттын алдына Tycin Жамап- TiKTin yfline алып келдк — Бар, Ж амантш ™ шакыр! Ж ам ант!к шыкты. Колында таягы. Ман-ман басып арбанын касына келд!. — Амансындар ма, балалар1 Булар амандаспады. — Куда жорга кайда?

11 — Кайдары жорка? И — Ж амантжтщ жоргасын айтам. Сен Ж аманнкш- || с!н , жорранды экел! Ц — Себеб! не, таксыр?! 1 — Сен эл 1 себебш cypaFUH келген екен. Э кел деген- I д! кулагы н eciTe ме?1 Экел, жорраны жетегрме байла! £ Эйтпесе, кан кылып кетермш*... F Ж аман-пк сурланып Kerri. Тулабойы калтырайын |i дед|. Кайырып сез айтура шамасы келмей албарына 1карай ж ур дь Бок куреп журген баласына корадары кула жорраны алдырып шырарып, былрандатып экелш вз колымен ж етегш е байлады. I — Таксыр! Карсылыпамыз жок, байла дедш, жете- I riHe байлап жатырмыз. Бул атты ездаз алып жатырсыз ба, элде, баска Kici алдыра ма?— дед!. | — «Алашордага» алдырады. — «Алашордара» не жазырым бар екен? I — Карсылык кылыпсын. Эликандарды боктапсын. I — А стапы ралда, шырарым, жоррам одан эрман ! I кетсе де, ол сезд! айта корме... — Ендь сезщД1 кы ск арт, ж орра бермшейдк — Ж ок, ала бер, жорранын кулагын урайын. Ек!-уш бием сау болса, тагы 6ipeyi кулындар. BipaK, жолсыз алранынызга ренжимш... Кара сур ж М т ажырайып карады. Ke3i Ж амантжтщ ту сыртынан ет!п кеткендей болды. «Айда катты» деп хеипрд! туртш калды. Бурылып албардан ш ы р ы п кара жолга бет алганда, косарра байларан куЛа жорга тенселш ала жонелд!. Ж амант!кт!н баласы кгшкене к ар ап турды д а , кез>* йен ж асы моншактап уй ш е Kipin Kerri. | Ж амантж шомнын устш е ш ы р ы п , коз ж анарына жас толып, карасы уз!лгенше караум ен болды. Ашулы ыза бойды кернеп, булыкты. — Осы ызаларыца караранда, большевик келетш к у н болса, алдымен ез1м жазылармын го й . Сендердщ Ьдерще тусетш кун болар!— дедк «Ецбекш! казак» № 247. 7/XI—1926 ж.

Б¥Л — СОЛ Е Д 1... Д екабрьдщ ызгырык боракы ж ет1ге уласып, мал мен жанды мыкты эб!герлжке салган. Терсзеш кар баеып, уй imi кун п р тп кке айналран. Ecin алды куртж кар, мал ж айлауга шыкканда тышкан !зшден жырып жол салу- ра тура келедй Карсакбайдыц yfti жы м -жы рт. Тер алдында Кар- кымбай шидем кугисше оранып. М эуюлжанын бауырына басып буйырып жатыр. Катыны Калима кырык курау шокпыт Kynini т у д а ж т п ен курмеп отыр... Есжтен енген ызгырык acipece каткан муз азнап уйдщ пшш алып тур... Ала шолак шэул1гш урдк Ш улан imi шакыр-шукыр келш, еыкырлатып eciKTi ашып, cypine-кабына 6ipey Kipfli. Ракымжаннын малайы Кулгара едь — С у й р етш п журген юм десем, карынгыр, сен екен- ciu Foil,— деп Калима эзшдедь — Эй, Каркымбай, тур. — Йемене? — Бай ceniii атына ж 1берд|'. Yiw eri «TepeHi» 4-ауыл- га аиарып салсын дедк К аркымбай басын KeTepin алды. — Bip емес, eui емес, не кылран ылау. Мын жылкысы отырып, б 1 з д т жалрыз кек шолакты кередыау,— деп Калима шаптыкты. — Сен Tycinflipin айтшы, терец KiM? Мен неге таснмын? — 'Гере — Ыбырайдын Ж армуканы , асырыс жумыс- пен каладан шыктым дейдн.. — 0 Keci Ыбырай керден TipLiin келсе де, мына боранда апара алмаймын, бар айта бар...— дедк Т у л м imiKTin eitipi жерд! суйрет|'п, колында сумкес!, б;реу Kipin келдь Бул Ж ар м укан едй — Кане, ж е к т т бе атынды? — дед!. Бетшдег! ызрар сус, жанды карсы келт!рместп< едк К аркы м бай ж албактады . Жарлылырын, атыныц жалгыздырын, уй ш щ imi am, там ак !здеуге де бара алмай отырранын айтты. — Ж ар апазан тыцдар жайым жок, жегес!н бе, жок па? — дедк 348

Ж елкеге теуш хибердЬ Буйыгып ж аткан Мэукьп шар erri. — «Ойбай-ай, казак баласы емес пе едщ, жаман агацныц 6ip ж олга айыбын кешсен нететш ед1?!...» деп Калима жылап Ж арм уканра жабысты... BipaK, ракымсыз «тере» аяушлык кылган жок, желкелеумен уйден алып шырып та кетть Калима, М эуш лжанын бауырына басып, уйде улып кала бердй.. Каркымбай сол сапарынан. кол-аярын yciTin, жалгыз аттыи eaiMTiriH д алада калдырып, ай жарым дегендс уй бетш кердй BipaK, «жаман wiriT» деп наз айтатын Калима, «экежан» деп алдынан ж уп р е тш М эую л eneyi де уйде ж ок едь Eneyi де аштыктын канды тырнагына inirin, элде кайда кацрып кетш едк.. Бул 1921-жылдыц кысы ед1. Болыстык аткомиын кенес уй ш ш мацайы тол Fan халык- Бныл уш болыс 6ip болып косылрандыктан келгеи уэкм дердщ саны бурынрыдан уш есе артык ед1. Уэкйпдердщ шинде Каркымбай да бар. Бурын-сонды сайлаудыц мацынан ж урген емес. Б и ы л р ы сайлауда ел epiKci3 сайлаган сон келш едй — С ай лау басталайын деп жатыр, уйге Kipcin деп айтады,— деген хабар келдь Ж урт сыгылыса K ip in жатыр. Тер алдындагы устелде сыпаны уш ж !г1т отыр. Ор- тадапл 6ipeyi турып, м эж ш сп ашты. М эж ш ске баска- рушылар сайлауды сурады... Каркымбай арт ж акта буры ш та тур едк Э лде неге сурланып, ентелей басып iarepi келдк — Ci3 неге ентеледщ 1з, б 1рдеме айтпак па едни'з?— дед1 м эж ш сп ашкан ж 1 г т — Bip ауыз арызым бар. — Айта койыныз. — Мына жаныныздагы ж !г!т KiM? — Бул бурынгы Ш абар болысынын тер агаеы. — Осы м э ж ш с кед ей д ш ме, б а й д ш ме? — Ую м ет кедейдш у ш м еи болран сон, эрине м э ж ш с те кедей дш болады foi\"i . Сондыктан ci3 сек1лд1 кедей- лерд1 ел сайлап ж iTiepiи отыр. — Ендеше, арызымды тында, — дедк З-Ю

Ж ур т тына калды. Маидайдан шубыртан тер!н жа- маи тымагымеп 6ip сыпырып суртш койып. Каркымбай свзге KipAi: — Бул жйчт, умытпасам, Ыбырайдын Жармуканы болса керек. 0 Keci Ыбырай Ш абар елшс 10 жыл болыс болып, ж асында болгандыктан бала граф атанган адам СД1... Ж армуканны ц еткендеп iciH, мектеп карайтын инструктор болып ж у р т , елге кандай жэб1р бергенш, езшщ керген корлыгын калдырмай айтты: — ... Бул сол ж 1п т едй Енд1 к е л т устелдщ басына отырганына ж урек ренжидь Таксы р, м у м к ш д т болса, осы жнылыстан оны куып uibiFyFa болмас па екен?!— дедй Ж ур т алакаиды «жып Ж!'бердй Yfl;iiii imi жан-жук. — Шыксын! — К арасы батсын!.. Д ауы ск а салганда ек|‘л б 1ткен «шыксын» деп кол кетердй Б ул — сол ж т т екен Fofi — дест1 журт. Б ул сол Kici екен рой,— деп уйден ш ьтып бара жа« тып Ж ар м укан ойлады... «ЕцОекип казак,», 2-6. 8(44), 11/1—26 ж. ЖЫРЫМ Ж ЕГЕНДЕР Ж ырым жеген деген ж ам ан сез. Муны вте кешгенде, acKUHFaaaa айту керек. Эйтпесе, жырым жеунилер ек- пелеп те калады. Мен макаламнын басын «Жырым жегендер» деп коюга келгенде коп ойландым. маскара кылып, жырым жеген ардакты жолдастарым аш у шьтарып ж урер ме екен деп те ойладым. BipaK, т ш и и н т хаты демеу бол- ды, «осынын атын жырым жегендер дсп коймасан, екпе* леймш» дегендей болды да турды. Онын у стш е oKHFa* нын Typi — «Жырым жегендер» деген сезд1 ерж аз айт- кы зарлы к болды... С е з окы туш ы лар туралы. Окытушылар елдеп мыкты казыгымыз. К аз ак карангы дейм1з. BipaK казак езд1п - 350

щ т оиммыеты болмайлы О ни о к у т а т у и . огам fti.iiM M r v t a — еллем м уга.ки лгр. кемес yaiaterl, *л шугал ш - д е р ш е оры нды ж о га р ы д а н 6epin ж у р . «Окутуш ы лар куй| яуруеталсуи!» - дегеи уран га- дынгаиы кап болды О к у т у и ш л а р куЙ1и дуры гтау тура д у толуп жаткам шаралар колдаиулуп ж атур . ici » г - p ie c h eater, ж ем 1сЫ таткам ок игуш ы л ар е к ! ж ер дш fti- р'меи табылады Ад бид е ше? Бугам ж а уа п ту балы стук аткомдсрге бергпсек о ц д у Ш Угар ед|. в *т к е и | олар о кутуи ш л ар м о м Афте о тур гой Куибе кум олардын ж а й у и к и ш о к к а р т 0 П Ц1в л у г т у к а т к о м я с р m i ж а у а п т а р ы н a i a r p i б ер е т а ­ т а р . М е н т 1л in Iмi и к аты м а су й »-м111, Ip e n M .ii болы си ны м « т о л д а и га и ш а р а г у м » ж а т ы п «*теЙ1н Эрине, б о л у сту к атком болтан сон. омын басты туи аенес тар at асы д ей м н Гр ей мен болы сты к кенест»н Тор а га с м К а л а б а й у .н а Ы б ы р ай детей а м м а г , сны Ы бмрайды жырым жед! дсп тм иплер «сеитеп огыр Э нны е тур! был ай Кы ды лагаш M rKTe6iHiii м утал1м! Касем Сейтулы ен- бек акусы н алуга болыстык кенеске барады. — Е кб е к а к у кере к пе? — Керек! — Ер1ге*1я дегеи екенеждер Кмбек акы берепи кай f i p жам яем о кы тм м ж а г м р е д щ д е р ... К у й р ш ымылды устел те с т , кун тун! жумы с кте ге н б п алеак жми! Сар М уга .л м д ! б|рсыммра тер лепп алый — «М а р т а й у н у н енбек акусы н ал д ум » деп расмис аа ж а з! — дейд! Жадылды j — М л . 15 сом — Батыр ay, 39 сом емее пе e*i? — Ж арайды та гу да аларсын. Аимолааагы пайке- ге ат апаргалы отурмы н «С»м а к ш а м д у о. и куи ге ш ей in берм ей б ар а ж а - |ы р • деп Касеи жы лайды B o a y e ia a го к н у картеи мугал1мдер e a te n болы .лы к гаасн атарту жумысынын б аскар ) шысыи а*ма.|ды ра йастайды XI