узеип жолдасы есебшде... BipaK, жакыннан таныскан адамдар муны «нускаушы» дейд! де, Жэкенд! «орындау- шы» дейдк Екеуш Gipre косканда жалпы касиетк «ari жакеынын» CopiMcn таныс, айткандарын icTeTeai, болыс кол астында буларды бьпмейтш атка мшер жок... MiHe, Шэкене кездескен кос шалдын Typi осы сдк Бул шалдардык ке л т , жуз салып отырранынык 03i абы- рой-ау. Осынын езше «Tanipi жарылкасын!» айтура болмай ма?.. — Кайдан быейш... Отырран 6ip бала едк.. Ендк екеущ б1рдей сакалынмен келгенан...— деп, Шэкек курсшдк Ш алдар, осымен ouri.\\ieHi e i r r ir e есептеп, елдерше кайтты. B e p e H H iii Кусайынра «калал ж уттке» бер1лген- fliri буккп елге тарады. — Мунысы Heci? Баягыдан 6epi сактап... Тым бол- маса басында yfti, бауырында казаны бар 6ipeyre берсе кайтетш ед1? — деп, еаткендердщ ш ш де кешгендер! болды. — Бакытсыз бала, бакытын ашылмаган екен!— деп Береннщ meiueci, казаннык майлы каспарын Беренге кырып 6epin отырып, егм-тег1л жылады. Верен куанран да, ренж1ген де жок сияктанды. Бу- рынрыша ic iH r i r i n , оюын ойып, отыра бердк Кыдырып келген бозбала болса, кезЫ н киырымен 6 ip карап ко- йып одан apFH мшезге yfiipfliKTi (здемедк.. Жалгыз-ак G 3 re p ic : бурын, жалгыз отырып, ыцылдап елец айт- канда: «Кун-туи Tirin кестет, Квйлек кидiм кесте/л, OiiFan juiriT кермед1м, 0 з iM кыз боп ескелЬ. деп жырлаушы едк Енд!, Кусайынра атастырраннан былай: «Meni кунге арнап па? Экем малый алмак па? Буйтерпин бмгенде, Кетпсс пе ед1м калмакка!? деп, ауыр курсшетш болды... Калын малы «жен ушынан» берметш бес жуз сом екен, оны табу уьшн Кусайын eni iHiciHiH малайлыкка турран жерш айналдырды: eni ш сш щ 6ipiieme жыл турран en6eriH алып, ол жетпеген сон, шьпершщ енбегш 252
гапл 6ipHeiue жылга сатты. «Той малый болсын» деп -1уртай калтандау келген кызыл койды арбасынын ар- гына танды. «Кыз кер1мд1к», тары б1рдемелерге деп 5эйб1'ше мен токал тес!к тенгелер, орамал-шаршыны Кусайыннын сырткы калтасына тэрып жатты. Ноябрь- цыц акша карымен араласа Ш экен уйж е куйеу-куда селдь «Куйеуд1 карсы аламыз» деп, жаулыктары шо- пацдап, эйелдер ж уг1рдь Той болады деп куанып, уй- цен-уйге жуг!рш балалар ж урдь.. Кусайын дегенше жеткенмен, Беренге деген баягы 6ip ашу ойынан шырып болтан ж ок едк BipiHuii рет кар- генде соны 6eTiHe басып, кек алмакшы едь Ауыл жатар кезде женгелер! Беренд! экелдк А к бе- кебайды буркешп, есжтен KipreH ынгайда, Верен Kwipin турып калды. — Ж у р , Еркежан, уялма, куйеущ рой,— десН женге- лерь — Келмей турраны кенмш де баска 6ip м уддеа бар т а т а р ? — деп Кусайын баяры кект1 осымен алмак болды. — Болса ше? — дед1 Верен жаныиа отырып жатып. — Не дейст? — Есггкен жоксын ба? Баска кыздар, куйеушш жанына келгенде, бетш ба сып, сызылып, бул ш п болар едь Калындырынын беп'п KepeMiH деп Kyfieyi бекебайга таласар едь.. Верен, отыра 6epin, бокебайды иырына т уар д ь АкКуба жузи кызыл KOTepin ж|бергендей болды. Кусайын Kepi.nin, колын тал- дап, жымын-жымын кулдк Верен узатылып келш, келшшек боп, жаулык са- лынды. Нуртайдын ас уШнщ 6ip бел м еа буларра берналь Bafl6ime мен токал 6ip кунге жарыдык деп, калай ж ум- сарын, кандай жумыска косарын ойлап, бастары катып жур едь Верен жумбакты оцай шешш берд1: — Мен бул уйдщ кунд1гше келген жокпын, ктемей- мш жумысын! — дедь — Ойбай-ау, мына 6eTi ткпй тр не дейд!? — деп бэй- 6iuie мен токал беттерш шымшыды. BepeiiHin уст1нен Кусайынра арыз айтылып, ол: — Карап отырранда б1рдеме 6iTipeciK бе, ктесе сал,— деп Беренге айтып Kopin едк — Йемене, осы уйдщ кушпгше экеп пе едщ? Асырай алмасын бар, катын алып нец бар? — деп Верен бетшен ала тусть 253
Кусаный кункмдеп, уялыс тапкан адамдай 6eTi ку- былып, бул туралы Беренге кайтып сез айтушы бол- мады. — Осы пиркжмен ырылдасып кайтеинз? — дед1 бэй- 6iuie.—■ Алдаумен-ак жумысын б т р м е й м к бе?.. Бэйбйпе, токал асты-устше тусга жалбандап, ездерь не карай ушржтейш десе, Верен шалкая туседо. — Ойпырмау, мынау 6eTi т ш щ -ip екен рой!.. Мундай адамды юм керген?! — деп бэйбйие, токал жагаларын устасты. Нуртайдын 6ip малайы бар. Ж асы Кусайыннан 6ip- талай Kimi. Бала куннен маланлыкта болып, езЫ п, ын- жыктау боп вскен сиякты едь Аты Карабек едк Бэйбш е мен токал басынып, жиренш «Кара эбипет» деп атын бу- зып койып едь Осы Карабек жиырмадан асты да, ша- кар, кайсар, у т1лд1 болып шыкты. Б эйбш е мен токал- дын шандыма сезше карсы свз тауып айтатын болды. — Карынрыр эбшет! — Тукымыц куррыр Кара бет! — деп, бэйбш е мен токал кан каксап, каррайды да отырады. Каррауды кебейтш журген себептер! — бэйбш е мен токалды нешетурл! сезге ijiiKTipin Карабек влек шыра- рады. «Бэй&шежн басында актан желек, Бозбалалар кетштч токалды елеп. Кусаныпнан кол узш, санын сокты, Енд| б1зге жымыскып кулсе керек...» Осы сияктанран влендер ауылды каптап, б1реуден-б!реу уйренш, таратып экетедй Муны еаткенде бэйбш е от бо лып ертенш, Карабект1 жарып елт1ру дэрежесше жете- дк Б i рак, «малай урганнын жазасы к у н т » деп eciTin, амалсыздан пшнен тынады. Осы Карабек Нуртайдын ас у ш н т тел камайтын бе- легшде жатады. Кусайыннын жататын белмеамен eKi арада ж ука FaHa тактай бар. Bip жарындары сыбыр екшнп жарынан е с т л е д к Карабек, кейде epirin, ыныл- дап елен айтса, Кусайыннын шабына от тутанады: — Жарын карыскыр нттщ баласы, euiip унщдк — Е , неге? ©лен айтпасын деген зан шырып па? — Дал ага кетш айт. — 031Н кет. 0 з белмеме мен кожамын! Муны ec T ic e, Кусайыннын у м ешедк ©зше ме, баска 6 ip e y r e ме кейш, тенбекнлп уйкы кере алмайды. Кусайын кос курен аттын божысын устап кетш, Бе- 254
рен белмеа'нде жалгыз калса, ек1 белмедеп ею жалгыз e p iK c i3 йлге келш, энг1ме езжен-вз1 кабындап туа бере- дй Карабек ейткен-бмгенш Беренге айтып бередй Э й - ресе, бэйбш е, токалдык эшчмепн кутыртып айтады. Токалдын аты Зиба. Ол токпактай каткан кара сур K ic i. Bipep минуттын 1ш1нде мын турл1 каргысты жаудырып улпредй К арабекп шемштен де кысады: — Ж ерсш !.. Берермш! — деп канын iuriHe тарткан- да, адам бетiне карарысыз болады. Осынын ешш Карабек те ала бжедй 0шт1 калай ал- ранын, кандай елен шырарранын, мунын елеюн ейткен- де, Зибанык ызаланып жыларанын Карабек жыр кыл- ранда, Беренн1н ш ею -йлей катады. 1з андыган Зиба токал булардын шушркелескен кал- пын сезе калып, бул энг1меш нешетурл! кубылтып, елге жайды. ©секпл катындар ауыздарын суйрендетш, жана- дан 6ip ермек тапты. Б ас косканда айтысатын жана хабарлары — Карабек пен Верен болады... Э н п м е эбден етек алган кезде, токал муны Кусайынра сыбырлады: — Ж алгыз катынына ие болмай неден кудай ат- ты!.. Тускеш жана рана, маскара-ай!.. ¥яты 6i3re келед1- ау ендк— дед]. Кусайын ашуга булырып, ас уйге келш юргенде, ка зан пештщ алдында Карабек пен Верен сейлесш отыр едй Tan сол сагатыяда булардын арасындагы сез — Кусайын ойлаганнан баска едй бул елде жанадан ячей ке ашылып, соран б1рсыпыра адамдардын жазылганды- р ы н , уя хатшысы Балкайдын Карабекке жолыгып: «Сен де жазыл!» деп муны демдегенд!пн айтысып отыр едй — Ячейкей не штейд! екен? — Кедей мен батырактын басын косамыз дейд1, бай-, лармен куресем1з,— дейдй.. — Оран м е т алар ма екен? — дейд1 Верен ку- fliM cipen. Квз1 канталап келген Кусайын осы кулю нш устшен шыкты, сейлесуд1 умытты, жудырырын кушырлана ту- шп, Верещи салып erri. EKiHmi кайта умтылранда, 6ip rereyipiii/u кол Кусайыннын жагасына жабыса TycTi. — Ж 1бер деймш, экеннщ аузын!.. — Ж!бермегенде кайтесщ, Kici ел йрм екйи бе? — ©й, мыиа желкей киылгыр 6ipeyai елт!ре ме?..—• деп Зиба токал Кусайынга болыскан болып, босарада турган курекпен Карабекп йлтеп eTTi. Карабек Кусайынды босатып »i6ep in, токалды ен- мсншен туйд1 келш!.. Токал 6ocaFa жакка тыран еттй 255
Ш уш л д е п турран 6ip м е ген суды ны гымен кагы п, су т о ка л д ь щ ycT in e те гь пд ц ы з а к о р л ы к та ж а м а н рой, оныц устш е К арабектщ колы да баты нкы рап кетт! бмем, то- к а л c ip ecin, K S repin ж а ты п алды ... О к и га ке з аш ы п, ж у м р а н н ы ц арасы нд а. Б уд а н Oipep м инут тап осындай к е р М с болар дсп осы туррандардыц еш кайсы сы он л ам аган ш ы гар-ау... Болды. Y fi топырлап адамра толды. — Н е ге у р а сы ц 6 ip e y a in ка ты н ы н ? K iM ёд щ сен? — деи, Карабекке умты луш ы лар болранмен, ке п ш ш к ара- Fa T ycin , ондай б аты рл ар га ж о л бермедь — А п т ы к п а ц д а р , б о л а р ж у м ы с болы.пты Foil, e iw ir i- ciH со т а й ы р а р ,— д е й д | Б а л ка н . — С ен неге idp ice cin ? С ен ка й д а и куд а й боп ец? — д с п , Ж е т т с д е й т ш 6 ip ж у а н ж е л к с Б а л к а й г а т у й л 1г т e;u, Б а л ка н аспай-саспай рана: — С а б ы р -с а б ы р . С е н д е е ш к 1м д 1 о б а а л м а й с ы ц . О н ы ц зам аны кст ке н ! — деды Ш ы н ы да сол -а у!.. >K cTiiic, О м а р д е гсн ж т т т с р бу- рыиры заманы болса, Н уртайды ц каты ны на кол жумса- Fan адамды босагага тацдырып койып сабар едБау. Ен- Д1, м ы и а у : e n i к е з д е р ! ж а у д ы р а п , ю ж н ^ ч м е н TicTepi кез болып турраны. Т о ка л д ы «T ipi.nTin» у й л ср ш с э к е Н с т к K e p u ii ауылра ка р та o tin ayF a ке тке н H y p ra iiF a дереу Kici ш апты ры л- ды. Бул ш апкы нш ы тесектс ж атка н ауылнайды да оят- ты . А уы лнайды ц уГпнде ж атка н болы сты к милицияны да оятты . Ж экец мен Дкчдебек аксакалдарра осылай болд ы деп х а б а р ти ге н д е , о л а р eTine 6i3 с у кк а н д а й iu i- M ipKC ii.'ii. Б а ск а сы болса д а , н а к м ы на ж у м ы с ертерек сйяктанды ... К а р а б е к Б а л ка йл ар м ен epin ке ттк Ж у р т аягы тарай берген кезде Верен де K ynicine ж абы сты . — 0 й , сен и г п ц баласы, кай д а барм аксы н?— деп, К у с а н ы й ку п ire ж а б ы сы п едц Верен к у ш ш Cumin, ж у - лы палды . — Й е м ене та гы урр ы ц к е л т т у р ма?.. А л , ура гой ! — В ерен ж а кы н д а с а , К у сай ы н кей ш ш егш ед к Апыр.ман м ы н а н ы н ке л б е т к.. K e3i ш аты на п, ка н ы н iu jin e тарты п. ка л ы ш -ка л ы ш етедi . E K i-уш айдан 6epi осымен 6ip re ж а т ы п ж у р ш , К у с а й ы н осы т у р ш 6 ip с е з с е ш 1!.. М ы н а - уы ц тайсал аты и адам ны ц Typi смес кой!.. Верен K iiin in , е с т т е н шырып бара ж а тка н д а , К у с а йын мен-зен боп, калш иы п турумен калды. Т аи сон ы ц ep T e nri K yui Н ур та й д ы ц e c iriH ia алды тот 256
шрларан ат едк Нуртайдын агаш уш нщ улкен белмес! :с1Г1нен т о р т е шейж самсаган Kici едк TeceriHiu устшде Sip жамбастап, шылымды у ст' -устше тартып, ж уз! ку- >ылып Нуртай жатыр едк Кызык жумыс болды-ау. Бул зкира баска 6ipeyflin басына туып, Нуртай ара арайын бон, соныц жумысын жендесш, акылын айтып отырган болса, кандай жарастыкты. Ойламаган жерден оз ушнен бурк eT Ti. Bip icTeftTiHi — 33ipre жабулы казан жабуы- мен деп бурксй салып, колайлы кезж анду еде Оран ка- ратпай, 6ip жел бастар, киратып тастайтыннан жаман, juriMeni ашып ж!берштк Kopuii белмеде, кол сандык- тыц ycTiHe кецсесш орнатып, 6ip милиция жазу-сызу кып жатыр. Одан не шырады? Бул кагаз сотка туседк Сотыц кай 6ip «онып» отыр?.. Будан 6ipep жыл бурынры Актамныц судия кез1 болса, онда да 6ip capi едк.. Ко- цакардай жумыс кып, корытындысыиан еш нэрсе шик- пай калса, одан маскара не бар?.. Милицияга ж ауап бергендер кунэнщ бэрш Карабек- тщ ycTiHe уйди Куэнщ улкеш Кусайын болды. Милиция алган жауабына озжше корытынды !степ, айыпкер Кул- манулы КарабекН туткынга алмакшы болып еди ячей ке адамдары карсы т у т . — Ешкайда кашырмаймыз. Шакырран жерше апа- рамыз, 6i3re кешлге бер ест! — деди «Кешлге бертм есе екен» деген оИшш жургенмен, милиция 6ip сеткедей тамак iuineft ойланып, акырында кешлге беретш болып шыкты... Ашумен аттанган Верен салып урып экесшш ушне барып едй Эцг1ме-кептен 6ip шакырым алые ж ур етт Ulopin OTaFacbiFa бул улкен жук болды. Bip кундей та- марын iumeii тецбекиисе де, не штейтшн биле алмай басы катты. Сосын, ауылындары атка мшген пысыры Ережепке барып акылдасып еди ол басын шайкап: — Пэле тжеп алып кайтешз, балацызра акыл айтып, TyciHflipini3. Нуртай T ip i турып, ауылынан жес!р ж1бер- мес! — деди Шзкеишн оз ойы да осы еди Bipep кунпен кешн Нуртайдын атып жег!п, Кусайын келш e/ii, Шокецн!ц KCMnipi оны бетшен ала T y cT i. — Кой, катын, Kipicne! — дед1 Шакен басын шайкап: «жаным, мынау сендж болтан. Урганыцды керсетем дс- месец, енд1 кайтып ж1берме. Эйел рып алган соц, не бо лу керек!» — деди Верен бул жолы да OKecine карей 6ip ауыз соз айт- лай, Кусайыныц шапасына Minin, кешн кайтты. Bipaic, 9- 2979
бул оки га Беренд1 м ы кты езгерткен сиякты болды. Кай- ты п кслген екем деп мойын ж уш ж ы гылмай, Кусайынды ш ындап колра алды: осы келген бетжде уш -терт куш пц >шшде Н ур та й д ы н уйш ен белектенш , Ж у с т д егеннш бо- сагасы на бары п a ip iii. К усайы нды бурынрыдай бандын у й ш е Ж 1б' е р м е й т ш б о л д ы . К о с к у р е н а т т ы н б а п л л у ы б а с ка адам га тапсырылды, iiu i пысты Кусайы нны н. Бурынры KyuiH ай ты п, ж у р е п ж ар ы л а р д а й боп курсш етш дй ш ы- гарды . К а ты н га 6 iu iiriH 6epin, сонын дегенш е к е н т ш г 1 у и и н 03iH а д а м д ы кта н ш ы га р ы п с е кт ь Бойб1ше, то ка л - ra K ep iH yre бе-ri ка л м а д ы . К у с а й ы н н ы н в31не тете iH ic i К а се н де йтш е й . Бала куш нд е ке р ш (Илмесе, ж ет!-сег1з ж ы лда н 6epi Кусай ы н н ы н м уны м е н ж у м ы сы б ол м а й ке ткен рой. О сы Беренд! айтты ра рд а а кш а ке р е к боп, !здеп б ары п, К асен ж ум ы с- та ж ургеш иктен, о жолы да кере алмай кеткен. Сол Ка сен, аласапы ран кезде, салып уры п ауылра келдй Кы р м у р ы н д ы , т а р г ы л б е т , е н к е к ж а у ы р ы н Ж1'г1т б о л ы п т ы . К у Т1лд|', к у н а к ы , KeTepiH K i. — C e n i KiM ш а к ы р д ы ? М е з г ш Ы з у а к ы т т а б у л к а й ж у - piciH,— де п К у с а й ы н т е р ге п е д к К а с е н iH ic i ж е н д е п жауабы н да бермедь — К ой, ш атаспа, орнына бар. Енбек акы нны н алы- нып койранын бмемш щ ? — деп едк — М ен ешк1мнен акш а алрам ж о к. Сен алган болсан, е з щ бер,— деп К асен ж а у а пты к ы с ка бердь 0 3 i ком со- молра жазы лы пты . Байдан шыруынын e3i кы зы к: бай аш уланы п, таягы н ала ж уг!рсе, бул карсыласа T ycin , та яр ы н ж у л ы п ал ы п, ж ар асы на н ала кы л гы н д ы - ры пты . — А ш уы м н ы н келге н! сондай, езш таза кылрынды- ры п a irrip in ж1бергендей ем, 6ip ey айы ры п алды,— дей- Д1 Касен. Кусайы н абы ржы п, кысылып, кешсе: — Кы сы лм а, сенен акш а сурап келетш бай ж ок, асы кпа са e3i 6epin куты л а р элП — дейдь К а се н мен К а р а б е к 6ip iH iu i рет _ ж ол ы гы скан н ан ш у р к ы р а с ы п , ж а к ы п б о л ы п Kerri. К а й д а ж у р с е , eKeyi 6ip болатын болды. EKeyi 6 ip irin Ж усш тщ сокасын ай- дасы п, б!рта ла й eriH салды ры п алды. _. С о ка д а н б осап ед ь eKeyi т1зе косы п, кы с кы уид! сал ур а K ip icT i. В ер ен де косы л д ы б ул а р га . Y iu e y i бас к о сып сейлескенде Кусайы нны н y fli ш ын базарга айналды. B ip a K б ул куЙ 1 К у с а й ы н га ж а т едй Б ул а рд ы н op 6ip сез1, ap 6ip к у л ю а Кусай ы нра найза болы п кадалды . К уса- 258
йы н ы лри байланы сум ен болды. Е к! к у н н т б !р!нде от басында уры с ш ы гараты н болды. — Н е K e p iH fli с а р а и ? Б 1з д щ свз1м1з ш а н ш у бо- лып кадалса, ж айл ы ж е р щ д 1 1здеп тапсайш ы ,— дейд! Зерен. М э, саган! Буран долданбай Кусайы н тура ала ма?! О й илркш тешздей толкы п, Кусайы нны н басын ка- ты ры п-ак болды. О йлап келга токы раса Кусайы н езш щ турмы сы на та н калады . Кусайы нны н кутке н турмы сы осы ма e fli? К у с а й ы н н ы н о й ы н ш а : а к отауд ы T irin , Н у р та й - ды н ппсш дей бои, а к майра колы н малып отырмакш ы едп Беренд1 жек1ргенде ж ерге м ргендей кы п, сусы мен коркы ты п устамакш ы едь Баска ж у р т суйтш -ак устап ж у р Fofl к а ты н ы н . Ы б ы ра йл а р к а т ы н ы н к ы с к а кун д е кы р ы к сабайды. Канш а сабап отырса да, уйш е каш ы п, б етш ен алып оты рран каты ны ж о к , 6yriH к е зш щ ж асы н кол кы п отырса, ертенш е байымен кул1мдесш , соныц ая р ы н си п а п о ты р р а н ы н KepeciH. К у с а й ы н н ы н о й л а га н ы с о л т у р м ы с e fli Foft. K a 3 ip r i т у р м ы с т у р м ы с п а ; к а т ы н ы н 6ip рет урам деп, зорга кай ы р ы п ал ган сиякты болды, Будан именуд! койды каты ны . Осыран каты н боп келге- лп муны адам екен-ау, ж ол дасы м екен-ау деп елеп, бе- Tine ка р а п 6 ip рет ж ы м и ы п к ул ге н де ем ес. Б а ска 6 ip ey келсе, acipece, К а р а б е к келсе, Б е р е н н щ ж о л ы б олы п, кундей аш ы лы п, ж ы м ы ндайды . Б у не деген сум ды к?.. IК е ш к е е к е у ! 6 ip т о с е к к е ж а т с а , В е р е н о н к а р а п 6 ip ж а т - к а н е м ес. « B e p i ж а т , н е ге Tepic к а р а й с ы н ? » д е п - К у с а й ы н байланы сканд а рана, уры с ш ы рарм айы н деген адам се- ш лденш , ш арасы здан икем делед ь.. О сы д а турм ы с па? О сы ны да каты н деп ж у р м е к пе? С а й л а у б о л а д ы е к е н д е г е н х а б а р , торызыншы HOMip- г е к а р а г а н а у ы л д ы 6ip сип к1н д 1р д ь Ж а л г ы з торызыншы ауы л FaHa емес, б у к ы болы с ко л асты болы п а я к ка бас- т ы . Б у р ы н п >1 с а й л а у л а р д а Н у р т а й м е н А б д о л e x i п а р т и я б о л ы п , елд1 exi ж 1 к к ы п у с т а с а , б у л с а й л а у д ы н 6ip в з г е - iu e a iri— осы exeyi 6 ip irin ел ы м ы ра сы н куш е й тш , бел- НЫ з б1реулерге кар сы эз1рленген сия ктанд ы . Б ул кар сы ж ак, канд ай адамдар, ол арды н кол ы на н не келедГ, бу жары Н уртай мен А бдолга ерген то пка каранры едк «Б1зге карсы осы ндай куш бар» деп олар оздерш е ерген адамдарра айткан да ж о к . Т е к, вздер1 асты рты н сойле- c in ал ы п, ж у р т к а ко р ы ты н д ы сы н га н а е с г т р д к
— Кубы л ы п бара ж а тка м замам. «А лтау ала болса ауы здаты кстср » 'д сген. Б аягы д а н 6cpi партии куры м , ел д щ б ерекесш ал гам д а да муш зйкйз ш ы ккам ж о к . Елд1 о й л а й т ы н д а кез1м1з к е л д к 613 6 ip ir e T in б о л д ы к ! — дедк Осы эн п м с Бамсалбам кар тты н у т и л е амтылып, сез- дерш щ ш ымдыгына аксакалдарды м алдында курам cyi'iin, о л а р д ы к батасы н алы сты . С а йл ау ы м ы рага кеш - T i: к а й а у ы л д а н KiM с ай л а м у к е р е к , KiM к а м д а й о р ы н га сайлану кер ск, осымыц т б е с ш е шейнн кте л д к Осы ымыраны бузуш ы ны аруак-куд айга тапсырып, булар сол багытпсм аттарыма м п ш . Б ул а р д ы ц не у ш ш Э31рле1пп ж ур ге н д ж те р 1 сайлаупа ш ы м дап K ipici.nгенде б а й ка л л ы . С а й л а у эз1рл1пн е т т з е - TiH к о м и ссия са й л а н ы п ты . Т о гы зы н ш ы ауы лдым ко м и с- с н я с ы н а Б а л к а й м у м 1е б о и е т ш т к Б а л к а й д е й т ш К усай ы нм ен аталас 6ip кедейд щ баласы. B ip аягы акс а к. B ip Ke3i ты рты к. Свйлесе аузы -аузы на ж укпай д ы . К а - за кш а ж а п -ж а к с ы ха т таммды. Н а к б у п н гс uiefiiH Kici к а т а р ы н а K ip in , ж у р т к е з ш е Tycin к е р ге н ж о к е д к осы ж ол ы б iрдей кв зге б аланадай болы п ту с тк — Б айлар, а т ка Mi мерл ер бул ж ны лы сты ж агалам аса да болады . М ум ы н в зш кедей мен орташ ага там жмылыс кы п отш зехпз бе деген ойы м ы з бар,— дейд1 ол кепке ку- A iM cip en . — A y, мы науы ц нс дейд1?— деп, мумын сез тамы- ры н Tepic K ep in , Ж о к е и ш ош ы нса. — А л га ш кы адымы гой, ка р кы н ы басылады гой,— дейд! Дйлдебек. С а й л а у га каты м а са а л м ай ты н ад ам д ар ды н Ti36eci ic- телш, кепш Ы кке жармяланып жатыр. Т о гы з ы н ш ы а у ы л д а н д а у ы с ы ж о й ы л у г а TiiicTi Kici- лер: Н уртай Бнсенулы, Ж а м п е й к Тогы закулы , Д1лде- бек О спанулы ... — А у , мы нау нс дейд1? — деп Ж о ке н шымдап сур- ламды. .. Б а л ка й ж м ы лы с б а с ка р ы п , ж а н а гы Т13беш д а уы ска салып жаты р. — К а не, осы ны м а ку л дегемдер in кол кетерш дер!.. B ip e y, еке у, уш е у, тврте у... Ж а г а л а й о т ы р г а м ж у р т 6ipiHe-6ipi ж а л т а к т а п . ен aye.ni м ы гы н к о з га п , одам б ка е п н к о з га п , 6 ia e ri б ары п колы ны н басы н козга п, акы ры нда сол кол ептеп ж ога- ры кетер!л д к.. — А л , T ycip ia a e p, к е п щ ш к п е н ка б ы л ал ы н д ы !— деп
сан айм ы з... Ж а н а р ы аты а т а л га и K iciae p ж и ы л ы ста н ш ыксын! E n i колы н арты на устап, сал бы рап Н ур та й ке т in ба- рады. Салмарын таярына там ан салып, енкендеп Ж эке н кетш барады ... К.ы зы к-ау! Сельсоветке муш е аталранда, Кайралап дейтш субе б ид ш 6 ip i, ж у л ы п алрандай кы п : — К у с а й ы н К у л б е к у л ы н атаймыз. С о л Kicini ж азса- ныз екен! — дейдь — Е, Кусайы нды биыл кер д ш бе? Бурым атасап кайда калым ен? — деп К а рабек онымен ш ш с ш ж а- ты р. Т у у ... К а ра б е кте р ж м ы л ы с ка K ip in , К а й р а л а пп е н карсы ласады дсп осы отырран топ омлады ма екен, cip o ? ! — А п ы р м а й , К а р а б е к-а й , а уы зд ы а ш ы р а с ы н б а, ci- рэ? — деГш Ж ум а тай мыскылдам кул ш . — С е й л е с е щ з с е й л е ш з ... С1зд1 т и р а н а д а м ж о к , i<iM сейлесе де epiKTi... — Ж о к-а у , сейлейш легенд! к емес, ж е н in ай тканы м рой... К у с а й ы н д ы атаса, о н ы н нс к у б ы ж ы к т ы гы б а р , ке - д е йд ш баласы , б аты ра к десен, 6 ip кезд ег! б аты рак... — А тка м ш ер л !гш кай да коясы н? Б анды н куйы рш ы - ры болтаны м кай д а коясы н?.. Карабек ш акы лдап сез беретш емес. Бул кай дан ко- T e p i.iin оты р, ж ан ы м -а у?..— К у с а й ы н аш ул а ны п к е т т , ж у п ш п алды: — Ж олд ас, К а ра бе ктщ сазш отметке алм ацы з, ол ©3i m cium cm аш ад а м ,— д е д к B ip cbinb ip a ж у р т к у л ш ж 1берди С а йл ау e r r i; ауы л- д ы к кенес атасы да, кенес мушелер1 де Б а л ка йл ар кар- с е тк е н а д а м н а н aTTi. С а й л а у к е з ш д е Н у р т а й к а л а г а к е - T in ед к к е н ш ж ары м дар омы аздер1нше уйрары п: — Н у р т а й !зд еш п KeTinTi, сай л а уд ы б узд ы р гал ы ке- T inT i,— д е а н ж у р д ь — CoTi болрай да! — деп сай лау кумарларды н i<ypci- Hin, еткен куши кексегендер! аз болмады . Сайлау бузылмады. «Кара смрактар» ш ирай тусть С а л ы к Ti36eci а л ы н р а н д а б а я р ы д а у ы с ы н а н а й ы р ы л г а н - д а р « ж е к е с а л ы к » д е ге н ге Id ie r i. О м ы KanciHin ж у р ге н д е , ж е р 6aaiciHe к е зд е с ть С о н ы н а я гы к о ю л а и а кел1м, кэ н - пескем ем а я к т а л д ы : Н у р т а й м ы р за , eni к а ты н ы м ж а н ы н а е р т т , C i6 ip е л ш е к а р а й ж о л ш е к т -i. Тап осы окираларды н кез1нде Кусай ы н жы ны нам айы ры лган баксы кусам м ен-зсн боп кетт1. 261
Бэрш еи ле салмактысы — колхозла сол болып шык- ты : «тап есебшде ж оям ы з!» — деп Карабек апрайды салып, алдымен Ж экен мен Д ы дебектщ карасын батыр- д ы . Е ю к у н н ш 6ipiHAe б о л ы п ж а т к а н ж а л п ы ж и н а л ы с . Ж иылысты баскарып журетш дер: Балкай, Карабек, Ка- с ен , Ы б ы р а й ы м , Ж о л м а г а м б е т д е ге н д е р . О р т а р а шырып алып сейлесе, еткенд1 казы п козгаса, аламныц туда бойын шымырлатады: — Е л iiu i т о л р а н е с е к, к а п т а п ж а т к а н ©TipiK... О сы - ны ц 6opi б а й -ку л а кты н ici... Б а й -кул а кта н колхозы м ыз- ды тазалауымыз керек. Олардыц куйы рш ы гын да кой- м а у кер ек! — дейд1 К а р а бе к ж ул кы н ы п . — Сен буркеме сезщ щ кой, айтатынынды ашып а й т ш ы ,— д е п Ж у м а т а й с у р л а н с а , К а р а б е к 6eTia б ар , ж у зш бар демей: — Б а й -к у л а к ка та р ы н а ж а та ты н K ici, мы на, сен! С е т и не icTen ж у р г е т щ п ан ы кта п келем1з,— д е йдк — Э лг!... « ку й ы р ш ы к» та бар дегендей болдын-ау, сон ы н ды ай тш ы ,— дед1 6 ip ey дауы стап. — О ны мен айтпайы н , К асен айтсы н,— деп Кара бе к буры лы п ж ур е 6epin ед к Касен орны нан туры п: — Э л п « к у й ы р ш ы к т ы » KepenciHin турр ан м м ? — д е д !. — М еи... — Керек болса, кер, мш е куйы рш ы к! Ж ур т ж ал т парады. Селк етш Кусайы н да басын кв- T e pin ал д ы . Y ii тол ы ж у р т т ы н сам с а га н K©3i Кусай ы н д ы ж уты п ж !берстш дей болды. Тагы б1реулер сейлеп ж аты р. Н е деп жаты р, ю мд! ж акта п жаты р? Кусайы н оны айырып бмуден калды. Кусаны й, ыза кернеп аш уланрандай да, урейлешп ко- ры кканд ай да болды. K e3i булды рап, уй iu ii тенсел!п, самсап отырран ж у р т кы бы рларан маса снякты рана, ку м ы р с ка сн я кты рана болы п ке р ш д к E c i шырып к е т '. А пы рм ау, бул не деген сум ды к? Т угаи in ici, кысылранда суйер, колы ны н уш ы н бсрер деген in ici, кептщ кезш ш е маскаралап, ж а у болып байлап 6epreai отырганы н кер- д щ бс? Ш ы иы м ен ай тканы бола ма? Ш ы ны м ен осы кеп Кусайы нды ортасы нан аластап, Ж экеидер кусаты п ел а кт а т ы п йи б ер е ме?.. Бул ойлар Кусайы нны н басына минутында мын ке- л !п , м ы н KeTTi. E m u не icTey кер ек? Ю м ге ж а л ы н у к е р е к ? .. ., К у с а й ы н е г ш п к е л ш , е н ш л Д е п ж ы л а п Ж 1б е р ге н ш сезбей де калды. 262
— Ay, о KiM жылаган? — Кусайынбысын?.. — Койындар, жшггтер!— дед| шалдау Kief.— Куса- йынныц 6i3re жаттыры жок. Катеа бар шырар. KiM ка- телеспейш дейсщ... Отырсын ортамызда... — Е , бэсе,— деп 6ip картандау эйел курешдк — Бэрщ Cipirin алып, байрустын басын дан кылуын.. — Баскасы да жетед! гой... ©небойы туртпектеп...— деп, екшил 6ip эйел кэд1мгщей буркылдап алды, Жас- тар жагы Кусайынра катан шара колданбакшы болган- мен, ер ортасы адамдар жан ашырандык 6ijiflipin, Ку- сайынга тисе, ренжитш болды. — Ешнэрсеш бьпмей даурыгасындар... Кусайынды байдыц баласы деп отырран KiM бар?.. Кедей болса, езК шн табына косылсын. Былтырры Нуртайды кэнпескеден калдырам дейтш nipreftipre неге кол кояды? Жампешс- T iu HopceciH неге тыгысады? Жампейштщ жумсауымен Бокбасар ауылына неге барады?.. Жиылысымызга ке- лш, ортамызра отырып, осында болтан энпмеш неге та- сиды?.. —деп, Ыбырайым комсомол Кусайыннын толып жаткан «кунэсш» Tepin шыкты. Эйткенмен кепшшк жагы: — KafiTecin жазганды, тузелер, кояр,— дестк.. Кусайын тап осы жолы эушр!ммен калган сиякты болды. «Осы жолдан аман калсам?».— деген Tlneri 6ip орындалуга орындалды. BipaK, TweriMfli кешщлж бер- д1 FOfl деп, тузелуге бет бурран Кусайын жок, куадйз-туш уйшде сулап жатады да кояды. Колхоз e M ip i кайнап, кыза береди Жумыстын жана турлер! шыкты. Жумыска жарайтын адамдар бригада болып 6eKiHin, жумыс кезшде ауылда кемтр, шал мен бала-шага калатын болды. Бала-шаганын 03i де «бала- лар yfli» дегенге жиналып, кемшр-шалдардын icKe жа- райтындары колхоздын уак-туйепмен айналысып, уйде калган ауру, жарымжан, елмел1 KeMnip-шалдыц ката- рында Кусайын да кала бердй Касен де, Верен де жу- мыста. Верен де бригада мушеск Оны айтсан, TinTi Ка- рабекпен 6 ip бригадада. Жумыстан босап уйге келсе, айтатындары icTereH жумыстары: кай бригада канша жумыс штедЕ шм-шммен бэсеке-жарыска тустЕ — ByriH сендерд1 басып оздык, б1лем,— дейд1 Ка- рабек. — Мактанба шырак, 6i3 калыса коймаспыз!— дей- Ai Верен. 263
— Апырмау, меш ертей бергенше, тым болмаса жа- сырын неге сойлеспейд! екен?..— деп, Кусайын от боп ертенедк Кусайынныц осы уйде барлыгы, шыны, Берсп- нш ойынан шыккан сиякты. Бурынгыдан калган жал- гыз-ак белп— уГине келсе, жатар орынга Кусайынмсн T e ce ri u ip re . Уйренген эдст!мен Кусаныннын от жап>1на жатады. Yii салкындау болса, корпеш тартынцырап жа- мылады. Корне тарлык icTece корпеге K ip iiiK ip e n жатса, аркасы Кусайынга келш соктыгады. Томпиып капа жат- каны. Жатканынын c y flK iM flic iH караты!.. T in T i осыныи I ажары болсын, \\iiiic 3 i болсын c y fiK iMai емес жер1 бар I ма?.. О.хпршде Кусайынга катан сез айтып корд! ме? Бс- 1 T iiie n алып керд1 ме?.. Жонс!з шайпау адам болса, Ку- J сайынды элде кашан T e c e riiie ii куып шыкпас па ea i?.. 1 Жаман катындар буйтш жатар ма: «O pi жат, типзбе | демпиШ» деп, ape d i n 6 ip кау.ып алып, тосектен тура кашкандай кылмай ма?.. MiHe3i жаксы Береншн. Кусаныннын: елге де, туган ] inicine де, жекжаттарына да OKneci кара казанлай. Оларга калса, бул елде 6ip кун турмас едк мойнына дорба салса да, кацгып олер едк Жалгыз осы Верен... Осыган банланып... «байланып» деГтн муны «байлан» отырран Верен де жок, эшейпн кошл калмагандык... Баягы eci<i эдетш тастамайтындыгы... Кусайынды коп айналдыратын адам Балкан. Куса- йынга кездест! лесе, y riT T c n , катасын айтып, жумыска баулн бастайды. Балкайдын co3 i де, ез! де Кусайынга лкёнектей. Mere eiceiii белпсгз, осы Балкайды К¥са,|ын бала куннен жек K o p y u ii едКау... «Аксак пт!» деп талай сабан жылатушы ед!. Балкай мунын урганын кектемёй, epTenine-ак бутан ойнауга кслет!н. Кусайын одан жаман жиырылып, манына жуытпантын едк Ата сакалы аузы- на 6 iT ce де, озгер!лмейт!н сол мшез... Биылгы жумыстын Typi бурынгыдан ала-боле озСе* pin, Кусайын шын кыспакка енд! кысылгандай болды: жаз шыгысымен ерк£?г!-эйелi жумылып, erin басына кет- Ti. Erin басынан столовой ашылды. Жумыс адамы та- макгы содан iiini. Ауылда калган жумыс адамдарына арналып будам тагы столовой ашылып, мундагылары содан iuiTi. Балалардын тамагы ез алдына болды. Сун- T in , ауыл адамдары орынды-орнына болiне келгенде, yii- деп тамак iniCTiи 6ip-eKi жарымжан кемшр мен Ку сайын гана болып калды. Ойпырмай, бу нс деген сум- дык сд!? — ден Кусайынныц i<03i атыздай болды. Бурын жумыс Ктегенде гана болмаса, баска кезде копшшкпен
>аласып ке т!п , бул ic i езгне онш а epci кер ш б ей тш ai. E a a i K ip y re ж е р T e ciriH та ба а л м а й ты н с и я кта н д ы ... Тамакта да сэн ж ок. Верен мен Касенш н енбек куш - е берм ген а зы к кы с бойы ж е л ш п , олар белппп кеткен- е путка толмайтын ун калы п едь кулге кем ш былык- ыры п ж у р ш , К усаны й оны да 6 iT ip in алды . © зш е тэн оп кал га н кара сиы р бар. Б ул куры п кал пл р да Куса- ынды «нем» екен деп 6ip жвндеп сауды рган емес. К у- айын шелек устап, баурына отырса, кара сиыр жы лжы п озгала туседк — Э у ш м !.. Э у ш м !.. А ра м к а т к ы р не болды?.. М а ска р а -ау, сиы р сауы п оты р ганы н 6ip ey керсе, не ie rin ай тп акш ы ? — Буйткенш е, мен елеш н! — деп ш елекН лакты ры п K i6 ep in , К у с а й ы н у ш н е ке л е д к Y fl ор та сы о ю лы о ш а к. Te.3eri, т а м ы з ы гы д а й ы н т у р . Аензеп болып оты рганда, ойлай-ойлай басы каткан да, (.усай ы н га ce p in бола ты н ж ы л ты р а га н о т: у й ор тасы на >тты ал аул а п ж а га д ы да, с о н ы н ап та бы на к ы з ы п , м ау- кы р ап , м у л п п оты рганы ... А уы р ойды н кай д а кеткен ш умытып, уй кы басып па, есш ен айры лы п па, басы 6 yri- nin, ке з! ж у м ы л а р -ж ум ы л м а с б олы п оты р ган ы ... — Н е гы п отырмын? Н е ктем екиим ш ? М ен не бо лам?..— деген ой м и н у т сайы н ж ы л ты н д а п, б асы ны н эн ш -тэнш сш ш ы гарады . Осы ой кел ш корш ады десе, кайнап ж а тка н колхоз вм iрi, ж аркы .тдап ж ур ге н ж у - мысшы, тстелш ж атка н енбек кез алды нан сур>гтелш етед! де ж ата д ы . Кы зы гад ы . У натад ы ... К и я л га б е р ^е д й esi де сон ы н ор тасы нд а екен... Белсенд1 ко л хо зш ы екен... Б р и га д и р екен... Б у л сейлегенде, б а скал а р м у н ы н аузы - на кар ай д ы екен... Ж о к , ж о к , бул у ш н д с екен... О н ж а к б осагасы н д а ка р а саба... ы л ги асы л к ш м к и ш , ка б а кт ы cen ip T in та ста п , б уга н т е т п Верен оты р екен... «К ойш ы ... К а ба гы и д ы ж ап па ш ы ... К у л ш Н ..» — деп мунын мойнына Верен колы н салып, демш жакы нда- ты п ... енд1... Е нд й .. Кусайы н селт етш , басын кетерШ алганда, от ж аны п 6iTin, а к т ы к m oFbi эл Ы рсп , c e n in б ар а ж а т к а н б олады . Y ii im i тастай ка р а н гы . У й т е с т н е и ж ы л ты н д а га н ж у л - ды з айдаИ арды н ж а л гы з ке зж д с й бон елее 6e pin , соуле- ci3 уй ка р а н гы кер дей боп K o p iliiii, К .усайы нны ц тул а - бойы муздаи, манланы нап сал кы н, тер ш ы п-ш ы п шы- гад ы .
Д ала ж ы м -ж ы рт, тырс еткен дыбыс болсайшы. Ап м а у , и т к а й д а , и т не ге урмейд1?.. И т еке ш httih де б~ ме бул уйлерден?!.. Кусайы н солкылдап ж ы лап, отырран жерш е кул Kerri... ...Б ел д! к у р ж ш п е н буы п, а к та я кты колра ал_ д у а н н ы к к а р а ж о л ы н а Tycin К у с а й ы н т а р т ы п б а р а : т ы р ед 1, к а р а к е р ж о р г а н ы т е ц с е л т ш , к о л т ы г ы н д а до р сы, Б алкайды п кез бола кеткеш . — Ау, Кусайынбысын? К усай ы н ж ол ды та ста й 6e pin , 6 ip буш рлеп салып е Б алкай сонынан калаты н болмады. Суйте келе кат ласты . Б а л ка й сейлеп келедг. 6ipece, К ус а й ы н н ы к ка c in айты п, урсы п ал ады ; 6ipece акы л ы н айты п, ж е н ci т е й д ь К о л х о з OMipiH, к о л х о з д а т ы е н 0 е к п , 63i с и я к т ш см е р д щ не icTen ж у р ге н ш ж ы р кы л ады . — CeHiKi осы не? А ш уы н н ы н ж е н ш айтш ы ?.. 0 болса, оны нды айтш ы !.. >K eH in а й та м а К у с а й ы н , 6 ip кы р ы н д а п б ур ы л а тусс д1 К у с а й ы н . Б а л к а й , о д а н ж а м а н е ш ш к е н д е й б о п , сезд | aFbiTbin келе дп е н б е кп ка л а й уйы сты рр ап дар ы н, енбек ку ш и калай б ел п л е йтш д ж тер ш , ю м ге канш а бэйге бер- гендж терш ш убы рты п, согы п келедк Y n-тун ж ок, сал- бы рап К усай ы н келедк.. Б улар к е л т белеске ш ы ккан- да, н а к иек артпада колхозды н столовойы бар едк Кол- х о з ш ы л а р Tyci<i т а м а к к а ж и н а л ы п , к а з - к а т а р б о п о т ы р сдк Кусайы н осы топка грелгенде, уйкы сы нан оянран- д а й с е л т eTTi. — О спан бар ма? Оспан? — М ен мунда. — М ы на Кусайы н келд к бригады на косы п ал! — Э , ж а к с ы , ж у р та м а к im e ftin ! — деп, О спан келе м уны кол ты ктап , устелдш 6ip ж ерш е экеп отыргызды. Кусайы н аларып, ж ан -ж а гы н а Караганда, карсы алдын- да оты рран Беренд1 ке р д к Верен, ке зш ш кны гы м ен 6ip карап алы п, кул1марей TycTi ме калай, тамарын пне б е р д п .. Август, 1932 I. Алматы.
Бешмбет М айлин Бабит М усрепов «к Ра* ШАБУЫЛ (4 пердеден туратын пьеса) Жакып, Шоцмурмн, Антонов, Телкозы. Т е л к о зы : — (К о л ы н ш екесШ е цойы п, честь бе- \\п )... Сонымен caFaT T0Fbi3Fa шейш Шыршык каласы угел1мен б1здщ колга тустк Жалпы эскер, acipece 6i3Ain .азак KiriTTepi ойламаган ерлш керсенч... Есенгелдппц ана долга туспей турганы болмаса... Ит екен езк.. Bip- 1ай адамдарымызды кырып салды... Ж а к ы п : — ( А ш у л ы ) ЕсенгелдМ ал! кунге устай 1маган болсандар, «Шыршык каласы тугел1мен колга ускен» бола ма? Не сандырактап турсыц езщ? Т е л к о з ы : — (А п а л сщ т а п ) Жалплз ол Fana емес, юлковник Жакып мырза! Ана 6ip Мэмбет дегендер тш- i пэле боп, казармага жолатпай тур. Оны колга туаре- пз деп кеп адам шыгын кылдык... Ж ак ы п : — Ендеше, «тугел1мен» деген свзд!.тастап, каланын как жартысы бэлшебектер колында'» деуге ауызык бармай ма? А н т о н о в : — (Телкозыга, каттырак) — Алдама, офицер! л к о з ы: — Алдау емес, господин офицер! Осы ei<i жердег1 уясын 6iTipceK, кала тугел!мен б1здщ колга i<ip- болады... Бар куцт каз1р coFaH салып жатырмыз. Ж а к ы п : — Бар, жонел! Жарты сагаттын iiuiHAe калада кару yeraFan жарты большевик калмасын! Т е л к о з ы : — Орындалды деп б ш т з ! ( Б у р ы л ы п ш ы гады ). Ж ак ы п : — (Е р с Ш -к ,а р с ы л ы ж у р т ) б|здш аскерде Sip турл1 ж1гераздш, сылбырлык бар. Барлык жумыс- ты алакандагыдай ашып берсек те, соны орындай ал- майды «кала тугел1мен колымызда» деп былжырап тур- кврдш бе, иттщ!.. т о н о в : — (К ,ы з ы п ) Господин полковник! Мен барып комапдыны колыма алам. Жарты сагат емес. 267
жарты минут iiuiHfle Мэмбегп устап экелем!.. (Ш оцму- рын Ж щ ы /щ а и ек цагады. ЕЫктен Ай ба ла, Э б ш , Кулэн Kipeol) . Ж а к ы п: — (Отырып.) Барыныз. BipaK, Калшак ак- сака.пдыц ж1берген аз тана бастыктарынын 6i3 yuiin ета кымбат екенш еспизден шытарманыз. А н т о н о в : — Ракмет господин Жакып! Жарты са- ■ рат шамасында келМз... (Айбалага карай тусш, jubiFaflbi). Ш о н м у р ы н: — Уай, даракы ж т т -ау езк.. А и б а л а: — 0жет ж1пт! Кеше Сергеева ж1берген- ше, осынын езш ж1бергендерщде, большевик бггкенд! мурнынан Ti3in камЗп беретш едЕ Сол былжыраган не- M e iii ж1берш... К у л э н : — (Буртиып) Эпесер Сергеева былжыр деп ёцшм де айта алмайды. Антоновтын коркып калтанына Сергеев айыпты емес... ЕндМ epairiH керсетш, кезшЪд1 тундырмай-ак койсын! (Айбала Кулэнга ала кез1мен карайды. Кулэн Жа- кыпка карап, кулщдеп) К у л э н : — Жога! Антоновша честь 6 epin этештен- бей-ак кояйык: ic орындалды. Козip Есенгелднп адып Э б К ш : — (Б у л ж умысца е з Ш ц де к,атынасы бар engHdiein сезд1ргендей i-^eepi uibiFbiti ,и ш п ) — Растыгын аныктаймын! (У й е д г и е р ушып тура келеЫ ). Ж а к. ы п: — Рас па? UI о н м у р ы и: — Апырмау, устаган him? Э б i ш: (Д а усы н созып.) Кэртай мен уш аксакал!.. Отыз эскерд1 окка ушырып Есенгелдйй ил!кпре алмап едЕ 6 i3 6 ip ок шыгармай-ак алдык, алдияр полковник Ж а к ы п : — (Ж айрац дап) Калай алдык fleitqm? Калай? Э 6 i ш: —( К у М м а р е п .) Кэртай мен аксакалдар ал- дап туардк.. айтсайшы!.. Ш о и м у р ы и: — Калай, ка. Атыс каладан бол- Э б i ш: — Калада еш нэрсе ган... Ревком орнында. CeHi Ревком шакырып жатыр деп Кэртай барды кызыл жалау алый... Ж а к ы п : — Соган плана калды ма Э б i ш: — Кэртай Ревкомнын Myuieci емес пе жэне Абдырахман xaaipei пен Алкабек аксакал куран кете- pin аз аила жумсаган жок, Кэртай жугш аткарды... {Д а лада дауы с, ш у. К улэн мен Э б ш жугСрш mbtFOdu). 208
Д а у ы с — Кап, дже1здер-ай!.. Байлама колымды!.. 2 - д а у ы с : — Байла! Байла!.. Тындама созш... Жет- ceniii курмалдырыц... Д а у ы с: — Байла байла... 0й жауыз арамдар!.. 0й !тылран мундарлар! (Колын артына байлап eni солдат Есенгелдш! алып юредк бет-ауызы кап, кшм! пэрэ-пэрэ... Кэртай мен ак- сакалдар eciKten кершед1 де, бастарын nicin шырып кетед1). Е с е н г е л д i: — (Б у л ц ы н ы п ) Кайдасыц ,жауыздар, атыцдар! (¥мтылады. Солдаттар ж1бермейди Bip солдат наганын Есенгелдшщ KOuiperiHe Tipeftni). Кэртай... Кар ай предатель! Кезеп! Сатылгаи мундар!.. Эл1 де кезде- cepciii кызыл жалауды саткан арам! Бетщ шыдамады ? Шыдамас кунсыз мундар! Ж а к ы п : — ( у л ы т урде ж ы м и ы п ) Батыр, батыр... Жулкынба батыр... Ойды-кырды бу^шрш болып ен, eiuii тншырарсыц. Е с е н г е л д !: — Тарт тшндд 6eu6iT елд1 кап как- саткан «кара талак!» Сешн. колын шырар деп ойлап ем ез1м де... Ашык майдамда мылтыктыц карауылына шк- сен, сейлесер ем! Умытпандар алдап Tycipin тургаида- рыцды! Кездесерлш эл1 де!.. Ж а к ы п : — Сеи кайтадан сорыс комиссары болган- да кездесе жатармыз, эз1рше мен сорыс комиссарымын... Экеттдер! Жабындар кол-аярын, шсепдеп!.. (а й н а л ы п ж урт к,а к ,а р а п ) Акымак! Казан бузар!.. Буран^тонкёрш неге керек десенiui. Е с е н г е л д ! : — (Б у л к ,ы н ы п ) КездесерЫн, эл1 де! Bip большевнктж орнына жуз!нд!, ана аксакалдарыц мен мына сайкалдарынды жалпак табанга таптармыз элi!.. Ж а к ы п: - (а к ,ы р ы п ) Экет!ндер тез1рек! (Э ке т е д1, Д а уы с 6 ip ш н ы р и т шеСан e c ru e d i) Шонмурын — (К у л 1 м д е п ) Улкен олжа! ■ А й б а л а :— Hecin айтасыз; кудай C0Tin берер. Ж а к ы п: — ( О т ы ры п) Бул — б1здщ келiciMiM'i3Aii( •олжасы. Олжаныц бул жары Акацныц ccine де келмегсн шырар. Жаксы болсын, жаман болсын, бул 0з1\\пздш та- лантка байланысты... Акан мен Эл1баевтщ кай болыне- виктщ алдында Kepicin отырранын кудай (млсш... ( К у р - c in in ) Kepicin отыр ма, элде турмеге тырып ж1бер;й ме?.. ( У й i i i i i n к е э ш n c y p e d i). Ш о н м у р ы н : — Улкен тапкыштык, улкен талант! (Кулini<iреп) Екеу1мьздщ осы айланы тапканымыздын озi тарнхта негып калмас екен! 2G9
Ж а к ы п : —И с, сенщ тусше калганынды мен басы- нан-ак сезгем... BipaK, улкен 6ip кате еткен... (басын ш айцап, тацдайын ц агады ). Ш о н м у р ы н — Кандай кате? Ж а к ы п — Егер, кунбурын эз!рлеген болсак... Оралда да, Семейде де, Кызылжарда да, Омбыда да осындай келюм жасап ж1берт, кала-калалардыц 6api- piHe эскер1м1збен itipin алып, барлык калада 6ip тунде перевород жасап ж1берген болсак!.. ©й кандай ойран болар едк ц\\.. Ш о н м у р ы н : — Сонда, большевиктерд1 6ip тунде 6iTipin, е р т е ш н е казак автономиясын жариялайтын еке- Mi3-ay, а?., (б у да тацдайын цаеып) H e F bm еске туспед! екен?.. (Телефон шылдырлайды). Ж а к. ы и: — Юм? Кэртаймысыц? Колка алынды дей- cin бе?.. Е?.. Eneyi де ме?.. ©лген кайыссы?.. Мэулен? Экелмей-ак кой, турмеге женелт! Аяк-колын юсендет! Есенгелдне костырма, белек-белек... 9? Кембай батыр?.. Койшы-ау?!.. Кап!., (телефонды цо- йып) Есенгелднпн ею жолдаСы да уста.пыпты. Bipeyi елшть.. А й б а л а : — Шок, шок, сол керек ед1 оларга! Ж а к ы п: — (отырып) ©лген отыз ж !гтм !здщ iiuiH- де орны толмайтын 6ipeyi бар екен? т й д е Н л е р : — ( Ш ош ы ны п) О KiM? Ж а к ы п : — Кембай батыр!.. Ш о н м у р ы н : — 9 , жауыз ЕсенгелдП Кембайдын Ty6iHe акыр жеткен екен... А й б а л а : — ©лее, тендтн алып жыгылды foh, ар- маны жок шыгар... Ж а к ы п : — Bi3re бел боп турран Кембайдын жШт- Tepi едь Кандай киынра жумсасак та, 6errepi 6ip кайт- кан емес. Кембайдын ел1мше олар куйзелер. Иыктарын TycipMey ymin Р'^смбайды кернекп Fbin кемешк. Шонму рын, осы жумысты сен ез колыннан аткар... (Суйрет Ш п 61р цазак; K iped i). К а з а к : — ( Е н п г т ) Алдняр тере! Калага жакын отырган кедей ск. Он бес шамалы солдат барып, жалгыз- жалгыз аттарымызды экетш отыр. Тандайга тартып отырган жалгыз сиырларымызды экетш отыр... Актьщ солдаттары. С1здерден 6ip маркабат болмаса... Юмнен сураймыз? Ж а к, ы и: — (luiMipKenin) Кудайдан сурайсын, бш- д)Н бе, кудайдан!.. Кудайдын тап езжен!.. (К ей т ) Журт 270
большевикпен алысып босана алмай жатса, буларра мал керек... К а з а к : — Шырарым енд1 кеп мал емес, жалгыз ат пен жалгыз сиырдан айрылран сон 6i3 не болмакпыз? Б1з сиякты нтнарларра болысып, тым болмаса сиырлары- мызды кайтарып берсешз... Ж а к ы п: — (шатынап) Отагасы, шыгыныз ендИ Мал-мулды сез кылатын бул уакыт емес. Bip сиырды кайырып алганмен сендер де малра жарымайсындар, одан да солдат тойсын... К а з а к : — Шырагым-ай... Ж а к ы п: — (E ciK reei солдатка) Шырар ана KiciHi! Енд1 Kici Kipri36e! (Солдат б ул KiciHi итермелеп шыка- рады. Д алада ш у, дауыс. Антонов Мэмбетп алып Kipedi. М эм бет пц цолы артына тацылган. Бет -ауызы ц а н ...) А н т о н о в : — (Ентелеп) Дегендей шыкты, господин полковник! Мен былжыраран Тэрегазы да, Телрозы да, керек болса (А й ба л а га царап) Сергеев та емеспш!.. Бардым да казармара керосинд1 куйдырып, eKi жерден от ж1бертш ем, бок мурындарым жарты саратка шыда- май шита келдк.. «Келе гой акымактарым! Аркаларын- ды бит кышытса, кышуын кандырайын» деп кушагымды жайып карсы алдым... Ка-ка-ка! М э м б е т: — Сенщ кушарына KipreH ешюм жок, кан соррыш жылан! А н т о н о в : — Е, мен от кушагымды жайган жокпын ба? Арканнык кышуын кандырран шырармын. деймш, керсетип мина. акаларыиа!.. (oKyzipin бары п М эмбет пц арцасы н журтца Kepcered i, ж осы п туркан ц ан) Ка- ка-ка!.. М э м б е т: — (UliM ipKeH in) Жакып! Ойдары-кырда- гы байбатшалармен кол устасып. Октябрь TOHKepicin кемемш десен де, колыннан келмес! Коме алмассыц! Октябрьге орелерщ жетпес, ел1мт1кке уймелеген кузгын- дар! Казактыц ат тебелшдей байы мен молдасынын устемдшн сактаймын деген азгын «Алаш», иманынды ай- та бер! Сендерге 6i3 тупл, б1здей большевиктер тупл, ко- тыр токты курмалдык шыгаруды кепсшетш ем, амал бар ма, арамдыкпен долга Tycipin отырсындар!.. ¥мыт- па осынынды! Бугш аркамныц канын соргалатканра кулсен, ертец табанымнын кусш жалаура тонкандарсын! Апар апаратын жерте!.. Каланыц как жартысын мына- ларыц ертеп келд!, сенд1рт! Шулап журген сорлы эйел- дерд1 солдаттарынныц ойыншыгынан босаттыр! Кершген жерде сойылып жаткан кедейдщ малый кайтарт! 271
Ж а к ы п : — Экет мына бузылганды, экет! (Колы- мен к,улаш н басады). Л1! эм б е т : — ( Tipeciti) Баспа кулагынды! Колыцмем icTCTKeH жумысынды кулагыцмеи cciTKiu келмей ме?.. Казактын кызы мен келшшегш зорлаганда уялсац, кай- да калдыц... мына Шонмурын екеут... Ж а к ы п: Ш о н м у р ы н: — (B ip d en ) Экстпщер, экетщдер те- з1рек! (Солдаттар жабылып экетед1> А й б а л а: — Не деген сумдык, Жака! Элпш icT eyae- piH шын ба? Дым коргем жок, деп момакансып келмеунп ме ен? Ж а к ы п: — (К ы зарац дап) Бул 6ip пэлекор неме. Патша тусында талай окытушылыктан алынып, сотка тартылатынын б!лмейтш бе едщ? Ш о н м у р ы н : — Ойбой, бул нагыздын ез! Fofi. Бул штраф та тарткан, орнынан да алынган, жер де ауда- рылган — сонын 6api e3iHin киянкылыгынан... А н т о н о в : — Осында жеткеншё жагы дамыл керген жок, кошедеп букм адамдар жиналып, соиынан epin... Bip-eni жерде «босат!»— деп айкай-шу болды... Жиыл- гандарга мылтык атып, эскерд! сапка зорга экелдж... 03in коп адам б1лед1 екен... Ж а к. ы п : — (К ей т ) М-м-м... Квшедеп журтка «ми тинг» жасатып эке.пд!м десейшк А н т о н о в —Ж ок, господин полковник! Т.шн кеспе- сен, C03in коятын емес. Камшыны жанбурдай боратып келс жатканымызда да токтамады. Ж а к ы и: — Сонын атын баяндама дер болар. Керек болса — 03iMi3re карсы упт, журтты б1зден безд1ру, большевикке жинап беру болады... А н т о н о в : — Олай емес, большевики аямайтынды- рымызды журтка корсету болады. Ж а к ы п:— Каталасасын, кошедеп акымактык — журтты б!зден безд!ру болады! А н т о н о в : — (г ш ы п тура кел !п) Одан да, казакка тиген KaMiubiFa ©3iMnin аркам ауырады десейшь Ж а к ы п: — (¥ ш ы п тура кел ш ) Тарт тшндп Ор- нынды 6i/i! Маган олай деуге кайдан ©рен жетп? А н т о н о в : — М е т и Колчак офицер! екешм есинзде б ^ Ж а 'к ы п: — Мен де Колчак офинер!мш! Сен мент жэрдемнпм екешнд! умытпа! . А н т о н о в : — (Устемдт турде) Ci3 офицерсш бе, 272
к о к п а — е зй ш де ж аксы бм етЫ ш ыгарсы з. М ен ж эр- icM iui рана емес, у м м е гп ц ж 1берген ш ы н сове тн и г! еке- H iM fli ci3 де ум ы тп а ц ы з... Ж а к ы п : — Б у л арад а 6i3 у ^ м е т ш з ! YniM eTTi та н и- тын адам 6i3 re б агы ну керек! А н т о н о в : — K ic iH in аузы н бекер кы ш ы тасы з... Ко лча к е и ш м ге ую м ет ж асап берем деп борыш тар бол тан ем ес... К о л ч а к Ресейд1 б о л м е й -ж а р м а й , ка л п ы н а тускен тутас Рессй етпекип... Ж а к ы п : — ЕЫ нде болсы н, оф ицер А нтон ов: 6i3 улт автономиясын алатын Алаш пыз! Колчакпен одактассак, ез уранымызды курм алды кка ш алып одактаскамы з ж ок, сол ура ны м ы зды icne ай на лды ра м ы з деп о д а кта сты к... К о л ч а кты ц б1збен од актасуы н (пзге автоном ия беруге ризаш ы лы ры деп баралайм ы з... С о нд ы ктан, 6i3 ез ор- ны мы зда ую м е тш з!.. А н т о н о в : — Калпы нан асыра ойлайды екенЫ з. Эр- 6 ip ер ж ке н елге автоном ия беретш болса, ту та с ка н Ре- сей ж а с а й м ы н д е п эур ел ен б есе д е б о л а д ы ро й... (T e p ic а й н а л ы п ) К а й д а гы ук1м ет? Б и т yiciM eTi ме, и т у к ь MeTi ме?.. Ш о ц м у р ы н : — (Т уры п ) К у р м е гп полковник-гос подин Ж акы п ж эне кур м е гп аксакалы мы з Колчак ота- расыныц арнап ж1берген кур м е тт! оф ицер! господин А нтонов! А ралары ндагы кед1р-буды р сезд! тастап, ка - 3 ip ri у а к ы т ка 6apiM i3 б!рд ей ж а у а п к е р е к е т м !з д ! еске- p in , 1с к е ю р к у л е р ш з д ! с у р а й м ы н ! Б у й т ш K ep ie e б е р е т ш б о л с а к... Ж а к ы п : — (от ы ры п) М ен к е р кт е н а у л а кп ы н 6ip aK K ici у л ке н ге ба р ы н у KepeKTiriH А н то н о в оф иц ер ун е м ! умы та береди А н т о н о в : — Б а гы н у д ы ц да u ie ri бар. О р ы н сы з, aci- ресе у кш е т п ц б агы ты на кай ш ы кёлГп калианда, мёнщ де ескерту]м керек... (от ы рады ) Ш о ц м у р ы н: — Офицер Антонов! П о л ков н и кпц алды нда рапу е п и у М з д ! еурар ед !м . Слз ж ас ад ам сы з. Д у р ы с-ка те деп те кс е р у д ш к а ж е т ! ж о к ... Б !зб ен !стес- к е ш и гн и з yu iiH , бас у м м ё т ад м ерал К о л ч а к пен «А л а т т и к » б(рл1Н и куш е й ту yu iiH мен с!зд е н к а т т ы е т ш е м !.. 0т!нем , оф ицер А нтонов! А н т о н о в : — Ж аксы ... (Т ур ы п ) Господин полков ник! Арамы зда болтан аз рана ке ш л ш з д п т ум ы тайы к. К ы зга н д а не дем ейдц 6e piu i3 кол ы ц ы зд ы ! (К о л ы н с о эады ). 273
Ж а к ы п : — М е н у м ы т ы п т а б о л д ы м (к,олын 6 e p e d i. Телефон шылдырлайды. Ж ацы п тыцдап) И я ... Т е л ко зы - мы сы н? А л... ал... М э м б е т т т ж ол дастары ? Бесеу дейм К cin ?.. Э ислм е, турм е н щ ж ол ы н таба ал м ай турм ы сы н? Э?.. Ю м д ер д е и с т ? Н е ге уйм елетесш , та рат, тез! А т м ы лты кты !.. 0?.. Каты н -бала болса ше! 0 й , бы лжы рам а, б у й р ы к т ы м у л т т а з о р ы н д а , б ! л д т б е !.. ( телефонды «;о- йып. кеш п) О н б а га н нт!.. Ш о и м у р ы н: — Телкозы ма! Ж а к ы н: — «Есенгелд! мен М эмбеттг ш ыгарып бер деп ор ы с-ка загы ж нналы п ж аты р , кайтем?» —• д с й д к.. А н т о н о в : — М у н д а й а к ы м а к, бос K iciH i кер гем ж о к , ез|'м б ар ай ы н ... (Ш ы гады ). Ш о н м у р ы н : — Телкозы ны п бостырынан елдж -ау, O H T e y ip !.. А й б а л а: — К а ты н -ба л ага ш еш н жиналды дей мс? ©лермендсрш кар аты ! Ж а к ы п : — Осындай, пы ш агы ц тул м алып турган- д а а д а м д е ге н ж е л 1п п к е т е р б о л а р е д к б !З Д Щ Т е л к о з ы б ы л ж ы р а й тусе.-и... (Картой мен Э б ш асыгыс Ktpedi) 0 б i ш : — Костанайдан ш ы ккан Таран отряды жа- кы н д ап кал д ы . Б уп 'н кеш ке ка л а га ю р ед к Ж а к ы п: — (Ш ош ы н ы п ) К а л а н Kipefli? 0 б i ш — CoFbiccaH, со гы сы п K ip e fli; ка ш с а н куы п ю р е д к Ж у з елу acKepi бар. Бес ка р у тугел ... Б1здш ту^ p iм !з м ы н а у: эскер1м !здщ ж ар ты сы мае, ж ар ты сы ел то- науга ш ы гы п кеткен. О ларды н басын косканш а Таран acKepi кала м ы алы п та болады ... Кы зы л д а р 6i3 сею л дг емес, тастай тарИмтЕ Ж а к ы п: — (Сасып) Енд1 к а й т п к ? Сергеев кайда? К а р т а й : — М е н щ ш е 6ip-ai<. ж о л бар. Ж а к ы п: — Айтш ы , айтшы! К а р т а м : — Е сенге л д ш щ ж олы ... Ш о н м у р ы н : — Есенгелд1 кусап уйде отырып аты- сам ы з ба? Ж а к ы п — T yciH A iM : Есенгелд1 сия кта н д ы р ы п ал дап T y c ip y — сол ай foA Картам ? К а р т а й: — Д ал езИ 0 б i ш: Ш о н м у р ы н : — (Жымыцдап) Д ур ы с, дуры с... ы - рак, м м орындайды? Ж а к ы п: — К эрта й мен 0 6 im орындайды. Больше- в и кш е K iiin in , кы з ы л ж ал ауд ы кол ы н а алса болтаны... 274
Карта* ay. сеи1н большевик дсгеи кагаты и да бар ныгар^ • К а р I а А: — (А » * 1м О е п) Б о л ь ш е в и к . с а б д е п к а г а д - |а р и м е тк и табы .ты п б а т а р i ой. Ж а к ы п ; - К о р та*! Е сеигел дш устап бергеи аилам Ары кш а багалауды керек кылады О л уиии бутил ка- •К ел! алдыиан алгыс айтамыи! . Лл, Таран ас кер т солай кол»а тупрсеи Ш о и м у р у и : — М гш иш с-. 6ip-exi о р у сту да боль- иевнк кы лы п к о с у верен. К у л о н д а б а р с у н д е й м ж , тйел •р е е . кенес yKiMcriH орматып коАтамдай к у а н а т у н боль- Шевиктсрдш одел К о р т а * : — (оныц с е л и болт ) К а н е , тез л ету к е р е к . М ен оирлемуге кетлм (Картой. д б ш шыгоды. Тецселш Ат о н ов ttipedt) А н т о н о в . — (Мае) Господин полковник.. Госпо дин полковник О р уид ал ду... Ж ы м жы рт . Халы к та- р ад у Т о *га и мысыктай 6ypiciu жаты р 6opi... Ж ны рма сум биен б ер п зж ем. ту н а каллы боре К а -к а -ка Ж а к у п : — О ну кон тур, офицер Лию нин. Гараи acaepi кел е ж а ты р . ер л 1г ш б олса енд1 к о р с е т , (б*сец Оароипен) саилалм ай Л и т о н о в: — Т а р а н келедГ?.. О л т трем м е н омы ., б л п р с м ... ( цылжыцдвп барып Оиаанги с л а й д ы Ж а тыр) О л ттр е м м ен б о л ь ш е а н к л ! в л т т р е м .. (А 'о р га Л Kiptdi) К о р т а *: — Оирми Ж а к ы п : — Тез жонемдер Оснер asip турады Тура осында океп м р и < Os reelне уаным жеме К о р т а * : — ЭАтсу-ip , o jjp туры ны э. Б1э в .и м н ш ел ж е б ар а м ы з. К а л а д а гы жум ы сы м ы зд ы e c ric e , о и д а б !з д 1Н б!ткеи1М1з... К о ш та с к а и ы м ы э осы болсы н! (Картой tea шыгтды). А • б а л а: — Ж а с а га н ай cotim б ергей де! В у п и т а на le p iM tj ненГгеиде* болы и оты рганда Ш о м м у р ы н: — М ы и а га н а й т п а с а к бол м а е ... (Ли- гон о#ты ц жанына к е п и ) Г о сп о д и н А н то н о в ! B is т а г у 6 ip какн аи к ур у га KipicriK А н т о н о в : — Кет. пожалуйста Кажды й шиповкам- йен кед in Ж а к ы п : — Тим е огам, уйыктасын Кы сы лганда на м е л ти е д | деген ад ам ы м ы з той I Квмшц циыгымен Л й б о - * * ' » ^лртМы О л шыеаОы, Ж а\\ып ,)арыегап ) E ciktb м м б ар / М у н д а к ед ! (Кемжеюра ntpeth) К е и ж е г а р а : — М ен 6ip хабар c c iit im . рас п а / т
Ж а к ы п: — Т а ты 6 ip ж у м ы с к а K ipicTiK . Сендерм еи а кы л д а суга асы гы с болды. Больш евикш е к и in flip in он ш а кт ы ад ам ж 1б ер д ш п а р сы а л у га , б ул т у з а к к а ijuKde, ic о н га айналды . Эйтпесе, бьпмейм ш... Э с к е р д т кеб! мае, т э р т ш ш ... (Антоновты кврсет ш ) Б а сты к дегсшм1з- д i н кы л ж н ы п ж а тка н ы анау... К е н ж е г а р а : — М ун ы ц да 6ip та пкан ж умы с ексн. C o T iii сура. Э скер д 1 тас-туйпн iiip y керек. (А нт оновка) М и н а u iip K iiiA i ж а у а п ка та р ту кер ек ко й , ш алж андатпай. (Т е л ко зы м ен Тврегазы K ip ed i) Ж а к ы п :— (К ы зы л ) Кенж егара, Телкозы , TepeFa- зы ! Y uieyiue ете ж а уа пты ж ум ы с тапсы ры лады . Y ш е у i: — ( Ы р д е н ) О р ы и д а у га э з !р м 1з! Ж а к ы п : — (Б уйры к, есебш де) B ip in u ii— Костанай ж о л ы н д а гы б ар лы к, ка р а уы 'л ш ы сол датты ал ы п, о ж а к - тагы , кеш едеп солдатты ц бэрш казармага тырындар! Е кп ш п — ол кеш елерге кы зы л ж а л а у ш н д е р ; уш iш иi —• бук]'л Ш ы р ш ы к кал а сы н д а кеш ед с бос ж у р ге н 6 ip сол да т б олм асы н; те р тп ш п — осы у й д щ кор асы на 20 сол- д а ттан эскср ж а сы ры н д ар ; oe cin uii — казарм адагы с о л д а т т а р ei<i м и н у т iu iiH A e д а л а г а ш ы г а к е л у г е 33 ip т у - р а ты н б ол сы н; ал ты н ш ы — турм е ш 'ц in iK i куз е т ш ны гай - ты нда р... Тара ндар калара idpe бергенде, осы эскер сол сагаты нда бас салатын болсын! Y n ie y i: — (B ip d e k) М а ку л ! Ж а н барында орын- дайм ы з! Ж а к ы п : — О н м и н утты ц im inA e оры нд а д ы к деген ка б а р л а р ы ц д ы ж е т м з ! BopiH H iK ж у м ы сы ц а К е н ж е га р а ж а у а п т ы .. . ( У й д е А л е р ш ы г а д ы . Б (р а з тыные. Кенет те лефон ш ы лдырлайды) Ж а к ы п : — (Т е л е ф о н д ы а л ы п ) К iм ! Т е л ко з ы ? .. К а за рм а га ж и нал д ы ? Ж у з ге толм айды ?.. К уд а й атсы н се- H i!.. Б у й т ш icTeren ici кур с ы н ! Э й, м ы нкы л д ам а, ж етер... К о л д а гы эске|>in jii т э р т ш ке сал! К а р а уы л д а гы солдаттчр- ды б ол ьш евикш е к и й ш р , Tecine кы зы л т а к!.. О ры пд аган ка б а р ы н д ы де ре у б ш и р !.. (телеф онды тастанды. Уй im in d e асы гы с ж ур и г, терезеден царайды . А йбалага ке- льп, и ы гы н а к,ол с а л ы п ) А й б а л а , а кы л ь щ а кел ! Б !зд !ц cyfiien in о т ы р га н ы м ы з К о л ч а кт ы и к у ш i. О н ы ц ж !б с р ге н басты гы н тобеге кетермей ам ал ж О к. (Телеф он ш ы лды- райды. Ж а ^ы п т елефона бара жатып) Осыны аны к ту- c in !.. (Т еле ф онд ы а л ы п ) K iM ? Т е ре га зы ?.. И я ... Ж иы р м а с о л д а т ж 1берд|'м ... C epreeB Ti бас кы л ы н ж|'берд1м... Ж а - л а уд ы ц а й д а i.i;uM д е йсиг?.. Ж а к с ы , ж а к с ы ... Ба ты р , сен ким ы л данкы рам асан: 276
Ш о н м у р ы н : - (K ip in ) Т ерегазы ж1берген ж и ы р - ма солдатты ж ай ла сты р ы п ж аткы зд ы м . Сергеев басы н- да. 03 iM касы нд а болам. К е ш е д е п сол даттард ы уйд1-уй- ге ка м а п ж у р ... IcTiH бары сы ж а к с ы (Д а л а д а ш у . а й ц а й . У й д е г Ш р селт e ric e d i) Д а у ы с: — Н е ге ка м а й сы н 6i3Ai? Есенгелд1 куса ты п е л Н р м е ка и бе? С огы спай кенбейм1з! Ж а к ы п : — О й ба й, бар!.. ( Ш о ц м у р ы н oicyeipedi.) 0 iu ip у н д е р ш !.. (У й iu iin d e е р с ш -ц а р с ы л ы otcyaipin) Н е болды к, баты р-ау? Б улж бесе u ri ед ж !.. Ж а л гы з Fana ум гг — Кэртайда, Кортай кещ црс алса, квз аш канымы з. (Б а сы н и ш й ц а п ) Ц П р кш б а кы т! D ip кун ге ж е тп е й тш бол- Fan сон ко н б ай -ак койса ка й те тж едк.. (А йб ал а еа ) Ж у - c iiin e ii сейлес: С ергеевтщ м а кы на н ж у р е тш болса, ме- нен ж акс ы л ы к кутпе сш ! О сы ж у м ы ска ceHi ж ауа пты кил ам ! А й б а л а: — (K e a e rin ) 0 т е 6 ip курметтл ж ум ы с- ты тапсы рды н! (Телефон ш ылды рлайды . А йбала шы- рады ). Ж а к ы п : — ( Ж ye ip in б ар ы п) Ю м ? К сн ж е га р а м ы - сы ц? Т урм ед ем ш ? Э ?.. Ж о к , ж о к ... О сы нда, кел, тез, тез!.. (Таст айды. Б а р ы п ж а н K ip e d i). F а р ы п ж а н: - • Ш а н ка р ш д к келе ж а ты р 6i- Ж а к ы п : — (С асцалацт ап) И я куд а й сэтш бере кор ! Т е з к а к п а га Кы зы л жэ^зау б ай л а! B ip -e n i сол д а тты н 6i- лепне кы зы л байлап кб кп а га кой ! Ш оцмуры нра айт: с о л д а тта р ы н тез осы н д а ал ы п к i рс i и !.. © 3 iH о р н ы ц а б а р !.. ( Б а р ы п ж а н тез ш ы т а д ы ) Я а р у а к ! К а з д а у ы с т ы К д з ы - б ек! К о р га й ты н ж е р щ келдП (уст1н ц агы н ы п. жвнделед1. M y a ip in Ш о ц м ур ы н K ip e d i). Ш о н м у р ы н : — Н е буйырасыз? Ж а к ы п : — (Т ез) Солдаттарынды тез осы уйге ор- н а л асты р : ce3 in к а л с а те резеде н ж а п к а р м ы з ! Ш о н м у р ы н: — (Терезеден) Оф ицер Сергеев! У йге ал ы п K ip с о л д а тта р д ы ! (С е ргее в баст ап солдаттар K ip e d i: ж а л а ц а ш , ж а л п ы ,ж у д е у , d ip e y A e p i ж а л а ц а я цт ы ц а з а ц алды нда. Мылтыцтарын зорга с у й р е п п K ip e d i). Ж а к ы п: — Бы лжы рамай жиналы ндар! Ж ау керген- де ш ирайты н ер ка за кты ц тукы м ы на н садара кетклр- лер!.. С м и р но!.. (Солдаттар цат арласцан б о л а д ы ) В о л ь но!.. Б ы л а йгы е ке ущ ана А н тон овты кор ил белм еге апа- рып ж аткы з. С е р г е е в : — (Кул1м ареп) Офицер Антонов ерлЮ - не булы ры п ж а ты р м а?!. 277
А н т о н о в : — (солдаттар квтергенде сандырацт ап) А рад а ка з а кт а р !.. Сводом !.. Ш а п м !.. А ры ш !.. (Солдаттар экетед'1) . Ш о н м у р ы н: — ( к е й т , Tepic ай на л ы п) Кэд 1м п а к ы м а к , м а с к у н е м . BipaK, т е к 613 с и я к т ы с о р л ы ж у р т т ы ц ж ауы ры н ш укиты н сауы скан, кезш е уймелейтш кара шыбын. С е р г е е в : — (3 U d i дауыспен) Бул айткандарыцыз- ды н iш i нде мен де бармын ба? Ш о н м у р ы н: — (Ж алт царап, ц ы зары п.) Офицер Сергеев. Fany етш ем !.. Кеш геннен... (А сы гы п Тары п- ж а н K ip e d i). F а р ы п ж а н: — Ж алау ййндь Кузетил койылды. К ы зы л д а рд ы ц б асты кта ры н К э рта й epTin, ка л а га ж р д к., Ж а к ы п: Ш о н м у р ы н : — © й , epiM , ай! Ж а к Ь1 п : — (Т е л с ф о н м е н У Т у о м е ... К е н ж е г а р а !.. К ы - зы лды ц басты ктары он минутте кол га туседк Карауы л- д ы к у ш е й т ш , S 3ip т у р ! .. ( Т е л е ф о н д ы у з ш , к,айта а л а д ы ) К а за р м а . Т е р с га зы ! Эскерд1 03ip ус та , он м инутте кы - зы л д ы ц б а с ты кта р ы н устай м ы з... э?.. С о лда тты ц ж а р ты - сы да ж о к? Т апты р тез! Ш апты р ж а н -ж а кка !.. ( Теле- ф о н д ы таст айды. Д а л а д а д а б ы р , д у р а л . <гТ у с щ 1 з д е р !» деген дауы с...) Ж а к ы п : — С е р ге е в , э з 1рл е! (С о л дат т ар эз(рл е нед'1. Eciktch К э р т а й , К у л э н , ofoh т аяу eai к о м а н д и р (м е н Т а р а н K ip e d i, к ,а р а у ы л ш ы солдат т арды а л ы п Э б ш Kipedi. Кэрт ай м е н К у л э н ж ы лт бер'ш е к ш и а ж ак,к,а ш ы га д ы ). Ж а к ы п: — (Ш ацк; е п п ) Солдаттар! Кезде душ пан- га ! (солдаттар м ы л т ь^ы н кезде п тура к,алады . Ж ак;ы п Т а р а н га ) К е те р ко л ы ц д ы ! (Т а р а н д а р состиып турып к,алды ). Т а р а н : — (Кэрт айга), О й «Алаш тьш » жалданба ж ансы зы ! Кы зы л жалауды , больш евиктш билетж, ар- иманынды арзанга сатпаган екенсщ! Ж а к ы п : — Т о кта т сезн ии ! Ке тер колы цды ! (Квте- pe d i.) Кэрта й, 9 6 iu i, Сергеев, алы ндар курал ы н! (К э р тай, Т а р ы п ж а н , Э б и а о л а р д ы ц к ;у р а л д а р ы н а л ы п оката- ды . К эрт ай Т аранны ц к,оны ш ы н сипай берем дегенде. Т а ра н он ы re y in -re y in ж1бередТ Кэрт ай шалк,асы нан туc e d i) . Т а р а н : — Ж ауы зд ар !.. К а н майданда кездессен, ке- рер ед1м!.. А р а м и ттс р , ал дап т у а р ге н ге e cipin... K yH i е р те ц -а к керем 1з!.. Ж а к ы п : — А й д а н д а р тур м е ге !.. (Бес-алт ы солдат 278
Т арандарды ц к,олы н арт ына бай л ап , ай да п ш ы гад ы . К а л - foh солдат т ар д а re e ic ш ы г а д ы ). Ж а к ы п: — (К э р т а й д ы н , к;о л ы н цатты к ;ы с ы п .) Осы сараттвн бастап «Алаштын» айбынды ерЫн атын берем саган!.. (К э р т а й б а с ы н u e d i.) Ал, калай туардщдер?.. (Кэрт ай кулС м ареп, айтып ж ат ады ). С е р г е е в : — ( К у л э н н ы ц ж а н ы н а к е п ) Зйел басы- нызбен майдан жумысына араласканынызды куттык- таймын! Колыныздан суюге руксат етннз!.. (К у л э н н ы ц ц о л ы н а н с у Ы п , к у л й и д е и п , с в й л е с ш тур а д ы ). Р а р ы п ж а н : — ( Э б ш п о ц а ш а л а п .) Журттыц бэр! енбегше карай сый алып жатыр, 6i3 екеу1м13... 3 6 i u i : — ( К у л ш . ) «Алаш» канатын жайса, Сарыар- када бурынгыдай сайрандап, 63iMi3 кан, ез1м1з би бол- сак... (Ё Ы кт е н Ж у с Ы Kipedi. Б у л а р o F a n ц а р а й ц а л а д ы . Ж у ы п п Kepin К у л э н r e p ic а й н а л ы п , С е р г е е в п т ерезеге таман экетед1). Жусш — (Т а ц п а ц т а п ): «Bip жыл болды сеш суйдш .уладым. ...Бм1д1м бупн: Meni тастап кетест! KyMic K06iK Ак Едсчден етеак. Ботакезш, e.iripin кет колыннан! Tipi тастап кетш мет нетесщ?! (Колын соза Tycin.) KepicKemiie кош бол, енд1, бер колды! Калтырайсын колым саган не болды? Жан суйген жар жат колында гурран сок Кез1ме жас, журег!ме у толды!.. (С ергеев 6 ip нэрсе айтып кулед1. К у л э н т ы ржы цдап ubiFbiH KBTepedi. Р а р ы п ж а н м е н Э б ш ы м д а сы п , Ж у с ш п opraFa а л а д ы ). Э б i ш: — (Р а р ы п ж а н e n e y i Жусттч какпалап онаша апарып.) Жусш! Сен акылына кел!.. Сез шыгаратын кез Ж у с i п: — (М ы с ц ы л т ур Ы де ) Рас, сез шыгаратын кез емес. Б13 ел1м мен ем1рдщ арбаскан кезеншде тур- мыз... (к ,а м ы ц ц а н д а й ) B ip aK ,... 0л1м сагатында суйген жарынды кушып елеен... Шубар жылан боп жат арапа KipMece... Неге еЫртемгз осынша, казан 6eriHin Kmerefii- не шеШн сыпырып 6epin?.. (Ж а к ,ы п а л а кв з 1 м е н ц а р а п , свйлесе 6epe di). С е р г е е в : — (Кул1п)... Акыннын ардактысы Пуш- киндей-ак болар, орыс журтыныц сулуын о да жалгыз иемдене алмаган... 270
К у л о и: — (Тыржыц е п п ) А кы н емес, а к ы м а к! М э- д е н и е та з!.. С уй м ей м ш езш ... (K yjiiM C ipe n, Сергеевпен свйлесе 6epe di. Э бн и пен Г а р ы п ж а н M y c in r i 6actjFa азиа тан ы п ж а т ы р ). К а р т а й: — (К уМ м ы р е п )... Соиымен ойтеуip сен- flip ,'tin -a y . Э с к е р н и з п эте р гш р л е н ге н н е н H e flin K ipep, е з й ш з 6 ip re ж у р ш з , д сп 6e.nin ал ы п ж енелд 1м . Ж а к ы н : — ( Ж а и р а ц д а п , К з р т а й д ы иы цт ан к,и- гы п ,) Ж а р а й с ы к ж й т м , — а к сут!нд|‘ адалдады ц! C e iiiu enO eriHKi «А ла ш » та р и х ы н а алты нмбЯ ж аза м ы з... Е нд1 ту р м а у ке р е к: ж ы л а н н ы ц басы ган а кы р кы л д ы , бексесд o .ii T ip i. С о на у ж у з елу солдатты ж ай ла сты р м ай 6i3rc ты ны м ж о к ! riip e y 6 iji;iip in , бу л i нш iл i к к е уш ы раты п ж ур - M ccin. Осы ж у м ы сты озщ а я кта п ш ы к: солдаттарды. ар у й гс уш е у-тер тсуде н K ip m in ж асы ры нд ы р да, Та ра н ос- K cpin с о л а р д ы н ycT in c б е л ш -б е л ш r y c ip . Y u ш ы га р тп а й 6 ip м н н утте ж у м ы сы н 6ix ip . М ен са га н сещ им ! К а р т а й : — Б у л т а п с ы р м а н ы з с е з а з о р ы н д а л а д ы дсп 6 ijiin i3 . «А лаш » ж ол ы н ан аяган ж а н куры сы н !.. ( К э р т а й к е т е б е р ге н д е ш ы м ы л д ы к т у с е б а с т а й д ы . Жу- c iiiT in за р л а н га н да уы сы :) T a aipiК|№м\"‘ м а п ш ^ э к г Т у й к ы Сер, Ж ан жарымды Cip суйенж тус1мде...» БЕС1НШ1 ПЕРДЕ Жакып, Кенжегара, Айбала, влпрбек. Ж а к ы п : — (Е р с ш -к ,а р с ы л ы oteypin.) К е н ж е га р а , к а л д ы н 63 i ка л ты л д а й б астад ы -а у, э?.. С о нгы у акы тта ж с н д 1к д е ге н 6 ip к а б а р к е л м е й т ш б о л ы п а л д ы ... К е н ж е г а р а : — Бул 93i уакы тш а калы п болса ока- сы болм ас едк.. B ie iiH де, а к ж анаралдарды ц да алгаш - к ы е к 1и г п \\н з ж а р т а с к а с о к к а н д а й к а й т ы п к а л л ы ма д с п ко р ка м ... Ко м акты куш болмагасы н, ш аш ы рай-ш аш ыран, саркы лы п ка л м а с а к кайтсы н... Е гер, осы лай бола бер- се, e c in барда с т е п и ж а п дегеидей... А й б а л а: — Есснгелд1 мен Таранды он ай -ак кол га T y c ip in а л ы п ед пд дер , с о д а н кей д н к а к п а н ш а б у д ы койып алды гон... М ен эйел м ш гой , сон ды ктан ш ы гар лейм1п, куд а й д ы н K y /iip e x i, сол арды ал дап -rycipreK дер in ж аксы IIг i м е д е й м ш де ж уре м ... Т е к э н е л д т м е керш еш -ау... Э й тсе де...
Ж а к ы п: — Е , од ан сои да б1рталай езгер1с ж аса - ды к кой ... 0M ip6 en бизге косы лды ... Б !р тал ай куш экел- дь.. EKi ж ум а болды, орны ты п ал ганд ай да болд ы к... Ел де yflp e n icin келедк.. Кэд1м пдей ары здары н эке лш , ш уы л д ап ж у р ге н ж о к па?.. К е н ж е f а р а: — Э й, битм ейм ш ... Ел у й р е ш с п де- ren iH e мен ез1м ко п сеш м а р тп а й м ы н ... Ш а б у ы л д а га н д а з л п аз рана бай мен аксака лда ры ц болмаса, озге калы и б ука р а 6i3 re ел болаты н T ypi б айкал м айд ы ... Кайсы сы - мен сейлессен. де, 6 ip урты нд а майы , 6 ip урты нд а каны ... г- А л , енд1 к р е с т ь я н д а р ы к 6 i3 re « к и р г и з с к и й о р д а » д е п к а - iij р а и т ы н к в р ш е д к О с ы 6 ip « А л а ш о р д а » д е г е н н щ о р д а с ы - на, бурынры «киргиз» дейтш дерш ж ал гап алыпты да, кай ж ерге кул агы и салсан, «киргизский орда» деп турга* ны н eciTecin... K ic ire на йзадай кад а л ы п турад ы ... Ш о н м у р ы н : — К р е с ть я н га не icTefl аласы н? Б улар 6ip дурлш се, ур1ккен кой дай дурлш едй О лардыи ара- сы н д а icTen ж а т к а н iciM i'3 де ж о к . К а з а гы н т у ге л 6 i3 re к а р а п болтан кун д е де, ка л ь щ м у ж ы к 6i3 A i icepin экете ме деп ко р ка м ... О сы лары нны к eKi сезппн 6 ip i «больше- в и кш з» дейд! екен... Ж а к ы п : — М уж ы гы и д ы былай коя турш ы ... О ган у ю м е т кур ы п берегмн деп т у р га н кгм бар?.. К а з а кт ы айт! Ш о н м у р ы н: — М уж ы кты коя алмайты н керше- м1з... Е с е н ге л д к Т а р а н д а р д ы а т у га б уй ы р ы п ед ш , м анай- дагы калаларды н ж арлы -ж акпайлары каптап к е л т , е р е у м ш ы га р а ж а зд а д ы Foft... А там ы з- де ген сез б олта н ж о к . кеГпн ка р а й м ы з,— деп ар ен к у т ы л га м ы з ж о к па?.. А й б а л а: — Ойбоп, м уж ы к дегенщ барып турган поле!.. « К и р ги зс ки й орданы н» каты н д а р ы деп TiriTi кеш е- ге ж урп збе йд ь Б1рдеме д е й т десен ерш еленш кетедк Кы зы л д а р келе ка л са , м у ж ы кт ы н 6 ip i ка л м а ста н epin к е т е д г.. Ж а к ы п : — И я , ия... С е н д е р д ш д ур ы с екен... Б ул м у ж ы к кете рм се , аран ы ц уясы ндай ш ул айды ... Согы ста бул арды н 6ip eyi ка за кты ц оны на турады ... К е н ж е г а р а : — О н ы ц у с т ш е с ы р т кы coFbic т о кт а л - галы кайты п ж а тка н солдатты н 6api кы зы лдар ж агы н- да... С оларды н y riT i крестьянд1 6 i3 re уд ай ка р сы кы л ы п кой ы п оты р... Б о л ьш еви к о тря д тар ы н ы н Ko6i солар... Ж а к ы п: — Эйтеу1р, калы м ы з ка л т-кул т етш , кул- ды рап барады ... Эскер1м1з кун д е ка ш ы п ж аты р ... К о лд а - FU аскер ж и д ш .и и р ш барады ... Б м м сй м ш ... 0 м i р б е к: — Колдагы э с ке р т мы кты ауру керше- ДЙ Б1збен келгендерд1 а р а л а р ы н а K ipri36ei\"i, эл1 муй1здеп 281
жур F o ii: «аягынан келгеи, сендерд! юм шакырды, нан езийзге дс жстпей жатыр!..» деп кез келген жерде квзге шукитын кершедп.. Содаи шыгар деймш, б1збсн келген- дердт Ke6i кайта кызылдарга кашып кетш отыр... Ж а к, ы и: —с Кайта кашып кетш отыр? ; 0 м i р б е к: — Ия, кайта кашып Kerri... Б1зден белш- генде Баян мен Соколов жиырма шацты ак, адаммен ке тш едц каз1р екеуi ею отряд жасап алыпты... Т е л к о з ы : — Отряд болранда кандай! Кара бутак- та кездескешм1зде дал-далымызды шыгарды foii... Кезге книжен жердей шабуыл жасады... Баянныц отряды 613-. ден eKi есе аз едц сонда да шыдатпады рой... Олар ны- гайып алран... Кауыптын 03i торлап... Ж а к ы п: — Жещлгендерщд! кетерш айтпай.жецген- дерпш айтатын да кун болар ма екен!.. ¥ят та жок, ар да жок... «Дал-далымызды шытарды!» деуш карасайшы! Сендер, немене, коймысындар, коянбысыцдар?.. К е и ж е г а р а : — Эцпме буларда FaHa емес, бэрТ м1зде... Б1здщ артымызда ел жок екещйг! еши-ещи ай- кындалып келедк.. Казак деп жургешм1з 6ip уыс байлар екен. Калын букара б1зден кашып, жуымай отыр... Э, олар среди epin жур, дейтшб1з... Ерте алмадык... Ыздер кусап Колчак, Дутовтар да калыц мужыкты безд]р1п алды. Катты 6ip соккы кореек болтаны, 6ip куши эскер- дщ колтырына юрмесек, бас паналайтын да жер калмай- ды... Колындарысынан айырылса Колчак-Дутовтар да кошкен елдпл журтында калады... Ш о н м у р ы н : — Ал енд1 большевиктер олай емес: жумыскерц кедеш, орташасы бар жерге ушыраса бол таны— отряд куралып сала береди ат та табады, ас та табады... Калыц букара соларга ауып болды... Бул тол- кынды токтату ете киын... (eciKreai солдат Kipedi). С о л д а т : — Мына 6ip телеграмды экеп кетт1 (Ж а- цьища 6 e p e d i д е шыгады). Ж а к ы п: — (Ок;ып.) «Карасай каласынан кашып шыруга тура келдк Артымызда Баян. Алдымызда Андре ев. Ж а у ’ куштк жэрдем 6epiiuep. Эскердш жартысы оларра кашып кеттк.. Мусин.» (Телеграмды лактырып ж1берш) Жасаган ау, не болдык? Жешлдш, каштык де ген кабар кашан токталады? Юмищ i-ана колынан келе- Ai муны токтату?!. Ш о н м у р ы н : — Колчактан куш сурау керек... Костанайдаты эскерш 6i3re ж1берсш. Орыпбор жакка Дутов не болсын... Эйтпесе, Орыпбор мен Турк1стан ара- сы 6ip косылып алса, кызылдар бет каратпайды...
Ж а к ы п : — Жаза койшы, куртырды!.. Одан да не |агар дейсщ?.. (Ш оцм урын м а зу т отырады). © м »р б е к: — Баян мен Соколов отрядынан осынша эбылын отырмыэ, егер Андреевтщ ез1мен ушырасып лсак не боламыз?.. Кобызовтар 61р акырып калса-ак, рпактай томырандап, алдына тусе жеиелем1з бе? Сен- рдщ арка суйер, мыкты белдерщ кайда осы?.. Ж а к ы п : — Кайда болсын, осы отырган ез1м1з... 1с ripin, мал тауып жаткан анау аксакал-билерщ... Атка 1На м1нген баладай компан-компан eT in отырран анау 1лшак... Mine аркамыз да, бел1м!з де, жулын-жотамыз осылар емес пе?.. Ш о ц м у р ы н : — (Ж азганы н оцы п.) Телеграм бы- лай болып шыкты: «Казактыц курметы аксакалы, Снбирьдщ дара би- weyiuici, бэр1м1здщ аркамыздары панамыз, макдайдары еаямыз, адмерал Колчак!.. Айбынды «Алашорданын» мундагы белiMinin калы ауырлай баетады, аскерiMi3 азайды, api кашып жатыр... Егер б1’зд1 кушейтпееешз, Орынбор мен Туркстан арасы айкасып алады. Одан ке- йш большевиктер бет каратпайды. Курылмаган б1здщ «Алашордамыз» тупл, с1здщ мыкты уюмеыш'з де шайка- луы мумкш. ( Э д е щ ж азып отырмын «мыцты у ы м е п щ э » fieri) Сондыктан, тезшен Костанайдагы Могилев полкын 6 i3re жэрдемге ж1берт1з. Жэрдемйшге ceHin — Куншы- гыс Алашордасынан: Ж ацып, Ш оцмурын, Кенжегара». К е н ж е г а р а : — Э л п , офицер Антоновтыц колын неге коймадыц? Ш о ц м у р ы н : — Оны KiM б^едц кол коя ма, жок на? 0 3 i уш куннен 6epi мае, басын 6ip кетерген жок... (Антонов K ip e d i). А н т о н о в : — KiM мае?.. Шоцмурын, сен трибунал болмак тупл, кудай болсац да, адмирал Колчактыц офи- u e piH мае деп сегуге ерец жетпейдИ.. Бшдщ бе? Козп2ц8и3 ашып кара, жагыцды сындырып ж1берермш!.. Ж а к ы п : — Сабыр ет, Антонов офицер! Мае деп се- Hi айткан жок, солдаттарды айтып отыр едь.. Шз 6ip
Ш о н м у р ы н: — ( К е н ж е га ра га ) M in e , и ттщ ба- ласы! А п т о н о в : — (Т елеграм м аны Ж ак;ы пк,а лацтырып) ' К.ол да ко й м а й м ы н , е ш те н е к т е м е й м ш де... Б у г ш О м бы - j га ж у р е м . М а га н о т п у с ка 6epeciH . Т е легр ам м а ла рьщ д ы озд е р 1 ц б е р е б е р ... М е н е з 1м' б а р ы п а д м и р а л г а х а л -ж а й - ды ауы зб а-ауы з айтам ... Ж е р д щ бет1н ж а у ы п кете тш кеп аскер эке л ем , ри за сы н дар м а?.. М ен б ул ай сандалы п ж у- ре ал м айм ы н... Сендер... А й б а л а: — Н е ге а сы кты цы з, оф ицер Антонов?.. Э лде 6ip... Ж а к ы п: — Р нзам ы з... Б арсы н... Барсы н... О т ы р г а н д а р : — Ж а р а й д ы , б ар сы н... Bipax, т е з ; ж эрдем экел !.. А н т о н о в : — М е н енд1 а м а н д а с у га га н а ке.пем... г (Кет срде Айбалат а к;арайды , А йб а л а да артынан шы- гады ). К е н ж е г а р а : — Кетсш им , осы и ттщ езк.. Ж аза- та й ы м к а ш у г а ту р а кел се , м у н ы м е н ж у р ш ел ге сия ,ал- м айсы ц... Б арсы н!.. Ж а ц ы п : — А п ы р м а й , х а л !и ш д щ е з ! к а й т е р ,еке.н?.. А ка ц н а н да ка б а р болм ады ... О ны М эс ке у д ш турм есш е TU F biii ж 1 б е р ге н ш ы га р -а к !.. Ш о к и у р ы н: — Ие, А ка ц бас бостанды гынан айы- ры л ган ш ы гар... Э йтпесе, уш ка н куста н болса да 6ip ка б ар б срген болар едк.. Э л1баевты к ке л ю м ш М эскеу не- гы п уната койды дебе т... 0 м i р б е к: — О ныц устше, артынан переворот жа- сал ганы н Б а янд ар М эске уге элде ка ш а н 6 i.u ip re ii... Д у - нис сабасына тускенш е, А ка ц н ан айы ры лган ш ы гар-ак* пы з... (Г а р ы п ж а н K ip e d i) Б а р ы п ж а н: — (А йн а л а царап...) Осы арадан кы - р ы к ш акы ры м ж срд е Ж елаев келе ж аты р!.. О т ы р f а н д а р: — (С е лк e rin .) Ж елаев. келе ж а ты р?!.. F а р ы п ж а н: — О ты з ш акы ры м жерде Андреев ке- лш тур!.. О т ы р г а н д а р-.— в У ш ы п т ура к е л ш .) А н д р е е в .к е л ш тур?! Г а р ы п ж а н: — Ж иы рм а ш акы ры м да Баян отряды т е н т тур!.. Y й д е г i л е р: — (О т ыра к,алы п.) Б аян отряды ?.. р а р ы п ж а и: — О н ш акы ры м ж ерде Эл1баев тур!.. О т ы р г а н д а р :- ( ¥ ш ы п - у ш ы н тура кел ш .) Э л!ба- 0 м i р б е к : — (а з т ым-тырыс) Одан баска ешк1м ж о к па? 284
Г а р ы п ж а н : — О сы тертеу! де ж ететш ... TepTeyi те рт буш рд е... А рал ары нд а байланы с бар с е к и ш .. . У й д е м л е р : — Байланыс бар? F а р ы п ж а н: — Байланыс бар! Ойда орыс, кырда казак, 6 a p i с о л а р д ы н б а й л а н ы с ы , с ы м сы з те л е гр а м ы ... (Y iide eiA ep сылк, отыра K e re di) Ж а к ы п: — О лар осы каланы ал м ак па? F а р ы п ж а н: — Енд! eni сагатта ш абуы лды н ш а- ны н n e pin , т у т й п н ж утасы зд а р... Ж а к ы п: — (¥ ш ы п тура ке л т .) М е н , п о л к о в н и к Ж а - кы п, «Алаш орда» у м м е тМ ц атынан, осы каланы тутас coFbic к у ш а гы н д а деп ж а р и я л а й м ы н !.. Ш т а б б а с ы н д а Ж а кы п , К е н ж е га р а , Ш о км у р ы н y iu e y i рана кала ды . © 3reci тугел эскер катары на туры п, ка р у асы нсы н! Ка - ладагы барлы к солдатты ка з басты ры п, катарра т р у офицер Терегазы га тапсы ры лады ! Эскерд1 кал а й ж уйе - леу ш таб колы нд а!.. Ж е н е л тд е р оры ндары ца! У й д е г i л е р: — М акул , м акул (шыгып бара ж а - т ады ). Ж а к ы п : — в \\п р б е к , Т ерегазы мен Кэрта йды ж1бер м унда!.. 0 м 1 р б е к : — K a3 ip , кэз1р (асы гы с ш ы гы п K e re d i). Ш о ц м у р ы н : — Баян отрядына телеграмма бе- pefiiK ... Ж а к ы п: - Н е деп? Ш о ц м у р ы н: — ©здерщ келш , кару-ж арактары ц- ды 6e pin ко л га т у с т д е р , ойтпесе ж а р ты c a F a rra ко л га алы насы ндар, аяуш ы лы к, болм айды деп. М ум к4н... Ж а к ы п : — Э й, еш тене ш ы кп ас... Б ерсен, бере сал!.. B ip a n , 6 ip ж ан д а р а л д ы н ко л ы н ко й , ка й м ы кс а сонда K ai'iM biFap... Ш о ц м у р ы н :— М ен жазы п та койы п ем: (оциды ) «Больш евик Баян мен С околовка! Е гер ж ар ты сагатта каруларыцды тапсырып, ездерщ колга туспесецдер, Таш - KeHTTcri к ы р гы н н ы ц к е н н р м е с ж к е р е с т д е р ... А ндреев, Эл1баев к о л га ту с ть .. А та м а н Беляев»... Ж а к ы п : — Тез ж !б ер т... Б ал к!м ... А л, ка л а га с а к болы цдар! (Телеграм м аны А йбалага береди А йбала алып ш ы гады ). F а р ы п ж а н: — Осы каланы ц 03i кетер1лмесе ж а - рар... « К и р ги зс ки й ордадан » ка ш а н кут ы л а м ы з, деп ауы здары н ж аппайд ы ... Ж а к . ы п: — К|м д ер айтады? Р а р ы п ж а н : — Б уки! вокзал, кеш е, буш л базар 6 a p i о с ы н ы а й т а д ы .. .1p i б а й л а р б о л м а с а , к а л а н ы ц е з е п .285
ха.пкы ат-сайм аиы н алы п, элде каш ам далага ш ыгы п к е т у л к .. К е н ж е f а р а: — К а за кта р кала й екен? Р а р ы п ж а н : — К а за р ы н 'д а xceJiirin а л ы пты , e M ip iii- д е м ы л т ы к у с т а п к е р м е г е н к а з а г ы н , осы к у ш л е к - л е г1- мен б ольш ёвикке косы лы п ж аты р... Б олы стары н мен- зен. сек с о кка н б алы ктай , елден айы ры лы п калы пты ... (Телк;озы , Твреразы , Кэрт ай, А й б а л а , Э б ш K ip ed i). Ж а к ы п :— (Келгендерге) Х ал ауы р, ж а у камап тур... Е рл еш нд ер!.. Тереразы , Телрозы ,— е ке ущ эскер ком андованиесш ез кол д ары н а алы цдар!.. Ж ны п устан- д а р. Э р м нн утта аты ска 33ip болсы н! К э р та й , Э б ш ! екеущ турм е нщ кузет!н куш ейН н дер!.. Ю ш кенедесш буйры к аласындар, женеладер. Т вреразы : — Т е л к о з ы :- Э б i ш :— (Ш ы г ы п бар а ж ат ы п.) Д а йы н б ы з! Д а - йы нбы з!.. Ж а к ы п : — (Телеф онды ал ы п) И я ! Б у м м ? Баян!? (телеф онды ry c ip in ал ады . Ж урт к,а к,арап) Б а ян !, ( ^ а к та а л а д ы ) Н е , не? Н е д е й с щ ? ( С а с к ,а н ы н а н к у л ш ) Д е н г н с а у м а , эй?.. (К а й т а туЫ б у зы л ы п ) Б п де ко о ы кп а й м ы з... А там ан Беляев ею м ы н эскер1мсн осы нда тур... Ж акы н - дасандар, к у л д е р а д ! к о к к е уш ы рам ы з... Не? Колна ту- ш ндер? Т им ейвпз?.. © зд е р ш кол р а тусш д е р !.. B i3 де ти- мейм1з... Э й , б уз ы л га н ! А з Fana к а з а кт ы кекпа р д а й созгы ла м ай , ке л ш 6 i3 re косы лсайш ы ... Эуел1 каза кты н T e iu iriH эпе рей ш те... Б о льш еви к у л т т е щ ц гш беред! де- г е н ге KiM и л а н а д ы . Э уел 1 e 3 i т е н е л ш ал с ы н ... ( Т ы ц д а п .) 0 3 in ж ауы зсы ц!.. К а з а кт а н б ол ш ш ... Сен, сен! (теле ф онды та ста й береди Ж у р ш петель.. А зд а н сон. рас, рас... К у ш ол ар д а. О л ар каз1р кал а ны алады ... Ж у п р Р ары пж ан! Э скерд! кеш еге т!зсш !.. (Р ары пж ан шырады. Телефон ш ы лды райды ) Б у м м ? Твреразы? Эскерд! терт- ке б о л т ка л а н ы ай на л д ы ра ш еп к у р ! K a 3 ip ез1м барам . М ун д а оты з эске р ж1бер, ©M ip6eKTi бастаты п!.. (Д а л а - да н айк,ай, ш у е с п л е баст айды ). Ш о н м у р ы н: — Турм едегтерд! кайтем и? Ж а к ы п : — А ты п кетем1з!.. Ж а з а бер у ю м п ш !.. (Ш оцм уры н ж азуга отырады) — Кенжерара, баршы, б ай ка ш ы ... Н е тш !... М ен де б арам !.. (Ж ак,ы п,_Ксн ж егара :чы гады . А з тым-тырыс. Телеф он ш ч л д п р л а й д ы . А й б а л а штабтьщ ^ а е а з д а р ы н ж и н а й баст айды ). Ш о и м у р ы н: — (телеф онды а л ы п ) — K im ? Ж а к ы п эскерд! кар аура ш ы кты ... Н е айтасы к. Ш абуы л? Каи 286
I ж актан? Е ю ж актан? ( еактен цаш уга айналган адамдар топырлап K ip e баст айды : ок,ы ган эй ел, е р ке к, к;ала бай - < лары , ж у а н д а р )... К анш а? Н еге бклм ейсш ?.. (K ip in жат- цандарса) Ю рм ендер, ю рм енд ер!.. Е рте ре к ат тауы п I алып, кун баты ска карай каш а берщ дер! Каш а берадер, к у н б а ты с ка ка р а й !» (т елеф онды щ ояды ). Д а у ы с т а р : — К а р а гы м -а у , к а л ы п б а р а м ы з Foft, ; нэрсем 1з к а л д ы , е п к а ш ы к ... Y fliM i3 б о с ... А л а к е т 1н д е р , i ала кетщ дер, карактары м . (У -ш у ) К а йда барамы з, кай - i да каш ам ы з?.. I Ш о н м у р ы н : — Кун баты ска! Кун баты ска каш ы н- I д а р ! (Д а л а д а мылтык, да уы сы е с п л е баст айды. Э уе л1 аз, 1 узамай квп. Даладагы лар да, уйдегЫ ер де ш улайды. . I Е р с ш - ц а р с ы л ы жуг1 р1 с. Н э р с е т асу... А й б а л а , Ш о ц м у - 4 р ы к en eyi уйге nipeendepdi к,аш ы рмак,ш ы б олы п ж у р е д и I Ж а к,ы п K ip ed i... Т е леф он). Ж а к ы п: — (Телеф онды ал ы п) Ю м ? К е нж егара?.. I Э р и н е , ка ш а м ы з ... Ж в н е л т е м (т елеф онды тастап, y iid e e i- .J л е р г е ). Ж е н е л щ д е р , т е з !р е к б а т ы с к а к а р а й ! А й б а л а , се н j j де ж ен ел ш !, ка с ы н а он ш а кты сол д ат ал... (уйдег1лер 1I I ж в н ,к Ш п M biFbin ж а т а ды . Т а ры д а к в п а д а м K ip in ж ат а- ■i д ы . А т ы с к у ш е й г е н н е н к у ш е й е д Т Ж а к ;ы п т елеф онды II ал ы п) — Турм е! Т урм е! К эртай... Ты нда! Кэз1р турм еде- f f ria e p A i осы нд а ж е т ю з ! С а к бол, каш ы п ке тп е с ж ! А я к , М колд ары н байлаты п ал !., (телеф онды кояды . 0м 1рбек Л Kipeai). 0 м i р б е к : — (чест ь 6 e p in ) Э к е л д 1м , а л д и я р , 3 0 ш а к - ■ ты солдатты! Ж а к ы п : — K o p a F a K ip r i3 ! К а с ь ш д а б о л е з 1н !.. Чв ( в м 1 р б е к асы т ы п ш ы т ады . Ш о ц м у р ы н м е н Ж а к ;ы п т а н й бас^аны ц 6a pi шытып болады . Д а л а у-ш у. Атыс, анда- I I са н д а уйге а д а м к,аптап, н эр с е тасып, ш у л а с а 6 e p e d i). I Ж а с а г а н , а к т ы к а л ы е , cohfu с а г а т к а ж е т ш к а л г а н ы м ы з I ба! Ш ы ны мен а к А лаш ты н ардагерлерш щ басы 6ip ко - I сылмай, эр жерде ж еН м кур б а н болып кете барганы м ы з I ба?.. К а й р а н у ш ы -к и ы р ы н ке р ш б е й тш С а р ы а р ка !.. Ж ш - I ci3 туса п , д1лгер кы л д ы н -а у ! Б асы м ы зды 6 ip косы п, ж а с I о т а у д ы н у ы г ы н ш а н ш ы п , iu iiH e 6 ip Kipe а л м а й - а к к е т к е - I HiM i3 бе?.. Ш о н м у р ы н: — Болм ады , болмады ! E n ttiri ж ум ы с жасты ры м ы зды ала ж ьш ы л у да! (Кэрт ай K ip e d i). К э р т а й : — (чест ь 6 e p in ) — Э к е л д 1 м 6apiH д е .., (С ахнаны ц тупы цабырт асына м арлы усталеан, ар ж а - гы нан ф анер устаеан. Д э л осы кезде ф анер алы ны п, сах- на ны ц сырт ына ж а ры к, 6 e p U e d i. Б а й л а у л ы , K ice nd eyA i, 287
усп-баст ары цан 20 шацты адам кврЫ едг, царсы алдын- д а мылт ыгын кв зд е п турган 20 шацты солдат, Есенгелдт, Таран, Мэмбет, Сэдендер бар). Ж а к. ы п : — Ш о н м у р ы н , Y im iiiu i окы ! (6 a p i далага uibiFadbi. Y u бос. Сыртцы ж а ры к, куш е йе дй..) Ш о ц м у р ы и : — (Сы рт т ан б у л а р ш к с к в р Ы Ы ту- р а д ы )— « А л а ш о р д а » у ю м е т ш ш coFbic тр иб ун а л ы , ел б ул д 1р гш ж а уы з больш ее иктер д щ iciH кар ап, мынадай каулы кы лады : Таран больш евик, ую м етке карсы коте- p i^ ic ж асараи, ел тонаран, орыс жумыскер1 — атылсыи! Е с е н ге л д ! — к а з а к , б о л ь ш е в и к , у е з д ш в о е н к о м , 16-жылы патш ага карсы кетерЫ с жасап, одан к е т н «Алашорда- га» карсы кетер1лген, б узы к, уры — атылсыи! Сэден — ка за к, больш евик, Е сенгелдш щ жолдасы , бул да уры — атылсы и! М эмбет — учитель, каза к, больш евик, патша зам аны нд а та л а н б уза кы л ы кта р icTereH, ш траф тарт- к а н , ж е р а уд ар ы л га н , сэбдеп басты ры ... (ок, твбелершен зу л а с а н д а Ж а к,ы п, Ш о ц м у р ы н д а р ылти 6yFbin . к,алы- сад ы ...) Б айл ард ы н м у л кш талатты рран — атылсы и! Буларды ц жолдастары — Иван, Таскара, Ш арапи, М а- мул, Еабиди.. Bopi де атылсын! Ж а к ы п : — CoFbic тр иб ун а л ы н ы н у м м ш беш тем ! Y k Im оры ндалсы н! К о р т а м : — С олдаттар!.. Кездендер больш евиктер- д !, (т в б е с ш е н он, з у л а п , Ж а к ,ы п т а р O yFbin, O ip in e 6 ip i ты- F b u a d b i). М э м б е т : — (тутк,ындар а р а с ы н а н ) — К у з гы н д а р ! E aa i е к1 м инут кеш ш сендср, б1здш орны мы зда сендер тура р едщ дер!.. уХтындар, аты ндар! Тенкерш курбаны б о л с а к, ар м а и ж о к !.. B ip a ic, м ы н а у тебелерпрде ойнаран о к , б 1здщ орымыз е ке н ш у м ы тп а н д а р !.. М ы и а г у р ш ш eciT in то ика н д а п ка ш ы п бара ж атка н д а р ы н д ы кер ш , к а - s ip ка л а н ы б о л ь ш е ви к, а л аты ны н 6i.a in ел ге н б1зде т у к а р м а н ж о к !.. Б1зд1 б ол ьш е ви ктер кем едП А ты нда р, жауы здар, атындар! Атындар! К а р т а м : — С олдаттар, тарты ндар серппенП (Г ур с- гурс... Тут к,ы ндар н,улайды ). Ж а к ы п : — А л , тарты ндар, кун б аты ска!.. Т ар ты н д а р !. (С а хн а бос. Атыс ж а к,ы нда й 6epedi. Сатырлап ж а у ы п . ж а я у втш жатн,ан ц ы зы л 'э с ке р л е р K ep in ed i. Б у денный м арш ы ). К о м а н д а : — (С ы р т т а н) У м т ы л ы н д а р а л га , Кызыл ер л е р! B ip ey iH ка л д ы р м а й у с та н д а р ( e r in б ар а жатк,ан дл1баев K o p in in кетедТ А рт ы нда эскер1. А с ы ш с ... Аэдан- сы н влйстердщ к,асы на А ндреев, Б ая н келед1).
А н д р е е в: — А ты п ке тттП Б1здщ жолдас- т а р -а у , э?.. Б а я н : — Б э р ! 6 i3 A iit ад ам д ар : Е сен ге л д к М эм б е т, С э д е н ... М ы н а у к ы з ы л к о м а н д и р KiM б о л д ы е к е н ? .. М э м б е т : — (А ц ы р ы н ) О л — Т аран... Ж ум ы скер ... Б ольш евик... Б а я н : — (М эмбет т щ б асы н квт ерЫ ) — М эм б е т, М эм б ет, х а л щ бар ма? Б1з ка л а н ы ал д ы к ко й ! Б1л- д щ бе?.. М э м б е т : — Б1лд1м... Б 1л д !м ... Б 13 а р м а н с ы з ... Ж у _ ре к куа ны ш ты ... Б эрщ е де сэлем... К ан ы м ы зд ы к а й та - рарсы ндар... К о ш !.. Б а я н : — ( Мэмбеттщ б асы н к;оя 6 e p in ) — B ir r i!.. К а д а й ы к осы apaF a кы з ы л ж а л а у д ы ! (ек1 эске р к,ызыл ж а л а у к,адап ж ат ады ). Шымылдык, 10 2979
ОН БЕС YR Повесть ...Адырак кезд! кара баланы алдына алып элдилеген- де, Елемес окта-санда курсшш койып: — Катын, а катын! Б1здщ бала не болып шыгар екен: Эбжен кусап эл1м болып, журтты аузына каратып отырар ма екен, элде Ыбырайым кусап учитель болып, сэры туйме татар ма екен?—деп жымындаса, катыны Ум1тай — унатпаган болып, кеМген болып: — Сети осы суктануыц-ай.. Саган бала не Fbin тур- сын-ау,— дейдк Шынында, баласы болса, Елемес 6ipeyre усатпай калган емес. Алгашкы 6ip баласыныц басы жуандау ед1 оны элдилеп отырранда: — «Карагымнын басы жалпак, Бэйеке кусап болыс болып, елд! баскарады» —дейтш. Ол баласы узамай елш калды. Екшпл 6ip бала туганда, онысы шылбут, кагылездеу болгандыктан: — «Устел басында отырута ылайыкты, тубшде осы- ным тере болады» деп жургенде, онысы тары елш калды. C ocuhfu тугаи баласы осы рой. Мунын атын Эпен деп Койды. Умггай eKi C03inin бiрiнде: — Эпен жаным Tipi болсын! Осынын eMipiH сурай- мын, баска баланын Keperi жок,— дейтш. Сол Эпеш осе келе ж1г1т болып калганын Елемес пен YMiTafi 6ip-aK бшп калган сиякты болды. Эпен молда да, учитель де бола алмады. Ол тугш, хат та тани алмады. B anF bi сезшщ кур киял екенш Еле мес сонда бьлдь Эпен ер жете бастаган сон окытайын деп едк жокшылык кысып, окуды ойлатпады, Эпен бай га малайлыкка жалданды. Эпенмен замандас Жует дейтш бала сол кезде дуан- да окып журдк Kiireni мауыты-myFa, кулпырран тамак Ьшк, такканы жылтырауык туйме. 9neHflepinni ол кезше де ^шейдЕ ©йткеш ол байдын баласы, окыган бала... Оныц экеа Ермак осы елдщ байы, кожасы. OFaH кеп заман болды. Ондагыдан ел де, адам да *90
жанарды. Ол кездерде Ермак аймарын 6ip шыбыкпен nipin отыратын болса, осы куш кершгенге жалынышты, коныр куйге айналып калган сиякты болды. Bip кезде сэры туймеш жаркылдатып журетш Жусш студент эке- ден, уйден, елден 6e3in, элде кайда кетш жоралды. — «Большевик келщ орнаганда сол Жусш мырза карсы болган екен foA, сонын уппн устап жауыпты»,— деп 6ipeyaep оны есектейдь — «Усталмапты, 6ip калада кенседе 1стейд1 бьпем» деп б1реулер айтады. 0i\"iTeyip Жусш жок. Ермак — бай болганмен жас жарынан Елемеспен катар Kiel рой, ак таярын таянып, ауылга 6ipey келсе, 6yFa Tycin, эл1 келе жатыр. Бурын Елемест1 елемейтш ед-ау Ермак, осы куш Елеместщ курым уйже келin, от басына жалпия отырып, жас бала кусап Ум1тайдан айран сурайды: — Курып калрыр, Ум1тай-ау, замандас деп келген- де сен де 6ip елесец кайтед!? Айраныннан бере салсан кайтед!?.. дейд| эзшдеп. — Байга бэр! жарастыкты, эйтпесе айранра кат бо- лып отыр деймшщ, осы KyHi кымыздан ipKiT жирандай болып отыр... —деп Умггай курешедн Бурын Елемес те, Уметай да Ермактын ушшн ык жарынан журе алмайтын. Ермактын бэйбнпеЫ Жумакул деген Kici ыекырып, y ftiH e барган K ic iH i кекеп-мукап, 6ip аяк саумал берген курлы жер-жеб1рше жетш бола- тын гой.' Елемес сезден кашатын адам. КанДай ауыр сез ест1- се де, ееггпегенге салынып журе бередк YMiTaftFa да езш- дей бол деп уг1ттеумен журедн — Катын, 6i3 сездщ адамы емесшз, 6i3 сезден аулак болайык,—дейд1 Елемес. Елеместщ бул ойынан Уметай да шыкты. Екеушен туран бала Эпен болса, о да экесшщ осы тэрт!бше ту- май жатып-ак багынып калган сешлдк Bipaic Елемес еш уакытта Эпенд! сезден тиран емес. Эпен бала отыздыи 6ipine шыкканда, Елеместш тап ез! кусап ербиген муртка, тырбык сакалра ие болды. — Шал-ау, осы сен не ойлап журеш? Балана сакал шыкканын бшемшт?..— деп, Уметай Елемеспен пзерлесе отырып, окта-санда энпме козрап кояды. — Ойлап журмш-ау... Онын 63i не едь.. сэт! болса...— деп Елемес какырынып, hhfhh кетерш кояды. Мунысы, шыныида, KeMnipiHe кез кып айткан сез ед1. Эйтпесе, Эпеннщ ез бил1г1 ез!нде екенш Елемес жаксы 291
бмёдн Эпешпн билж алуына Елемес таласкан да жок едь «Балам болса, ол балам адам болыи оны мен солын айырса, Ержан кусал ||‘зпндесш отырмас ед!м»,—деп жасынан серт кылушы едк сол cep T in e жетт1 — Эпен жиырмара келген сон-ак, шаруа 6 n a ir in тутасымен соган уйе салды. — Шал-ау, не ойлап ж у р с щ ? Шайдын 6iTKeHin бме-! ciH бе? — деп кейде YMiTafl келш тенсе: — Балана айт, билж баланда. Bip кемшр мен 6ip' шалдын тамагын тауып асырай алмаса, жатсын,—деп Елекек кенюлдеп куледк Эпеншн тамак тауып асырайтыны рас. Эпенге Елемес сенед!. Bipaic кейде жалгыз отырып ойланса, кенш элде неге жарымданады: Эпеншн журю-турысында, iciaac баскаларда болмаган взгешелж бар. Шертжтщ бала-. сындай oiiFa-кырга шабуылдап сауда кылып, пайда ту- cipyiiui б!лмейд5; Жумаш кусап, атка мшгендерд1 жага- лап, олжа туарудщ жайын карастырмайды; ен болма- са, Сэден кусап, домбыра тартыи, елен айтып, б1реудщ кызын кальщсыз алып кашумен де жумысы жок- Солбы- райып, состиып, ешшмге икемделмей журген 6ip бала... «Осы mipKiH не боп кетер екен? Акылы дурыс: сейлесе, сез бкчедь Осыныц ойланатын уакыты болган жок па?» — деп Елекец кейде ауыр ойга шомады... ...Болыстан ешл келд1 деп ауылнай кол астын T e ric жинады. «Жан калмай келсш деп айтады» дегеи сои Елс- мес те барды. Ермак, Нуркан, тагы баска шалдар да бар. ©юл болып келген — квлбакадай тырбиган, мысык кезденгеп ж 1г1т екен, сез сейлегеннен icepi шашын та- рауы, сипауы кеп болды. Журт даурыгып жан-жактан сурай келе жумысы аныкталды: «жер белю» туралы шыккан еюл екен. — EpiKKen сон...— деп, Жумабай суду муртын ши- ратып, ce3iHiH артын бтрмей, манындарыларра карап жымындады. — Осыныц 6i3re 6epeTiHi бар ма? Ау, соны суран- даршы! — ден 6ip жалба шапан, 6ipey euiiKTipin салган- дай, жулкынды. — БеретМ неге болмасын, 6epin отырран жок па? Кур даурыкканша алдымен осины icne асыр!.. Ша- тасып... Мыкшнып отырран журт, тунжырап отырган пшнн-
дер кенет селт етш, осы соты с»зд! каллы. CaMcaFan коз соран кадалды. Коп коздщ шшде шреукеленген Елеместщ K93i де бар едк Караган коз- дерге сез айтушы оттай басылды: бул — Елеместш GneHi едП — Е, Эпешм, адам бопсыц FOfl, тары да сейле, тары, тары... деп Жумаоай мырс-мырс кулген болды. .— Жастар коя турса да болады foA! — деп, 6ip шал куриндк — Апырмай, б1здщ ауылдын жастары-ай! — Кудайдан безген сон... — Токтандар, вшл свйлеймш деп тур. — Ал, тагы сурау бар ма? Элде, каулы шырарамыз ба? — деп ек1л ж!г1т жалбыр шашын кешн карай Ылкт тастап, каския карап турып едк журт б1рсыпыра бегелш барып, шет жактан 6ipeyaep куншлдедк — Каулысы Heci? — Кайдагы каулы? — Ау, осынын 6i3re 6epeTiHi бар ма? — Неге шакырран 6i3Ai ауре рып? — Ауылнай кайда, ауылнай? Эй, ауылнай, 6i3re 6ip- деме болт берем1з дегешн кайда? — Басе, соныцды экелшП — Жер алсын, жер, жер! — Керек емес жерт! — Шатаспа Демесш! Б1зге керек, аламыз жердН — О KiM -эй ? Тары Эпен бе? — Мына мен де косылам, мен де косыламЬ- — Бейсембай да шыкты ма? — Шуламандар!.. Бул сонры дауыс Жумабайдш едк Журт тына кал ды. Жумабай мардамсып, иырын кодере TycTi: — Ал, Эпен, Бейсембай, ашып айтындаршы, штерщ- де 6ip шер бар foi\"i cipa... Журт тары бул екеуше кадалды. Бейсембай кыза- рандап кысыла тустк — ©К1Л жолдас, маран сез бер! — дед! Эпен орныиан турып жатып. Журт кадала калды. Каймыкпастан, богелместен ус- телдщ жанына келш, журтка бетш 6epin Эпен каския турды. Bip жак кулары жыртылран жаман кулакшынын кейш карай ысырынкырап койды. Елемес, жаутандап, Эпенге кадала карап: «KeMnipi куррыр мына кулакшы нын да жамап бермеген екен, уйге барран сон айтайын- шы» деп ойлады. Эпеннщ неге турранын.не айткалы 293
турганын Елемес бкчген жок. Мундай 6ip ауылнай елдщ бас коскаи жершдс Эпен сез алып свйлейд! деп мм ой* лаган? Твбешн басын калпетпен алып кыбырлап отыр* гам мына журттын тепсшен Эпенге квз Tiryin кер- дщбе!.. — Жолдастар, жер белуд1 ойыншык кермендер. Жер белiiic^ii. Жердей сыбага алып журм1з дсгендерш eT ipiK , жер min нс efli 6i3re? Мынау отырган Ермак, мынау отырган Нуркаи, мынау отырган Жумабай 6i3re жер билетш не ед1? Жер былай турсын, басыца билшт келш пе ед1?.. — ©йдайт дерещ, б!зден де «дсмеквк» шыкты на? Кудай берген екен!..— деп, Жумабай мырсылдап таги кулюге басты. — Ce3iniii Keperi жок! — Бвлмепдер, сейлесш! — Keperi жок, сейлемесш! —- Ойбай кудай, Елеместш баласын эмрендетш... Журт жан-жук: 6ipe\\^i-6ipey колдап жатыр; 6ipey- re-6ipey карей шыгып жатыр. Елемес жаутандап эр кай- сынын аузына 6ip карайды. — Елсмес-ау, ceni кудай а т ы п т ы fo h ! Балага не б ол - мады деген не сумдык?! — деп т^зерлесе отырган 6ip шал Елемеске ала кез1мен карады. Елемес кысылып, бусанып сала бердк EaTipi 6epKin жогары кетердь Сирен сакалын колымен талдады. Даурыккан журт басен тартты. Эпен каскнып эл! орында тур. Квптен нмену, жаскану деген болсын- шы! — Лу, маган сейлетепндер мс, жок па? — деп, каба- гын туйш, KonTi кез1мен 6ip сыдырып erri. — EcirriK кой! — Ce3ine кандык, орныка отыр!.. Журт тагы даурыга бергенде, журттын сезш баса, журтка вз1н шын таныта Эпен ашына сейледй — Мен баска co3iiwi бктмеймш: уюмет анткан екен, б!з костаймыз! Жер белшедП Энп'мес! осы... Осыган карсы болганын, кане, шыгып кер! Осыны айтты да Эпен Бейссмбайдын касына барып отырды. Бсйсембай жайрандап, шскеа кунмсн жалты- рап, мерей! вскендей кетер!ле TycTi. Bipcunbipa бастар fcyriain, томен салбырады. Bipcwnbipa бастар «осы жер астынан шыкты ма?» дегенден боп, Cipine 6ipi карады, Bipcbiiibipa бастар, катпарланган беттер, уйыскан сакал- дар — штершен элде неге куаныш кылгандай; сол куа* S94
нышын 6ipey ce3in калып тартып алатындай — жаутан- дап, эрммнщ бетше 6ip карасты. «Жер болшсш!» деп каулы ютелдк Комиссия мушеЫ бои Эпен 0тт1. — Кудай-ай, бул не деген сумдык ед1? — деп 6ip кемшрлер датпарланган бсттерш шымшылаган боп жатты... ...Жиылыстан кайтарда Елемес Токсанбай шалдын арбасында келе ж а т ы р едк Ол, 6ip c b in b ip a F a шешн ун- демей отырды да, 6ip кезде ауыр KypciHin: — Осы сенщ балан коммунист болудан сау ма 6 3 i? — дед1. — Айта кормещз, Тока, о не дегешщз?.. Кудай сак- тасын... Уйге барран сон айтайын, акылына келетш,— деп Елемес калбандап, оган да кысылып калды. Арык, торы атка мшгескен ек1 адам ap6aFa келш ка- тарласты. Мунын алдынгысы — Бейсембай, KeftiHrici — Эпен ед1. Эпеннщ аягы салбырап жерге тигендей боп келедк — Жаманга бойды потере беред! деп..- 1Шркштн туршщ 03i келшпеген гой,— деп Токсанбай шал тыржи- ып, атын шаужайлап aitдай тустк Жиылыстан TapaFan журт белестен асып тускенде, алдарындары кец алаптын алкабы сагыммен кул1мдеп карсы алды. Бул — атышулы «Сары алап». Ермактын ата-бабасынан келе жаткан тол бэйеп'.' Мунын жонышка- сы атка сулымен тек. Жаттын малы eMipre бул алапка туярын Tiri3in керген емес... Жол бойында т1збектел1п журш келе жаткан коп журттык орта шенжде, жайдак арбанын устшде мык- шиып 6ipey келедк Коне myFa желбейдщ кулары жел eKniHiMen делен кагады. Ажары тусщкк Кабагы карыс жабылып, осы келе жатканда езш таза умытып келе жаткан адам секмдй — Ереке, ау ереке! — дед1 6 ipey арт жактан дауыс- тап.— Мына 6ip жайылып жаткан малдар юмдш? Ка- йыр деп айтатынсыз рой, шобш ысырап кылады гой... «Сары алаптын» кадырын бтмей мал Ж1бер1п журген бул KiM03i?.. Ермак ауыр KypciHin, соз катпады. Эрине, жаны ашы- Fan дос-жар осылай дейд( рой. BipaK «Сары алапты» коррайтын куд!рет Ермакта бар ма? Кецес yKiMeTi орна- ран KyHi-ак Ермак 6iTTiM гой деп ойлап ед1, арайын тума 295
колтыгынан суйеп, эруагын бурынгыдан ecipMecc, туарген жок. «Сары алап,» бурыпрыдай менлпгжде болды... Болганмен Ермак, оны уакытша Fana иемден!п турмын гой деп ойлайтын. Ермак езМн жер басып жур- reniH де уакытша санайды. Осы «уакытша» деген сез1м- нщ езше кайдан лайда болранын бьпмейдЕ эйтеу!р кор- кады, кобалжиды... Сол кобалжу 6yrinri окигага кездес- Ti. Кездсскенде взгешс жан шошыгандай боп кездестЕ Эйет болысындагы жагасы бутш, ымырасы култ ауыл осылардш едЕ Баска ауылнайлардагы Ермактын туста- ры буран: — Кудай берген адамсын-ау, ceHiii бакытына Жу- мабайды турызып... Ел ымырасын сактап, жумысты Жу- мабай колына устал отыр. Б1здщ азып бара жатканымыз мына! —десетш. Сейткен ауылдын тардыры 6ip куншн шшде Fana шепплш, асты устше келген секЕпдендЕ — Жумабай, а Жумабай! Бул калай болды? 0пенд{ кутыртып журген к!м бул? —дед1 Ермак ауылына жа- кындаганда. — Саспацыз, аныктармыз. Болыстан да бар шырар, ауылдан да бар шь^ар... Ci3 эйтеу1р Елеместен айырыла кермещз, сосынрысын 03iM реттеп шырайын! —дедх Жумабай. — Шал-ау, шелдеп кайткансыц ба? Ерппн кезерт кетшт1 рой... Жиылысы не туралы екен?..— деп Умп-ай келт Елемеске тендЕ — Мазамды алма ит!.. Саган калган не свз бар? — дел Елемес отарасы кейт, жулым уйiнiк келенкесше цгалжия отырды. YMiTaii T yciH e алмай, шалынын KeflicTiriH керш, «Элен жэне б1рдемеге ушырап калмаса u r i ед1?» дегендей боп жалталдап карал едЕ Бенсембайдыц артында ая™ са- лактап ксле жаткан Эпеши керген сон, KOKEii жайлана- йын дед!. Эпешпц жиылыста шырып сейлсгеш ауыл-аимакка копке шейш ермек болды: — «Солай дептЕ..» — «ИЛркш екен!..» — Бэт!р-ай, соны айтып журген мешн 3neHiM бе?! —> деп Умггай жарасын устады. Bipcbinbipa журт тым жатыркамай, Эпеннщ свзш жат кермей, жылы тартты: 296
— Айтканы жаксы, сейлегеш жаксы!.. Жумабаидыц Ьуызына карап-ак елш ек... Жастардан да шыксын- 1 я!..— деп иыктарын кетергендер де аз болган жок. — Ум1тай-ау, той кылсайшы, балан жиын тойда шы- яп сейлепт1,— деп шэй айдыган кемшрлер Умкайды кагалады. — Кемшр, a Ke\\inip! — дед1 Елемес 6ip куш:— Осы н байкайсын ба, б1здщ бала не боп барады? — Не болтаны Heci? Баягы калпы; шаруасын icTefl- ii, жумысына барады, заман-курбысымен ойнап куледк.. |Кудайта шушр, ез катарынан кем емес... ендк аман-есе- |ншде аятын шырмасак. екен,— деп Умггай курсшедк Жакын арада осы сезд1 Ермактын катыны Жумакул |де айтты. Ол, Ум1тайды уйше шакырып алды да касын кере тусш, ауызын сатыздай созып: Дарылдактын катыны-ау, заманыц 6ipre ед1, кур- Эпенд! ез баламнан кем кермеуил ем онысы несп шаршы топтын шшде шалдын бетшен алып... ©кпеа , ©3iMi3re тана неге айтпайды? ЭкеЫ ecenT i Kici емес пе? Эпен сыйламаганда б1здщ шалды KiM сыйлайды?..— деп б1рсыпыра екпе-назын айтып, с в з арасында еткен кун- дерш айтып, Ум1тайды кашаннан 6epi-aic eciHeH таста- майтындырын айтып, элде неге кенш жщппкерш жылап : алды. Умггай оны аяран сеюлдендк Содан былан Жумакул Умкайды ылри шакыртып, онысыз тамагын iuineflTin бол- ды. Ермак Елемест1 жаныиан тастамайтын болды. B ip a K , Ермактын уйше кемшр-шал араласканмен Эпен араласпады. Ол уйде де турмады: жер белу жумы- сын аяктап шыкты. Комиссия мушесшн 6ipi Жумабай ед1, ол oflFa алган шеберл!г!н орындап шыга алмады, 9neHHiu т ш кун сайын ашылып Жумабайды бет бактыр- майтын куйге жетть Ермак тары курсшдк Елемес пен Умпайга Эпен жумбакка айналды. Уйде отырранда Умпай жалтандап Эпеннщ бетше караумен болады: «Апырмау, осы 63iMnin Эпен жаным foA. Не ез- repic бар осында? Неге шаншу Kepe.ai журт муны? Осы Эпенд| бузыктык icreftfli деп кандай гана ауызынан ка- Iынгандар айтады екен?»— деп ойлайды. Елеместщ 03innie ойы бар. О да Эпенд! жанындай жаксы кередь BipaK сырткы б1реудщ азгырынды тшне epin, ауылды булд1рмеуге THicTi — деп Эпенге мыкты ренжнд|. Токсанбай шал кайрап:
■— Акылынды айт; жолра сал .конбесе, экесш, таяц- пен салып-салып Ж1бер!— дейдк Елемес канта ренжте де бул ойдан аулак. Ол озшшц Эпенмен свйлеспей, онын сез1не жауап бермей, екпесшж куштшгш сонымен керсетш, суйт!п женейпн дейдк Ymi- тай шалынын бул ойын сезед! де, кейде онашада Эпенд! жагалайды: — Калкам! Тек т!р! бол... Экецд! ренжггпей акылыи алып журсед де болады FOft,— дейд!. Эпен KyfliMcipen отырады да: — Сол шалда нс акыл бар дейс1н. Акылы болса, Ер- мактыд кымызына барып тел\\прср ме ед1?— дейдь — Койшы, калкам, 6ipey-Mipcy ecTin журмесш,— деп Ум1'тай жан-жарына жалтаддайды. Баласын кандай жаксы керсе, шалыныд квк.!л1 ауыр- лаганын одан да жаксы кередй Кыска карай жумыстан кол босап eai, Елеместщ Kiin- кене жер уй!нен адам арылмайтын болды: мацдайы кас- киып Бейсембай келедь Кнсык таягын суйретт, жаман TUM3FHH'6ip жарына кисайта Kiiin, дабырлап Эйтен келе- дд eKi жебесш аузына кезекпс-ксзек салып T icre n , him сойлссе еоныд аузына телм!ргел1 Эбд1 келедг, «от алуды», «елек сурауды» сылтау кылып Эбдшщ катыны Жамал келедк Сосын, еаткен-бщгендерш ортага салып шу\"\"''- келесед! де отырады. — Ермак та тары 6ip afiFbip yfiipiH базарра тутасы мен аддаткалы жатыр,— дейдь — Апырмау, бул ит бар малый 6ip кыстыд irniime 6i TipeTiH бола ма? — Осы мал сатуды жтлеттк баласынан хабар келу ден сау ма екен?.. — Одбаган пйркшдер!.. Б1реудщ малый соз кы лып...— дсп пеш жанында отырган Елемес отагасы оран Kefiin калады- — Шал-ау, койсайшы, жастардыд auriMeciH ездерше берешк те,— деп Ум1тай OFan кес-кестейдй Б1рсыпырадан 6epi «артель» дегенд1 шырарды. Ею сездершщ 6ipi осыран анналды. Эпен мен Бейсенбай ауылдык кекеске эдейп барып бфсыпыра караздарын алып келд!. Осы ауылдан он бес уйдщ спнсогын жазды. Бейсенбай бЛааслттыык\" йболлшылп лс-а1йЙлпаянндпыы. УЖКу\\'ммырс ковллнirМinнeе: Эпеннщ кара кер шолагы, Бейсенбайдын жауыр торысы, Эйтеннщ квк M acT eri, тары баскалары жазылып жатты— он бес уйдщ кел!гшде 6ip i.iin алар болсайшы! — Нешауа, кыстай 6aFy керек. Он бес ат пен торт 298
каны кайтсек те журпзем!з,— деп Бейсенбай кетер1ле сед(. — Ой, Tafiipi, салмай журген сокамыз ба? 1стемей урген en6eriMi3 бе? К,агазын 6eKin-ipin алындаршы, со- I...— деп Эйтен даурыкты. Он бес уй икемделт, жктелш, бвлектене бастады. мы-жымы 6ipirin кеттк Жнылыс болса, сездер1 6ip жер- н шыратын болды. Журк-турыстары да 6ip болды. фттын ауызына ijiiKTi. Сырт буларга «Он бес уй» деп такты. К,ыс ортасы кезшде, ел аралап журген 6ip вюл осы он с yflfli тапты. Свзшен, жайдары, ашык жЫт екен. Елеместш уйше TycTi де, алдымен шалды айнал- !рды: Уа карт, калай, жастардын iciH унатасыз ба?— |еп едь — Эй, шырагым-ай б1зден HeciH сурайсын, — деп Еле- ес курскдь Эпенмен, Бейсеибаймен бурыннан таныс адам кусап |уй|'ркелес!п, жумыстарын казбалап сурап, жакында- :ып тартып барады. Ci3 Kim боласыз?— дегенде, элп Ж1пт кул1мс1реп )тырды да: — Мен болыстык партия комитетшщ хатшысымын, |тым Сэлмен, туб1м бадырак,— дедг. Осы ауылда уш кундей жатты. Уш кундей жнылыс ic- li. Артель болган он бес уй бурый кур елеске epin жур ген сиякты болса, енд1, артельдщ не екенж аз да- болса тусше бастаган секкденедь Эпен Сэлменд! иыктап калмайды: — Сэлмен-ау, айтсаншы: 6i3 калай партия бола- 13? — Арызынды бер, уяда карайык. — Жалгыз мен еместн Fofi, юремш деупл квп. — Сонда, неше адамсындар? — О не, о не?.. Meni жаз алдымен!— дед! Эйтен да- уыстап. — Кудай атсын кет1к кара, e3iiui тыкпалай берген- ш е, 6i3f li д е 6ip усынсан кайтед1?— деп Жамал оган вк- пе айткандай боп буртиды. — К,ой, Жамал, колыннан келмейд1, б1здш партияны сейлеп отырмыз,— дед1 Бейсенбай. — Э... Жастардш екен гой. Жастардын жумысын-вз!- не берейш,—-деп Эйтен шепне туст1.
— Е, элпде аптыгып жат'кан жок па ед!к? Енд! неге бас тарттын,— деп Жамалдыц оны шантан женелгет гой. — Kipce, Heci бар дейсщ... юрермш де коярмын,—деп Эйтен кызарандады:— Осы Жамал екпелей беруип ед! сомы жазындаршы,— дед! 6ip кезде KyfliMcipen. — Жазылса, neci бар дейсщ, кедей ушiн ашылган уйым деп отыр гой... К,атын басыммен-ак жазылайын, жаз, мет! Менщ соцымиан ана келк кара отырсын...— деп Жамал телсжди — ©й антурган Жамал, езще,.. Сенен калысады деп пе ен. мен де жазылам!.. Бурыннан да жазылам деп жур- ген. Партийны бммеГш дейсщ бе? Ол — коммунист партиясы, Ленин партнясы... Отырган журт кыран-топан кулю. — Ал, Жамал, Эйтен сепен асырып тусл... К,алай екен? — Дарылдактан кала алмаймын, Meiii де жаз! — Жамал, жецешс!— дед! Эпен,— Партийны ойын- шык кылма. Бугаи 61лin, Tycinin Kipy керек!.. — К,арагым-ау, кайдан 61лей!н... Элдс эйелдерге epci нэрсе ме? ¥ят болса, кояйын, — деп, Жамал ез1п айыпты санагандай, жаутацдап Сэлменге карады. — ¥ят ем ес ж е н ге й ,— д е д ! Сэлмен салмактап сейлеп, K ip e M in д е с е ш з, K ip e c i3 . Окытамыз, уйретем!з, тусжди рем!з... — Е бэсе, суйтш! карагым... epKcnin ecKip,— деп Жа мал torepi умтыла тусл. — Ау, Жамал да о^птын бола ма?— дейд! Эйтен кал- жындап. — Окыса Heci бар?.. Эне, керд!н бе, эл1 корлауын кой- майды... Сэлменн!н уш K y u i буларга тым аз болды. Булар кор- шап, TinTi ж!берпа келмедк «Барысымен мугал!м ж '\\6е- peflin, кпап ж!берешн, уяларынды баскаратын адам жь берешн»— деп кайта-кайта уэдес!н 6epin, Сэлмен зорга аттанды. Он бес уйд!н ортасынан ашылган бул уйым — артель- деи icepi атагы кушл болды. Ауыл-аймак, бук!л елке бо- йы 6ipineH-6ipi хабарланып, тарап жатты. Комактан- дырып, турленд!р!п: орестл кылып тараткандар да болды. «Астапыралдалап» жагаларын устагандар да болды. «Машина-санман алыпты. Кэсшл 6ipirin ктейлн 300
I болыпты. Орталарынан мектеп ашылыпты...» деген ха бар да жогаргыга жалгаса тарап жатты. Эуес кергепдер, кулапл елендегендер, сыбай Minin ауыл кыдырган болып журш, «Он бес уйдщ» манын жагалайтынды шыгарды: «Калай басталды, калай уйыс- ты, не алды, калай журпзш жатыр?..— Олардын анык- тайтыны осы сияктылар едь Аныктаушылардын пшнен шын кызыгып, арыз жазушылар шыкты. Арызга арыз жалгасып, ei<i айдынТнйнде «Он бес уй»— отызга жегп, одан — кырыкка, одан елуге жегп. Жазгы eric туралы артельдщ жалпы жиылысы болып, I кандидат тобын баскарушы — Кайсар дейпн жшт — сез алып сейлеп: — Мушелердщ Ke6i шет ауылдардан. Бытырап оты- рып 6ipirin K ocin кылу киын. Менщше, конысты б!рлест|- ру мэселесш кенескен жен, бул эмме мэселенщ TyfliHi, бул керект! мэселе,— дедь «Калай 6ipAecripeMi3?» деген сурау артель мушелерн niH басында шырк ойнады. :— Ал, калай б!рлест1рехмз? — Bip жерге жиналамыз да, кыстау саламыз, 6ip- лескен деген сол!— дед! Эпен. Кеп сейлемейт!н адамнын ce3i кунды бола ма екен, элде Эпен тауып айта ма — oflTeyip мунын ce3iH Tepic деп 6ipey айтсайшы. — Бул тапкан акыл! — Бэсе, Эпен табар деп ем-ау... — Тоз-тоз болганша 6ip жерге жиналайык, бэлем Ер- мактын imi куйс1н! — Ал, конысты кай жердей саламыз? — Тура калындар, мен сейлеп берейпн,— деп Эйтен орнынан ушып турды. Жаман тымагын басынан сыпыр- ды да, бел1не кыстырды. Он жак колын KeTepin:—Сонау «Сары алапты» бшесщдер гой э?.. Оны 6ip кезде Ермак- тыц жеке бауырына басканын да б1лес!ндер... Байга кар- сы шыгамыз деп ылгн айтасындар. Карсы шыккан сон айта калгандай болсын: «Сары алаптын» кабагына жк3а0ак1- тарлай кыстау салайык. Ортамыз кеше болсын. Бер кулай 6epiciHe кала сияктандырып бакша егейш... Ер- мактын кеудес1н басамын десендер, осыны (стендер!
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356
- 357
- 358
- 359
- 360
- 361
- 362
- 363
- 364
- 365
- 366
- 367
- 368
- 369
- 370
- 371
- 372
- 373
- 374
- 375
- 376
- 377
- 378
- 379
- 380
- 381
- 382
- 383
- 384