Б. Майлин. Қызыл жалау

— Б э се ... К у л т у м а neFbin а у ы л д а н ш ы к п а й ж у р де-, сем?...— деп кейб1р эйелдер терен сы рды ж а н а уры нган адамдай бажырая карады. К ул ту м а мен Н а гим а ка та р ж у-pin келедь А ралары т ы м ж а к ы н . К у л т у м а а л ы с т а га н д а м б о л с а , Н а гм м а к у л 1м- cipci\"i к а р а п , ж а к ы н д а й т.уседь К у л 1 м а р е ге п осы ш ырай к i мД1 б о л с а д а с ы й к ы р л а г а н д а й -а у . К у л т у м а н ы н бой ы н - да кы зул ы к. Алы п уш ка н ойнакы ой — элдс. кайда ту- м а и г а м а , caFbiM Fa ма — к е м Ы п , б у л д ы р елее б е р ге нд е н. — ...Айтайы н ба не ойлап келе ж атканы нды ?— дед! Н а г и м а к у л 1м с 1ре п . — А йта гой,— дед1 К ул тум а кы зарандап. — А й тп а й м ы н ... К а й 6 ip е р ке к ен сен... О с ы н ы а й т ы п Н а ш м а т а р ы к у л |'м с 1р е й к а р а д ы . К у л - т у м а н ы н 6e T i е р т ш е к ы з а р ы п к е л е д к E K e y i б 1рсы п ы р а унс1з ж у р т отырды. — О й ы ц а б 1р д е м с а л ы п ж у р м е ... Э ш е й ш ... Ж а к с ы коргеннен антам. Ацкаусы ц. Ж ур тка кулш болумен ж уресщ ... О с ы н ы а й т к а н д а — Н а г н м а н ы н к у л 1м с|'ре ге н ш ы р а й ы кене т б у л т ка к|'р гсн куп л е й коны р л ан д ы . — К у л м болм а... Е и ш м кул е ал м айты ндай болсы н! К у л г е н д е р д е н e u iiim i ал а 61а !.. Н агнм аны н осы ce3i Култум ага тым ж акы н, жан аш ы р ад ам н ан ecTiaeTin сез сеш лдендк К у л ту м а бул ж о- лы Н агнм ага салкы н канмен карай алды. Нагнманы н ш ы р а й ы н д а гы к о н ы р ка й n im iH — к а р а га н ад ам д ы CKiHmi ойга ж етектегендей едь Култум а ж ы лкы ж пы п келуге кетН де, Нагим а жел! басьшда у загы р ак отырып калды . Ж ы л кы ж иы п келген- ш е уГп’ нде о т ы р с а д а б о л а т ы н ед1, со н ы эдеГн 1стемедь Н а г н м а н ы н о с ы о т ы р ы с ы н е с е к ш 1л е р м ы н с а к к а ж у п р т е - д|'. Л Лсйлi, с о л а р д ы с е й л е т у у ш in Н а г и м а о с ы н д а й д ы эдей1 icTefiA i. Том арды н сонау суйрнген тум сы гы нда 6ip сыдыргы уйл ер оты р. У йле риин сы рткы n im ix i — акты , караны араласты ра ж ам аган ecKi шапанды кезге слестсткендей. Бой ж еткен кы з сол ауылдан ш ыгы п, томарды ж агалап, 6 c p i беттед!. Н а ш м а таны п оты р: Б ул — Ж ум а кул едй Ке ш е г! оки гад а н кеГпн Ж у м а к у л д т y iii сол ауы лга ко- m in барды . С одан 6epi 6ip адам сол ауы лдан 6epi атта- га н емес. А уы л арасы нд а om e n iiw e бола беретш араз- ды ктан re p i — м уны н xyp i элде кайда белек. Кеп заман- нан 6epi 6 ip irin , 6 ip о ш а кты н басы саналы п келген осы ск|' ауы л — к у ш кеш еп оки га д а н кеГпн ат куй ры п лн ке- 150

cic in , та за а й р ы л ы с ка н сеш л д е нд !. С о н а у ауы л д ы н не о й л а г а н д а р ы н е з д е р 1 б 1л с ш ; Б е ю б а й ш а л а ш у ш ы г а р ы п , Ж ур ы м б а й д ы н у й i н K e m ip in эке тке н н е н ке й ш , Н ур р а л и - дын отауы нда оты ры п: Н уррали, Эбдьлдэ, М олд аш , му- га л 1 м , И т к у л ы — 6eceyi с о л о к и р а г а к о р т ы н д ы icTereH се ю л д е н ш , вза р а ке н е ске K ip icxi. « Б у л а р б е тш к е р с е т т !. Ю 'м н щ — KiM е к е н ж т а н ы д ы к . Е н д ц eprri е р п п т п е й ceHflipyiMi3 к е р е к !» — д е д ! Эбд1лдэ студент. О сы к о р т ы н д ы н ы к о л Fa у с т а п И т к у л ы И м а ш т ы н i3iH amayFa K e rri. Н ур р а л и мен Э бдьлдэ е л д щ п ы сы кта р ы н ы ц басы н к у р а у у ш ш аттан д ы . М о л д а ш м урал!М — Эбдьл- д эн!н тапсы ры сы мен кал а га ж ен елд к К усай ы н бай ел- геи ге б ата о ку д ы сы л тау рып, А сам байм ен сейлеспек боп ж е н е л д к Н а ри м а осы ны н б эр ш в з кул ар ы м е н ecTin, сез- д к ЭЫ ресе, Э бдьлд элард ы н TiciH к а й р а га н ад ам д ар ы : Н уртай, Имаш , Зарып, Еалы мжан учитель; осыларды а с т ы р т ы н а у ы з б 1р л 1к icT e n ж у р д е г е н к о р т ы н д ы ш ы г а - рылды. Н е ш темекпл екен олар? Б у адамдарды н бэрш де Нарима ж аксы бшедй Н уртай дейтш — Беюбай ш ал д ы н баласы рой. Ж а с ж а гы н а н Н уррал им ен кур д а с. К а з а к эд етш д е к ур д а с т а н т э т у ад ам бар м а. B ip aK , сол «татулы к» Нуррали мен Н уртайды н арасында ж о к секш - д!. Н ур тай д ы Н уррали ш акы р ты п алды . T iriH T trin осы Н агим аны н отауында сол Н уртай онш акты кун ж атты . M iH e 3 i к ы з ы к ед1 в 31* н !н : к у р д а с д е п э з ш д е с ш , а р т ы к с е з а й т у — Н у р т а й д а б ол са йш ы . Бел;’ б у ггл in , K03i Т !гш ш д е , тунжы райды да отырады. Ы нылдап елец айтады. Кур ы цы лдаран дауысы болмаса, елец! естьпмейдц Сез тарту уи п н Н арим а 6ip рет:— «У а п эл к.. CoFa туе!» — деп едц Н ур тай басын кетерш , HaFHMaFa сэл кар ай туеш , ж у - siH а з д а п к у л !м с !р е т !п е д к B ip a K , б у л ш ы н к у л к ! н ! ц т у р ! ем ес ед!. Н у р та й д ы н осы сал кы нд ы р ы н Н а ри м а неге ж оры рра б !л м е й -а к койран. Н арим а б!р рет:— « К ур д а с- ау, сен неге уЫ лей б ер ест?»— дегенде, Н ур тай ж ул ы п а л га н д а й ры п:— « О н д а с е н ш н е й б ар ?..» де п, ш а п ете Tycin е д к Н у р т а й д ы н о с ы с в з 1 Н а г и м а р а т ы м к а т а н т гп п едк М енм ендш ой аш у аралас ке те р ш п , Нарима. Н ур ­ тайд ы сод ан б ы л ай ун а тпа й ты н с е к ш д е н т ж у р д !... B ip aK , Н у р р а л и м е н Э б д ш д э с о г а н TiciH к а й р а г а н н а н к е й ш , Н у р т а й г а д е ге н а ш у д а н а р ы л ы п , Н а р и м а е н д ц с о н ы 03ine тш ектес адам сем лд! кергендей едк Н а г и м а н ы н м ы к т ы ж а у ы — 63iH iH e p i Н у р р а л и . Э й е л ! боп койны нда ж атканы болмаса, атуга о гы .ж о к адам- дай. А разды к куй Н агим аны н кы з кунш ен басталды.

Н а р н м а н ы н 17 д е г 1 Ke3i е д й Н у р г а л и д ы н а й т т ы р ы п , «сут- а к ы с ы н а » ш е й ш 6 e p in , у з а ты п ал ура ж а к ы н кез1 едк ISipaK, е р ж е т ш от ы р гам кал ы н д ы р ы м бар ске н-а у деп Н у р р а л и а т i3 in сала б]'л м едн Э ке с 1 е л ш , Н а р н м а н ы н y fli «ж еН м бала, жес1р каты н» атанды . Калы нды ры ны ц осы ку ш и кораш сы иы п, м еим ендш ке салынып, ecuepMeyi де м ум кiн. Е кпш л ж ары нан Н уррали туралы : «Тана елш- деп‘ 6ip кы збен хогил косы м, соны алмакш ы бон ж ур скен» деген осек те тарап ж у р д к Кайткенм ен де, Н урга- лнды н сондары калпы — Нарнманын каны н кызды рган- д а й , на м ы сы н ко зд ы р га н д а й е д к Н а рн м аны н nieuieci ж ы л а й т ы н ед1 о н а ш а д а « к а л к а м - а й , б а г ы н а ш ы л м а й т ы н бола м а ? „» — деп. Б у да Н а гим а н ы о т боп K yfm ip yu ii едк К е р м е се де, б|'лм есе де, Н у р га л и га д е ген а ш у , са л кы н д ы к ой — осы дан бастап туы п едь.. Н а к осы ксзде Ж ум атай д е й тш мурал|'м осы ел ге к е л т , бала окытты. Н а гн м а н ы ц н о м е р е а г а с ы н ы н уТпнде т у р д ы . Ж а с к а п а ж 1г 1т сдн К и iм in in 6o p i оры сш а. Ж ур ш -ту р ы с ы ел дщ eci(i эдетш е ка й ш ы . Д н ш л л д е р ол м уга л |'м ге « lo n ip .'iin \\ie p in » басты. К е м т'р -ш а л оны ж ар а тп а й , ж иы р ы лы п карады . Ш оК ы н- ды рады деп баласын о ку га бермеген сопы лар да болды. « К а з а к баласы сы з гой , ш егере та ртп асан ы з, елд! ypKiTin а л ар сы з; ел д ш о д стш с б е й iMделе туспч'з»— деп акы л а й т у ш ы л а р б о л с а д а . о г а н и л ire T iн Ж у м а т а й M yFaaiM емес едй « К ы р ы к K ici 6 ip ж а к , кы н ы р K ici 6 ip ж а к » де- гендей, сол кездег1 ел турм ы сы ны н ш ецберш е сыймай, жараты лы сы белек турга н адам семлд1 едн Ж ум а­ т а й M yF a.niM fli Н а г и м а г а с у й д 1р ге н , Mine, осы к а с и е п едк Ж ум а тай муга.п‘м д1 Н агнм а кеп уа кы тка ш ейш ж а- сы ры п суйд н У заты ла ты н кы зд а ал дагы ем ip in in ж аб - ды гы н ойлаудан баска ой болм акш ы емес кой. Баска ofiFa K ip c e , ел э д е т ш е к а й ш ы . B ip a K , ол де н е ге , с о л к у н - n iii езш де-ак, сол одетке кайш ы тусуге — осы Нагнманы ц ж а н ы к у м а р c e x i.'ifli е д н Н е г е е к е н ш ез|' д е б |'л м е й д |, эй- Teyip 6 ip нэрсе ep iK ci3 нтерм елеп, Н арим аны осы куш нен ш ыгары п элде кайда — кез кермес карангы га ма — же- те л е п а л ы п к е т у г е 03ip т у р г а н с е к к п д ! едн Ж у м а т а й м угал |'м 1 пн к а л п ы н а н ж у р т не T y p .ii ерес- к е л д ж Н к у т ке н сек|'лденсе де, ол сы па рана ж у р т , о кы т- ка н б ала сы н рана б|'л д к М у н ы н ор пы н да 6ip e p «д пш лл» молда болса, элде каш ам елдщ арасын ш улатып, арылмас о с е и к е 1л1к к е н б о л а р ед н Ж у м а т а й м у г а л 1м ш ц осы ка л п ы д а ,. Н а гн м а н ы ц ке зш д е о н ы ц ка си е тш ecipe тустк 152

Э а'р есе, Ж у м а т а й м ур а л |'м ге Н а р и м а н ы н ты м е и л 'кке - нi — он ы н б ур ан да с а л кы н ка и м е н « к е п т ж 6ipi» деп капа к а р а г а н д ы г ы . Н а г и м а о н д а Ж 1г1т к ы з ы к п а й т ы н - д а й к ы з ба едН Ж у м а т а й м ура.-м м нщ б а с ка ж у м ы сы н ы н 6a p i — он ы н ш ы н ниетпен icT ereH fliriH кв рсетсе де, Н а гн - мага салкы н карагансуы нд а рн ялы к бар. Н а гим а осы лай урынды. Р нялы к калы пка тусу — Ж ум атай снякты ж !г г т н ж араты лы сы на ла йы к емес! Ендеше, оны н осы к е м ш Ы гж е з ж е м о йы нда ту кер ек! M in e , осы ны к т е й м ж д е п ж у - p in . Н а г и м а , с у ш с п е н ш Ы к о т ы н ы и к у л а г ы н а Kip- ге н ж сезбей де калды . Ж эне, бул — элде кала й кеш лдщ ауы ткуы емес, ж у р е кке м э н гш к д а к сал арлы к ж ум ы с болд ы . E n e yi ке з ж д е ка л ы н к е п ш ш к т е н осы icTepiH б ур - к е м е к и л д е б о п ж у р д к B ip aK , а у ы л OMipiHAeri е с е к и л л ж к а л ы п б ул б у р к е у д ж шымылдырын а ш ты ... О сы о к и - I гад ан ке й ж узам ай узаты лы п, Н а гим а бул елге ауыр ■ кж э ш аркалап келген болды. А бы сы н-аж ы нны н табасы - I на калды. Ж ур т кул м с ж е ермек болды. Басы нан таяк I кетп ед ь Б |'ра к. ж у р т т ы н та н ка л а ты н ы да , Н а гн м а н ы н ■ вз1н1н та ны ркай ты н ы д а — осы ту р м ы с ка езм ип, к а ж у - I ы нды б!лмейд1; к а й т а e p m in , ш ы м ы р л а н а ту с ке н с е к!л - ■ денед). ...Э нг1м е — э л г 1 то м а р ж а га л а п келе ж а т к а н Ж у м а - I к у л д е н ш ы р ы п к е т т 1-а у . Ж у м а к у л ж у р т о т ы р ы п H a F H - 1 маны н тусына келдк Колы нда ш ы бы к: бузауы н ба, атын I б а — 1здеп ш ы кка н болар. А уы р о й га б а тка н ад ам д ай I б а с ы т о м е н б у п л у м е н к е л е д 1. Ж а л а н б а с . ¥ з ы н к а р а | ш аш ы н н а к желкес1нен б ун ай 6ip б ай л ап , ар ка с ы н а бос салыпты . Баска кы здардай кул агы нда бы лтандаган CbipFa д а ж о к . Т е с т е т а к к а н т г е к , т у м а р ш а д е ге н д е р де кер1нбейд1. С а уса к сайын сам саган саки нал ар да ж о к. I Е л эд е тж е ж а т niu iiH осы Ж у м а к у л д е б ар . Н а ги м а м уны I 6ipiHiui к в р г е н д е - а к с о л а й д е п у р ы н г а н . B ip aK , э л д е н е - I ге, осы eneyi е ж ш -к о ж ы л свйлес1п, ш у ш р ке л е с ж кете а л м а д ы . Б е л г 1с 1з 6ip с е б е п а р а л а р ы н к е р т е л е п , ж у ы с - т ы р м а й т у р р а н сек1лд1 е д 1. Ж у м а к у л д 1 ‘ н а л ы с т а п к е т у 1не 6ip р е т Н а г н м а н ы н 03i д е с е б е п б о л д ы . B api Э б д1'лд э с т у д е н т т щ n ecip i. © т к е н к ы с т ы н imi е д 1. Н у р р а л и ж о л а у - ш ылап кетт! де, Н агнм аны н отауы бос болды. «Ж ум а- к у л д 1 yftiHe ш а к ы р ы п , м э ж 1л 1с icre» д е п Э б д 1л д э б у р а н в т 1н 1ш а й т т ы . М у н д а й ж у м ы с т ы icTeyre— к а з а к э д е т ж - ш е — ж е н ге м ж д е г п рой. Н а ги м а осы Ж у м а к у л ге б ар ы п , ж ум ы сы н а й тка н д а , Ж у м а к у л ек1 сезге ке л м е й :— «М ы р- з а н а с э л е м а й т : т э л к е к к ы л м а с ы н !... Т е н т т а у ы п ж у р с 1н !» — д е п е д |. Э б д 1л д э с н я к т ы о к ы р а н м ы р з а н ы н 153

б етш ка й т а р у — ан ау-м ы н а у кы з д ы н ко л ы н а н келе ме? О сы M ine3i у ш ш Ж у м а к у л д 1 Н а ги м а б ур ы нры дан да а р ты гы р а к у н а т ка н с е кц и и ед ь B ip a K , осы окирадан ке й ж Ж ум а кул буран сы рт 6epin, сыр аш ып сейлсспейтш б ол д ы . « М е ж б у з ы к эй ел ге с а н а й т ы н ж у р т всеп'не м ун ы н да косы лраны -ау»— деп ойлап Н агим а Ж умакулд1 еске- руд1 ко я б астап ед к Л уы р ой га туо 'п келе ж а тка н Ж ум а кул д щ мына ту - pi — H antM aFa элденелерд1 ескерткендей болды да, ол дауыстап: — Э й, кы з ! M e iii далада тургаН ка р а кш ы деп бш дщ бе? Келе кетсейнл берП— дедк Ж ум а кул селт еткендей боп, тура калы п, бурылып ка р а д ы . Н а ги м а н ы н ш ы р ай ы K yaiM cipe ya i. Б ул — д ос- ж а р л ы кты ц б елп сш беретш назкулк|' ме? Элде, табала- ган ж ауды ц астарлы улы к у л ж а ме? Ж ум акул д щ басы- на нендей пэле твнсе, сонын 6api Сарынын тукымы на ка р а га н ш аны р актан y p n iiin ш ы гы п ж аты р . Н агим а — сы рт кар ауга сол ш аны ракты н 6 ip in in «ерке сулу кел пи '» . Е н д е ш е , б уд а н д о с т ы к к у л ю к у т у к и ы н . О сы лай деп угы нд ы да, Ж у м а к у л б ута н uiiM ipKene карады . Ж у - м а кулд ш ойы н сезгендей болып Н а гим а орны нан туры п, м ун ы н ж ан ы н а келд1. Кул1мс1реген ш ырайы коны рланы п, Ж у м а к у л д щ ауы р кай гы сы н бел icn ici келген адамньщ тур1нде efli. — М ен ceni будан былай «Ерке кыз» дейшип. — Д е м е й - а к к о й , е р к е б о л г а н ж е р 1м ж о к .. . Н а г и м а б у р ы н г ы с ы н а н r e p i д е ж а к ы н д а й Tycin, Ж у - макулд1к колы н устады: — Е ркем ... M eH i ж а т к а санам а... О л а рд ы к отына м е ш к у й д |'р м е . M e n iH к а н д а й к у й д е ж у р г е н 1м д 1, б а с к а л а р б 1л м е г е н м е н , с е н !н 6 i.a y iH к е р е к едП... Н а г и м а н ы н с о н гы C03i к о з ж а с ы н а б у л ы г ы п ш ы к т ы . Н а г и м а н ы н ж ы л а г а н ы н Ж у м а к у л д 1н б у л 6 ip iH iu i Kepyi. Б айы басы нан т а я к айы рм ай оты рса да, ел всепнен а я к а л ы п ж у р г 1с 1з б о л с а д а , с о н ы н e m 6 ip in ел е н к ы л м а й , OTi- р i к ж ай д а рл ы кпе н K \\H i ететш арсы з, намы ссы з адам гой — деп ойлантын ед1 Ж ум а кул муны. Нагиманы н мы на Typin коргенд е — осы ойы бекерге ш ы кканд ай болды да, Ж ум а кул анырып турып калды. Тас бауыр- л ы кты н да орны болек. Ж ы л аган , налы ган ад ам — Ж у- м а к у л д 1н c e p ir i с е к 1л д 1. Е н д е ш е , H a n iM a F a 6 ip e p ж ы л ы с е з а й т ы п , д о с т ы к к в н 1л |'н б |'лд |'р у к е р е к . B ip a K , Н а ш м а Н ургалиды н эйел! боп отырганда — Ж ум а кул бутан осы ны icTefi ал а ма? 154

I — H e c in e ж ы л а й с ы к ? К о р л 'ы к к а с а л ы п о т ы р г а н i<iM ceH i?... К у й ш ке л м е се , ш ы к т а . к е т!.. Н аш м а, босатан бойын кенет ж иы п ш ираган семлд| боп, ой л а на ка л д ы : «рас, с уй тсе м ка й те р efli? Б у р ь ж д ы - сонды муны неге\" ойламады екен? Элде, ой туар генд ей ад ам болм ады м а?..» деп ой ла ды Н а ги м а . Р ас, адам | болмады. Кандай ауыр куйде ж урсе де, сол турмы сын б узы п , м у н ы б а с ка oflFa ш ы га д ы деп е ш ю м о й л а м а га н uibiFap. Ш ы н ы н д а Н а г и м а д а о н д а й о й д ы н б о л м а г а н ы д а ! рас. Ж у м а к у л д щ кесек ай ты лган ж а л гы з ауы з c e 3 in in — мын сакка ж упрткендей боп ойды кенет талкандауын ! [; к е р д щ б е ! М у н д а й с о з Ж у м а к у л д е н uib iF y F a FaHa л а й - ] ы к... Н агим а Ж ум а кул д 1куш а кта й алды: — Еркем! Ш ы н досым екенсж : каж ы ган кеш лге | е р м е к т а у ы п б е р ге н сен б о л д ы н ! О н ы н д ы eMipi у м ы т п а с - п ы н ... E ii f l i т у с ж д 1м : к у р ж ы л а м а у ы м к е р е к е к е н ... А з тур ы п , Ж у м а к у л ез ж е н ж е K e rri. Е ке у ! б а ска сез а й т п а д ы . Э й т к е н м е н , iiiiK i с е з 1м д е р 1 о с ы е к е у ж о с ы c a ­ l' р а т т а н б а с т а п , б у р ы н р ы д а н э л д е к а й д а ж а к ы н д а с т ы р а I тускендей болды. К у л т у м а ж ы л кы н ы ж и ы п ке л ш , бие са уд ы р ур а K ip ic- Ti. К у л ы н н ь щ б а с ы н у с т а п т у р ы п , б и е с а у ы п ж а т к а н H aF U M ara 61'рдеме а й т к а н б о л д ы . Н а п ш а о н ы к ^ а й т к а н ы - I н а т у с ж б е д к т е к к у л 1м а р е д |' д е к о й д ы . Б а с ы т у м а н . Н е | ойлаганы н булды р сезедй Ж ал гы з аш ы к нэрсе: «кетсем к а й т е р е д 1?» д е г е н с у р а у . О с ь ж а н ж а л г а с а , к о м а к т а л ы п : «калай кетпексж ? Кайда барм аксы н? Т о р кш ж е баргаи- мен сеш ты ны ш оты ргы за ма? С аган кор ган болаты н KiM б а р ед1?..»— д е ге н с и я к т ы к а у ы п б у л т ы ка б ы н д а п ке те р ш п , Н агим аны н ум гг сэулесж е боленген аж ары н кене т б уркеп кете бергендей болады . Т е р т - б е с с а л т а т т ы с а м с а п , Б е к 1б а й а у ы л ы н ы н а л д ы н ойы стай е т п де, осы ауы лга беттедй А уы л га тж елеп ж урсе, томарды ц сонау ж иепм ен ж урген болар едк эдеш coFa ке т е й ж д е генд ей б ул ж о л а у ш ы л а р ж е .'п ге к а р а л ой ы стап кел е д ь О й ы н -то й 1здеп ж у р ге н б озбала ла р б о­ л а р д е й т ж — к о л д ы ц б о с у а к ы т ы ем ес. С о н д а б у л а р KiM болмак? Н а гим аны н кв з1осы ж олауш ы ларда болы п, сур кул ы кты ц бауы ры на бай ка усы з оты ра берем дегенде, с е к е м н п л к у л ы к б и е з д е т т е п с ш icTen, а я г ы н с !л т е п , Н агим аны н колы ндагы ке н е кп дома лат ты . На рг иым1н5аа5 а у ы р о й д а и сэл а р ы л а Tycin, с у р кулы кты н ауы б eK iH u ii о т ы р га н ш а , ж о л а у ш ы л а р да ж е л ж е ж а к ы н д а п калды. — К а й д а р л а р е к е н foA,— д е д 1 К у л т у м а .

Н агим а селт еткендей боп, биенщ ж ел Ы н устарац с а у с а Fbi ео л к у й i к о з г а л ы с с ы з к а л д ы . К а й д а р д ы ц ат ы н eciTKcn м и н у т т е — Н а г н м а н ы н к и я л ы н д а м ы ц Typ.ni ой тарам данып, алысып ж аткандай болды. Б а с к а ж 1п 'т т е р д е н б о л т е т у с к е н д е й б о л ы п , К а й д а р тура бие сауып ж аткандарга келдк — Сауар кебейсш , сулу ж енге! — А йтканы к келсш , шырак! — Д ен-калы ны з сау ма? — Сау болм асак бис сауар ма ек? К а й д а р к у у и м а 'р е й Tycin, к а м ш ы у с т а га н к о л ы м е н мы кынын таянды. С у к колы ндагы алтын балдактыц ж а л п а к басы — к у н с э у л е а 'м е н ш а р ы л ы с ы п , ж а р к - ж у р к eTTi. К е н е г а р т к а н с у р к а л п а к К а й д а р д ы ц к а н с ы з с у р бет1‘н , о й н а к ш ы г а н к н п к е н с к е з ш с эл б у р н е й т у с ке н д е й . Ко и-кою боп ш ы гы п келе ж атка н кара мурт кана айкы н Kepinin т у р р а н д а й . К а й д а р о с ы е л д щ ж 1г т б о л а ж у р т , е ш у а к ы т т а е л д ! ер к|'н а р а л а п , за м а н к у р с ы женгелер1'м ен о й н а п -ку л ге н емес кой. А уы зга т и г е н «уры » деген ж ексуры н ат бар. Е л ге м у н ы ц ici, ж а р а т ы л ы с ы ж а т с е к т д 1 KopiHce, ел — б у г а и ж а т с е к к п д 1 к е р ш е д г Е л д е н е р е к ш е ж у р е т ш ж 1п т - TiH 6ipi — о с ы К а й д а р . К а й д а р д ы ц а т ы н е а т к е н д е — Н а - гим аны н кенет ойлана калганы да осыдан едк Кайдар Култуманы онаш а алып сейлестк Нагима кон е к ку ш а кт а га н к у ш efla yip туры п калд ы . — Ш ы р а к - а у , ш ы р а к ... Ж у м ы с ы н б 1тс е, ж 1 г т м д 1 6e pi ж 1бересш бе? — Ж |'б е р е й ш , ж ен ге... Кайдар осыны айтып Н агнм ага бурылранда — тац болды: Н агпм аны ц ку.-пм ареген сулу бетц октай кадала к а р а га н кез1, кербездене ко зга л р а н кел1ст1 д е неп — ш м - д 1 болса да 6 ip yftip i.iT in тускендей ед к Б эрш ен буры н— К а гн м а н ы н осы с р ке л ж аралас назданган n iu iiiiA i К а й- д а р г а к о р с е т у iн д е — с ы р т к а р а у г а - т е р е ц 6ip с ы р б а р л ы - гы н ссзд|'ргендей едь К а й д а р осы лай тусш д |. К а л ы н ел д1 аралай ж у р т , озш е деген бул сешлд1 ж ы лы , мулэй1м ш ырайды Ка йда р уш ы раткан емес. С онды ктан, Ка йда р­ д ы ц ж у р е п к а р а й г а н ycTine к а р а й ы п , а д а м б а л а с ы н ы ц 1стеуге б е л ш ы д ам а сты к ауы р ж ум ы ста р га да — бул ая к басып ж ур-ау. Ец ар гы сы — осы сапарыпда немере ка- р ы н д а с ы Ж у м а к у л д 1 Д а у ы л б а й г а т о к а л д ы к к а epiKci3 опсруге келт оты р го й ! Ж ур ы м б а йд ы н к у т т м е ге н ауы р к у й г е к е з д е с ке ш 'н ecTin, ж о л д а с т а р ы т а п осы ж о л ы т и - мсй|'к деп та р тп а кта са да, сога н да болм ай К а й д а р келш 156

турга н ж о к па? Дуры сты п>ш а кал са , Кайдард а ар-намыс болса, Ж уры мбайды элекке уш ы раткандармен жаула- сы п, еш ал уы ке р е к емес пе? Кайдар ауыр курсш ш , жолдастарыиа косылып, ауыл- га беттедк А надай ж ерге бары п, арты на буры лы п тары ка р а д ы : H a F iiM a да oF an ка р а у м е н т у р е д к — Ау, сауамы сы к биещи?— дед! Култума. А узы н аш ы п арсаландаумен ж у р е тж Кул тум а — таи осы м и н утте ка б а гы н т у й е T ycin , аузы н б ур т н т к а н ту р д е т у р е д к « K e p in r e ii ж 1г г п т а р б а й с ы н » д е п Н а ш м а г а кеГп п тур ма; элде, «урлырынмен бола бермей, Н а ш м ада нен б а р е д 1?» д е п К а й д а р р а к е й ш т у р м а ? — Н е а й тты ол п' >kiriT? — Ешнэрсе де айткан ж ок. — О нбары р-ау, менен ж асы рм аксы н ба? Култум а аз турып, кур сж д к — Ж ур ы м б а й д ы н у й in сура йды ... « Ж у м а ку л уй ш д с ме?» деп сурайды. — Ж у м а к у л д 1 к а й т е д 1? — Бышеймш. Содан былай биеш сауы п болы п, ауы лра беттегенш е, HaFiiMa ж у м г а н а у з ы н а ш п а й , т о м с а р у м е н ж у р д к К а й - д а р д ы н Ж у м а к у л д |' с у р а уы н не ге .ж о р ы р га б1'лмедк Т у ы с к а н д ы к icTen, Ж у м а к у л д щ у й iн к о р га ш т а у де ген — Кайдарда буры й болтан емес. С онау той кезш де Кайдар осы а уы л д а ед |'-ау. Ы р ы м ку л о к п р а с ы н а . е р к е к т у п 'л , эйел Н агим аны к да каны кызды. Сонда да селт етш , на- м ы ска ш аба бкпмеп ед! осы К айд ар... С одан б ерг! ауы л eceri кебш е осы Ка йда рд ы к устш де болы п: « Ж ум акул д ! пален етед1 е ке н ; ту л е н етед Ь еке н д е сш ж у р е д к С ол в е е к uibiHFa ш ы га т ы н б о л ы п , К а й д а р о сы к е л ге н д е к а те - р !н Ж у м а к у л ге n irin кел ге н бола м а?... HaFiiMa К у л т у м а г а б у р ы л д ы : — С ы р аГггар ем, с ы р тка ш анш ай сы н ба? — Н еш е сы ры нды ш аш ы п ем? — Ендеше, Кайдарра барып айт: ел ж а тка н кезде м о и in о т а у ы м а к е л с ш . С е й л е с е т |'н с е з 1м б а р ... К у л т у м а Tepic а я к т а н а б а с ы п , Н а р и м а д а н а л ы с т а г а н - д а й б у р ы л а TycTi. К у л т у м а н ы ц т а п о с ы м м и у т т е п iu iK i о й ы — HaFiiMara ка н д а й а ш ы к едь — Э й... К а йд а барасы ц кн ка й ы п ? — Кайдарра ж ол ы кпайм ы н ба? Н а р н м а к у л 1м с !р е й ту с т |' д е : — Ж о л ы к ... B ip a i< , б а с к а о й д а н а у л а к б о л с ы н . Bip-eKi руы з айтаты н свз!м FaHa бар...— дедь 157

ОН БЕС1НШТ ТАРАУ Ж а н б ы р а р ты н а н ты н ш у а уа е к ш н л ту р ге ю 'ргендей б о л д ы д а , ж у р т т ы н 6api spin т ы с к а ш ы к т ы . Э Ы ресе, К а ­ тим а б эй бп не сн я кты се.\\пз эйелдер — сал кы н ауага денесш самалдаты п, езш с-ез! еркш келгендей боп, уй т у й т т н ш ж а б д ы г ы н а Kipicn': м а л а й л а р ы н ы н , к о н с ы л а - р ы и ы к э й е л д е р in ж и н а п , ж а н б ы р г а т и г е н б у й ы м д а р ы н ты ска ш ы гарты п ж айды . Асыл ктлемдер, иатсайы -ш эй! керпелер уй сы рты н кы зы лды -ж асы лды турге белегендей б о л д ы . Ш е т к ! 6ip ю л е м н щ у с т ш е д е н б е к т е й б оп 6o i'i6 im e - niii 03i о т ы р д ы . D e n ’ — к а ж ы н ы ц у й Ы ц ж а г ы н д а б о л д ы . К а ж ы н ы н yfii д е и э р с е л е р ш ж а й ы п ж а т ы р . Bip к м е м ш ’ ц у с т!н д е , та я гы н пзеспм 'н а сты на кы с ы и , м ы кы р а й ы п к а - ж ы да отыр. О ны н кез! де — осы отырган бзйбннеде. Г-K e yi ек| ж а к т а — 6ipinin 6ipi к у р к а р а с ы и га н а к е р ш оты рганм ен, таи сол мннутта не ойлап отыррандарын CKeyi д е Д л Ы з у г ы н ы п о т ы р г а н а д а м д а р д ы н т у р - лер!. К а тим а бэйбнпедей малай ж ум сауы нды 6iae ме, к а ­ ж ы н ы н к а р а т о к а л ы н э р с е л е р ш у й д е н 03i KeTepin ш ы гы п , ж ай ы п ж у р . Т о ка лды н «ауы р бейнетш » б ел кей ш деген сем лденш сонадай жерден умты ла басып делендеумен с а ка у Д о см а га м бе т кол in араласты . К а ра то ка л мен са ка у Досм арам бетт!н 6 ip re ж у р ге ш н кергенде, бэй- 6 iu ie n in а у з ы б у р т н ы п , к а б а г ы т ы р ж и я TycTi: Ш !р к|'н !... К а ж ы н ы н ке зш е ш еп сал ы п...— дед! iuiinen. Осы иы айтуы н айтса да, бет! элденеге дуы лдап кы- заргандай боп, кара токалдан repi — ез жумысынын сы паны екенд|‘г!н кв рсеткен дей — 6ip e p норссн! !здест1рш отырды да: Кудайдан кор ы кп ай -а к койсы н, ты м болмаса, ж у р т т а н уял са ка й те д ! екен?!— дед!. О сы мен езш б е л п а 'з 6ip кун эдэн а кта л ган д ай керд!. К ылы ры куд а й га ж акп а га н м е н , ж у р т кез!н е м ш болып Knpiii6ece, б о л т а н ы . « М е ш 'н м ы н а уы м д ы к в р д |'к бе?» д е п , то ка л га усап тал тусте тайракдаганнан ж ек Kepepi ж о к б эй б|'ш е н !н . 1стесен, еш ю 'м ге сезд1'рмей. м а кт а н кы л м а й icTC. « И п ‘ ж а к с ы м е н » Tcric ж а к ы н б о л та н а д а м о с ы К э - тп м а r>;>iir>inn- к :\"| пк болар, ......ын 6 ip in in .i.ii ме ж урт? Ж а л гы з-а к баягы губернатор келш , «Ш епт!келд !ц» ба- сы на уй т !г!л in , уш болы с ел те п е ж и нал ы п соны карсы Баспага эз1рленгсн романная 158

алаты нда — осы Ка тим а б эй б ш е губернаторм еи 6ip тун 6 ip re болды. T inT i оны да осектеген ж о к ж у р т. К ы зы к ед 1-а у с о л г у б е р н а т о р . С о н ы ц а т ы Е б ы р с ы м а н б а е д 1? К э т и м а н ы ц к о л ы н к а й т а - к а й т а c y ftin е д к .. С о н ы ц 03i у з ы н б о й л ы , а р б ы й г а н д е н е л 1 к а р а K ic i е д 1- а у . Э б д 1 л д э - n iu дене кур ы л ы с ы он д ай ем ес... Ж а л гы з кез1 га н а ... Р а с , К 931 а й н ы г а н ж о к с о д а и ... О й т е ш 'з ш е ш о м г а н б э й б ш е к у л 1м с 1р е й T y c in 6 ip a 3 отырды да, кенет курсш дк самсап келе ж аткан салт а т ты л а р о й ы н ен т э т т 1 ж е р ш е н y3in Ж 1бергендей болд ы . К а й д а р л а р ед1 о л а р . Б э й б 1ш е ш ц ж а н ы н а к у р ы к б о н ы келш , аттарынын басын тарты п, токтады . Бэйбине кезш келенкелей карай: — Кайдарм ы сы ц, ш ы рагы м -ау?— дедк А ттар ы н ай касты ра байлай сал ы п, К а й д а р л а р бэйб!- ш е н ш ж а н ы н а ке л д к Б у р ы н д ы -с о н д ы Kici е р т ш ке л ш К а й д а р б у л у й д е к о н а к б о п Tycin к е р г е н е м е с е д к Б у л ке л у ш д е м эн болу ке р е к. Э бд|'лдэ мен Н у р га л и кеш е Дауы лбайга да ж олы кпакш ы боп кеткен едь Буларды ц а т т а н ы с ы — с о л а р д ы н с 1л т е у 1м е н б о л у г а д а T H ic -a y д е г е н ой б э й б ш е н щ ка л п ы н а ж ы л ы ш ы р ай т у р K ip ri3in , К а й - дарлармен ол тым жы лы амандасты. Д ауы лбай бабына к е л т 1 р ш с а п ы р ы п , а я к т ы т о л т ы р а к ы м ы з к у й ы п 6epin о т ы р д ы . К ы л к а н д а й ж а с ж т т т е р д щ а р а с ы н д а — ©3in с о ­ ларды н анасы дэреж есш де кер д ! де, еш нэрсеш елемеген- cin, оны -м уны сейлеспед г Ж а с ж ж и т е р д ш е з к о ц ш езш - де болды... Н агим а мен Култум а ж елщ ен ш ы гы п, ауы лга беттеп ке л е д к К а й д а р сога н ка р а й T ycin оты р. К у л т у м а - Н а - ш м ад а н б о л Ы п, б ул арга беттегендей болды. Ж у р к М ц колайсы зы -ай; eni ая кты н басы eKi ж а к к а ка й ка й га н ; б а с ы 6ip ж а г ы н а к и с ы к . О с ы к е л е ж а т к а н б е т ш д е муны — осы оты рган ккпле рге туралап келе ж аты р деп e u in iM д е о й л а м а с е д ь B e T i о л а й 6ip, б ы л а й 6ip а у ы п , акы ры нд а ке л ш ж е г п . К а й д а р ы м дап оны 93ine та яу о т ы р гы з д ы . Б а с к а ж 1г !т т е р 6ip н э р с е ш с е з ге н д е й б о п , 6i- piH-6ipi ш ы н т а к п е н T y p T ic in , т а м а к к ы р ы с т ы . — Э л п а к с а к куш 1 'к к о й д ы тез э ке л е к о я р д е й сщ бе... К у л т у м а , сен ал д ы нан ш ы к ко й д ы н , к о н а к к а т о кт ы экел,— дед1 б эй б ш е кер ипп. К ул тум а орны нан туры п , кете берем дегенде: — M e i ii n а т ы м а м ш ш б а р а foA ... 0 3 iM M iH ri3i n ж 1б е- рейш ,- деп К а й д а р орны нан турд ы . Букш иген каракер жорганы ц айылын тарты п жаты п Кайдар, Култум ага карал кун к e rri: 159

— Н уррали уйш де ме? — УГи'нде жок... Нагима саган кёлс!н дед1 туиде. Ойнап айтатын шыгар дсп Кайдар падала караган- мен Култуманьщ бетшде калжын-эзш 6earici жок едк Канта, ©зшщ Кайдар болмагандыгына, Нагима сиякты сулудыц кеш'лш аудара алмагандыгына опык жеп, ызаланган Typi бар ceKi.nfli едi. Култуманы колтыгынан суйеп аттандырып турып: — Барамын деп айтты де. Соныра тагы сейлесер- М1'з,— дед1 Кайдар... Бэйбнненйг жанына баруга сылтау таба алмай отыр- ган кажы—самсап к елт тускен аттыларды KepiciMeii, эл- депегс сабырсызданган бои, ауылда баска еркектер жок болгандыктан — сол журпншппн жэйж б1луд1 03ine мш- дет санаган боп, ofineyip. байдын yfline баруга толык сылтаудык табылгандыгына K©3i ж ет т , таягын cyfipcTin, орнынан турды. Кара токал кекей сойлеп: — Бар, бар... Сен бармасац, жау шабатын ед1 сол уйд|',— дед|'. Кажы бул жолы токалдыц свз1не шамданбай, бару- ынык керек екендМн тагы 6ip дэлелдеп erri. Таягын суйретш келе жаткан кажыны ка р т , Котима бэйбпие он жагынаи орын дайындауга nipicTi: шэГй керпеш'и 6ipiH терт буктеп салды. Конак ж1пттер орны- нан турып, кажыныи колын устап, амандасты. — Конагыцды далага iiipin отырганыц калай?— дед! кажы отырып 5катып. — 03iMi3flin балалар foi\"i , айып етпес дед1м... Eni шелек сутл кайкалактата KOTepin, жудеу пшшд|' кара KCMnip келе жатыр. KniMi epiM-epiM. Бул — элп — Зарыптын uieiueci Дэмежан дейт|'н кемшр. ©Mipi осы уйд|'ц жумысын |'стеумен келедк Ж ас жагынан бэйбйне- ден 6ip-eKi жас улкенд|'п де бар. Улкен деп сыйлайтын 6oii6ime емес: отырса да, турса да жек1ред1 буган. Дэме- жанга жек|'рмеген куш 6ofi6iuieiiin iuiKeHi ас болмайды. Осы отырганда да eKi K03i соны жеп отыр. Караган сайын кабагы жабыла тусетшдей. KiM 6i.ncin: Дэмежан- нын т у р а з д т н е , бой-басынын ж удеулИне кеГп'п, «осын- дай адамды кудай necine жаратады екен?»— деп ксйш отыр ма? Журттыц 6opi де 031' сек1лд1 мапгаз, бой-басына nip жукпайтын кербез болсын дей ме екен? Б ipак, соида «мапгаз бэйбшелердЬ кутетшдйм болмак? Л к унле рде н сдоу|'р о к ш а у к а й ка й ы п 6 ip ж ул ы м уй тур. С ы рт K o p iH ic iiiiii 03i аяны ш ты : турм ы с кы сы м ы ны н не бар ауы р лы гы ж а л гы з осы у й д щ басы нда ган а cenui- 160

fli. К.июы кетксн сыкырлауык e c iK — кун узакка жабылу- мен турады. Осы уйде ем ip бар, осы у й д т менилкп n e c i бар деп ойлаудыц e3i де кнын-ау. Осы уйдщ нак касында Спрнеше ecni арба бар. Арба манындагы спырдын тезеп- нен аяк алып ж у р п а з . Кеш болса, Myfm i кайкыйган сиырлар осы уйд1н мацын коршай жиналады да, сонау ecKi арбаларга суйкемед|' ке.и'п. Kefi6ip тентектер! осы жулым уйге де суйкенедк Yaoipercii жыртык курым ки- пзд1 M y fti3 iH e ijiin кететждер] де бар. Тэйт деп малдыц 6 e r iH кайтарып, бул уйдi коргайтын адам тэты ж ок.. Кеш болса, коралы койдын, жататын орны да осы караша уйд1н ecii< алды. Секендеген еиш лер, c c K ip r e ii лактар бул уйд1 басынгамдыгы сондай ешпнен кiрiп, торiней 6ipaK шыгады. Сонда, осынша малдын йшнде — осы ж у ­ лым уйге тэн жалгыз кара болса екен-ау! М ал n e c i Ку- сайын бай. Малдын n e c i екемш деп Котима 6 o ii6 iu ie ак уйлердш маныиан 6ip малды бастыра ма екен, cipo? 0Mip деген кызык-ау: бар бейнетш коретш — малай, кызыгын KopeTiH — бай! Котима бэйбш е таспагаида — кiм тас- — Дэмежан! Дэмеж ан деймж!.. Кайыр ана сиырлар- ды... ЛОберме уйд1'ц манына! Дэмежан кемгпр — колына бакан устап, ак-уйлерге беттеген сиырларды кейж кайырып ж ур. «М енin жулым у-й|м жетпей ме сендерге? Байдын уйжде пелерщ б а р ? ..» — деп, шашау шыккан малдармен кеиесin жур- ген icneTTi. Коиактар кымызга канып, кыдыру уцмн томар басын жагалады да, 6 o ii6 iu ie мен кажы эл п орнында отыра бердг Шара тубж де калган аз Fana кымызды бэйбш е эл1 сапырумен отыр. Кажы 6 ip рет K e n ip in , «кудая, тоба- сын» айтын, карнын сипады. Тыстагы жаюлы буйымды Дэмежан уйге тасып жур. Дэмежан жандарына жакын- даса, кажынын аузы жыбырлап «астапыралданы» ай- тады; Дэмежан алыстаса, бэйбш е мен арасындагы кун- к ш н е шредк КункТп— бэйбш ен ш O K n e c in e ii басталып едк T y H e y ri 6ip жолы Кусайын бай жол жур1п K e T iri, сод Tyni бэйбнне'осы кажыны тан атканша кутпегеМ ме... Кажы сол жолгыпыц сылтауын кара токалга аударып, T.icTi бака да ft жабысып айырылмайды дег ic i келсе де бэйбш е оган сенбей, себепт! баскага аударгысы келГен- дей. Куда и жолын устаган адам боп отырып, сол кудайдын атып сатып сенд1ре алмагаи-ак киын екен... Дегенмен оныц yuiin кынжылатын кажын бул смес. «К а- 6 2979

жылык» атын бул сырткы ел кезшде гана тагады. Imxi сыры езшде. Мекеге барганнын езшде де — дш1шлд1Г1 устап, тэу- ба-таупыкка келей|нш1 деп барган K ic i емес кон. Кусаным баймен ата женшен немере. Кэтнмамен арасындагы жу- мыстыц кебше «жецге», канны деген атпен буркелш келе беретпш п содан гон. ©з дзулетч шагын болса да, Кусайынныц дэулетш аркаланып, сонау 6ip кездердс осы i<ici таласка r y c in , б1рнеше сайлау бп болып журдь Bip рет болыстын кандыйлаты болып та санлагды. Акырын- да, Жаппасбайдын Мустапасымен болыстыкка таласа- тын жолы — шатан, ете кызу болып. тштескен eai елдш арасынла адам елin. i болды. Мустапа муныц жаласын осы Жумасейгг кажыга аударып, бул — усталатын бол­ ды. Арага тускен ел аксакалдары жумыстын бет|' жа- манга бурылганын сезш. Жумасештке елден кет — десть Елден шарасыз кетет!н болгаи соц. ЖумасеГн'т Мекеге баруды калады. Ел шу erri: «ерден нман кутылманды дсген осы -ау!»— деп. Мекеге аттанарында арага жу- picKcn аксакалдар Мустапа екеуin табыстырып, дауды буркед!-. Жумасей!т коштасу ж е1нмен елд!и басты адам- дарынын бэрш аралады: ат 6epreHi ат бердь тан 6epreni тай бер.и'. Ен аргысы Д\\устапа болыс та 6ip жорганы коса рыма банлап аттандырды. Пайгамбардык кабырыи квруге бара жаткан адам — ел квз!нде кандай курметтк 6yKi.i ел болып жиналып, сонау TeMip жолга шыгарып салды муны. ЖумасеЙ1'тт!н баратындыгын ecTin усз кол астынан жнырма шакты байлар 6ipre аттанды. Онын |‘ нпнде Сансызбай дейтш болыстын 6afl6imeci дс бар efli, жасы кырыкты кусырып келген Kici едь Bip уезден аттангам осы жнырма шакты K ic iH iH imiiweri квз карак- ты сы — ЖумасеЙ1'т болды да, баскалары муныц бил!'г1н- дс: акшасын да осыган 6epin. осыган телм!рд!. Поезда жургенде, баскалар II I — класта отырды да, ЖумасеГн'т, эл п Сансызбайдьщ бэйб1шес|'н жанына алып, I— класта отырды. Пароходка мшгенде де e n e y i 6ipre болды. Ж у- MacefiiTiieH 6ipre аттанганы ymin ол бэнб|'ше кудайына мыкты риза ед1. BipaK, Мадине каласында жатканда- рында )K y M a c e fiiT T in огаштау 6ip жумысы болды да. ал бэйб!ше coF a n азырак кынжылды. ЖумассГпт кез!нде онысын да дэлелдей алды:— «Модинеге оде!П келген сон, ар нэрсесш де Kepin, 6win, танысу керек»,— дедь.. M ine, Ж умасеЙ1т кажынын’дшшыийпшн 6eTi осы ед|'. Баскалар мунын д!нш!лд!г!не суттей уйып нанса да. Ка­ тима 6ai'i6ime нанган емес. Кара токал да солан. BipaK, 162

бул ар да сырт кезшде кажынын «дш пилдш не» зэредей K ip жуктырып керген емес. Култума 6ip марканы eHrepin к е л т , жер ошак басында жайлап жатыр. Дэмеж ан кемшр шек-карын аршумен шугыл. 6ipaK, жайшылыктагыдай емес, элсш- эл1 басын кетер т карап, элдё неге ауыр курсшедк Бие агытылып, epicae беттедь Уздш-создык шубырып сиыр келд1 котанFa. Осы сиырдын сонын ала кой да к е л т калды. Кунде бул кезде — кой сонау кабакта жай- ыла оттап, 6epi карай беттей т у с т жатар едк ByriH тым жиын, 6ipey nipin айдап келе ж аткан сеюлдк Б эйбш е осыны б1рден ce3in, кадала карады. Кой сонында ei<i адам келедк 6ipi — Уакас койшы, eKiHUiici— Зарып. Уа - касты Зарып колтыгынан суйеп келедк Шек-карын ар- шып отырран Дэмежан, колын жумастан, солардып алдынан шыкты. — Бет1м-ау, мунысы Heci?.. Ана кунге не ж ок, шек- карын аршымай?...— дед1 бэйб ш е шошына карап. Кажы мен арасындагы энпме кызыкты жерше жана келген болса да, бэйб>ше соны умытып, TinTi осы кажы­ нын отырганын да умыткан сек и ш боп, койга карай бу да беттедк Ж ер ошак басында, токты сойган Култумага тене T y c in , H a F iiM a отыр. l n i p кара келенкесшде лаулап жан- FaH от с эул еа Нагиманын 6eTiH ала-беле ж ары к кып, сырттан караушыга еркш K e p c e T in отыргандай. O c ip e c e конактар, онын ш ш д е Кайдар — осы от сэул еа ойнаган сулу 6erri керген сайын ынтыга тускендей боп, кездерш алмастан отыр. Сырттан тенген кезд1 Нагима сезбей отырган шшшде; ешнэрсемен жумысы жок, с ею л д ен т, шек-карынды аршумен отыр. Осынын езшде ж ана: «ке- лш , мынаны аршн туршы»,— деп Д эмеж ан устатып кетт! бу Fan. Дэмежан снякты есжте журген KeMnip — байдын келжше жумыс тапсыра алар ма? BipaK, Д э м е ­ жан осы Нариманы 6ip турл1 езше тэн керген сеюлденед! де турады. Дэмежан сиякты кемш ш кте журген адамга Нагпманын жылы шырай бергендтнен болар-ау... Нагиманын колы жумыс ктегенмен, аузы Култуманы калжындауда болды. Бурынгысындай арсаландамай, Култуманын не ушш томсарып отырганын сезедк — Э й ... Айт деймш: Кайдар не дед1? — Тунде барамын дедк — Оны койшы, баскасын айт. Култума бул жолы — 6eai шойырылран адамга усач кетерд1 басын: 163

— Тагы не керек eai? 11агима буган шек-ciaeci катып кулдь B ip a K , осы кул кiс iи тез тнды: кой шет1нде oipeyflin змд1 ce3i еспл- Д1- Напгма coFaH бурылды: Уакас койшыны Домежан колтыктап, сонау калыи снырдын ортасындагы жулым уйге экетш барады. Bon6iiueiiin алдында каскпя карап Зарып тур. 3 u a i сез — соныкк Дауысы калтырап шык- кан тэр1з;и'. — ...Солай, бэйбш е... Б1зде 'акын кеткен жок шыгар: эксм — ceHiH кулдыгында журш елдк мынау Уакас сети асауынды уйретем деп аягын сындырды; балдакпен жу- pin те койынды бакты; суынды тасып, кулпш шыгарып шешем ж ур... Осы аксакты аттын бауырына алып саба- гандай не жазыгы бар едН Мына малынды аман-есен колына океп тапсырдым, керек болса жиып ал. Уакас, eimi, бакпайды койынды! Шешем де iereMcfmi жумы- сынды!... Нагнма колындагы аршып отырран койдын meriii абайсызда узш алды. Шек аршып отырганын таза умыткандай боп, кулагын сонау энп’меге тесей тустк Бэйб1шенщ бурынды-соцды естш кермеген сез1-ау бул! Баскалан ecTice, 6ip соpi сдк езшщ уысында отырган адамдардан ecTin тур-ау... жэне улкен де адам емес, кар- сыласып TypFan — каршадай жас бала. Бала демекин — Нагнма келшшек бон тускенде — осы Зарып домаланып журген кара бала едг, 6ip аягында — жыртык етж, екж- uii аягында — кенд1рмсн шандыган ecni шарык едь Bip жеш' жок жалба Kynici бар ед1, онын арткы бойы — жур- гснде жерге суйретш п журер ед1. KepinreH pip каргап, с т е п , жазаласа жауырынга туйш те кетер едь Сол Зарып осы. Ем -уш жылдын iuiirme адам таныгысыз боп езгсрген-ау. Бойб1шеге айткан с е з ш т салмактысын кердщ бе! Бэйб1шеш айтасыц-ау, Э бд м д э мен Нургалп да кеше осы Зарыпты аузына алып, осыдан кэд1мпдей cccKciieTin семлдегш -ау. Ж ап-ж ас куншде мына секыш бойб1шеден каймыкпай, мына сезд1 айтып турган адам оскенде ез дегенш icTen шыкпайды деп мм айтар? «Ж Ш т болсац — осындай бол!»— деп, Н а ш и а аузын сылп етм- зедь Култума оны шыитагымен туртп: — EcTin отырсыц ба: Дэмежан кемп1р келмейтш бол- ды, мынанын бэрш сен тазалайсын. — Курысын... Керек болса; тазалар e3i. Зарып угоне к с т т барады. Бойб1ше элп орнында эл1 тур. Tijii байланган адамдай ун а з. Корыкканнан емес, ашуга тыгылганнан ундемей калганы анык. Ynre карай

журди Ж ер ошак басынан 9Tin бара жатып куб1рледн — Сен желкеЫ киылгырды ма!.. Сенщ желкенд1 кндырмасам!.. Осыны айтканда — бэйбш енщ аялы бурынгысынан тез!рек атталрандай болды. HaFim a шек-карынды тастап кете алмады. Erri жуып казанга салу, тезек эк е л т , от ж а р у— Култуманын мойнына жуктелгендей болды. Тыстары конактар уйгс Kipin, улкен уйдщ e c iriH e H шам сэул еа жаркырады. Кун бултка баткан. Жулдыздар да сирек кершедй Табан астындагыны керместей карангы. Ауыл e\\iipi мундай тунде мылкауланып тына калады. Кеп уйлердщ манынан жылтыраган от та кершбейдй Бурынгыдай шам ж эрып отыратын — KapeciH жок. Ж арык барында тесектерш са- лып алады да, карангы тусе, тесектерме кисая кетедй Ауылдары б1рен-саран еркектер, 6ipep а са м е т ж е у ymiH конактардын жанында отыр. Конактын 6ipeyi домбыра- ны сабалап, эн салганы естйтедй Э ш — кулак тург1зген- дей кушт1 емес, домбыранын дарылына ке м ш п кете береди Нарима жумысын 6iTipin уйге беттегенде — казан сапырып отырран Култумадан баска — далада кыбыр еткен жан жок сек й ш еди Y н сыртын орала бергенде — карандап келе жаткан 6ipeyzii Kepin, HaFHMa fy pa кал- ды. Ол Kici — жол тоскан Наримадан жасканбайтын адамдай туралап журш, нак жаныиан erri. Нарима та- ныды: бул кепп бара жаткан Зарыл едй Колында тайлы бар. Бет алысы — BeKi6aft ауылы. Нариманы о да таны- ган болу керек. BipaK, бурылып токтап, нерып турсыи?— дел сурауды бмм'еди Налима дауысын болар-болмас шырарып: — Кара бала,— дедй Зарыл ею октылау боп токтады. Налима жакындай Tycin: — KiMfli 1здеп журЫн!— дедй Налиманын бул сезд1 эзйл туршде айтканын Зарыл та сездй Нарима туралы eciTep кулакка уят есектерге З а ­ рыл nanFaii емес, ойткеш,— Зарыптын uieineci Дэмеж ан: «байдын келМ дейтш емес, кайырымды адам»— дел, осы Нариманы аузынан тастамай мактап отырады. Сон- дыктан, Нарнманын эзш н е Зарыл та эз1лмен ж ауап бердн — Ceni 1здеп жур ем,— дедй — Meiii кайтесщ? — Керек болраньщ да...

Нарима ундемедк CoiiFbi сез1мд1 ауыр алып калма- са iiri ед1 дегенден боп. Зарыл шынына кешл: — Ойнап айтам... Мыла ауылра бара жатыр ем. — Айтпасан да, 6i.iin турмын. — Н е т бм дщ ?.. Баска б1рдемеге жорып журме. — Жорыса, камтед1? Кыздары — езщнщ тент... Осыдан кешн eaeyi де жан-жарына караиды: уйдщ там касында тур. Сонау жыршы конактын домбырасы- нык сартылы болмаса, сыбырдын 83i осы уйлерге айкын сст1лгендей. Карангы тунде ж1гН пен келшшектш сы- бырласып турранын керген адам — адалмын дел жал берсен, нанар ма? Шынында да мундай опашада букпесЬ сейлесу — казак эдетшде снрек болатын жумыс. — Бугш еркемд1 Kepin ем,— дед1 Нагима. Еке\\ч уйдем алыстап, томарга карал беттеп келедь «ЕркеЫ юм мунын?» дел Зарыл ак-тан. — Жумаку.?ш айтам...— дед1 Нагима 6ip кезде. Нариманын. сез туршде — Жумакулд1 муЫркегендж, соган шым жаны ашыгандык сезмгендей. Мунын астары меде? Бойжеткем кыздын 6ipep ашна женгеа болмай калган емес; буларды байланыстырран жш осы женде болды ма екен?— дел ойланумел келед! Зарыл. — Жумакулге айт, сактансын: мына байдын yfiiHe келш жаткам сайдауыт уры — тепн журмеген болар,— дед1 HaFMMa. Зарыл шошына тындады. Екшеп сурап кергенмен, Нагима будан артыкты айтпады да. Ж алплз-ак айыры- лысарда: — Осылай дел айтты де. Сонсынгысын 03i бЕтелн— дедЕ Тун KapaHFbicbiM буркенген томар нак сол минутта neci3 сеюлдешп, кулакка урран танадай тына калыпты. Окта-санда каскалдактын дауысы зынкылдап ш ы гы п , мулг1ген тун уйкысын 6ipep минут серп1лд1ргендей бо- лады. Н аш м а томарды жиектей журш келедЕ Баска энелдер болса, «nepi сопли кетедЬ дел коркып, тун irniH- де су басында жалгыз журмеген болар едЬау. Нарима­ нын жаратылысынын баска эйелдерден белекип' осы жерде. Уй жанында кара токал кездестЕ колында куманы. Баска уакытта болса, осы ж у р ю ушш На Рима га 6ipep улы C03fli айткан болар едк бул жолы жумсак кана свйлеп: — Келш-ау, байдын ушнщ асын дурыстап бсрдщ бе? 166

Асын берген сон-ак келсен болмай ма, малай катыны шыгып K e r r i деп e c ir r iM foA,— дед1. HaFHMa ундемей, вз отауынын ecirin ашты. Токалдын не ушш жылмандап турранын сезедк тап осы кезде то­ калдын шымылдыгын ашып караран адам — кажынын орнында сакау Досм арамбегпн жатканын кврер едь Кажынын yfli кэресш аз болран емес. BipaK, мундайда токал уйше шам жакпайды. Тыс та к а р а ты , уй де ка- paH Fbi. Карангылыкты жамылып, ойына келгенш icT e n токал ж ур... Зарыптын C83i 6 a ft6 im e H i от боп ертед! де ол, он т1зе- ciH баса отырран кажыны таза умыткан семлденш , iurre кайнаган ашудын буымен буркылдады да отырды. К а ­ зан басына элде неше рет барып келдк К ун деп Дэме- жаннын аткаратын жумысы б1рден ез басына м Ы п кал- рандай болды. Эйткенмен, кажынын манары 6ip ce3i де ойынын 6 ip жарынан орыи т е у т , ет nicep кезде токалра адам ж1берт алды: «кажымен 6ipre отырып, ет жеп кетсш»— деп. Токал сэлем айтыпты: «Наукастанып ж а- тырмын, екпелемеймш, конактарына бере 6 e p c in » , деп. М унык не ушш шакырранын токал б1лед1 де, токалдын не ушш келмей жатканын бул бьледь. Арбаскан ewip деген осы. Еттен кейш конактар конак уйге квшти Б эй б ш е ка- жы рэ бурылды. — Намазынды уйще барып окисын ба? Элде, осында окисын ба?— деп. Каж ы теке сакалын сыйпай T y c in , кунк erri: — Дэрет1м барында окып алсам да болар едн..— деп. Ж айнамаз устшде мыкшиып кажы отырды. Б эй б ш е уй манын 6ip оралып келш к1рд1 де, б1рден шамды сен- д1рдь Ш ам сенгеннен кейш дыбысы катты шырарылмай, акырын . гана e c iK жабылды... Кажынын жайнамазы жиюсыз орнында калды... Каранры тунде букшендеп каскыр жортады. Ниетш- де — арамдык: огаш шыккан мал болса, иыкка салып бектеру. Каранры тунде уры жортады: байдын мынын, жарлынын жалрызын талгамай, колына тускенд1 олжа- лау. Ауыл ем1ршдеп «бозбалашылык» эдеттщ де осы екеушен айырмасы шамалы-ау. BipaK, осыны ел, элде неге женш санап, сыпайы Kopin кеткен. М унын кай ж е- pi нде сыпайылык бар екенш езд©р1 де бйшейдк Нариманын отауына беттеп келе жатканда Кайдар осы секии! ойларды кеп ойлады. М ал урларан Кайдар- 167

Fa ел кара танба басып, одам жиренедь «Бозбалашылык» урлыгын дэр1птеп, мактан кылатындары да бар. « К ы з оята алмаган ж т т — ж ш т пе?» - деп уялмай-кызармай аныз кылысып отырады. Кайдарга салса — урлыктьщ 6opi урлык. Кайта бул, eTi yiftpeHin кеткендштен бе екен, бозбалашылык урлыгыман Kepi e3iiiiKiH сыпайырак кередь HaFMMara келс жатыр. Жанымда — Култума. Сез салмагаи жкгтке ез аягынан соктыгып ойелдщ келс|'и деу1 — казак здетмне тым сиымсыз. BipaK, Нагмма тура- лы бурынмам ел арасына жайылгам есек кем болгандык- там, мунысы калай? — деп шубэлану орынсыз семлдк Кайдар осылай деп утынды. Ак отаудым eciri капсыра салыпыпты. Байлаусыз. Кайдардып жогарпд урынысыи бул тагы кушейги. BipeH-сарам кездескемде Нагиманын кез тартатым керкем ажары ж урекп толкымдыратым секиш едк Ocipece, 6yrin жсл1 басымда кездссш, 6ip cki ауыз ллдсскеннш ез|'мде Кайдар ерюн жойгандай, белгю з 6ip куш аяк-колын сайга тнпзбей, дедектети! экст1п бара жаткам сек1лд1 ед1... BipaK, байлаусыз eciKTi ептем ашып ак отаудын табалдырыгым аттагамда, неге CKeni бе л п аз, Кайдар жогаргы куплен журдай боп айы- рылып, ез бойынам ойламаган 6ip салкымдык. енжарлык сездк Нагнманыц Tecerine жакымдагам сайын осы сал­ кымдык удей тусксмдей болды: тесекке жакымдады лесе, Иа| itма мумын моймымам шап 6epin кушактам. елердеп co3iи айтым, туп eTerinen устам айырылмайтын семл- дендк жоме, Пагима мумы жалгыз Кайдарга icrece 6ip copi-ay журт eceri шын болса— кершген еркекке icrefiTini сол болмак кой... Нагмма сэл козгалгамдай болып ед1, дем1 Кайдардып 6eTinc сокты. Кайдардып ет! б1рден турплкп. Нагмма сыбырлай сейлем: — Ж к т м ! Ондай-мундай ойдан аулак бола гер... Мен ceni — сейлесу у ш т шакырттым,— дед!. Осы сез жай огындай кадалым, Кайдардып оным кай- та толкымдырды. Bip жагыман ашуын коздырды: «эйел- Airiiie басып отырсын-ау... Мен! ешпшргел! отырсын- ау...» — дед! iiuinen. Осы оймен кабат Кайдарга буркы- рагам желж б1ткендей боп, ол Н а тм а н ы кушактам берем дегемде, Нагмма катты ыршып, калтырана сей- ледй ' ,, ., — Ж -iriTiM!.. Тентек болма. Амтпап па ед1м жанаг.. Ж урт ecerin малдамып, MCHi жешл санасан, адасасым. Мем — омып адамы eMecniii. Bipi.Mi3fli-6ipiMi3 кур жыл-

тыраран сыртымызбен танып журм13. Сыр алыскан же- piMi3 жок. Танысайык, б ш с ей ж десен... HaFHMa сезш аяктамай токтап, курсшд[. Кайдардын ойы кенет тунгиыкка Нрелгендей бон, енд1 осынын м л - TiH таба алмай дагдарран шипнде едй Нагиманын бул калпы — журт eceriiie сэйкес шыкпады. М ынау 6ip — езгеше, ез орнын, ез барасын бмет1н, ем нщ 6ipire кол жаулык болмайтын адамнын турь Кайдардын будан куткен1 де осы едк BipaK, осыган лайыкты сез табу тап осы сэтте киын согатын сияктанды. — Ж 1 г т м ! Неге ундемейсщ? Ойымнан шыкпады деп опык жеп отырсын ба?.. Ж урт кезше TycipMeft, онаша сейлесу1мшн канша айыптылыгы бар? Шакырдыц деп айып етпе. Кур эуреледщ деп ренжшен, ceaiMfli тында- май-ак кой. — Тыцдайын, айт,— дед1 Кайдар жешлген дауыс- пен. HaFHMa жакындай Tycin, сезш бастады. Кайдар осы OTayFa шргенде, Култума OFaH ере келш, отаудан оралып едк 1ргеден тындап сыбыр свзге мм жарыгам. Ж эне, жазатайым боп б1реудщ кезше ш к - сем, арылмас пэлеге калармын — деген ofiFa келд! де, ол — ауыл сыртындагы бузау байларан арбанын 6ip ж ак шетше барып, жер бауырлай жатты. Булай жату- дыц Култумага жатты гы жок. Bipep уйге энпме тындау ymiH барып, отырган жершде уйыктап калып, тан атыра беретш. 0 з уйшде де, жалкаулыгы устай кеткенде — ше- шшбей жатта кететш. Ж у м са к тесек, тэты e\\iip мунын т у ciHe де KipreH емес. Сосын (здемейтш де, (здегенмен — колы жетпейтш. Онысы — кэсшке салактыгынан; K ic ire жалданып, пайда табайын демегенджтен. Кыс та, ж аз да, уйшен шыкпайды. Бет тактайы сынган ec K i домбырасы бар, соны сабалап тартады да отырады. Тартканынын не эн екенш, не куй екешн e3i де бммейдь Шынммла да бул домбыра — тара.мдалган ойдын жетекппш рана. Ой кеп. BipaK, соны не ymiH ойлайды, не шырармакшы едВоны булдыр б1летш сешлдк.. Арба тубш е келш жаткан сон, осы узак сонар ой кайта жал ранды да, К ултума сонын кызыгына Tycin жата бердк Бембай ауылы таи карангысынан азанын шакырды. Тун карангылыры бурынгысынан да удей тускен сеюлдк Тусаулы атша аягын K i6 ip T iK T e n басып кажы келедг Сиырдыи ж ас тезепн элде неше рет басты. B ip рет кул толы жер ошакка да Tycin шыкты. Уйше ок бойы жер келш, кажы тура калды. Шын урыныц r y p in e eiifli K ip a i:

Yfliiien шыгып, i.n6n басканга ciiTirin, Котима бэйбше келт жегп. — Бул не сумдык? Тун Ш н д е елд1 шулатып журген м м ?— дед1 Котима. Уйлыгып тургандардьщ еш кайсысы бойб!шен1н бул сурауына жауап боре алмайтын семлденд!. Лздан кешн топал олЫрей сейлеп: — Ана... Салдакы келпмн...— дед!. Босагага суйенгсн Нагнма ипмфкенген адамдай ор- нынан козгалды. Нагнмадан бурым 6oi'i6iiue сейлеп: — Кой opi... Сен де жокты айтады екенс!и... Негып турсындар мунда? Тарандар!— дед! журтка. Ж урт уГш-уйше тарады. Тун керпесш Ылмп ашкан- лай бои тан жарыгы дендед1. Кажы кумам алып, кырга карай асты. Кажыныц тесен нщ бас жагында бойбнме мен токал. ауыздары жабыскандай боп кунмлдесш отырды. — Бугам келгем м м болады сомда?— дед1 6afl6iuie. — MeiiiMUie, бугаи келгем Зарып бала болу керек!— дед! токал. Бойб!ше «iM, м...» деп темени epiiin т!стед!. ...Kepiurcii жерлем тартып м!нгем сем!з аттар ак ке- 6iri буркырагт. шмыршык атып келед|\\ Ж алак cpiiiiii uiiiKi.i сари солдат, астына мiнгеи тобылгы торы атты бауырлата урганда, ат ышкынып. жук океле жаткам Бок- басар мен 11.маштын арбасына сокты. Торы ат оргын, !лгер! карай ала жемелсе де 6ip сыпыра жерге inefliH шауып барин олп солдат кайтадан оралды. — Айда атынды!.. Бейбастак солдаттыц дауысы есл'лгенде, Бокбасар- дын журег! зыр eTin, кек шолакты шаужайдын астына алды . Солдат Kenipinin. б!лектей жуан камшыны кек атка да ci.iTe.ai. Бокбасарга да ci.iTefli. Бокбасардын шндсм шекпешнш шаны окта-санда б!р бурк етедн Шы- нында камшынын тиген!н елейтш Бокбасарда куй де ж о к ; ауылдан шыккалы осы камшы олде меше рет ткгем- д!ктен eTi де уйренш кеткендей c.ii. Нмаш окта-санда артына бурылып: — Бока, айдай отырыныз... Тез!рек жетк!з!п 6epin бул нттердем кутылайык,— деп отырды. Ммаштыц жан ашыган жцлы ce3i, осымын осы са- парда жолдас боп epin шыккандыгы — Бокбасар отага- сыга улкен демеу сыкылды едн Имаштын дауысы ар дайым селг етшзш ояткандан 172

бон, Бокан делбесш жиынкырап устап, аз да болса да бойын жия тускендей болады. Суйткенше болмай, ж упpiK киял дедек карып ауылга, 6 y r i i i r i болран o io iF a F a cynri- се, Боканнын тыиысы тарылып, iuiTeH муж1лу бастала- ды. Бала T o p 6 n e c i, o c ip e c e эйел баланы e p i< in e c ip in , ез тен1не косу — алдымен -женщ борышы. Бокак 0 3 iin u e , осы мшдетт1 орындау жолындамыи деп ойлаушы едн Кыз айттыра келгендердщ e m 6 ip in e кызын бермей касарумеи келсе, бул Боданный кес1рл1г1нен рана болран жумыс емес, мунын n e r i3 i — «баланы жылатпай, тенше косу» — дегеннен шыккандыры сезс1з едн Суйткен баланын 6 ip i 6 y r iH ойдары ж ок OKiiFaFa ушырап, адам шошынарлык маскаралыктын танба бон басылып отыррандыгы ыынау... Боканнын кез1 жаспен к|'реукеленд!. Тынбастык тынысты тарылтып, адам бойын дел-сал Fbin езе тускендей. Жолдын шаны буркырап кетерш п, кайда барарын б1лмегендей— мананыкды орай туседк Ш анга араласып ызындап маса, сона жур. Кок шолак- тын какпыш денесшде тер белг1а снрек коршетш едн 6yrin — мунын ycTi де малмандай тер. Злде неге елендегендей боп Бокан баеын кетсрд1. Имаш жайдак арбадан аягын салбыратып, 6ip кырындау отырыпты. Элг! кокандаран солдат сулкы басылгандай боп, Имашка катарласып, c e ii.n e c in келедн Имаштын кал- пында нмену-жарыну деген жок; т п т озш содан жога- ры устайтын адам сеюлдк Орыс тЫ н е калай уста!.. «Апырым-ау, осы енермен, осы турмен K ic i еагш де жур- reni neci екен?»— дед! Бокан. Боканнын карауында Имаштын nimini, жаратылыс калпы комакталып осе тус- T i. Осы кунге шейш осы Имашты жакынырак танымага- ны y u i ii i e 3 iii нллтелеп те алды. ...Сока устжде едьау: Бокан колж cyFapa кет1п, кас карайран кезде косына оралып келгеде, осы Имаш пен Ж умакулдщ сейлешп отырран устжен шыкты. Боканнын элде неге тынысы тарылып, ж ок жерде ашу шакырганы... Боканнын осы калпын сезгендей болды да, келген жу- мысын да айтпастан Имаш кет!п отырды. Bip-ei<i кунге шеШн Ж умакулдж де кабагы тунжыраумен жургеп се- к и ш ед!... Бул — умытылран окига едн енд| кел1п еске TycTi, Сол жолгы ашуынын орынсыздырын енд1 сезгендей боп Бокан тштендн «Эй, мен какпас на?.. Мен какпаска аз!»— дед) iiuincii. Бокан элде неге жудырырын туйем1н дегенде, арбадан cei<ipiii T y c in , Имаш келж катарласты:

— Бока, шелдеген жоксыз ба? — Ж ок, KapaFbiM... 0 з ce3i Боканнын езше эсер еткендей боп, ой куша- 1-ына кайта шомды. Керуен ©TCTiii «Каракоганын» басы кайысып ж а т к а н калын жол. Жукнллердщ копти >не коз тунады. Ж а м а у л ы KHiMfli казак шалдары, шекелер> кунге жылтырап, epiit- flepi кезер1п, арбаларынын касында тур. К н к а й г а н , м ы - жырайган агаш арбалар, кей 6ipeyiflepiniH Teripiuiri к н - рап, кол басына суйреп тастаган елекседей боп, а н а д а й жерде топтан белек жатыр. Топ ортасына 6ipiieiue ак шатыр катарынан TiriflinTi. Кылыш, мылтыгы батар кунмен шагылысып, тенселш журген солдаттар. Кей б|'реулер1 арбасы сынган казак шалыныц жанына келш, «арбанды неге сындырасын?» — дегендей тепсш п, з1ршлдеп тур. Бокбасар мен Имаштын арбасы ак шатырлардын жа­ нына экелждй 'Гокты мен кымыз тушрждн Бокбасар мен Имаш, аркан-ж1бж тез1рек жпып, кайтканша асыгып жатыр едк бастыксымак 6ipeyi: — Э й, казак, сенш орысша 6iaeai?— дедй — Б ж ем ж ,— дед1 Имаш. — Ендеше, аттарынды апарып ана сынган арбалар- дын ж упн тиендер. Имаш ж ауап катканша болмай, 6ip солдат келш то­ ры аттын шаужайына жабысты. Шабан торы аягын зор- ra KOTepin козгалып едй екпшн 6ip солдат кылышпен буГнрден туйпштедк Бармаймын леп калшнган Имаш- тын бушрже де кылыш тндн Бокбасар урейлешп, Tiai байланып, Имаштын артын тасалаумен болды. Имаш пен Бокбасарлын келгенж кошуакпен карсы алгандай боп б1реулер асыгыс жук тиеп жатыр. Солдат- тардыц ашуланганып, свккенп! елемеген сскжденш мсл- liiiiiri Имаш тур; 6ip co3ine ei<i свзбен жауап кайтарады; кей 6ipey.nepi Имаштын сезже кулсе, екжци б1реулер1 — буркылдап камшысына жабысады. Ж ук Tiiecin журген — арык niuiinni кара шал — 6ip пэлегс ксздесж кала ма дегендей боп Имаштын жанын орала Gepin, сыбырлады; — Epcricin кайтесж... Бул ииркждерде дж жок, жа- зым кылыи журер. Куп колбел уясына барды. М улпген тынык тун. М а- са дегогпн тутждей каулап журпшшлердж ecin танды- рарлык. А к шатырлардын мацы аранын уясьждай гу- рмдеп даланы басына кетердн Кусайын байдын корлы 174

кымызына коньяк араласып, б!рсыпыра жсл екпелер дауысы жыртылганша айкайлап эн салды. Э н мен кабат- таса гармонь уш шыкты. BipeyHepi — билеймш деген боп, даланын шанын басына кетердт Шатырлардын гана мацы болмаса, узыннан узак со- зылган керуеннщ манында- — адам кез1н тарткандай ©Mip жок едь Бул журпш ш лердщ алдынын ауылдан шыкканына жиырма кундей болтан. Bipep кун журш кайтамын гой деп 6api де елшен азык алып шыкпагандар. K©6i — аш, epiwtepi к езерт, арбаларыньщ тубш де бук тусумен жа- тыр. Сол топтыц катарына Бокбасар мен Имаш та ко- сылды. Боцбасардын бугш кандай куйге тускенш Имаш кана б1ледк Мылкау адамдай эр Kicire 6ip аландап ме- шрейген Бокбасарды TipmTy уш ш кут1м керек болды. О л кут1м Имаштан табылды: кек аттын камытын ж ас- тык кылып, шндем KyniHi керпе Fbin тесел, Боканды жат- кы зд ы ... Ж у к тнескен кара шал, журпш ш лердщ эркайсысын аралап, аты туралы, арбасы туралы эршмге акылын айт- кан боп ж урш , Имаштын жанына келдь — Ал , бала, сейленп, бурын мундай жолды Kepin пе ен?— дед1 шал, жамбастай жатып. К©л басыныц шалгыны керпе сешлденш тесвпдь А с ­ лан— колмен пзгендей боп самсаган жулдыз. Тун садкыи. М аса бэсец. Мундай тунде мына сешлд1 шалгынга ке- м ш п ж атсац, ой ерекпш ез1нд1 умыттыратындай, элде кайда жетелегендей болады. Осы куй И маш та да, мына жамбастап жаткан шалда да бар. Ш ал ынганы эцпмеге тым бсГпм. Осы кептен ж алплз Имашты гана калап алып, соган ойды кернеген ауыр куйд1 актарып салып, 6ip жещлденейш деген адамныц тур!. Элде кайда — алыска карай T y c in , ж урен жарылардай болып курсшедп М ун- дайда шын мундасып, журек сырын актарысатын адам- нын ез1 снрек. Ылау тартып келе ж аткан осы топ, шы- нында, айдаган мал сешлд1 ыгумен келеди Ж ол бойы бу- лар жэб1р-жапаныц мыц турлкш керд1. Сол жэб1р кер- гендердщ 6ip;ie-6ipi twi катып, муныц калай деп айта алды ма, а'рэ? Айта алмады. Тышканмен ойиаган мысык сыкылды осы ылаушыларга солдаттар ойына келгенш 1стеумен келедк Ун шьтармай кене беретш 6ip журт... Имаштын Typi бул топтан TinTi белек. М ана келгенде осы солдаттарды кезге ммейтщ адам сешлдешп турды-ау 6ip. Шалдыц айызы сонда-ак канган. Ж ол кагып шар-

шагандыгына, уйкынын кыскандыгына да карамай, сей- лесу ушш сыкснып келш отырганы да содан. Ыстык вткен, жол соккан жургмшллер — 6ip жагы- нан аштыктан буралып, Кызыл пирден уйкыга шомды. Bipcyjicpi уйкыеырап: «апырмай, апырмай!.. Эллрер ме екен?» деп, урейленген K y fti басын кетерш алады. — Адампыц жанынан cipi не бар екен? Жынданып кеткендей жумыстыц талайын кердш, сонда да сау келе- м|з... Мына сандырактап жаткандар — K y H fli3 ri ой ы и айтып жатыр-ау,— деп шал курсшд!. Шалдыц аты Ыбырай екен. Ecai жаргакты жанкал- тадан шыгарып. бас бармарымен сук колынын арасына аз рана насыбайды кысып алып мурнына шскейдь Bipep т у н ш р т алып ункыдан оянрандай кезш жылтыратып ашып, Ыбырай шал сезше K ip a i: — ...Сендер жассындар рой, балам, 6i3 не кермедш? Сарыаркапы квшпенд1л' ер каптагалы талай киплардан orTiK кой... Bi3 мына ceri3inuii ауылдын адамымыз. Же- p iM i3 ете кец болушы едк Шурайлы едй K epiiue e K ip rip М устапа, баягы талас штатта 6 i3 iii жешп болыс болатын- да, 6i3flin жер1.м1зд1 сырттан сатыпты деген с в з бар... Кар K d i n жаткан ала саныран кез1 едй Эйеттй1 е з е т булан- талан болып, тасып, шагырлы алапта калын сец 6 ip c p куниен 6epi буылып турган. B ip K y u i кешке жер кайыс- кан жургшншлср кун батыс жактам келд1 де, сол ша- рырлы алаптын тусыиа тунед1. Кара жолмен и м жур- M e fifli, жургшипден жер кору деген бурынды-сонды э д е т и зд е болмайтын... Кешке жакын мал кайырран балалар э.'тл ер буылран сен н т устжде жур дегенд1 ай- тысыи келдь Жолаушы нпркш елерш 6i.ae ме деп кулк- TiK те койдык. Аргы беттс «Карасулы сай» дейтш сай болатым, 6 ip в31Н1н iu o 6 i рулы слд1 асырагандай... Ж а- секен тукымын анау-мынау деунплер де жок емес кой. Эйткенмен, сол сай, шыны Жасекен шанырагына рана арналып жаратылган секмд! едЕ мындаган малы кыс боны сол сайда багылып ce.MipyMen шыгар едк Карасулы сайдын шебш жеген малдык жалы уз1лген емес. Жарык- тыктыц жерi-ай! Шоп шабар кездс байдыц умесже барар едж. Ракила бэйбш е, саба-саба кымызды тнеп, сем1з багландарды арбанын артына танып, швпт!н басына ке- лер eai. «Вайдын ici пэрменмен»— деген рас кой, 6ip-eKi кундж умеге бола сайдын басына апарып уй TiKTipcp-ay... Сол сайды алгалы ж атса... не жаныц шыдар? «Осылай да осылан, бip сумдык болгалы жатыр»,— деп Жасекен ауылына Kici шаитырып ек, байдын yfii адамы олгеннен 17G

жаман у-шу бопты. Кайтсын-ау, Карасулы сайга Ж асы - бай тукымы не болгалы — тышкаи FaHa ж упрмесе, бе- reHHiH малынын туягы m in керд1 ме екен? «Мегнн аруа- гым кетерЫсе, Шанканныц ж т т т е р ш щ аркасында ке- терЫген. Шанканныц « ifir r e p i cay тургапда, маган еш- к!м1пк Tici батады деп ойламаймын... Шалдарга сэлем айт, журтшылыгын icTecin, ез1м де барып жетермш!»— депя-ау байы... Жасекене карагандар атты койды. Курылиан шептен каргытып eTin, араласып келш кегпк... Онш а картайма- ган KyuiM пай, атты каргытып еткенде, кез1м канталап кетсе керек, еш нэрсет корместен шокпарымды Ылтей 6epinnin... Bip рет шекем дык еткендей болды. А з м Ш п калып уйкыдан оянгандай кезгмд1 ашып алдым. Бет-ауы- зын жун баскан тапал бойлы 6ip орыс кабагын туйiп. тепспип, б1рдеме деп былдырлап тур екен. О л кезде орыс- тык тЫ н е тусшем1з бе, шокпармен элгин алтеп ет пм ... Артынан барып быиим-ау; ол байгус, мешн басымнын жарылганыи керш, елесщ гой деп аяп турраны екен. ©3iM смякты каракасканын 6ipi екен, артынан соныц азы мен тамыр болып kS i... Ыбырай шал, насыбайды мурнына окта-санда 6ip Hic- кеп койып, басынан отке1ш жыр кылып сога берд!. — Баягы тебелеспен кала салгандар калай болды?— дед1 Имаш 6ip кезде. — Олардан текке урюпш з foA, ол — ез1м1з сиякты бейбактар екен; агайыпнан бетер араласып кеткен idci-; лер1м1з болды... Ыбырай шал 6ip кезде жан-жагына каранып алып, дауысып бэсендете тусш: — Мына атты казак дегендерщ жалгыз б|'здщ казак-, на гана эюрецдей ме десек, эл1 жеткеннш бэрше icTefm- нi сол екен foii; жакын арада сол корим поселкамыздын еркек KiHfliKTicin камшымен Twin, шиедей кан кылды. М ул in талау, эйел басу дегеннщ uieri болмады,— дедг куршпп. — Y рfан ce6e6iH б|лд!н13 бе?— дед1 Имаш кетерЫе Tycin: Ыбырай шал б1рсыпырага шей in ундсмеп, элде кайда алыска кез Ж 1 б е р ш , ауыр ойга баткан адам секмденш отырды. Арба тубшде жаткан журпнпмлердщ Kei'i6ipey- лер1 сандырактап сойлеп, 6ip есе жылаган тэр|'зденед|'. Ыбырай басын шайкап, курсшш, аздам Keuin Имаштын сурауына ж ауап беруге icipicTi; 177

— Осы куж «ак» пен «кызыл» деген шыгып жур гой Ь 1зд1н поселкамыз сол «кызылдын> жагында болса ке- рек, Федоров Алексей дейтш... умытып бара жатыр екем- ау: баягы кала салдырмаймыз деп тебелесетш1ийзде маган жаны ашитын сакалды орыстын аты Федоров Никанур едь Мына Федоров Алексей сонын баласы. Жас кужнде коп сейлемейтш туйыктау бала ед! вэЕ Неге CKeniii бжмеймж, сонын MiHe3i бала куннен озгеше болды: «казак тЕлж унренемж» деп oMipiniii Ke6in бгздж ауылда жур^п етж'зетж e,ii, осы куш' казак m i n e келгенде. eai- ! мНд! муд|'рткенден... Зерект|'г!н айтамын-ау... Ольга дей- тш карындасы бар едЕ ол казак тш н е Алексейдсн де от- { кен. О да кебже б1здш уйде журж естЕ Рабата дейтж wenin ср жеп'п отырган кызым бар, Ольгамен туйдей кур- лас, CKeyiniit татулыгы адам баласында сирек болатын татулык... Ел eceriniH жанды KyiuipenH i де кеп болады- ау: Нпканурмсн окей-укей араласканымызды мык сакка ж упртж , «Ыбырай шокыныпты» деп те eceKTeai журт. Mefiiai всектсй 6epcin дед1м. Ж асым алпыека келген ексн, ораза, намазын 6ip жвндеп орындаган емесп1п, мусылман | болганда нс жаратыппыи?.. Никанур. елгенде, журттын i ecerinc де карамастан, мен сонын жаназасына бардыи. ! Алексей солдатка алынарда — вз балам алынатыннан жаман кынжылдым... Сол Алексей былтыр солдаттан келдЕ туда бойы толган нурал. Уйшде баяндап турмады. | Bi3AiH уйге де тым сирек катнады. Апырым-ау бутан не ! болды? Элде, маган ренж1гсн жер1 болды ма ексн?.. ! Алексей жогында, uieuieci мен карындасын вз адамым- дай Kepin-ак карасып см гой деймж... Сейтпск дейтш жакын i11iм бар. Алексеймен сол араласып журдЕ Bip ! Kyui содан сурадым: Алексей неге сырт 6cpin жур? — деп... Алскссйдш неге жуымай журген себсб!н Сейтпск айтканда. журепм тас твбемнен шыкты... Ибекен свэш осы жерде 6ip узж, эл д е н е ге е л енд ей ту- cin. жан-жагыи T c r ic шолып а л г а н д а й б о л д ы . И б е к е н св- riine ынтыгы кушейш Пмаш, о г а н ж а к ы н д а й тустЕ М бе- кен дауысын тым бэсендет1п: — Онын ce6e6i мынау екен,— дед1.— Алексей — кы- зылдардын бастыгы болып келген ексн. Эскер жнып. ак- тармен согыспакшы боп жур екен... М еж шатастырмайын деген боп, вз1ншс сактык ИМИ жуымай жургеш екен... Д\\ен квп ойландым. Акыл айтатын экеа елж Kerri. Со- сынгы сыйлайтын ада мы — 'Мен сняктымын. Жастык жслшмен icTen журген жумыс бон, акыры иасырга шап- са, обалына Ki.M калмак?.. Уйге шакыртыи алып, токтау

айтып nepin ем, токтасын ба... TtaiMAi алмадын деп рен- К)мёд1м де, ейткеш, бастап журген жумысы тым T e p ic жумыс сеюлденбедп онын айтканы болса, кедейдщ багы ашылатын... Актын. эскершш сол поселкага бушдей тшп ж ургеш, мше осынын салдары едп Поселканык ©3i eKi Kite:— байлары 6 ip енкейде, кедейлер1 6 ip енкей. Оры с- тай ауыз 6 i p n i r i кушт1 халыкты кермед1м: аркаларыныц каны жосадай боп ai-ып ж атса да, Алексейд! устап бер- мед1 foh... — Кэз1рде де сол калада ма Алексей? -— С ол калада... Кол басы жым-жырт. Ак шатырлардын манынлагы шу б1ртждеп басыла келш, акырында таза тынды. Тун салкыны бурынрысынан да удедп Kim ii ж ука адамдар буйырып, буктусш, арбанын астына таман Kipe T y c T i. Ай, таба нандай денгелент, сап-сары болып кекпн жиепнен кетержш келедп Кол ж иепндеп кызрыштар жайылран аттардан ба, Ky3erreri солдаттан ба, y p itin ушып, окта- санда ойбайын салып безждеп кекке шырады. Кузеттег! солдат, мергенд1гше сенген адамдай, ай сэулеамен ке- лендеген кызгышты атып кеп салады... Ибекен шал энг^месш 6iTipin, Имашлен коштасып вз арбасынын касына кеттп Бокбасар отагасымен катарла- сып Имаш жатыр. Ke3i iniHep емес: ушы-киыры ж ок туп- c i3 ой кушарына алып, 6ipiiien сон 6 ip iH экеп алдыпа тартып туррандай. ©Mip тартысынын не ауыр кезендерш басынан кенлрген адам Имаш тай-ак болар, орыс-казак байларынын талайына жалданып керд1, 6ipiHe де турак- тамады. Турактамаганда енбекке кыры жоктыктан емес, байдын орынсыз ую мше к е н п а келмегенджтен. Byrinri той устшдег! Итбайдын ыланы, сонын салдарынан орын­ сыз тиген таяк Имаштын есжен eMipi кетпестж едп Bi- рак, Бокбасар отагасынын уйжде болтан соракы ж у­ мыс— Имаштыц ез басында болран жумысты умыттыра- тын секпчдп Бокбасардын yfli солдаттын о й ы нш ы ры бо- лып жаткаида, Имаш жел1 басында HaFHMaFa бие сау- дырып тур еднау. Ондай ерескел жумыс болады деп kim ойлаган? Имаш сон б ш п , бармарын т т е д п Бокацнын yiiiHe баруга жуз1 шыдамайтын семлденедп Кеп арала- сып, ашына болран уш де емес. Эйткенмен, сол уй леген­ де — езшше 6ip жакындьж. сезедп Элде калай ушыраса калса, Ж умакул де буран жылы шырай 6epin, осымен 6ip ауыз болсада, т1л катысура кумарткандырын бшд!рт- кеидей болып турады. Бул сиякты жылы ж уз, тпчс1з угынган достык белг!сш Имаш ез ем1ршде 6ipiimii кез-

.iccripyi болар... Бокацды жвнслте келгенде, ЖумакулдИ бстже Ичаштыц карай алмаганы да осыдан едк Имаш ауыр курсппп, кезш ашканда. салкын самал Ги'ткс урып, кок жноп бозгыл тарта бастап сдк Ж урпн- im.icp ербшп бастарын KeTcpicTi. Квлжтерж жспп, кара жолга тусin, кун батыска карап бет тузедк Сол кептщ 6ipi бон Ьокбасар мен Имаш та кете барды... Ш а я к м е т т 1 н э й е л ! Н у р б и к е н ! к е й 6 ip жактырмайтын K ic i.ic p i — « к о к езу» дейд1 «Квк е з у » атанма Мурбн- К е н н и ! M iiie 3 i себе и : 6 ip e > ^ i даттауга. всектсёге Мурби- келен ш е б е р а д а м ж о к : б у Н н 6 ip эйелысн достасып. ш у Г и р ке л с с ш о т ы р с а , e p ie iiiH e сол анелге неше турл! адач н а н г ы с ы э веек танин отырганын квресш. Уй ара- сында не T y p a i в е е к ш ы к с а Нурбнкслсн шыгалы. Мурбн- K e iiiu в с е г ш с с рсе . Кунтуган тукымына караган он уй C y ftT in 6 ip ж е р л е отыра а л м а г а н болар c a i. Кунтуган ту- к ы ч м н ы н ы м ы р а с ы н ы ц бузылмауына. Мурбнкснж все- r in e ж о л б е р м с у г с тырысатын K ie iiiiH 6 ip i — Ьокбасар- д и н э й е л 1 — Дэмсткен ед(. Мурбнке уй арасына ip iT K i ■ а л с а , б у т ж д с \\ 1Ш Дамстксн болатын. Сондыктан. Нур- б и к с — в tin e 6 ip ii« tu i к а с адач деп Дачсткенд! санантын. Дачстксншн уш кызы Мурбнкснж квзже суйсл бо- лып калады. Даметкен снякты «душпаннын» кызын ел ко tine маскара гып шыгармаеа, 11урбнкенiк Kcri 6itep ме? Сондыктан аллымен уш кызлын ар канеысына спимди гып ат карастырды: Жуиакулге «дурдск» ден нт такты. Ырымкулд! «кебелск» деп атады Осы атти ел аузына eiiuipeMiii дсп Мурбнке 6ip сыпыра азаптан- с а д а . ciiu ip e алмады: ел копило мазак атпен аталган- лай бул кыздарда унамсыз кылык болмады. Канта, квп- 1111л iк Дэчеткен1и'н тарбнес1н айтып дарштсп, бул кыз- дардык белелin ecipc тусетЫдсй eai. Мурбнкснж вш псндЫ п все тует!. Бокан урт ьИнез- Лi.iiкке салынып. туе-тусынан каптаган «кудаларлын» 6с- Tin кайтарып. 6ipinc дс нкечдечей жаткан козле— Мур- бнке муны квшшлжке взншю туеinдipчек бон ауреленд!: •Tofiipi. a K c c i бермепт! — дсгенгс naiiaeuiuap ча? OKeei бермск туri.i лактырып ж1берср... Онын чынадай маека- раси бар. » дсп тындаушыиы ынтыктыра lyceai до: •кызлын H3i cay счес . Кыз булж ген.. Ойбай-ау. сура- МП ;> K e c iiiiK i k v . i u i u . k u . u h а р а ш а л а у y m ill K ilia n i ез мойнына алган болмак» — дейд!.

Нурбике осы сиякты есекп кебше Ж умакулге тагу- ■ а кумар. Дэметкенге канша еш болса, Ж умакулге де :ондай еш ... 0 ш болатын ce6e6 i мынау едй Оган 6 ip жыл болып калды. Куздщ куш едг Ауыл |дамдарынын кеб! кыргы кэс!б!нде журген. Ж умакул ю кыргы кэсште: шеп тасиды, e r iH тасиды... Bip кун! Нурбике бузау кайтарып ж ур 1‘п, жол устшде Ж умакул- е кездест!: 6 ip арба епнд! тиеп алып, Ж умакул езендеп [.ыстауга кулап келе жатыр ед!. Kniwi тым жупыны. 5ет-аузы шан, топырак. Мына T y p in e карап Ж умакулд! юйжетш OTbipFan кыз деп e iiiK iM де айта алмас. ЭЫре- :е, Нурбике осылай карайды гой. Ауыл адамдарынын кокты дэрi птеiiT iндi r i не таи болып: «осы кызды не деп ауыздарынан тастамайды?.. Ж асы м отыз беске келш этырса да. осы кыздан мен кеш torepi емеспш бе?»— де- fli Нурбике сол жерде ызаланып. Ызаланган Нурбике — кездескен жерде r ic iH 6 ip ба- тырып калмак болып тагы да: — Кырда кен!лд! болатын шырар-ау... Бозбала 6 iT - кен сонда foA...— дед1 мыскылдай кулш. Тиелген епннщ уст!нде келбей жатып келе жаткан Жумакул Нурбикешн мына сезш есггкенде — кенет ба­ сни катерin алды. Нурбнкеге кадала карады. Карауы тым катан едь.. Орынсыз соктыкканын тап осьгж ерде сезген сек!лден!п Нурбике тез1рек жуып-шайып куты- лудын жайын карады. Ж умакул арбадан ceKipin тустк Мына секй ш тау кып тиелген арба т упл , Нурбикен! eni аяк арбанын бел!нен де сек1рте алмасСын... Ж умакулд!н осы сиякты ic T e p i- а к Нурбикен!ц iuiiH куйд |рт болады. — Ж ан а не айгтын, женеше?— дед! Ж ум акул катар- ласа журш. Нурбике ашулаиарын да, жайдарыланарын да 61л- модк Сезд!рмеймш дегенмен, урейлешп корыккандык — бет элпет!нде белг!лi тур едг — Неге коймайсын eceriimi?.. Н е жазып ем мен са ­ ган?-.— дед1 Ж умакул катуланып. Нурбике «адал ойымды арамга жорыдын» деген боп, буркылдап ашуланган тур керсегп. Осы айламеп ку- тылармын деп ойлады. Бузау кайыруды сылтау Fbin, те- 3ipeK алыстамакшы да болды. Нурбнкен1ц сытылып кетуге ыигайланганын сезд1 де, Ж умакул, не 1стесем екеи дегендей боп ойлана калды. Ундемей калганмен, Нурбике онын кадырын б1лер ме? Ауылга бара уйден уйге ж упр ш суйрендейд! гой: «мен 181

осылай дед1м, Ж умакул бетшен басып, ундей алмай калды»,— деп. B ip e y болмаса 6 ip e y нанып, есекке веек жалранып журсе, одан K c fiin басынды арашалап кар?.. «Ж ок, мунын ушн еппреш н!..»— дед1 Ж умакул. Одан аргы жумысына есеп бермедк Умтыла басып Нурбикеге тап б е р д к камзолынын мыгынан капсыра устады. Уста- гам ынгайында а'лкш-шлкш койып едк Нурбнкенщ басы калтан-калтан erri. — Неге ысырыла женелдщ?.. Аякта сезшдП.. Аяк- татпай ж(бермеймш!..— дед1 Жумакул сурланып. Нурбике састы. Осындайда кез жасыныц оцай тура- тымлыгы-ак жаксы, Terin-Terin Ж1'бердь — 0л Н р !.. ©ллр!.. Сеш'ц колынпап-ак елешн,— дед! мусэп1рленгем турмен Нурбмке. Жумакул огам ж1б1мед1, бурынгыдан да каттырак сшюм тартты. Нурбмке бул жолы кылгыма бастап, кез! карауытуга аймалды. Бар дауысымен шынгырды. Дауы- сы ете жексурын шыкты... Ж умакул,— артынан ойлаганда,— осы iciH вз1не мыкты MiH кердм Кыз басымен жакым жецгеаме кол жумсау — казак эдетшде болмаган жумыс. Айта бер- сен, казак эдетшде «Кыз» деген атак вте таза, нэзш, курметп семлдк оган бвтемдер де кагылмауы, e3i де бе- тенге кагылмауы керек сеюлдм.. Нурбмксмем арасымда болтан мыма окигамы епш м кврген жок, эйткенмеи, му- мы журтка Нурбмкенщ e3i жаяды. Жайганда — мын турлi пэлет араластырып жаяды... Солай болды да: 6ipep куишц шн'нде ауыл iuii осы oiiriMeMi айтып жыбырласумсм болды. Эйткенмен, ауыл- дын кепш ш п Ж умакулдщ бул iciH макулдаскан сеш'л- дешп: «сол керек квк езугс!.. Ж умакулдщ y c T in ea тус- пейтш неме го й ... Таныткан екен экесш!» — десть Осы о к н г а н ы н т у с ы м д а ж а л г ы з - а к Катима 6afi6iuie- н in n ia ip in a u jb iK б ш у к м ы н б о л д ы : ол 6ipece Нурбмкем! шакырып, сом ы M yc ip K e n T i-м ы с дегем сез ш ы г ы п журдк С о м ы ц артымша б о л м а й Дэметкенд1 ш а к ы р ы п ал ы п, Жумакулдш ic in м а к у л д а г а м д ы г ы т а г ы еетшдь.. ...Дауылбан Кунтуган тукымына кыз айттырмак бо- лым келгенде, кездегеш Ж умакул едк Бокан уйрешшкт! эдетш icTen карысып отырып алды да, Кунтуган тукы- мыныи баскалары косылып Шаякметтщ кызын Ж ума­ кулдщ жолыма курбандыкка шалган ссюлдендм Осымы 1стсгсмде 6 ip де 6 ip i Нурбмкеге евз сала бшеепл!.. Нурби- K e iiiii сол K y iir i Kyfiireniii керсен!.. Кара мы1макты жалан- датып Шаякметке e K i-y u i реттвнд1 Нурбике: «сен mipiKTi 182

Tipi койганша, жарып елНремш !»— деп. Ш аякм егп бур- генмен кек бггпейтш1дгш ce3in, Нурбике сол куш Бокак- нын у Мне беттедк Кара пышак колында едк KaTepiii tтккеш — Ж умакул едк.. Сол бетшде езшше еш иэрседен тайынатын T y p i ж ок едк.. Жакындап келгенде. есж ал- дына Даметкен шыкты. Оран жалрас Ж умакул шыкты. Нурбнкешн не ушш келе жатканын Даметкен сезш , шо- шынран турмен 6 o c a F a F a таман шегшш, дура окыды бмем — аузын кYбipлeттi. Ж умакул Нурбикеге карсы журдк — Неге бед1рейдщ, бетпак!— дед1 Нурбике калтыра- Дегенмен, Ж умакулге тым жакыидамай, бегелш, ток- тады. Ауыл адамдары самсап еактерш щ алдына шыкты. Бэрйиц K03i осы екеушде. Б!реулер умтыла басып осылай карал журген секшдендк — Кайт уш ке!.. Ойнайтын K ic iit мен емес... Осыны айтып Ж умакул i.nrepi карал 6ipep басты. Аралары тым жакын. Нурбике пышакты кы.мкыра ус- тады. Кенет салып кеп калуга болмай ма?.. Ж о к , бол- майды: Ж умакулдщ K03i — пышакта, Нурбикешц ap6ip кимылын ол ацдып турган сешлдк Нурбике козгала бер- генде-ак — Ж ум акулд ж таи беруi дау'сыз; одан кейш кара пышак Нурбнкешн ез кешрегше кадалып'Ж урме- cini.. — Салдакы !.. Салдакы !..— дед1 Нурбике булыгып. — Кетеш сщ ?.. Ж аиы ц керек болса, козip уйще бар!.. Нурбике шегшдк Шегшбеске болмады, Ж умакул т у т т жентш адам сешлдешп умтылды. Ауыл адамдары ap a F a тустк Э р кайсысы e3inme сокалап, басалкы айт- кан болыл жатты. Кемшрлер жагаларын устал: — Жумакул карагым-ау, сол K an ip M e H кайтесщ ыз- гысып, акылын бар ед! гой с е т и ,— деген болды. Тары корлык. Тары Нурбике тентск... Бул жолы Н ур ­ бике уятты койып, ауыл котанында отырып, жер тепш- леп жылады. Содан былай Нурбике ол1м тшедк Ел козше кертн- беймш дсп тесектен турман жатты. Ешшммен сейлес- neftfli де, жалрыз-ак Катима бэйбш е келгенде, шара- сыздан басын кетерген болды. — Ж уре Fort келш... Бала-шаганы жумсаганш а деп вз1м келд1м... Кымыз ime foi'i ж урш ,— деп бэйб ш е кел- ripcin, Hyp6iiKeni тесектен ержшзден туррызгандан болды.

Нурбикеш осынша муаркеп, бэйбшгенщ ез аягынан келш шакырганы — ауыл адамдарын такыркатты. Exi агайыннын, араздасканын керсе, осы бэнб1ше еш уакыт- та сомыц арасына юрмей калган e>iec. Эар есе, осы Кун- туган тукымыныц арасынан жарыкша шыкса, бэйбппе- нщ Ко!стырыла кетет!н эдетн Бэйбйие кымызды сапырып отырып, Нурбнкешц кы- бын таба сейлейдк жылатып та алды, кулд]'рш те ал- ды... Нурбнкешц кызыныц Асамбайга бершу айыбын Бокбасардыц yfline твширдЕ — Бэт|'р-ау. еп'здей Fbin сол кызды сактап кайтпек- mi? Асамбай алмаганда — ол кызды шм алады екен?— деп 6ip койды бэйбш е. — 1ш келin. Кайгырып кайтесщ... Тзп-Tayip боп ecin келе жаткан бала едп.. Мен ылгн айтушы ем: Нурбикс келшпщ осы кызы 6ip бакытты адамга душар болар,— деп. Тагы жылады Нурбике. Бэйбш еш н жылы сезш жа- рым кецш не сеп кердЕ Тап осы отырганда осы 6ofl6iiue- ден баска жанашыр жакын таппайтын сек1лденд1. Б эйбш е тагы 6ip суре энгЕче айта келш: — Э л п K ecip кара айтады: «Нурбике келш iiecine жылайды екен?.. Кызын берем деп 33ip ешшмнен мал алган жок. Ka3ip «слабода» заманы, бермеймш десе, кызын e iu iiiM де зорлап ала алмайды» — дейдЕ.. Kecip кара-ау ондайын болса. кел i иго айтып K e 3 iiiiii жасын кургатсайшы— дед|'м мен... Ауыл-ун отыр едж акыл сала бЕпмсГш деп. K ecip кара сеидерге екпелейд1 екен. Мен айттым сосын: K e c ip кара-ау, сен тупл, 6 i3 A ii( шалга да сез салган 6ipevi жок. Жазык келшде емес кой, онын yrnin кектенбей-ак кой, кел1иге барып, акылыпды айт дед1м... Айтсам, айтайын,— дед1 ол байгус. Byriii шал- мен де акылдасып ем: сен нс ойлап журсш? Квптен ке­ ле жаткан кудайы керш in c fli, Нурбике келнмп жылатып коямысыа — деп. «Келiннi к 0 3 i б!лед!. Бермеймж лесе, Асамбайдан коргайтын K y flip e T iM i3 бар foi'i » — дед! ша­ лым... Б эйбш е кымызды сапыра Tycin, K03iHin киыгымен Нурбнкеге карап койды. Бул Нурбнкеге мыкты эсер ет- кендей боп урттап отырган кымызын кенет токтатып ойлаиа калды: рас, Асамбайдын малын 03ip алган жок... BipaK, батаны кайтед1? Аты шулы Дауылбай ке­ лш. бата icTen, куда болдым деп KeTTi. Терт-бсс Kyiniiu пш'нде алуга келгс.и’ отыр. Бермеймш деп шатак шыгар- 184

апга Асамбай кенер ме? Нурбике тупл , одан зордын лазагын кермсймш деп журген адам foi\"i о л ... Нурбике курсшш, бэйбшенщ бетше карады. Канша )йтканмен кептен арбаскан адамдар-ау; 6 ip iH in ойын iipi сезуден де сау емес едк Асамбай мен Кусайын бай иыкты устасып журген адамдар: еткен жылы Кусайын- шц 6ip y f lip саягы урланды. Кусайын Дауылбайга адам •алды: «жылкымды уш рш е коссын, эйтпесе устата- мын» — деп. Дауылбайдык арка суйегеш — Асам бай. (.усайыннан каймыкса, Асамбайдын аты курысын!.. iKeyi T ip e c e T y c T i. Кусайыннын каруы «Алашорда» бол- цы. Асамбай Колчак уюметш сагалады. B ip iH e 6 ip i дур- цйскенмен, дак сала алмай, e n e y i де in iT e p iH e H тынды. Кусайыннын жылкысы y ftip iH e косылмады. Бул умыт- ылмастык кек едк Бул кепн Кусайын ем1рл1к ж1бе- ■ >ем деп журген ж ок... Нурбике кызын бермей кайтарып. А мбай ел козшде кулю болса, Кусайыннын кеп аз да болса кайтады... B ip a K , соны не болады « Е ю нар суйкен- се, ортасында шыбын еледЬ боп, ктж ке туйрелетш Н у р ­ бике y f i i болмай ма?.. Н е дегенмен Нурбике ез пайдасын б|'лмейтш де ю- ci емес. Bipeyre куннллдж icTeyiHiH © 3i де сол менмендЬ rin e H тумакшы foA. Нубикешн ойын кенет екпнш нэрсе болди апырмай, осынша булшгендей буран не боп efli? Асамбай сиякты адамга кол артудын 03i бакыт емес пе?.. Ж а т журттык боп жаралган бала — ж аска тигенде бахытты бола ма? Kapire тигенде бакытты бола ма?.. Асамбай сиякты адамга эйел боп, «ерке токал» атанып, ауыл-аймакты Gip шыбыкпен nipin отырганнын e3i кандай кызык!.. Апырмау Нурбике муны бурын неге ескермеген?.. Осы бэйб1шенщ 03i арамдыктан сау ма? Нурбике Асамбай- га кол артса оз1мен тен тусш , аягына бйеып кетер деп, осы бэйбш е кауыптешп отырган ж ок па екен? Bipep K y p c in in басын квтергенде, Нурбнкенщ шы- райы бурынгысынан элде кайда дурысталып едк — К,айтем1з, кудайдын жазуы шыгар... Ж а т ж урт­ тык бала гой. Ак батаны бузып, «бузык катын» атана алмаймын... Мен енд1 койдым,— дед1 Нурбике. Б эйбш е шошыпа карады. Нурбнкенщ тостаганына устеп кымыз куйгалы жатыр едк устеп куюдыц орнына гостаганнын ш ж д е п кымызды шарага аударып, госта- ганды тенкере салды. Улкен ашуга мшгендеп эдетш ic- теп болбыраган 6eTi жыбыр какты. Кымыз толы ша- раны шайкалдырып сабага таман ыеыра салды д а , торге 185

карай бурылып аягын кесмдк Тап осы отырысы — «сеж- мен еши жумысым жок» деген адамнын KecKiHi едй Нур бике осыны сезгендей ундемей уйден шыкты.. . Нурбпке бурынры эдеДмсн ауыл энпмесше араласып кете коймаганмен, тойды онша жабыгып та карсы алтан жок. Конак тэрбиес1не Кунт)тан тукымы тугел катына- су керек болды да, Дэметкен, Жумакулдер де сан-сапа- лак араласып Kerri. Дэметкен мулде билеп-тестеп: — Келш, сен отыра бер, мен улгертемш гой,— деп конак тэрбиесш тугел колга алгандай болды. Нурбике буган да карсы болмады. Абысын-ажын бо- лып булардын 6ip шушркелескеш де осы жол едн.. Bi- рак, узамай жогаргы эскер бул!г1 — булардын арасына тары керте болды. Дэметкен ойламаган oKHFaFa кезде- cin, «журтка карар беДм жок» — деп ойлады езш. «Жы- гылган уст1не жудырык» сеж лдетп Бокан ылау айдал- г ды. Ауыл irni элде калай тына калган секклденш, экпме- лершщ Ke6i сыбырга айналган тэр!здендк Сыбыр сез Дэметкенд1 от боп ертедк Ырымкулдщ кенш н сурай келген а д ам — Дэметкенге мазак ете келген адам боп кершдт. Жанындай жаксы керетш талай келшдерше, абысындарына Дэметкен T e p ic карайтынды шыгарды... Ж урт сыбырды одан api удегп. Дэметкеннщ осы ойын сезгеннен кешн, ауыл адамдары каймыгып Бокацпын уйше катынауын токтатты. Нурбике келш eciKTeH Караганда, Дэметкен осы куй- де отыр едк TeriH келмегенд|'гш Нурбнкешн жайранда- ган жуз1 айтып тур едк Н е icTey керекпгш Дэметкен ойлап улпргенше болмай, Нурбике Ырымкулге тене туе in: I — БеНм-ау, тамагынын астын да жаралап тастаган ба?..— дегенй гой. j Дэметкеннщ ышкынганын керсен!.. Калш-калш етш, Дэметкен орнынан 6ip турып, 6ip отырды. Н е щтемекии болганын 63i де бЫмедь Дэметкен кысылганда — кемек кврсетет!н адамы Ж умакул гой. Ж умакул тагы жэрдем- ге улпрдк Ырымкулге тешп отырган Нурбнкеш ту сыр- тынан устады да, есттен суйрелеп, желкесшен 6ip туйдк Нурбике жерд1 сузе кулап, жвулыгы анадай жерге ушып туст1... Ауылда конак жатканда, Асамбай сиякты адамга «ене» боп атангалы жатканда, мына сиякты куйге ушы- рау — Нурбнкеге жещл тне койFaн жок. BipaK, откен

nij олгы дай ж е р те к ш л е п ж ы л ам ай , кегш с езбен ал- — Сорлы салдакы!.. Сазайынды солдат 6epcin! — fli ол. Ж умакул тары умтылды. Бул жолы Нурбике колына хкенде, ^jiripin ж1беру1 се за з едь октыц киынындай ш р адам a p a F a с а п e T in , ж1бермегеш. ’я — Ж умакул!.. Акылына кел? — дед1 ол. Жумакулд1 жетсктегендей б о п уйше Kipri3fli. Бул — 12 ас ж1г1т Зарыл ед|... а) (дебнет майданы»: 1933 ж . № 4, ; 35 ж . № 5; 1935 ж . № 12; !936ж. № 1-2.

ЛУЫЛ («Коцсылар» атты романнык Gip Ge.iiMi.) ...Бокбасар мен Имаш он кундей жол журш, арып- ашып, табандары тесш п, ayыл га зорга жеттк Осы Gip айдын ш ш д е Бокбасардын басынан мын Typai жумыс еткен сияк.ты болды. Бокбасар бурынгысынан eni есе картайып, бурынгыга Караганда сакал-шашы агара тус- кен снякты болды. Бурын, тумаластарым бар, ер жеткен iiiijie p iM бар, ма'ган ni.vi тнедй— дейтш снякты ёд|. Сол «Ш лершщ» кайда екенж де бжмей калгапдай болды. Аз ■ уакыттын ншнде Бокбасар 03i тугалы кермеген бейнет, 1 к е м ш т к , маскарашылык Kepin, жалгыздыкты мыктап | сезгендей болды. Кол ушш беретш ада.м жок тэр1зденд1. < П.маштыц бул елге келш, Кусайын байдыц есшнде журе бастаганына yujiiiuji жыл гой. Содан 6epi Бокба­ сар муны сезбей журген тэр1здк 0ткен жылы, Бокацдар 6ip жерде шеп тиеп жатканда осы Имаш кездесш, аттан тусе калып, Ж умакулдщ колындагы айырды ала салып, lueirri 6ip айырлаган гой. Bip айырлап кетерген^е 6ip шемеледей шеп кетередк Арба тиеп турган Бокбасар, Пмаштын лактырган lueoin алып улгере алмай, шептщ > астында кала жаздаган. Имаштыи к.айратын Kepin, Бо- кац сонда 6ip тацдапып едк B ip a K , ол кепке бармай умытылып едк Содан cohfh Имашпен icTec болтаны осы жолы. Имаш Бокбасарга бул жолы адам айткысыз уна- j ды. Унауын сол, Имашты осы жолы туган баласындай 9 Kepin Kerri. Имаштын аркасында соллаттын таягынан I кутылды. Ауырлык, бейнеттщ бэр!н Имаш ез усгж е I алып, Бокбасарды акесшен бетер кутт'. Аудолга тун (шшде келд1. Боканнын кыздары, бала- | сы, катыны — Боканнан «енд! келмес» деп туцьпуге жа- кындаган екен. Ocipece Ырымкул «экелеп» Бокбасарды ■ мойнынан кушактап, босатпады. — Калкам, эйтеудр Tipi келд1м — мына 6ip аганнын ] аркасында,— дед1 де Бокан кедшлдеп жылады... Бокбасардын yfii Имаштыи cay келгешипне куана j алмады. Ат пен арбадан айырылып келгенднш еаткенде, бастыгы бай боп, бэйбш е боп шу ете тусть 188

— Bip ат курды кумы ж ок uiipiK, сорайып e3i келгеш Heci?— деп шаптыкты бэйб1ше. Кусайын бай дэбд!рлеп, жебесш Нстеуден эшейшде ауызы босамаушы едк ат-арбаныц жорын еЫткенде, экеа\" елгеннен жаман K@3i шакырайып: — KiM таста дед! саран? Ат-арбаны тастап неге ке- лесщ? Таптырамын! Табасын! — деп тепсшдь — Б 1зд1н атты 6epweyi мумкш емес, осынын e3i са- тып кетin отыр,— деп, Эбдш дэ студент буйректен сирак шырара.сейледь — Айт шынынды, iiTTin баласы! Басыцпыц мылжа- мылжасын шыгарармып,— деп, Кусайын бай eHTirin, та- ярын ьщрайлай туседк Имаш апалактап, абыржып, сасуынды бйш едь Кан- дай окирара кездескенш айтып тусшд1рмекий едк — ©TipiK, шылрый 0Tipin! О л эскер жаман каладан api кетпейдь Дутовпен катнаскалы бара ж аткан эскер ол,— дед! Э б д 1лдэ. Имаш Эбдьчдэнщ бетше б1рсыпыра карап отырды да: — Кашып бара жатса да ма? — дедь — ©й, мынау пт не дейд1? ©зщ большевик болып ке- луден саумысын? — Болтан адам б1зден кем бе?! — Е , е.. Таты, тары сейле... Нарыз езП — деп\"Эбдмдэ кекете кулдь — Осымен сейлесш... Ауызынан канын келт1рмес пе? — дейд! бэйбш е жулкынып. — Э й, айтасыц ба, ж ок па? — дед1 бай бурынгысы- нан да шакырая Tycin. Бул кезш кадаса, Имаш та кадайды. Имену]щи б1л- мейдн «Малайларынызды булд!рш болар, осынын езж шырарсайшы» деп Эплгерей мырза айтканда д а , жумыс- ка карулы деп шырармаран байдын e3i едл.. Э б д 1лдэ окыган, тэрбие керген адамнын калпын ic- тсп, экссш баскан болды: — Аттын да, арбанын да куны бел гш . Оны етемсй кутыла алмайды. Тауып берер! болмаса, енбепмен втер,— деп бнлш айтты. Муны айтканда, езшше, малайга квп ж ет'лдж icre- д1м деп ойлады. Ешнэрсет'н жайын бьпмейтж i<en6ip жалтактар шыпы осылай Tycinin, Эбд1лдэт езшс корган дсп 61лin, бул бплшке кулдык деп бас нген болар едь Bipaic, Имаш олай етпедь Имаш Эбд1лдага кекете к у л т карады: — О л зацды саган шм уйрегп? 1С9

— Е , неге? — Нансац, айтып отырмын. Нанбасан, сотыца бер, Сен айтты екен деп мен тепн ктей алмаймын! — Бет1м ай!.. Айырсандаршы жагын,— дед! бэйб1ш( TiKciHin. — Атаннын ауызын!...— деп Кусекен шонтандап емен таягын ала умтылып едк Имаш ушып турып каския калды. — ¥ра алмассын! — М э, ура алмай!— деп, Кусайын таякты алтеи калганда, Имаш шап 6epin жабыса тускенде, Кусайын- нын колынан таяк шыгып кеттк — 'Гаягымды бер деймш, атанныц аузын!...— деп Ку­ саный кайта жабысканша, Имаш уйден шыгып та кетть Байдын yfli астан-кестен, у-шу болды да калды. — Маскара-ай! Сумдык-ай! Кулдын да басынганы ма?! — дед1 бэйбшш булыгып. — Ол атаннын аузын ба... Тура турсын, керсетермш' оган, K93ip арбага тандырып тастаймын!... Калн кайда,! Кали! — дей, Кусайыннын ентжкен дауысы ауылды дур-| fliKTipfli. — Саспандар, онын CMi онай: Кызылжарда жаткам актыц эскерше каз1р адам ж1бермекнн ем — солар кел- се, буган акыл уйретедк— дед1 Эбд1лдэ кул1мареп. Айтканымдай сол сагатта-ак кагаз жазылып, Кызыл- жарга 6ipey журш те Kerri... Бул окнга минутшде буюл ауылга тарады. Бурын- ды-сонды малайдын баймен карсыласканын KiM eciT- кен. Карсыласкан малай кан болып калмайтын ба ед|? Имаш неге олай болмады? Имашты ура алмау себе- 6i не? Кем тр-ш ал бул окнганы ездершше талкыладьг — Эбд1лдэ мырза типзбеген шыгар, эйтпесе, бай онын арка етшен таспа алмас па efli,— деп «мейр!мджН» мырзага бешмдегендер де болды. 0fiTeyip, ауыл eMipiiwe 6ipiHUii рет айта калгаидай жана жу.мыс болды. Байдын ынгайына кеншш жалтак адамдардын талайларына ой тупрерлш окнга едн Имаш байдын уйшен шыккан Kyfli Молдаш мугал1м- Н1Н уйше барды. О л, Уфада окыгандыгын icTen,_ квз! ашык адамсып, езшен басканын 6apjii тук бйшейтжге саиап, Kenipinin журетш жш»т едн Байды да, байдын се- 3111 сейлейтшдерд! де сырттан кексп, мукап отыратын снякты едн Осы мжезш унататын тэр1здешп Имаш колы босаганда, осы Молдаш мугал1мнщ уйже кэб!рек бара- 190

j h . Молданпын уйшде газет-журнал да болады, турл1 (таптар да болады. Молдаш, кейде, уйше келген адам- арды елж'прш, езшше эртурлг нэрседен тусш ш берген олады. С езш щ Ke6i Имаш сияктыларга T y c iH iK c i3 : «улт амы» «улт пайдасы» деген сездерд! аузынан тастамай- ы. «К азак улты бгрлесш ic ктесе гана сыбагасын ала л ады »— деп у п т ж урпзедь Э а р е се , сонгы 6ip-eKi ш лдан 6epi «бостандык'тешик» деген еездерд1 ауы- ынан тастамайтын едь — «Ka3ip тендш болды, сен де адам катарына косы- 1асыц» — деп Имашка кездескенде осы мугал1м талай йтатын. Байдын, Эбдш дэ мырзанын сшкшген екпшш керген- 1ен кейш Имаш мурал!мшн уйше келгенде сол айткан ещ и гш т жайын бшейш деп едк Бай мен 6ip карсыла- :yFa карсыласты, карсыласуга какы бар м а ? — осы ж а- •ын ашып бшмекнп едк Молдаш мугал1м Имаш барган сон елец окыды: «Бай мен кедей тепелдь Кедей ж е гп , кенелд|' Бай, кедей боп 6ipirin, Табады ел внердЬ— Имаш осы свзге жабыса T y c T i: — M y F a n iM - a y , осыны шын айтып отырсын б а ? ^ — Кайсыны? — «Бай мен кедей тенелдЬ — дейсщ foA. — ©TipiK пе? Ka3ip 6api де тен. — Ендеше, Кусайын бай матан неге таягын ала ж у- ) ipeai? — Ce6e6i болтан т а т а р ,— деп Молдаш мурал1м ку- мшкцй. — Н е кылган себеп?... Кашкан солдатты алып бар дед!, алып бардым. Солдат ат-арбамды бермей, ез1мдь ж яяу кайтарып ед1, салбырап уйге келд1м. Осьтан да мен жазыктымын ба? Солдатты кашырган мен бе екем? Обдшдэ студент окьшан Foft, дурыстьтын айтады ексн десем, « T e rin жумыс icT e n вте» — дейдг Тешигщ осы ма?... — Ж ок, сен туешбей отырсын,— дед! мугал1м ка- барын шытып: — Тендш деп жалпы тендш п айтады, ай- дай элемге болтан теидпеп айтады. CeniKi уй арасынын усак энпмеш гой. — Мен сол жалпыннын inline мрмеймш бе? «Усак энпме» деп бай малайын таякпен сьлейтуш токтатпаса, онын кай жершде тендш болады? 191

Имаштын сураулары Молдаш yiuin тым терец сурау- лар едь «Уфада оцыдым» дегенмен Уфада окуына бел-’ шесшен баткан адам емес едп Уфаныц медipececinin1- imiHfleri ек xayipi «Ралия» Menipececi болса, оныц да ок.ы- татын сабагыныц Ke6i «кудай бар ма, жок па?» — деген' Зыя хаз|'реттщ кургак пэлсепесш талкылау едк Талкы- лаган шэмрттер тупл, сол кудайдын бар-жопли, пэлсе- neuii Зыя xa3ipeTiKniu e3i де дэлелдеп, колга устаткак- дай кып айтып бере алмаушы едь Молдаш мурал1мщ орысшадаи таза едь Медреседеи шыкканнан 6epri азык кылраиы — «Казак» газстшщ. жазган сыцаржак yrm болатын. Сол yriT, сол багыт бул >: мурал1мнт миына мыктап орнап калган. Жнналган < адамга ютап окыса да, yriT айтса да, осы елшеуден шык- пай гана айтушы едг Имаштын сураулары ол елшеудщ -j iшii!дс жок, оны, 0зн1ше, уак мэселеге санаушы едь «¥лт жырып жырлаймын» деген боп, уй арасынын энг1месшен; езш жорары санаган боп, жалпыга б1рдей жумыс атка- рып отырра'н адам сняктанушы едь — Ондай усак оцг1мелер yiuin кек сактаудын жвш жок- YfiTin жу-pin бнз улт пайдасын кездей алмаймыз. -j Б1зге б|рл!к керек: 6ipaccin отырып жумыс штемесек, 6i3 .1 бэйгс ала алмаймыз,— дед1 Молдаш. Имаш ац-тан боп б|'рсыпыра отырды. Осыныц айтып | отыргаи б1рл1г1 не? Кусайын мен Имаш кайтып 6ipii<ncK- j iui? Кусайынмен 6ipirin алган бэйгеден Имашка тнетйп не? Кусайынра байге алып беру ушш рана Gipire ме И маш ?... — Мурал1М, сенен тары 6ip нэрсе сурайын,— дед|: 1 Имаш козгала т у с т .— Осы Kyuri «кызыл» деп журген- Aepi большевиктер ме? — Бол ьшевиктер. — Олар 6i3re пайдалы ма, зиянды ма? — Талаура туссен, пайдалы екешн керерсщ,— дед1 Молдаш мырсылдап кулш. — Талаура тускеш калай? — Калай болсын, большевиктЫ — талау. Большевик деген соз — «талаушы» деген свз. — Онын кате’ болар! — дед1 Имаш, басын шайкап. Молдаш анырайып. аузын ашып отырып калды. Имаштын муны айтуга какы бар едь Актын acKepinin ж угж тартып бара ж'аканда, б1рсыпыра колга тускен большевпктерд1 жукпен 6ipre айдады. YcTi-бастары кан, аяктары тип'м-тййм жара, арып, азап кврген адамдарды актын солдаттары, жукнйлермен жанастыра, малша ай- 192

дап отырды. Жеген таяктын ауырлытынан б1рсыпырасы аятын зорра басады. Эмрецдеген актык солдаты журе алмадын деп камшымен с!лтеп етеди ¥рдын деп и м ен т, бутып, ауырсынып ж аткан олар ж ок, елемеген боп журе бердь 1лшке кетсе1, мылтыкпен атып жыкса да, т ш н тар- татын емес: — Bi3 дурыстык унлн куресем1з; кедей, батырак, жу- мысшы учли куресем1з! Б 13 6ipey емесшз, мынбыз, мил- лионбыз, 613 олгенмен большевик туы куламайды! — дейд1 эл п усталган большевиктер. Bip рет осы сек1лд1 созш ecTin, Бокан ырысып Имаш - тык жанына к е л т , Kopi кезш жаутандатып, Имаштын бетше карай б!рсыпыра турып: — Б ала, сен тусшетш боларсыц, осылар не айтып ке- ле жатыр? — деп сурап едь Имаш тус!нд|р!п бергенде, Бокан малша айдалып бара ж аткан большевиктерге карап: — E c u сабаздарым-ай! — дедк Отрядтьщ Keniumiri iarepi к е тт , туткыпдарды айдау уппн жукпллердш жанында жалрыз Иван калранда. Имаш оны иыктап, туткындардын iuiiHfleri ж аяу журе алмай келе жаткан 6ipeyin б1рсыпыра жер арбага м ш п- зуге сурап алып едь Сакал-мурты ескен шуыдрек коз арык сэры Kici, Ke6ipcireH ерши жалай Tycin, Имашка 6ipcbinbipa кадала карап, сыбырлап кана: — Сен KiMciH? — дедь — Мен малаймын,— дед1 Имаш. Э л п Kici жайрандап арып-ашканын, элЫрегенш умытый: — Казактыц кедей-батырактары да б1здщ TmeriMi3- ге ерд1 м е ? — деп Имаштын колынан устай алып едь.. «Осы MyFaaiM ката айтып отыр, бул MeHi адастырта- лы отыр. Большевик талаушы емес, большевик ке­ дей, батырактын шын досы!» — деп ойлады Имаш iuiiiien. Бутан шсйшп булдыр ceHiM нак осы жерде тпя- накталып, Имаштын бетш 6ip ынтайлап буртан сиякты болды. Асытып, сасып, калтактап Бокбасар келдь — Имаш-ау, мунда отыр екенсщ foA, жур уйге! Имаш та, мугал1м да жалт карады. Имаш кул1мшрей Tycin, Бокбасарта ердь Tan сол куш Бокацнын yfii Имашка ез уйшен артык болды: Имаштын Kip-коны жуылды, бар там ак Имаш ­ тын аузына усталды. 7-2979

— Жатып тынык, шырагым, шаршаран шырарсын,—* деГш Дэметкен. Арып-ашып келген балара ананын айтатын ce3i рой бул. Ыстыкка какталып, табан eTi сойылып келген адам- ды осы сездщ ©зЬак куантып ж1бермей ме! Bipait, бул тыныру узакка созылмайтын болды. Эбдш- дэ мырзанын Имашты устату уш ш солдат шакыртканын сол уйдщ жылкышысы e c iT in калыпты. Сол, еЫткен ха- барын булжытпай Имашка айтып бередк «Bip Meni устау ушш отряд келе коймас кой. Bipaic, ел iiuine шырура сылтау таба алмай отырран эскердщ 6ipeyi келсе де менщ жумысымды бт р м е й ме? MeHi арашалап алып калатын KiM бар!.. Teri Meiiin кеткешм дурыс болар...» — деп Имаш осыган бел буып, сол тун! ауылдан шырып кетпекип болды. Ат жок, жаяу кетпек. Сопла, кайла бармакшы? Ойлана келе Имаштын ойына Ыбырай шал тустн О да, Имаштармен 6 ip r e ш ы р ы п е з елше кетт1. B y r in ертен- дер! елше жетедь Онын ел!. 80 шакырым... Жане сонык ана 6 ip c e 3 i: «Поселкаларымыз большевик— дедЬау... Алексей Петрович дейтш отряд бастыгы бар дедьау».., Соган барып косылса, K iM H iH T ic i батар ед1?.. Имаш осыны ойланды да, осыран бел буды. — B y r iH журем1н,— дед! Бокаца. Боканнын уй iuii бастапкы кезде ан-тац боп тусше алмады. Кауыптын барлырын ес!ткен сон, Кусайыннын Йм-бутарына жер жузшдег1 каргысты жаудырып, аштын журуше Бокан руксат erri. — Ер жеткен балам жок. 0 3 iM H in \\iiiie 3 iM e тусшетш, 6 3 iM fli куте бшетш 6 ip балара кол артсам ба деп ем... Ку- и!к туса, шырагым, 6 ip оралып сок! — дед1 Бокан кем- ссндеп жылап. Ж ол азырын аркасына танып 6epin, кара жолра шей ж шыгарып салмакшы боп Ж умакул ердь Ауыл те- ric уйкыда, селт еткен 6ip пенде жок. Карангы тун туне- pin, булдыр сэуле табан i3fli зорра керсетед!. Ауылдын кун батысындагы ак суды оралып, Имаш пен Жумакул кара жолга келш Т1‘релд1. Ж олга келген» ше 6 ip in e-6 ipi лэм-мим деп соз катпады. Ei<eyiHin келе- rneri созс|'з-ак ш еш ш п, 6iTin турран сиякты едк — Осы жерден кайт, коркасын,— дед|' Имаш. Eneyi карап аз-кем турып кал ды .. . Сейлессе, екеуь нш 6ipi сез бастаса, 6ip рана тун емес, б1рнеше тунщ жетер емес. EKi-уш жыл 6ip ауылда журш, осыган ше- 194

йin 6ipme-6ipiniH Т1Л катпаганы, 6ipiH-6ipi ескермегеш кызык-ау. .. — Кайтып ораламысын?— дед1 Ж умакул курсш ш , — Ораламын. — Тагы не айтасын? — MeHi кут1. . Кутесщ Foft?— дед1 Имаш Ж ум акул- дщ колын устап. — Кутемш!— деп Ж ум акул Имаш тыц ньтына ба- сын сал д ы .. , ...И м а ш т ы н Бокан уйше тэн адам сияктануы 6ip рана кунн1н iuii. B ip куннщ озш де-ак булар 6ipiH-6ipi кептен б ш п , сыйласып, 6ipi yuiiH eKiHmiciHiH кабыррасы кайысарлыктай жакындык ce3in едь Сондыктан, Имаш кеткен куш Бокан yfti дурыс уйкы кермедь — Бэлем, токтай турсын, большевик аман-есен келе- тш кун болса б1здщ де к у н Ы з туар1— дед1 Бокан ш ж Ь Боканнын K 9 3 in e тап осы минутта айдауда журген мын сан алып денел!, аскар ж!герл1 ерлер елестегендей болды. С ол ерлер айдаудан кутылып, аман-есен келгендей болса,Боканнын ш ок ты ры к о т е р ш п , бет алды томсыра- йып журген мына жаман muiepi шмшн-шм екенш айы- рып бшер едЬау! Боканнын C03i Дэметкенге туйеден тускеидей боп ке- p im tf. Боканнын ce3 iM iH канша T e p ic десек те, ол © M ipiH - де ез1н сыйлайтын шшершен баска e iu 6 ip KiciMeH сен деп тьлдесш корген емес едй еш юмге куш айтып, шжш ш керген емес едь «Бул анерд1 кайдан тауып алды?» — де- гендей боп, Дэметкен Бокана т ес ш п карай к а л д ы .. . Сырырайган бестш шамнын жарыгы уй iuiiii немеет рана сэулелешйредь Уй ш ш д е п терт-бес ж ан, 6ip сы- пырасы шенпнш, 6ip сыпырасы шешшбей, T e c e K T e p in in жанында ypnm cin отыр. Ж ам ан MaciciH uieuiin, ж ун бас- кан балтырын жалацаштай Tycin, шьш ашуга мшген адамнын тур1мен шжшш Бокан отыр. Имашты шырарып салгалы кеткен Ж ум акул эл1 кайткан жок- BipaK Ж у ­ макул неге K e u iiK T i деп ойына алган тагы жок. — Ж о к, катын, бул барып турган жолсыздык! Боль­ шевик булай штемейдг Болшевик кедейд1 суйейдг Боль­ шевик эдшдш к т е й д |.. . Апырмау, ойласайшы бул ит- тер! К,олдан келсе, атты тастап адам кетер ме? Басканы койшы, мен тастармын ба атымды?.. Аты курсын, басы- 195

мыздын ©sin зорра алып шыккан жокпыз ба? . . Е , Timi адамды текке KyiiAipin.. . Бокан кызынып, балтырмен 6ipre бж екл де турнип алды. «Жаман жерде ж у р т алжасып кетпесе uri ед1?!» дегендей боп, шошынган турмен Даметкен Бокаца кара- ды да отырды. — Большевик б1здЙ1 Имаштар снякты аламдар: Им- ашты кер;ии бе, нагыз большевик!— дед1 Бокан кызына Tycin. — Батыр-ау, ол айтып отырганын адам ба efli?— ле- д1 Даметкен ауызын сылп етюзш. — Е , енд! не деп ен? Адам болганда нагыз сырбаз- дар. Eni ce3iHiH 6ipi кедей мен баты рак.. . Имаш 6ipeyi- мен сейлест едй сол айтыпты: «¥замай еюмет боламыз, тендш б1зге тиедЬ депп... — Жаксылык болса, тез|'рск болса екен!— дед1 Дэ- меткен Ырымкулге карап ку pcinin. Бокан сейлегенпен 6epi тын алмастан тындап отыр- ран Ырымкул шешесшш кезше кез1 T y c in кетш ед!, то­ мен карай койды. Ырымкулдж басынан еткен окига — осы отырган бо- piniii ж урегже наткан 6ip кара 6epiiu кой. Актар туралы соз козгап, бул отырган аламдар капша южшсе де, ол бер1шке ешкайсысы кагылманды. Онларына туссе, кез- дер!не елестесе, денслер1 т тр кен ш журектер1 TUiinin кстед!, 6ipaK л л — сойлеуге мылкау. Жабырканкы п1ш1ммен Жумакул уйге мргенде, 6api де бажырайысып карай каллы. — KeTTi ме? — KeTTi! . . Отыргандар жаутандап 6ipine-6ipi карады... , ... Эбд|'лдэ актын эскерлерже адам ж!бергендс, жу- мысыныц 6ipi Имашты устап жонелт!п еш алу, карсы- ласкан адамга кандай жаза колданатынын KOnTiii Кози­ не эйплеп корсету болса да, neri3ri жумысы — 03iniH Октын-октын 6epin туратын хабарын жетюзу едн Актын штабы мен Эбдьлдэшн арасында жасырын байланыс бар ед1. Ел iiui не куйде? Большевик козгалысына, крестьян поселкелержен курылып жаткан кемлд1 от- рядтерге казак ел1 калай карайды? Казактын окыган- дары, окып журген жастары не icTen жур?— мин, му- нын бор in Эбд ж дэ мырза булжытпай ж е т з ш турушы едь Бул хабарды аныктап екшеп жинау ушш 0бд1лдэ- 196

ш'н де езппне ел iiuiHe салып койган толып ж аткан жан- сыздары бар едк Ертешне сау етчп он шакты солдат жетш келдк Алек­ сей Петровты колга тус1рем1з деп электешп, кеп кыр- гынга ушырап, сол отрядтан калган бул 6ip саркын едк Алексейд! колга Tycipyre кудыреттер1 жетпеген сон, ел- ген адамдарынын кепи булар (Нрл1-жарымды колга тус- кендерден алмакшы едь Ж эне, Э б д ш д э ж азган хатында: «Ешнэрсемен жумысы ж ок малай ед1, осынын большевнк- ке кецмдес болуы адам тан каларлык жумыс» деген екен. О тряд муны езшше талкылап, « Эн п м е ж алгыз малайда рана емес, соны кутыртып журген адамды табу керек, та- бамыз!» — деп, кеуделерше нан nicin келген 6eTi едк Отряд сау етш жетш келгенде Кусайын бай, емен таякты тесше Tipen терт тагандап, ж елшщ басында тур «дк Эскерд1 кергенде, болбыраган 6eTi кукыл тартып, т Ы н жылмандатып жебесш жалай бердь — Ыздырастый, гаспадин!— дед1 Кусайын беркш алып шулгып. М э а 'с М н копышы кыржиып, ак дамбалдын 6ip бала- гы шыгып желмен делендеп тур. А к бас атандай бурыл б а с, e3yi ыржиып, кайта-кайта шулгып турган Кусайын- ды кергенде, отряд бастыгы epiKci3 кулдк — Эбдьлдэ Кусайыновты б1лес1з бе? '■ — Мен К усайы н .. . Кусайын мына, мен!— деп, Кусе- кен сук колымен кеудесш турттк Эбдмдэм ен амандасып болып, отряд бастыгы езше керек «курбанды» карастырды. Эбд ш д э Имаш тан бас- KaFa С1лтеу бере алмады. — Ш е п у х а .. . Айттырамын! Табамын!— дед1 отряд бастыгы. Ерте турган уйлер шайын iujin болып, кеш турган уй- лер алдына жана алып ж аткан кез едк Бокан 6ipiHiul кесе шайын жана алып урттай беремш дегеиде, eKi сол­ дат eiiTirin Ktpin келдк Бокан шошып кетш, колындагы шайын т е г т алды. Ырымкул сурланып кез1 уясынан шыгып, Ж умакулге таман ыгыса т у т . Дэметкен, ку- дайга жалбарынды ма, дуга окыды ма — аузын жыбыр- латты. EHTirin KipreH солдаттар eid инмнен дем алып окты кездерш уй шгндеплерге жагалай 6ip кадады. Осы ка- раудын езЬак б1рсыпырасыньщ ypefliH ушырып, есш тандырып ед|. — Имаш Куркебаев к1м? 197

— Э . . . Э ? . . — деп, Бокая, т ш бяйланган адамдай, жаувп бере алмады. — Ол Kid мунда жок,— дед1 Жумакул, жузше ку- alMcipereH тур 6epin. © 3 i, елемеген ад ам сы п, ш а й ы н к у я бер дк Bipece к у - м авш аны устад ы , 6ipece, кесеш устад ы ; кесеге кесе к а к - ты кты. — Кайда Kerri? — Е , мен кайдан б!лейш. — Неге бишейсщ? — С е з -а к .. . Мен кузетвй ме ем? Ек1 солдат езара орысша куб1рлест1 де, тырпа бойлы дара сур солдат, белдяшен тапаншасын суыра бастап: — Бокбасар Кунтуранов ceH6icin? — Ие, не... Мен... — Шык былай! Бокал, тапаншага бакшиып кадалган куй!, калтан- дап, KececiH теге-мэге орнынан турды. — Ойпырмай, бул не сумдык!— дсп, Дэметкен тур- галы умтылса да, мешел адамдай, буыны курып, орны­ нан тура алмады. — Эке!.. Экёжан!..— деп Тенгекул жылады. Ж умакул солдаттармен 1лесе тыска шыкты. Тапал бойлы солдат Бокбасардын артына T y c in T i. Бокбасар кадандап, аяп>1 анда-санда жерге 6ip Tiiin бара жаткан сеюлдь — А у , тамыр, шалды эурелеп кантеандер, тастап жетсендёршП— дед1 Ж умакул. Кул1мс1реп айтам дегенмен дауысы калтыранып шыкты. Ж уз! кукыл. «KiM кемектесед1 »— дегендей Жан-жарын жалтактайды. «Мына байгустарра обал-ау» — деп жэрдем колын созган жан жок. Ауыл адамдары ypeiMepi ушкандай тыгыла туседк ¥зын бойлы солдат, ту биешн куйрытындай уйыскан узыи жебесш бурап, кез|'н кылмандаткан болып: — б з щ 6ipre жур, бэлюм, тастап кетерм^з,— дедь Ж умакул журеп' ттр к е н ш баска ургандай тура далды. Кусайын байдыц ак ордасы сырттан Kipren KiciniH 6ip KapayFa кезж тойдырады-ак. Сыйлы конактарына неше турл1 асыл корпелерл1 тоссп, 6ip-6ip ак жастыкты шын- тарына 6epinTi, Кусайын бай шертшп, дуниеш'ц туткасы 6ip езш щ колында сеюлдешп, окта-санда 6ip KeKipin, шайын урттай туседк Асамбайра кыз бергсн жарданда foh Кусайын Бо-

кан ушне корран бола тусер ме ед!-ау, енд! мыскылдай кулдь Бэйбине тыржандап: — Сорлы какбас, осы керек саран!— дед!. — Имаш кайда? — Кашып кетштН — Н е дейд1?— деп бай, бэйб!ше, Эбд ш д э — 6ipiHe- 6ipi парады. — Атындар мына какбасты! Кашырып отырран осы- нын езП— дед! Кусайын даурырып. — Коя турсайшы, эке, ашылады рой,— деп, Эбд1лдэ окесшщ асырыстылырына кейкендш niiuiH керсегп. — Неге кояйын, большевик ш акыры п.. . О бал ж о к !. ■ Д ш ж ок бул итте. — 0 л т !р с!н !. . © лпрсш !— деп, Катима бэйбш е екш- uii жактан шаптыкты. Ж у рт ук!мд! айтып жатыр. MeHipey адам тэр!зден!п, эр кайсысына 6ip жалтактап, молдадан сабак алатын балаша Н зерл ент Бокбасар отыр. Бала куннен осы ша- нырактын малый барып, осы уйд!н 6ip адамы сияктанып KeTin ед1. «Bip кайыр болса, осы шанырактан болады ро й »— деген умп\\ юресш-шырасылы акылды то лы ры * мен билеп алран. Байдын конак уй1 отрядке кенсе болды. E ciK ti жауып eKi солдат сыртта кузетте турды. Уй !ш!нде отряд басты- ры жэне 6ipHeme солдатпен Эбдш дэ. BapiniR ортасында, колрэ тускен каскырдай алактап, Бокан отыр. Солдат- тык ортасында жалрыз калмагандырына, ©бдшдошч отыррандыгына, вз!нше, ш уш рш ш к кылатын сеюлдь Бокан осы ес!кте малайлыкта жургенде Эбд!лдэ етег!н ашып журген жас бала ед ь а у .. . «0й, тэшешннен.. . На- сыбайынды экелшП»— деп, бэйбш енщ кец!л! yuiiH Бо­ кан да муны талай еркелетш en i-a y.. . Сол Эбд ш д э осы. Отряд бастыры тапаншасын суырып жанына койып, сурланып, сустана тусш, — Ал , большевик шал, шынынды айтасын ба, ж ок па? М ынау мылтык, керш кой,— дед!. Эбдш дэ онын свз!н казакша TyciHflipe кел!п, — Сол итпен кайдан байланысып журс!ц? 0 з ж а- йынды 6iain отыратын адамсын foA. Пэлеге басынды ты- г ы п .. . Оны тауып бермей саран кутылу ж ок. Кайда кет- кен, жешн айт, оз!м !здет!п табайын,— дед!. — Карарьш Эбдш дэ, сен MeniH сез!ме нанасын гой. Нансан бар рой, олда-б!лде бмгеш'м ж ок. Кетем!н дед!, Kerri де кал ды .. . ©бдшдэ иыгын кикан eTKi3in, бурылып кетт!. 199

■— Yfiine неге шакырып апардьш, соны анткын? — Карарым-ау, жолда icTeren оныц кызмел бар ро й. . . Оны мен етеп 6iTipe алармын б а .. . — ©и, курып кал, сез емесп айтып,— дел Эбдшдэ кейт, колын сшить Отряд бастыгы катулана турып, элпркен eTiKTiii 6i3 екшеамел Бокбасарды нак тестем Teyin ж1бергенде, Бо­ дан шалкалай кулады. Bip солдат жагасынан кылгыи- дыра устал, тургызып кулак шекеден жудырыкпел ко- йып eTTi. Бокал тары кулады. Отряд бастыгы кеудсаиен Т1земен басып отырып, тапалл1алы аузына таяды. Бокал т1стен1п ауызын ашпап едь Ticni сылдырып ж1бергемдей кып тапаншалы аузына тыкты. — ЭбД1'лдэжан, елд1м! — дед1 Бокал жал ушырып. — ©лсел ерем кап!— дед1 Эбд1лдэ кабагыл юржи- п'п. . — Айтасын ба шынылды? Кайда кашырдыл? KiM азрырды?— дел отряд бастыгы сурауларды баспалатып ж1бердь CypayFa жауап берерлш дормен Боканда калмап едь Ею кез1н кал аралас жас каптал, eni екенш, Tyci екснл» б1лмей, естен тары айрылып едь Бокал уйi у-шу жылау. Жал ушырып жуг1рш Дамет- кен де байдыл уГиле жетть Жумакул де келдь — Катима карагым-ай, Эбд1'лдэ жанра антсаншы, б1рдеме icTen баксын!— дед1 Дометкен жылап. — Эбдьпдожан жала керект1 ме? Эбдьлдэжанды бок- таган малайга корган болатын неместдер гой... — Kai'iTefliK карагым, б1зде арам он болса, 6ip ку- дайга сал! — Ойларылды айтпай-ак 6i.neMi3. Кудай бастан ба- рымызды аудармасыи. Багымыз ауса, алдымен 61зл1ту- Tin жентж сендер боласындар, бждщ бе? — Келшжал-ан, не дел аузыл барады? — Эже1— дед1 Жумакул Дометкенд1 ныктан тартып: — ©нбейтшге сезпии шырын гып кайтест. Артыл куте­ жи, не болар екен... Kepuii уйдс офнлердж ызгарланган дауысы: — Атал аузы!.. Айтасын?.. Ж ок?.. М э, айтпа! Дзметкенищ ет|’ле пне тыгып алгалдай селк етть — Калкам, Жумакул-ай, -кайттж? — дед1 елкадеп, Жумакул TicTeiiin, эппак шелмектей бол катты да калды. Ауыл-аймак кабарланып, Бокбасардыл ет1ле тлген

аяк ез еттерше тигендей боп кынжылатындар табылды. — Мунысы H e ci? Тентектж штейтш шал емес ед! гой >ул? Акты-карасын байкап icT e n отыр ма екен? — деп нрсыпыра журт басын шайкап, кункшдесть Сакалы желшлдеген шалдар, кабагы юртнген жас- ар конак уйде болып ж аткан окиганы айтпай ce3in, се- >сбшщ не внешне тусше алмай дал едь Бул сиякты ж у- «ыспен баска 6ipey айыпталса, жвш баска, мына шал- 1ын айыпталуы агаттау сек1лд!. Уйыскан сакалды кара icici, уй сыртына топтанган [Млердщ арасында 6ipcbinbipa тыпыршып турды да. — Неге уйлыктындар? Дурыстыкты айтпайсындар la? Бузыктык штейтш шал ма efli бул? Кез алдарында иыркыратып.. . — дедь Осымы айтканда квзппн ангарын мвлд1реген ж ас гаптап едь — Бэсе, суйтщдер, айтындар, кере-б1ле е л ^ р е с т - гер ме?— дед1 екшгш 6ipey. — Осынын езше «nipreyip» керек емес пе екен? Ке- >ек болса, неге жинамайсьпгдар? Осы шалдын актыгы- ia мыц басымыз болса да, кияйык!— деп, шеткерек тур- •ан шокпак бет кара ежелендь Ж урттыц басы куралган керге Молдаш мугал!м 6ip сокпай калган емес. Молдаш 1угал1мн1н устшде солдат кейлек, басында калпак, ко- пында TeMip таяк болады. М ын жылкылы байдын бала- сындай аякты шалкактап басады. Мунын !шшде ©3ine ген келетш, сезге тусшетш адам бар деп ойламайды. Bi- реу б1рдеме айтса, дурыс болсыи, бурые болсын, «эл! KyHri казакшылыгыцды коймайсын»— деп кайырып тас- гайды. — Молдаш-ау, сен 6ip акылын табарсын. — Буган кандай акыл таппаксын? Бул 6ip ем кон- байтын жумыс. Ж у р т тжешш, Молдашка квздер!н кадай калды. Бокбасарды «ем конбайтын жумыс» штейд! деп к!м ой- лар. Элде, кепш ш кке сезд1рмей жасырын ютеп журген 6ip Hapceci болды ма екен? . . — Сен , М олдаш, бы ед1 дегенге кур туштандай берме. Сен in жайынды да б1лем1з,— дед1 баягы уйыскан сакал­ ды Kici. Бул, осы ауылда отыратын — Нугман дейтш кедей ‘ vri. — Tyfieni туг1мен жуткан адамдар да сш пэлеге ушырамай-ак жур гой, — дед! екпшп 6ip ж астау ж тт. 201