Ғ. Мүсрепов. Белдерде

ta 6um Мус реп ой C f b 'A

«ЖАЗУШЫ» БАСПАСЫ Алматы — 196S



faS u m Мусрепов Б е /ig e p ^ e (Э цН м елер мен повестер) \\/ ctSYc1 /^ 1- Талды Курганская 1 \\1 I городская 1 1БИР / '\" ' _____J | АБО -'-Н Т ! «ЖАЗУШЫ БАСПАСЫ Алматы— 1965

К 232 М 88 Казак совет эдебиетшн. кернек™ еюл1, дарын- ды сез 3eprepi Рабат Мусрепов окушы-кепке та- ныс, халкымыздыд мактан тутар жазушысы «Оянран елке» романы мен «Казак солдаты» по- весь бу кунде тек кана казак халкынын рана ИПЛ1П болмай, бутил жер жузй адам баласынын рухани азырына айналран ■— \"«Белдерде» — Жазушынык эр кезде, эр белее­ те партиямыз бен укшегМадЬр урандарына ун косып отырранынан туран енбектерК

Тулаган толцында К,ара сура иек суйей, керЬпген теюздщ калын ка- рауына аркасын Tipefi отырран — Итемген ауылы атала- ды. Ауылдын тер жарындары бшк маялары бар уй, осы Итемгендш. Ecik алдындары муз науада сулы жеп тур- ран ак-кек аттын касындары сетгк танау, шапыраштау ж!г!т Итемгеннщ улкен баласы Кудербек. Октаудай жу- мыр кек атты сипап, мэпелеп, Кудербек жеюл-желш жеарге баралайды. Сепк танау жак ернше 6ip алакан насыбайды жымкырып алып, былшылдатып туюред1 де турады... Касына жакындап кетущ мун, ауызы насыбай- ра толып турса да, сенщ насыбайшы емес екенщд1 бшп турса да, «Насыбайьщ жок па?» деп 6ip айтпай калмай- ды. Сырын бшп алран адамдар Кудербектщ бул су- рауын елен кылмайды, етш журе бередю. Оран Кудер­ бек те екпелемейдн ен бойын ерлей 6ip карайды да, баяры калпында кала бередк Муны журт нарашы жур- тына тарткан деседь.. BipaK мунын iHici Омар, ондай емес. Отпен Kipin, кулмен шыгатын enTi jKiriT. Bip тунде торыз ауылдын итш ypri3in, торыз уйдщ босагасын тыр- нап, мазасын алу колынан келедк . Кет1бардьщ Итемгенi тырыршыктай тырыз, шертш калсан шырт ете тускендей, ашуланшак адам. Ею та- наудын алдын танкита кыркып тастаган. Берекеаздеу шыккан кара мурты ею езушде мысыктын муртына усап селтиед1 де турады. Тымагын бастыра киш алып шар- бактын iiuiHe Итемген юргенде, мал жайласып журген балалар да, жумыскерлер де аяктарын каздан-каздан басады. Бузау-музауды ат кагып жгберсе де, койды сиыр су- ain калса да, Итемген уйдщ манайын басына кетередк

Байбалам салып, барлык жанын 6ip уыс кылады. Ауыл катындарыныц бш атанган Сарила да, Итемген ашулан- ранда, кипаландап, жым болып кетедк Итемгеншн уй iuiiHiH апшысын куырмай отыратын 6ip KyHi жок. Экеа Кетчбар аттыра жол, жаяура сез бермептг Бер- TiH келе атанын калын дэулет1 суйыкталып, Итемген де ата данкымен рана журген каумыт бар. BipHeuie жыл- дан 6epi ауылнай болрысы келгешмен, кайткан бак кай- рылынкырамай жур. BipaK, Итемгеншн ез ойынша, одан езгенщ кебьак «Уакытша ешмет» сиякты эшейш 6ip эруак конбаран кездейсок, мундай «эруакты> ата ез- гелерде жок. Ауыл Итемген ауылы атаганмен, шшде буратанасы кеп: 6ip кездеп Кетекеннщ консылары, аз аталы шеттен келгендер. Ауылдын 6ocaFa жактарын алып жаткан, жапырайран жер уйлер солардын уйлерь Оларда ушл- ген камыс пен коян жонданган тезектен баска мулж те жок. Квбшщ Ksci6i, баркынында отырран жалпак теюздш бальтын аулау. Кундж енбек — кундж тамактан кал- майды. Суррылт ем1рдщ кушарынан бурыла алмайды. Булар осы ауылдын кепшшп. BipaK ауыл Итемгенджк Ну ормансыз, калын жамылран кайкан беленпз, камсакты тешздщ бойында ызгырык ойнап турады... Алыстан караранда Итемген ауылы да азынап турран жел ойнары — жыртык уй сешлденедк Ауылдын манайы ycKipiKTin ойнары тэр1зденедк Калын карау камыстарды алып калган ак куртж, 6ipeyai туншыктырып жаткан жынды ак бура сешлденш, денкшп шегед1 де жатады. Шубаландап, жыбырлап журген эйелдер, бугжекдеген аш иттер, 6api де ертен кардын астында калатындай ке- ршедь Бэршщ де тард1рлер1 уйткыта соккан боран, ку- тырран желдщ колында сешлденедг.. 9cipece ауылдын «шрмелерЬ отырран жарынан карасан, топырары ушып, тозып жер боп бара жаткан ecni молага уксайды. . Сол uieTKepipeK жер мен жексен болып жаткан жер уйдщ 6ipeyi К алита катынджь Тешшй жагалай б1ткен карау камысты жастай салынып, уепрт Караганда, сол караудын 6ip кулакшасы екен деп каласын. вйткеш, Калишанын yfli мен корасынан уйген камысы кеп. Ка- лишанын yfli дейтш жер уйдщ устш сипай ак тау журш кеткен. Юшкене рана корашык, оран жалгастырыла са- лынган жер уйшж карын жамап койса да, жел азнап 6

туратын терт кезд1 терезе. Терезе мен кесектщ арасынан жылу шырып, токпактай муздар терезеш б1теген бал- дырды устап калган. Ак KypTiKTiH уепмен келе жатканда эуел1 Калиша- нын уши кермейсщ, уйдщ тебесшде жаткан пештщ мой- нын жабатын кул дорбаны кересщ. Дурысында кул дорбамен жабатын жершде де, «пештщ мойны» дерлж дэнеме жок: пушыктын мурнындай ушрейген <5ip кара тес1к кезще туседк Сол ак KypTiKTeri коян жымындай адам i3i ceHi 6ip кемшрдщ аузындай бэлжшп жаткан камыс какпага экеледь Одан эрен сыйып eTin кора де­ ген унпрге KipeciH. Даладан келген кезге, коранын iiui- нен тук нэрсенщ nepHeci кершбейдк Кап-карангы унпрде аярын турактай алмайды. Карманган колына, эуел1 кожыр-кожыр аша туседк Одан api жер уйдщ ка- быргасын сокыр адамдай сипалап журш, ызба жш ет- юзген eciKTi тауып аласын... Бейрам адам болсан, уйге Kipin болмастан бурын, тэйкеннен 6ip Tycin алып, буал- дыр, суррылт уйдщ irniHe содан кейш эрен KipeciH... бйт- кен1, дэл табалдырыктын алды кылкак-кескен тамшы- дан каткан муз. Арык туйедей бакырран аласа eciKTeH кысылып эрен eTin, доп-домалак шойын кара куманды аярьщмен домалатып кетпеске шараи жок TinTi. Ke3i мелиш, iiui буралып жаткан кек игл баса-маса, uii-epi карай eni аттасан, сьтырайган терезенщ как алдына да келш каласын. Уйге Kipy элепмен аптыккан бойына, дэл буИрщнен Калишанын амандаскан дауысын есттенде, селк ете тусесщ. — Кез уйренш, imiHfleri адамдарын анык тустегеннен KefliH бул уйде коркарлык дэнеме жок. Кэд1мп кедей адамнын yfliHin imi. Уйдщ как жартысын алып, uierin жаткан сокпа пеш; ycTi-басы тшм-тшм. Жаккан ка- мыстьщ буркыраган кул! аузынан шырып, уйге теселген шепт1н устше лыксып теплед1 де жатады. К,амыстын тутшшен, пешт1н аузы да кап-кара. Тебе aFaui та, тебе агаштын арасынан салбырап турран камыс та кап-кара курым. Пешке карсы турран жарымжан 6ip gapi тесек- aFam. Онын KefiiHri жарында аузы былжиган кара сан- дык пен 6ip ку кебеже. Нан илейтж астау, кырма кара табак, 6ip агаш шелек, кара казан, кара курым туткыш, 6ip агаш ожау сеюлд1 нэрселерд1 коспаганда, Кали­ шанын бар мул-Ki осы рана. TepiHiH алдында жаткан комша кшз, ала таншанын Tepici, тесек устшде жуш

буркырап жаткан ею кызыл жастык — «твсек-орын» деп аталады. Куснияр елш, Калиша «жеар катын» аталгалы, Ка- бысан мен Шэйза жет1м бала аталралы алты жыл то- луга жуыктап келедк Кабысанды торызрэ келген сон Итемгеншн устаган молдасынан азгана жыл окыткан. «Жарыктык» сэры молданын алды жаксы болып, Кабысан едэу^р «оку» окып калган... Осы куш дэм ар- тынан ылри экесше аят оки алады. Жасы он уште. Квр- балалау болып ескен, улкен уйге бата алмайды, Kiiui уйге Kipe алмайды. Каска eri3re мшпзш ж1берсе, каска сиырды суатка айдап барып келерлж кана жайы бар. Аз Fana суык болса, шолак ку тонда тук жылу жок, аузы-басы бозарып, уйдщ как жартысын алып жаткан сокпа пештщ алдынан кетпейдк Отка жаратын камыс- тын yiflflipiriH сыдырып алып, «торс» етюзш ойнайды да отырады... Ею танауды суйкей-суйкей женшщ аузынан бкпегше дейш жып-жылтыр. Женшщ аузын квмкерген шубар сисанын журнарын, жещнщ iuiKi жарынан рана танырлык- Онда Кабысаннын жумысы да жок, мурынды 6ip тартып, Tepi малакайды бастыра тусш, uieuieci Tepic карай бергенде «торс» етюзе туседь — Кой кагынрыр, суык шакырмай!.. Уйщде шебщ тсрелш тур ма едк суык шакыратын?.. Ойдан-кырдан тауып экелетш экен Tipi отыр ма efli?.. Бокка жарамай отырып, кара кагынды келг!рд1 карасайшы!.. EKi тере- зенщ 6ipiH кар алып калганы кыстын басында едю. Уй- fliH уст1мен журш кеткен кардан камысынды да копа- рып ала алмай отырсын... Балыкшы 1лияс болмаса, керер ем Keuieri боранда не болганынды!.. Кырылып кала жаздаган жокпыз ба? Енд1 eKi-уш кунде ун тау- сылады. Тауып экелерсщ!.. Ею сиырын кетеремнен елш калса, суыкты шакырарсын сонда... Оназа, жасык неме, пештщ аузынан кетпей отырып, суык шакырранды не кылады екен!.. Оспан да караспайды... Не кылсын!.. Итемгеннщ бэйгесше т ш ге н 6ip сорлынын кызын кор- кытса да алады... Kafl6ip тен Kepin отырраны калып барады... Пушпары канамаран кара бэйбшешн отыншы- сы, сушысы кылады... Керщде OKip-ay, Итемген!.. ¥лы- кызыннын алдына келсш!.. Сонан баска не айтайын!.. Илайым да буШрщ шыкпасын!.. Осымен 6ipfli айтып, 6ipre кетш, ащы eMipfliH уын тамшыларан зармен тегш, Калишанын кундер! де вте

беретш... Барлык запыран аузына келш, барлык уайым кабаттасып, барлык кайры шумактасып, Кабысанга ашуланганда 6ip теплели. Бул кептен 6epri эдет болып кеткен... Зэрш тегш болады да, сорлы шеше баласын кайта еркелетедк аркага кагады, тамак 'бередь Дэл осындай ашудыц устшде Калишаньщ кез алды- на Куснияр недель Ол Tiptoe аштык, жаланаштык ке- рем деп ойлап кермеген Калишаньщ кезше осы куш унепп коркыныш елестейдь Кысы-жазы аулаган балы- Рымбн, шапкам камысымен, Куснияр уй iuiiHe кеп жут юрпзбейтш, соларды ойласа Калишаньщ ашуы жайы- лып, уайымы ыдырарандай болады... Калиша суррылттау келген, ашулы, 6ipaK кайтуы. тез эйел. Оньщ ашуынын арты 31ЛД1 болмайды. Bipeyre ашуланып тшн THri3ce, артынан 03i окшш, жайып-жу- ранша асырады... Ауыр турмыс бет-аузын айрыздаран. Кеп жылау кездерш кызарткан. Мшезшде жешрлжтщ, кедейпплштщ салран танбасы бар. Арайын шйнде эсь ресе Итемгеннщ Ti3eci Калишара баткан, сол жасыткан. Кайратты Калиша турмыс тепшсшен жасыран. Шэйза Калишаньщ еш K03iHin 6ipi. Жасы он жетще. Жалрыз эйнектщ жарырына сырырайып, шешесшщ, Ка- бысаннын, 03iHiH кырык жамау кшмдерш жамаудан ко­ лы 6ip босамайды, жамау кабат-кабат калындай туседк кедейлщ жамауды квбейте туседь.. Шзйза кара кездерш тунертш, злденеден айырмай узак отырады. Басын жо- рары кетермейдь.. 0м1рдщ уы Шэйзаньщ балан ойына тугел жайылгандай, уланрандай болады. Коныр коленке уйдщ коныр сэулеы Шэйзаны да конырландырып, сур- рылтка тандьщ туе бередь Тй де коныр, коленке де ко­ ныр. Коныр уйдег1 турмыс та коныр. Коныр уйдег! Шэй- занын ойы да коныр. Коныр ойлы Шэйзаньщ эш де коныр... Конырлатып, ынырсып олен айтып отырады. ©лен емес, коныр куймен iuiiHfleri зарын Torin отырады... Шэйзада шаншудай кадалатын dip ащы уайым бар. Калын KaciperriH ойнары етш, Шэйзаны ауыр турмыс илегендей... BipaK, булардан Шэйза мукамаган; KaflFbiFa карсы турран тула бойы кайнаган кайрат тэр!здь.. Эйел баламын деп уйде отырмайды. Алдында арасы жок. Кабысаннын турпаты анау. Терезеш алып калган ак KypTiKTi копаратын да Шэйза, камыс копаратын да Шэй­ за. Еш сиырдын астын тазалап, швбш салатын да Шэйза. Шэйза муньщ бэрше де кабак шытпайды. Кайта,

cbiFbipaiiFaH коныр уйииктен жарык дуниеге шыра келш, сояу камысты к ос колдап суы рганда, rnepi тар- кагандай болады. Алкымына тырылып турран б1рдеме лыксып тегшп, Шэйзанын кеудес! босарандай болады... Eni колдын каруы талай суырманы тумсыксыз, талай курект1 сапсыз калдырды. Шэйзанын ycTi-басы кайна- ган кайрат. . Кшм аркасында кыз болып журген Итемгеннщ Жэ- милэа, ГНрэдэр уйшщ Нэзилэс1, Шэйзанын касында сем- пелендеген, жоны казылран, кездер1 сузнпген арык сиыр сыкылды. BipaK амал не, булар Шэйзаны менсшбейдк.. Ыбылжып отырып, ойын болса терд| бермейдн Шэйза усак кыздар жакта, темен отырады._ II ШепрткелШц куба жонында, кьлемдей кек майсара жана рана конрэн Шынтем1р ауылы. Кужьшаран калын мал, eKi деннщ уепн алып, керпедей жауып жатыр. Алалы сиыр, актылы кой котанды ынырсытады. Ауыл- дын тершдег! енкей ак ордалар, Шынтемгр тукымыны- Ki: 6ipi улкен yfii, 6ipi отауы, 6ipi улкен отау болса, 6ipi жас отауы. Эйтеу1р он шакты ак уйлерде Шынтем1р тукымынан басканын тук ортары жок—- Ман-ман баскан зенгшщ дэумптерк бузау арбала- рынын манайын бермейдк Эр уйдщ сыртында ею-уш ка- тын сиыр сауып жатады. Эр уйдщ манында таншадай 6ip-6ip тебет. Эр уйдщ алдында тойран тебетке усаган кездерщ май баскан 6ip-6ip жуан... Бул ауылдын осы кунп адамы Оспан болыс. вткен сайлауда болыстыкка таласкан Мырзалы тукымын ак- шамен урып жырып, кансыратып отырып, болыстыкты тартып алган. Ж елкеа жап-жалпак, кеудеа канкайран. Кеудеамен тутасып кеткен куждей мойында 6ip казан eTTi бас. Eni кездщ куйрыры, eni елщей кысылран. Кара табактай жалпак беттк Танкиран санырау танау, танкы мурт, буйра кара сакалды. Арам майы сыртына шырып, киген KHiMi жып-жылтыр, ала дамбалдын ауы eMip бойы т1зес1нен кетпейдь Сем1з балтыры мэштщ коны- шын cerin ж1беред1 де, 6ip жары кайрылып о да унем1 жалбырап журедк Ала дамбалдын Kip-Kip ала бауы, о да 0Mip бойы Оспанньщ Ti3eciHeH 6ip жогары шьщпай- 10

ды. Eni Kici бас косса, дыбырлап, ык-женд! кеп елен кылмайтын даракы адам, 6ipaK, бул Шынтелпрдщ Оспа- ны!.. Бул бакка «лайык», мык уйл1 елд1 билейдЛ.. Бул журтты жалмауыздай жалмайды. Бул Оспан болыс!.. Мунын ушнде кун-тун салпактап он бес-жиырма жал- шы, сауыншы журедк буларды Оспан коса-кабаттап со- рады. Оспаннан калганды жалшылар жейдн еак алдын- да жаткан тебеттер жейдк.. Бул атадты бай, Шынтем1р- дщ Оспаны... Оспаннын 6ip тума карындасы тэр1зд1, ёзше уксас, ез1меи тустас, кара бэйбшеа бар. Кара жабарынын кузем куйрыгынан сакал-мурт жапсырып берш, Оспан­ нын KHiMiii Kiiflipce, айырса танырысыз! Жалрыз-ак бойы аласарак- Сыртынан караранда кара бэйбше, алты бе­ лек буылран нэрседен курастырып, дэл кыр арканын ор- тасынан арканмен 6ip тартылран тэр1здк Бунак-бунак керсендей, белек-белек май. Бексеа артына карай кай- кайып, кеудеа алдына карай шырып, алкыммен тутасып кеткен. Оспаннан азрана айырмасы: он жак кезшщ устшде бармак басындай кара Meni бар, бет-аузы жы- быр-жыбыр eTin отырады... 6м!ршде пушпагы канама- FaH, кара кайыстай катты, Kecin алса кап шыкпайтын, «кайкы бас кара бэйбше» атанран Kici. Оспан eneyi косыла дабырларанда, уй тола отырран адамнан, уш-ак ада'м дурыс TyciHin калатын. Тусшетшдердщ 6ipi почта- бай Султан, 6ipi Оспаннын езк Енд! 6ipeyi Оспаннын кара катыны. Одан баска шалалау б1рдеме уратын хат- шы Петра. SflTeyip жендеп TyciH6ei“iTin болгасын дауыс- тын ынрайына карай, 6ipeyiHin K63i Tycin кетсе, басын изей салатын. Оспаннын ушнде Kapi uieuieci мен кара бэйбшесшен баска жаны жок. KeuiKi самалдын есе бастаран Ke3i едк Калын малдын iiuiHeH катты арызган пэуеске ауылра карай тетелеп бурыла бердк Пэуеске айкын кершгесш-ак, ауылдан Kepin туррандар таласа бастады: 6ipeyi Кажынын уйшщ Kyfleyi де, 6ipi Тубектег1 кудасы едк Енд1 б1реулер1 Ай- раныстын Теркин дестк Bi,piH-6ipi кекете, сез жарысты- рып турраидардын элег1мен, келшдер жаулыктарын тастап шалы 6ypKenicin алды... Пэуеске жакындаран сайын ат-саймапнын каланыш екеш байкалып, теркш де, куйеу де, куда да eMecTiri KepiiiAi. Пэуеске ауылдын тершдег1 Оспан ушне карай ойысты. Кешкурым ауылра конак келсе, аты казак онын

KiM екенш тез!рек 6uirici келш, ацтарылып туратыны кандай, манадан кур таласып тургандар Оспан yfline ка­ рай аяндады... Пэуеске Оспан уйше -rip&nin токтады. Аттар эбден сабылган. Танауратып дем алады. Пэуескеде eKi nici, кара ки1нген, мойындары рана агарандайды. Уйден шайкаландап Оспан шыкты. Кара сакалы ко- кып, танкиып кеткен. 1рюлдеген карпы ышкырды сырып мыкынынан твмен Tycipin Ж1берген. Ала дамбалдын ауы мен бауы eneyi де баяры калпындай дэл т1зеде жур. Омырауы ашык, жечаз кара камзау туймеленбеген. Ала дамбалдын балары мен мэипшн жалбыраран конышы- нын ею арасынан сем1з кара балтыры квршш тур, турпайы журйммен канкайып, тура элдынры пэуескеге келш: — Е, Казн екенсщ foA... Аман-есен журсщ бе?.. Ой- бай-ау... Мынау Алексей? Алексей рой!.. Здрасти!.. Е, ма­ ма живой... Поклон сказал!?.. Эй, эй... Алексей зна­ ком...— деп, элде неге еюнген адамнын тусш керсетш, бакандай колын усынып, кол алысып амандасты. — Тусщдер, шырактарым... Каладан 6yriH шыктын- дар ма? Шелдеген шырарсындар... Эй, Жамак, шакыр хатшыны... Алексей жалрызсырамасын!.. Оспан апалактап, аузына келген сезд1 6ipin калдыр- мастан айтып жатыр... Тексерген адамга Оспан айткан сездщ KepeKTiciHeH KepeKci3i коп едь Пэуескенщ жактауын керней ею тере тусть Божы устаган ж!г1т арбадан тесек-орын, чемодандар Tycipin жатыр. Колем! улкейш, нарттай болып жанган кызыл кун уясына енуге атты KiciHiH бойындай рана калган. Арба­ дан тусш жаткандардын келенкелер1 Оспаннын ак yfli- нiн кулд!реушшен асып Tycin тур. Keflfiip келенкелер котанга жеги. Иш агашпен су экеле жаткан келшшек- тер Оспаннын квленкесш дэл басынан басып етш бара- ды. Эдеш басатын сиякты. Келенкенш Оспандш екенш таныран ересек эйел «кетек-ай» деп ыршып Kerri. Сейт- кенше болган жок, уйге карай женелген Оспан, келенке- cin келшшектердш аярынын астынан e3i суырып экетть Ауыл турше сынай караран ею тере, сыкыр-сыкыр басып уйге юрдк Тесегшщ алдында бет-аузы жыбыр- жыбыр eTin отырран кара бэйбшенщ колын алып аман­ дасты. Уыктын карынан келт1рш, айнала жиган жукке 12

аркаларын суйей терелер отырысты. Оспан дыбырлап, кара бэйбшеге б1рдеме деда, терелер тусшбедь.. Узамады, кымыз сапырылды. Агытылран калын жыл- кынын сура айдалып бара жаткандагы fly6ipi уйдег1лер- ге еспледь Шам да жарылды... Кара уйде барылан был- кыды. Хатшы Петра келш, терелермен ырыскандау тур- мен амандасып, Алексейдщ карсы алдына карай барып отырды... Жакын ауылдардын аткамшерлер1 де келш, терелермен атша шулрып амандасып жатыр. — Е, терелер, жол болсын! Каладан келешздер ме? Жол шет1? Не ретпен шырып даидаздер? Жайма, тыныш- тык па, эйтеу1р? Казн тере азырак курмелщшреп калды да, колында- ры аякты, терт кабаттап тесеген керпешн ycTiHe койып, 6ip шылымды тутатып алып, жауапка KipicTi... Тамарын кернеп ж1берш зр сезд1 6ip шукып, казакша жаксы бшу- Ai уят керетш тере берер жауабына орала алмай узак эурелендк Кыска рана жауап бере коюды шолактау пе­ ред! де, узатып, мэнерлеп айтура т ш жетер емес... — Тыныштык- Каладан келем1з. Осы арадан кайта- мыз: 6ip азырак жумыс болып шырып едак... Из, ecTin жаткан шырарсыздар... Патшадан кутылып, бурын ала алмай журген автономияны ез колымызра алып... Казак елш ез алдына, баярысындай ел кылмакшы болып... Ал- ты алаштын басын косып... Алаштык ордасын кайта Tirin алып... Казактан шыккан данышпандарымыз, ке- семдер1м1з, осы куш «Алаш-Орданы» баскарып билеп отыр... Ci6ipfli Колчак билегел1 icTiH 6eTi тузелш... Не сураранымызды алып... Аты ешуге айналран Алаштын алтын ордасын, кайта Tirin алып... Ал енд1 ез алдына автономия алып, белек ел болып отыру онай жумыс емес. 03iHAi езш KOpFaft алмасац, ешюм ceHi кузетш отырмайды... Онын ус^не tiisAi коршаран жау да аз емес. Кулакта бар сез шырар, большевик дегендер бар. Олар Орталык Ресейд1 булд1рш жатыр... Айта берсе сез кеп, мен кыска айтайын... Ертен осы apaFa он шакты ка­ зак азаматтары келедк Бастыгы Жакаш, мына автоно- миямызды, «Алаш-Ордамызды» коррау ушш, казактан эскерге жастарды алу жумысы бар... Казн дэл осы арада куйбелендеп, кызарды да нарыз киыннан ептеп етш. алгасын, тары созып Kerri: — Сол туралы шырып едж. Б1з мына болысекенд! хабарландырып, арры кунге кол астындагы халкынын

6ipiH калдырмай жинатура, жэне уй TiKKi3yre бурыны- рак журш KerriK. Мына кершмес болыста, аргы кунп жиылыска осы кел басьша келед1. BapiMi3 6ip келмекнп едш, Жаканнык балдызы бакшадан басым ауырды деп кайтып, содан шыра алмай калды. Жакан ujbiFa алма- FaH сон, баскалар да шыра алмады, 6i3 атымыз жегшп калгасын ж урт кеттйк... — деп, Казн езшщ «шабарман» ретшде келмегенш де ангартты. Тары 6ip шылым тар- тып алып, мандайын сурткен болып, эршмшн бетже ка­ рады... Отырран журт эртурл1 ойра Kipe калды. Кара бэйбше 6ip тамсанып «салдат алады десейшП» деп жыбыр ете TycTi. 0зге журт тым-тырыс. Bipi терелерге, 6ipi Оспан- Fa карады. Оспан танырайып кара бэйбшеге карады. Кара бэйбше аузын тары 6ip сылп етшздк.. Кымыз сапыру «солдат алынйды» деген мезгшде-ак койылран. Отыррандардын эркайсысы ез жакынын ойласа кал­ ды. Кимылдаган адам айып тартатындай, ешюм тырс етш дыбыс шырармады. Ymiimii ж ы лры патшанык сол­ дат алам деген! де келin кабаттасты. Кезбен керш, кол- мен yeraFaH TyriMi3 жок, KiMfli коргаймыз? Юмдн не ушш кузетем!з? — деген сураулардын жауабын KyTicin отыр. BipaK, ол жауап терелердщ езшде де жок екен. Ой б1рден 6ipre жылжып, екпелескен адамдай жантайы- сып отырысты. . Жалрыз-ак хатшы, Петранын кез1 жайнап: — Солдат алда кашан алатугш кирек. Жастар ба- рады. Bapi6ip, большевик килсе уйде улэдй— деп тере­ лерге жарынран турде жылмиып 6ip карады. Жасы улкен болганымен ата-Teri жарынан юрме са- налатын Сандыбай карт тымэрын басынкырай киш, ун шьтармай, терден Kepi 6ocaFaFa жакынырак отыр едй Баскалар ундеспей калганда сол шалдын бурыл мурты- на 6ip жымын Kipreni байкалды. 0здер1 эр кезде бойта- салап отыратын аткамшерлер Сандыбайдан сез кутетш* дерш байкатты. Ондай шалдар орынсыз б1рдеме айтып, ceric сез ес- Tin калса да, олардьщ Heci Kerin барады. Шалды кезде- р1мен туртшлеп, «айт!», «сейлеп ж1бер, тайынба!» деп айтактайды. — Шырарым Казн, ата-тегщ кулагымызда бар... Ка- pi экен Tipi болар, саламат болсын... Сол экеннен сурап 14

па едщ. Алаш дегешн кш e3i? Оньщ ордасы кай елде, кай жерде, кашан болган екен? —дедь Казн елшщ ec«i eMipiHe де, жана eMipiHe де шоркак xciriT екен, шалра жауап кайтара алмады. — Сен шал, немене, тж кетер1ле атка конран алаш- тын азаматы адасып жур демексщ бе? — деп шалдын езше дурсе коя бердь Жуз1 кызарандап кетп. Шал оран кысылран жок: — Bipfli-eKuii баламдо бар... Сурап келш отырранын солар кершедь шырарым. Коррайды деп отырран ордан кай орда, KiMHiH ордасы дегенге бекер шамданасьщ! — дедь Казн буран да шамдана жауап беруге октайланып efli, шал кайта KHin кетш: — Автаномия алдык, ту тжтж дедщ, соныннын 63i кай жерде, не icren жатыр? KyHi кеше Калшактын бес салдаты келш он бес атымызды тартып экегп. Жаяу калдык... 0niMeT болсан сол аттарымызды кайырып эпе- ре аласын ба? — дедь Казн б1ржола кысылып болыска карады: — Мына 6ip жаржакты эдеш шакырранбысын? Сандыбай Оспаннын зекуш ecTirici келмедк — Ойбай, желбуазым-ай... Бепцнен жарылрасын,— дед! де шырып кетп. — Кап, мынаны-эй! — Бэле шыкса, осылардан шырады! — десш, аткамЬ нерлер даурырысып калды. BipaK, энг1ме жалгаспаран Kyfli кала бердк Казн мырзанын 6ip карангы шалдан женшп калранына 6ipeyi назаланып, 6ipeyi куанып ат- камшерлер отыр да, онын салмагы езше TycepiH ce3in, саскалактап Оспан отыр. Узамады, узын астаура салынып, былкыран барлан- нын eTi келд1. Бугшген т1зелер жазылып, кесшп мшгес- кен аяктар жиналды. EpiHfleri насыбайлар кол жуды- pyFa экелшген жез легенге былш-былш Tycin кеттк Eni кулагы калкайып, e3yi ыржиып, тандайы керппп жаткан козынын басы мен тенкшп жаткан сэры казысы бар узын астау ак май ортара келш сылк ете туст1. Кос ку- лэры мен ауыз мурнынан айрылган бас, касына казы- нын кабыррасын, ортан жшк, жамбасты ертш алып, OcnaHFa карай бет алды...

Ill Тундш мана ашылган. Жез леген алдында 6ip атка- MiHep дэрет алып жатыр, енд1 6 ip i дэрет алып болран, бет суртет1н орамалмен аярын cypTin отыр. Ток жатып, катты уйкыдан кез1 iciHKipereH конактар мэстщ imiHeii шулрауларын суырып алып, еш колмен еш шетшен керш устап, сшкш-Ылкш шулранып жатыр. Шай, кымыз... B ipi келш, 6ip i кетш жаткан журт: кайта-кайта шукылап, сурайтындары «Солдат мэшс1». Тун бойы ел-елге хабар Сергеи почтабайлардын курык- ка сырык жалгап, сыкпырткандары KepiHin тур. «Тун- деп почтабай былай деп едЬ, деп айтып отырран создерд1 тындасан, тамтык жок. Ken ет1рштщ 1шшде: «жиылыска келмегендердщ балаларын солдат келш айдап кетедн жиылыска келгендердщ балаларын казы- нанын кара жумысына алып калады-мыс» деген OTipiK те бар. Yfire Kipren адам б1рдеме сурамай коймайды. Кебьак вз жакындарын жанастыра сурайды. «Kapi кем- шрдщ баласы алынбайтын шьтар? Списокте жасы не артык, не кем болып шыккан адамдар шкпейтш шы- рар?» десш тэсш карастырран сураулар да кеп. . Урейленген елдщ, урке куткеншдей-ак, енкей уш ат жеккен пэуескелер деннен кулап келедк Уш-уштен жек- кен енкей ак боз, енкей кара, енкей жирен жеплген... Кунмен шагылыскан ат турмандар... Эр пэуескеде екеу- ден отырран. Турльтусп калпак, кара кшм, ак жара. Кара жорраны тенселтш, касында шокытып келе жаткан салт аттылар бар, Оспан терелердш алдынан шыкты. А лдынры пэуескемен азырак тшге келш, онаша т тл ге н еш ак уйге карай алып келедк Деннен куларан еншен пэуескеш, алдарынан салт шыккан Оспанды, eKi ак уйге келш тусш жаткан енкей кара кшмдшердй кел басындары алты ауыл тугел керш тур. Пэуескеш сыкырлата терелер тусть Сыкырларан «эм1ркан етжтер» кунге шагылысты. Оспан абыржып бакандай колын эршмге 6ip усынады. Сол еш арада ол топка Казн мен Алексей де келш, былтырдан 6epi ке- ршпегендей, арсаландап кол алысып жатыр. Оспан бай- камай оларга да кол усынып калады. Касында турран Казидан: — Мына Kici шм, болыс емес пе? — деп сурады, 6ip кара сур дембелше. 19

— Ие, бул Kici осы елдщ болысы, Оспан Шынтем1р- улы,— дед1 Казн. — 0 , сэламатсыз ба? Болыс екеназ рой! Калай, жак- сы журш жатырсыздар ма? Бурынры болыстардай емес, вз т1згшдерМзге ездерщз ие шьтарсыздар?.. TaFbi-тарыларды айтып, сур ж т т тобектеп Kerri. Узын ыррасы: «осы куш кой устше боз торрай жумырт- калап, казак елше баяры кенш ш п орнады рой...» деген- д1 ангартты. BipaK Оспан кебш ангармай калды... Bip жары сезге жалпы орашолактыры, екшпп жарынан ал- кынып саскандыры бар, Оспан тере айткан сездщ, он- нан 6ipiH арен барлап кала алды. Сонда да apFbi Ty6i жарамсактану ниет1мен эр сездщ басын косып, белгш дыбырлакка сала женелдп — Ие енд1... Кудайра шушр, inyKip... Ел есен... 93ip... 03ip журт тыныш кой, тыныш кой... Оздердщ аркала- рынызда... Кудай деп... Мойынра салган жумысты icTen жатырмыз... Журпзш. Кансарал... Мер-знак... Мер-знак- ты 6epin койрасын, обезш болып кызмет кылып жатыр­ мыз... 06e3iH деген жумыс ауыр... Ауыр... Ауыр рой... Киын екен... Киын Foft... Жаксылап щтемесен, обезш бас кетедП.. Бас кетедП Басын екеу емес, 6ipey!.. Bipey... Бас кетедг.. Мен ci3re айтайын бас кетпей ме?.. Кешеп тенселш журген Казн, бупн зыр жуг!рш жур... Тенселгеннщ экеа мында екен; уйге шргенде иы- FbiMen соктыкпаран, мандайшага басын coFbin калпарын Tycipin алмаган, калтасын 6ocapaFa !л!п алмаган, иыкта- рынан шекпендер1 ушып кетпеген тере аз болды. Он тере жиырма KiciHin орнын алып, сулдер1 курьтан адам- дай, торге жете бере серейт-серешп жата-жата KeTicTi. Ак жастыктар аркара топылдасты. Калталардан алтын сарат суырылып, сырт-сырт буралып жатыр. Тер ал ды нда мойны иырынын iiuiHe быкырая Kipin кеткен, кш кене кездер! жерд1 cy3in алатындай ойнак- шьтан, калын кабак, шот мандай, кен танау, дембелше келген, каткан кара сур адам. Оран таяна лак текеше кез1 шарасынан шыра бакы- райран, он-он бес талдан азак асатын шокша сакалы бар, тыртиран арык, саусактары шбиген, жауырыны ку- шык, кексау адамдай куарран 6ipey отыр. Кекке тойынран торпактай jcim-ен, кег - \" у- дырыктай, жалпак бет, май мурЬш, ал-а к i- реубар. [-Родс т° !17 А]

Булардан баска бес-алты тере, бэр! де кырымпазда- на ки1нген. BipaK тердеплердей манызды емес, ушкалак- тау яапттер. Тврелер ж айласканнан кешн орнатулы турран кара сабаны nicin-nicin, KyMic niapaFa ею ж т т кымыз ко- тарды. Ш арадагы кымызды Оспан сапырып отырранда, сэ- лем 6epin елдщ ез кулары да келдк Терелерге жаралай кдаын 6epin амандасып болгасын, Оспанныц касына жи- наиынкырай отырысты. Оспанньщ дэл касында суйек •‘■^кен иттей .жылмандап Зсатшйсы отыр. Оспаннын yfli- тере келгендеп унем! эдет1 хатшыны касынан шы- !армайтын. © йтетш : 6ipey-Mipey закон-макон сурап кала ма, ткоркатын... Шунрыл сэры аяктар, торге/катарлап Ti3Uifli. Bip-6ip 'тып терелер шылым суырды, тутш буркырады... Уй 'олып отырран жанньщ кездершен атып отыррандарына шыдамады б1лем, белдемше карЬ сур ж ш т: — Казн, ел жиналып жатыр ма? — деп, кенеске ка­ рай айналды... \\ К азидык реттеп айтуына Оспдн кабаттасып, ды- бырлап: — Ие, ендк.. Ел ж иналады рой.у Ж иналады рой... Ие, ofiTeyip... Эйтеу1р, туннен почтабамларды жан-жакка... к к а шаптырдык... Казн да\\айтеу1р тыкыршып... .upiiifcJpL.. Тун бойы тыкыршып оторды... О да кайт- cin.S. КайтсЪц.. Бурын келгесш закон оойынша елщ жи- натьН! туррандкдурыс кой... Асык.тырды.^'Асыктырды, не дегенпцз, неге хасыктырмасын? Кудай б^йырса 6yriH ;ешке ясурттык алды осы apaFa к е л т кона}>^. Шаруа- н кезм,. Ш епхщ уакыты... BipaK буйрыкка.-ЛЗзконра щ ^елдщ 6api келедк 6api келедк.. M einsbre i калмас... Ертен. жумыстарыныз бЬер.А . ед токтады. Карайды, болыс аккуратный Kici екен... Бурын бо- I едщ1з? Елщ1з неше ауылнай? — дед! ш- Peyi. ' — Е, енд1 казынанын жумысы болгасын... Куратньщ ^ болмаса кызмет бола ма... Куратный болмаса... Эркг обезш жумысына 33ip турмаса, гатовай турмаса...— д еп ,ч Оспан тары кабаттасты да, сонгы сурауларды умытып кегп... Онын орнына:

— Б1зд1н болыс жеН ауылнай; бул Kici болыс болга- лы eKirnui жыл,— дед!, аткамшерлердщ 6ipi. Алгашкы аякты босатып 6epin, аузына шылымын кыстырып алып кара' сур ж ш т Оспанмен эцлмеге Ki- pidi. — Слздщ атыныз Оспан Foft. Б1здщ келген жумысы- мыздын жайын ecrin, бьлш жаткан шыгарсыздар... Ертек де 6ipa3 айтылар... Хабар ел iuiiHe тараган болар... Bip- л!-жарымды келген ел адамдары болса, елдщ аукыметч калай кершед1? Ана жылгы патшага icTereH карсылык- ты, ел езшщ Алаш-Ордасына да iciep ме екен? Болмаса езшщ алтын ордасын таныр ма екен? Б1з елге сенул1м1з; казак ел1 ел болам десе, окыгандарынын артынан ерер деп ойлаймыз. Былайгы болыстардын басты адамдары жиналып катты уэделерш 6epin отыр. Актебе, Орал, Орынбор жактарынын, мынау Торгай жагынын ж т т т е - pi алдакашан алынып, ойнатылып жатыр... Эперген бос- тандыкты езщ кузет!п алмасан, еышм кузетш, коргап бермейдк.. ¥ зак свйлеген сездщ жауабын бере аларлыктай Ос- паннын шамасы жогын Байгутты ку кашаннан бшетш. Сондыктан кун1 бурын эз1рленш отырды да, сур ж ш т свйлеп б1те бергенде, Байгутты келденендеп сезге ка- тысты. «Юшкене!» деп, тамагын 6ip кенеп алып, Оспан- нан кутшген жауапты бере бастады. Дурысында тунде «салдат алынады» дегеннен турнлге калган кулар бугш баска турге айналып, пышактарын жалактатып алган едь Оспан Байгутты не айтса, соган басын изеп, 63i айт- кандай ырза болып отырды... — Кшжене!.. Бул жумысты болысекем знеуп калага барып кайткан жолда-ак айтып келген. Келе сала ауыл- найларды жинап алып, iuiiHfle басты-басты ел адамдары да бар, бэрше де айтылган. Бэр1м1з де ш ш де болдык... К,олд9н сайлап койган адамдарымызды «сен гана куй!» деп, отыруымыз жвнге келе ме, бэр1м1з де осы icTin ба- сы-касында болмакшымыз. Тек ездервдзге алла тагала аброй 6epcin... Ел адамдарынын эр турл1а бар. Kefl6i- реулер1 автанамиядан ешнэрсе бшмейд! де, кур ойбай- лап «салдат» деген атынан коркады. 03iMi3 неде болса, K&3i а^И5П«\\Ч)кыган азаматтарымыздын дегенш орында- сак^екен дейм1з... Оздервдздщ жиылыстарыкызга барып журген Су/еймен молда да, жургеи жерше осыны айтып ж\\'р. Осы, отымал! тертеу-бесеуЫз осы т]лектем1з... Не

десеюздер де бггуэнэнщ шш де болгымыз келгенджтен, алдыыен келш журм1з... Куданык KyflipeTi, «казак ез алдына ел болды» дегендервдзд1 еепгенде, сай-суйепм1з сыркырап, сонын жолында е л т п з келедк 1ишпзге сак- тап келген купиямыз осы, мырза... Байрутты свз1н аяктап, эдетшше манызданып, отыр- ган журтка айнала карап бола бергенде, Итемген сезд1 iл iп экеттк .. — Ие, казак болып, онаша ел боламыз, журт бола- мыз дегенге, елдщ б1рсыпыра аткам1нерлер1 куаныш- тымыз. Сонын жолынан барлык мал-жанымызды аяйык деп отырранымыз жок- Елдщ б1лмейтшдер1 коркады, салдат алайын деп жаткан казак емес, орыс деп те есек- тейдк Карманра 1 экетед! деп те айтысады. Ел болгасын осек аз бола ма?.. BipaK осы куш ел жуасыды рой, буй- рыкка KiM карсы тура алады. М ылтыры бар eKi салдат- тын тебеа кер1нсе-ак елдщ ce3i койылатын болды рой... Кудайдып кутты кун1 келш журген салдат, ат-айрыр, ту биелер1м1зге кол сала бастады. Одан да ез1м1здщ казак алсын... ©йтпесе ез!м1зден салдат болса, 6i3re KiM тиед1?.. 03iMi3 6 ip ауыздан уэде кылрандардьщ 6ipiMi3, эршм ез елшщ жастарын жасырмай, караздап бермек- miMi3... Зэуде элдекалай бузакылык шырарып кенбеген- дер болса, улкенге 6ijiflipin, жазасын берпзейш дестж. Дэл осы жолда карсыльщ кылран адамнын онбайтынын iui сезедП.. Болыс айтып отыр foh, o 6e3in деп, 6i3 де сон- даймыз!.. Шырт Tynipin Итемген де токтады. Бул отыркандар ел ш ш де Оспанды иыктап алран ку- лар едк Эркайсысы эр елдщ «адамы» атанып, OcnaHFa кай жолмен болса да дегендерш ктететш залымдар едь T y 6 i солдат алынбай коймайтын болса, алдын ала кам- шылап, эуел1 ез жакындарын сактап калып, онын устше мал тауып калу ниетше де эбден юрккендер болатын. Кеше Typmirin отырран кулар, бупн жылман-жылман eTin, казак елшщ «бостандырына», «кемекпл» болыс- пак!- Бул мшездерш, айла-тэалдерш келген терелер де тушндк 6ipaK, 6eTTepiH KaFap емес. — Бэрекелдь.. Ел адамдары, аздерге ракмет! Мун- дай жэрдем керсетш журген елдщ адамдарын ешуакыт- та умытпакшы емесшз... Кайтадан тш лш жаткан Алаш- 1 Германия дегеш.

тын ордасына уык шанышкан адал екбегш аямаран адамдарды, аруагы кушренген Алаш умытпас! Тарих умытпас! Сарыарканы жайлаган Алты алаштын атынан аздерге рацмет айтамын... Тубшде жастарды ала баста- ран кунде де, басы-касында болып жэрдемдерЫзд! ти- пзераздер... Болысекеннщ бедел1 бар кершедк i3iMi3 Tepic болмас дешм... Тек мына отагасылар аман бол- сын!..—деп аяк жарын арамы кулюге айналдырып ба- рып, кара сур тере сезш аяктады... BipiH 6ipi жаксы танып, 6ipine 6ipi бегет болмайтындарын урынысты. 0з- reciH былай койганда, дардай деген азаматтар керше кезге ecni ауылдын барлык батпарына оп-онай батып бара жатты. Анау-мынау энг1мемен отырранда шанырактан сал- быраран аспа шам жарылды. Гуршдескен кенес «сал- дат». Уйдщ iiui кегйшр шылым тутш. Октын-октын, топ-топ адамдар келш-кетш жатыр. BipiH-6ipi кайтала- ран баяры 6ip энпме. Кейб!реулер мунайып кетш жатыр, кейб1реулер масайрап кетш жатыр... Kici саябырлап, ке­ нес ыдыраганда елен айтылды. Эн... домбыра... «Ен жан­ ра», «Жэмила», «К,аламкас», «Ер турж ежелден»... Ет те келдк мойнак шынылар да шыра келдь ¥рла- нып кана стакандар сыбырласты. «Жарыктыкты» ептеп жылжытып, жас етпен кабаттап, «тамак ж1бтсш» коя- ды. Дастархан артынан, кэдушгщей «дэм кайырып» езу- лерш жырта-жырта TicTepiH шукып, тврелер KefiiH шал- кайысты... Ет артынан тары кымыз, тары шай... «Жаксы ас калганша, жаман карын жарыла берсш...» Терелердщ отырыс-турысынаи ен улкеш кайсы, одан сонрысы, оран таянганы, одан Kiuiiperi, ен Kiuiici айт- пай-ак бшнш тур. Муны ауыл адамдары да байкамай калган жок. Жогарырак отырран тертеушен баскалары «текке ат кинап» келгендер сияктанады. Эаресе, кеше- ri тере Казн ат-шабар сияктанып калды. Ттлген уйден алысырак кетш кункшдескендердщ шшде Казн, Итемгеннщ Омары, почтабай, сонры келген терелердщ 6ip жастауы бар... Энг1ме сыбыр-сыбыр... Ра- 6hf3 дегем кыз... Мына ауылда 6ip кел!ншек... К,ыздьщ шешесй.. KeMnipi... Ит1 сак...— дегендер1 рана естшедь Осыдан баска сез езш-ез! урлап-жутып туррандай, ес- тшмейдм.. Тун ортасы ауа бергенде, сырттары ауылдан 6ip ащы дауыс шакк ете ________

— Арканымды кесюлеп... Босагамды бузып, к!мд1 ба- сынасыкдар, кергеназ немелер! Бейбастак!.. Мунысы Ki.\\i ©зП.. Бок жеген, кай оцбаган. Мэ, саган юм де бол- сан! — деп элдекандан суйыкты элдеммнш желкесшен томен карай сорралатып нйбердь Экенщ аузына дейш арытып-шашып кемшр кала берд1 де, устЬбасы ак айран, кара-ала сэурж сияктанран Казн онаша уйлерге карай кашып бердк..» Оспанньщ ауылы кундегщен анарурлым езгерген. Кундеп жер кайыстырып, кужынаган малдын орнында, топырлап кайнаран адам. Уй-уйдщ сырты сынсыран ар­ ба, салт ат, ерсш-карсылы агылысып, бейне ecineH айырылран адамдай, ангал-санрал болып, мен-зенденш журген коп журт... Дэл шаршы туе. Калын кшмнен бык- сып терлеген жан. Ондап-бестеп ауыл желкесшде ке- Kecin отыррандар... Энг!ме жалрыз солдатта емес. Ка- дама-кадама ecKi дауларын коздырып отыррандар да бар. Кун аса ыстык болмаганмен, кайнаран журт epiKci3 ысыткандай. Кай уйге KipceH де, тер жакта шонжарлар, молда, шрадарлар. Есж жакта ыры-жыры cipecin отыр- FaH кедейлер. 0зге журт катар-катар отырса, олар сыйысканынша сырылысып, 6ipin-6ipi кысып отыр. Тер- деплердщ ауыздарына карайды. ©зара кенестерп — жалрыз баламыз, кун Kopin отырранымыз. Алдымен 6i3- дщ балалар кететйм белгш гой... Кай уйдщ алдында болса да, буы шырып жаткан 6ip казан ет. Кара аякка куйып алып, сорпаны уетшен iuiin журген катындар... Терелердщ эм1рлер1мен журт деннщ басына карай арыла женелдк Эуел1 темпе айналасындай FaHa болып денгеленген журт, бара-бара ауыл котанындай жерд1 алды. Уйме-жуйме болып, кайнаран казандай сапыры- лысып, дауырырып, терелерд1 кутш отыр. Элдек1мдер- дщ «кер тарткан» создер! даурыгып шырып, журттын кебшщ К¥лаРы соран т1гуль.. — Журт терелерд1 асырып кутш отыр. Кебшщ ойы ал- дарына устап келген «ел адамдары» амалын тауып, сол- даттаи елд1 аман алып калады деп сенедь Болмаса, те- релерге мэн-жайды айтып, шуласып кутылмакшы. Эри­ не, бул калын нашарлардын у м т . Олар кашан ic болып

бггкенше, буалдыр умггтен колдарын айыра ма!.. K,a3ip шаруа уакыты, балаларымызды экетсендер кырылып ка- ламыз деспек... «Балта кетергенше, децбек жал тап- пак...» Шекпендерш иыктарына салып, кейб1реулер1 кал- пактарын колына устап, ак уйден терелер де шыкты. Айналасы ауылнай, би-болыс, орталарына алган 6ip та- лай аксакалдары, мырза-шоралары бар, отыздан артык адам маймандасып келе жатыр. — Эй былай, эй, былай турындар, тер жакты ашык койыцдар... Жолдан былайырак!.. Ортаны да ашык ко- йындар... Эй-эй, былай, былай! Муны айтпатан 6ip адам калмады бтем, деншн басы былк-былк ееплген «былай-былай» болып кеттк Сай- дауыттай сайланган, еншен казак терелер! торге келш 6ip-aK токтады. Жалпы амандаскан болысты... Таныр- карандай болып, кепке кездерш ж1берш шолып шырыс- ты... Сонау отырран кептщ каз1р шулап карсы болатын- дарын, кун1 бурын-ак сезедг.. вйткеш сезыз икёмге келетш ic болса, осынша кальщ нашарлар келмейтшн терелер де бшетш. Ондайда: «6i3 кайда барады дейсщ, ездерщ б1ле берсендершП» — деп кедейлер ауылда ка- латын Fofl... Шекпендерш жерге койып, 6ip-6ip шылымды тутатып алып айнала карап, езара куб1рлест терелер турды. Журт KyTinin тына калды. Б5р уакытта, терелердщ iuii- нен 6ip узын бойлырак ашандауы, ортага таман келш: — Калайык!.. Азырак сабырланыздар!.. С1здерд1 не­ ге шакырранымыз, жана ез1м1здш неге келгешм1з тура- лы келген адамдардын бастьты Жакаш Дэу1тулы сез сейлейдг.. Ие, Жакакды кермесешздер де, сыртынан таныс шьтарсыздар... Сол Kici мынау!..— деп, Жаканды халыкка дэрштей таныстырды. Журт кол урран жок, кошемет керсеткен жок, бу- рынрысынам да тына тусть Ешшм тырс етпедг Ортага карай жакындагаи дембелше кара сур ж1г1т, кез кара- сымен де, аяк басысымен де айла токып келе жаткандай кершдь Тула бойы, niuiini, acipece мысыктай жымып аяк басканы арбау-алдаудын тэсш н ойлап келе жаткандай арамы кершдк.. Тамарын 6ip кенеп алып: — Элеумет!..— дед1 Жакан... Жым-жырт журт туШле калрандай болды. — Элеумет!.. ©здервдзге маглум... Залым патша Некалайды кулаткалы мше уш жыл болып барады... К,а- 23

шаннан корлыкта келе жаткан елдердщ иыктарынан агаш камыт алынралы да мшекей уш жыл толып ке- ледк.. Шздщ казак, башкурт семлд! буратана елдердщ, Некалай заманында керген кундер1 каранил болатын... Сол патша заманынан 6epi карай-ак, казак елж бе- лш аламыз деп, атка мшген азрана казак окырандары болатынбыз... BipaK, казак елш белin экетуге жол бол- майтурын, epiK бермейтурын, орыстар ез Ti3riHiMi3Ai ез1- м1зге кимайтын. Ka3ipri кунде орыс халкынын K63i ашык кесемдер! кашаннан кексеген автономиямызды 6epin, «ез TisriHiH езщде, е з в д езщ KopFan ал, ел бол!» деп отыр. Bi3 ел болып, ер тудырып керген елм1з. 03iMi3fli e3iMi3 кузетш, ез алдымызга белек ел болып отыра аламыз. Б е л т алран автономиямызды, жанадан кетертгеи Алаштын ордасын Кулатып алмау ен киын мэселе. Кеп куш, кару курал керек. Казак елiHiH (нрауыздылыры, 6ip жарадан бас, 6ip ауыздан сез шыраруы керек... Еркек кжджп казактык жастары кару асынулары керек!.. Бул арада Жакан азырак Kiflipin, айнала журтка ке- 3iH салып едк шорырланран кеп жары козгалысып, нара- зылыктарын 6i.aflipin отыр екен. Жанары сезге уйыран 6ip адам байкалмайды. Сез кулакка юрмеген. Жакан элгщен repi де тепеленшреп женелдк — Сонымен, осында жиналран халык бэрЩз де Алаштын баласысыздар... Бэрвдзде, Алаштын ордасы кайта тшлш дегенде, кара дауылда жырылрэн ез уйле- piHi3 кайта ттлгендей куануларыныз керек... Бэрнш де сол ордара 6ip-6ip уык шаншуларыныз керек!.. бйтпеген адам Алаштын улы болып, казак атанып журушен не пайда? Баярыдан 6epi уйыктарандарын жетер...—деген­ де калын топ жары шу ете туей: — Осынша корлап турып, 6i3fli neciH ел дейсщ! — Ел дегенщ айналандары би-болыстар foA! Солар- ра-ак айт! Уйыктарандарын жетер деп корлаганы несП — Адыра калсын аптономиян! Терелермен жекпе-жек сез жарыстырура epeci жет- пейтш кара yftai кепшшк кеп боп, кеп даусымен кар- сылык айтып жатыр. Шама келсе ешнэрсеш еепмеген- дей, ырык бермей тугел кетерйпп, аттанып кетпек. — Элеумет! — деп Жакан дауыстайды. — Эперген бостандырын кайсы? — К олымызрэ устатканы нды , кез1м!зге керсеткеш нщ айтшы! — деп ж ур т айрайлайды, 24

Bip сэт «Орда!», «Керек емес!», «Кетейж!» деген дауыстар 6ipiH-6ipi кезек жауып Kerri. Кептщ даусы кем1п барады, жецш барады... «Алаш» адамдарынын халдер1 тым муншл едг Кол- дарында ауылнайдыц куд1ретшдей куд!рет жок. Авто­ номия «берер» арка суйерлер! Колчак пен Дутов. Керен­ ский «алдап кеткен». Бостандык алдык дегенде не ал- гандарын ездер! де айта алмайды, елдщ ертенп кунше алтер жеш, берер уэдеа де жок- Ондайды eMipflin кун- делтмен, iujep ас, киер кшм аркылы, кезге кершер ic аркылы угынатын шаруа журт «кургак касык ауыз жыртып», туцшп болран. Жалгыз Kayin — болысы бар, бш бар, Колчагы бар, Дутовы бар ел жастарын кушпен экетед1-ау деп коркады. Эйтпесе «Алаштан» ыгысар ел жок едь «Алаш» болса, aflTeyip амалдап эскер жасап алып, Колчактан автономия сураганда беделд1рек те салмактырак отырып сейлесшлер1 келедг Болыс-би, терелер1 болып журтты 6ip тыншыктырган кезде Kemeri кеж1р шал Сандыбай киш кетш: — Шырагым, сезшен екенсщ, онына кулдык, шыра- FbiM... Сешмен сез жарыстырмаймын... Bip cypayFa лук- сат eTeciH бе? — дедк Шалдын ынрайы бшнш-ак турса да, Жакан амалсыз «Луксат!» — дедь Сандыбай луксатты терелерден сурап алса да, айта- рын артына карай бурылынкырап, журтка айтып Kerri: — Журтым-ау, осы юалер, ез алдымызра ел болдык, ел боламыз дейд^ сонда кандай ел боламыз? Юм би- лейдь KiMre барынамыз? Мен осыны сурайын деп ед1м,— дед!. Бул Жаканиын эр кезде кутейн сурауы екен, кцйр- мей жауап бердЬ — Осы отырран ездерщ1з билейшз...— дед1 де айна- ласындары болыс-билерге карады,— Кандай ел боламыз деген сез бола ма екен! Бурын кандай ел едж, сондай ел болып, калпымызга келем1з де! «Алаш» бурын кандай ел болсак, сондай ел боламыз деген жалпы сезден api аса алмайтын. Асура ойы да жок-ты. Бул 6ip ел ойына конбай койган сез. Баланы уатар ойыншык курлы кершген емес. Аркасына бурын- рыныц epi баткалы расырлар аскан ел бул жолы катты ширьжып Kerri. — Бэсе! 25

— Ойлаган жердей iuuFa келгешне болайын!—десть BipiHeH сон 6ipi сейлеген терелердщ сездер1 желге кет-in жатыр. 0yeai урпшскен журт енд1 бойы yi\"ipenin, сыкак-калжын айтысып, 6ipi журш, 6ipi турып деген се- юлд1 салаксып Kerri. Аузына келгенд1 журт кайтарып жаткан жок. Жал- гыз-жалгыз да айтып жаткан бар. Жамырап косыла шулап ж1берш жаткандар да бар. «Алаш» Tepeaepi кан- ша кысталаса да журттын 6eTi бурылган жок. Аягында эр жердей шулап: — Ел деп келгендерщ рас болса, сол ел ойланады да, айтады да кезшде. Патша емесшз, езщмш деп турсын- дар Foft, басымызды алмассындар... Сапарларын он болсын...— деп журт ыдырай бастады. Елдщ осындай 6 ip енжар мшезшде кеп киястык жататынын Ж акан жаксы бьпетш. Айналасындагы бо- лыс билерден арка суйер 9Mip унш кутш ед1, олар бой тасалап калдьг. Бармак басты, коз кб1стыра кандай епл болса, ашык, белдеске 6ip ey i де шыкпай койды. Ж акан канша айлалымын десе де шыдай алмай Kerri б1лем: — Элеумет! Бул былкылды коясындар! Салдат алы- нады. Салдат шыгарып, жастарынды мурнынан Ti3flipin алдырамыз! — дед!. — Е, бэрекелде, шынынды айттын рой! Мурнымыз- дан Ti3efli екесщ гой! Одан баска нен болсын сешц! Бе- TiHHeH жарылгасын! — деп, журт куле келекелеп, тараса бердь Аттарына MiHin алган сон тшт1 катты кулЩп барады... Терелер аяндап конак уйге келдь Аткамшерлер бо- лыстын ушне карай тойтарылды. Ел канша туласа да булардын аузы 6ipiKKeH. «Салдат шыгарамыз» деген сез буларга ен кымбат сез екен. Ауыл айналасы сыбырга тола бастады. Солдат uibiFapypa уэде eTin терелер аттанды... v Жет1 каранры тунде, ауылдын ту сыртында Итемген мен Оспан отыр. Оспан улкен кара eri3 семлд1 де, Итем­ ген улкен епздщ касында, мурнын myflipin коркып тур- FaH кепей торпак сеюлдь Бурын ныгызданатын Итемген, 26

бул жолы олай емес, жампан-жампан етш Оспаннын те- ciK жер1 болса, Kipin кеткендей болып, бейкам Оспанды сикырлап отыр. Бурынгы «едэу1р» салмарынан тук кал- макан. Оспанды денгелетш, кейде кешшк койып мактап, терелердщ де ырза болып аттанрандарын айтып кетте- юленедь.. Терелердщ айтпаран сездерш де «айтты» деп, Оспан­ ды урлеп отыр... 03iHiH Омарынын Kici кутуге ептшпн айтады. Tipi болса Омарымды сенщ колыннан алмаспын деп efliM, дейдк Оспаннын тапсырран «ана 6ip жумысы да» есшде жургендШн, ептеп басы 6epi кайырылрандырын, осыдан уйге бара тары долга алып, «орындадым» деген хаба- рын беретшш де айтады. Оспан маужырап, уйып калып- ты. Канкайран кеудеамен Итемгенд1 басып калардай болып, ансарайланып тенш барады. — Б!зден ек1 бала дэл тур Foft...— дед1 Итемген 6ip кезде. Аузына болашактын тэта дэм1 келш, аптырып отырран Оспан, жалма-жан капалактап: — Tafiipi... Taftipi... Оздщ балаларды... Слздщ бала- ларды... Койшы. О, не дегешн... О не, дегенщ... Омарды почтабайлыкка маран 6epin кет... Кудербепщц уй neci... Уй neci дерм!з... Tipi болсак, сенщ балан... MeHiH балам... MeHin балам емес пе? Тек ездерщ ертен жшгг... Ж1пт аларда т1зе... Ti3e-Ti3e айырмандар... Касымда болын- дар... Салдатка Kici белгы1 рой!.. Белгш емес пе? Эрюм ез манайына не болындар... Елде ж1пт аз емес кой... Берерм!з. Жалрыз-ак сен мына жумысумды тез орында, тез орында... Ауылындары 6ip жепр катынра шаман кел- мей... Шаман келмей жургеш... К,атын да картайып... Картайып кетт1... Кэршштщ алдында кызык-кызык ке­ рш, тесек жанрыртайын деймш foA. Осы кунге дейш ре- TiM келмей, api бэйбшем де кенбей келдь квнбей келдг.. Meni кимады... Enai тук коркынышым жок, эз1рмш... Эзфмш осы жолы шын уэденд! 6epin кетсен, жеар ка- тын кайда барады... Кайда барады... Сенен шыра ала ма?.. Б1рдеме эперерсщ... ©3in бшп менен б1рдеме эпе- pepciH... Мен afrreyip сеш бшем... Оспан жиып-Tepin осыны айтты. Итемген жутынып- жутынып алды. Кез алдына Оспаннан аларынын кулагы да, туяры да келдг.. 27

Уэдем уэде... Сол ею баланы да, кызды да сенщ колына берем... TinTi жай берд1м... 0лт1рмессщ... Сети саркытынды жесе де влмес...— дед1 Итемген. Оспан жалпак алаканымен Итемгеннщ т1зесш кысты. Ертещне кен корабына жан торсыктай жаитайып Mi­ nin. Итемген ауылына кайтты. Жол бойы ез1н1н «ретш тапканына» мактанып, сушндк 0зшен баска ешк1м де ею баласын б1рден орындап кайта алмаганына мардам- сиды. Оспанмен «дэмдес» адам болганына коржтей ке- тершп, айдалада жер-кекке сыймай келедк Жарыктык кайткан «бак» жана кайрылайын дегешне куанып, epiK- ci3 жымиып куледь Шэйзаны Оспанга бермекпп болып кайтканын бул жолы «бтрген» улкен iciHiu 6 ip i кердк «03i жес1р катыннын кызы! Оспан 6ip елдщ болысы! Heci бар? Оспаннын карына ыжкен кайта таланды неме емес пе?» Ауылга жакындай бергенде шошайып турган Кали- шаныц кара ушне K03i тусш, iuiiHeH «окбаган неме, енд1 жетшп, Оспанга кыз беруге жарайын деп турсьщ-ау!..» деп, К,алишаны Оспанга кимай, катты кынжылды. Ауы­ лына жакындаганда шайкаландаган арбамен 6ipre де- несш шайкаландатпакшы болып ед1, кол токпактай дене шайкаландау орнына шошак-шошан erri. Ауылда калган уя бержтер, шал-кемшрлер жупрш Итемген уйше жинала калды. Жабырлап Игемгенге су- рауды жаудырысты. Айнала сурайтындары: «Салдат бермекпп болып кайттындар ма? Б1здщ ауылдан юм !л!кт1?» Камзол шалбарын шеппп, мэсш сыпырып тастап, дамбалдын ею балагын т1зесшен асыра Typin тастап Итемген жауап KipicTi: — Келгендер ылги казак терелер1 екен. Барлыгы да жогарыдан келштк Бастыгы Жакаш деген ж т т , шешен кергнедк Жиылган журтка доклат бердк Kaficbi6ipiHin сез1н угамыз, сездершщ терюш казактан салдат алуга приказ бар кершедк Кулл1 эмпериянын барлык Tepe.nepi кол койып, тастай беюткен екен. Ана жылгыдай емес, карсы болуга ешюмнщ жуз! шыдамады. Бермейм1з де- сек, жастарды айдап кететш болды. Сонымен беремi3re байланды. Салдат алынады. Жумыстын кешнп жагын болыска тапсырып, 6ipa3 уакыт кецшшк суралдьк Ша- руаны жинап алайык дестк Соган сез байлап кайттык- Б1зд1н болыстын салдат алу жумысын Оспанга тапсы-

рып, ©зш калара конакка шакырып кетта. Оспанды 6opi б1лед1 екен, канша айтса да орындары адамды бммей коя ма? Оспанды терелер мактап Kerri. Осекен жакын арада калара баратын шырар... Осы кунг1 каптап жур- ген солдатка карсы тура алмайтынына журттын K©3i жетп де «береинз» деп таркасты... 03iMi3 барраннан сол тврелердщ касында болдык—Салдат алатын орыс емес, ез1м1зд1н казак. Сол келген торелер, бас-коз болып езь Mi3 салдаттармен 6ipre журенш дедк Большевик деген­ дер тыншытпай тур дейдь Сол большевиктердеи Алаш орданы кузету ymin, автономия ретшде солдат алын- бакшы боп журген M3Hici осы екен!.. Автономия TapTi6i болгасын, кэду1лг1 ©з кранынды ©зш кузетш турсан ке- рек. Мунын 6api приказда тайный бар кершедП ВДмде KiM салдат жумысына карсылык кылран болса, поетон- пен Итжеккенге айдалатын болды. Жашнай урлыктан бул кеп жаман кершедн Прямо ycTipiKKe айдайды екен!.. ©3iMi3re, осы жумысты орындауга аксакалдар обезшсщ- дер, дедн Журтта дегб1р кала ма, 6api кэнсаралга жина- лып, катшыны ортага алып, cneciK каратып жатыр. Bi- рак cneciK каратура эл1 ерте. Жана тэртт ретшде кай- тадан cneciK ала ма, оны эл1 KiM б1лед1. Б1здщ Омар да сонда, Оспан ©зшщ касына ертш журетш почтабайы кы- лып алыпты. Отырран журт жабырлап тары кер-жерд! сурады. Ал- дары кундердщ буалдыр келенкеа к©з алдарына келш, эркайсысы ©3 баласынын солдатка кететшдтн сезгендей болып таркасты. Иыктары салбырап, кеб1стерш !л1п алып уйден шырысты. Ертенше кешке таман жайылып жаткан койдын iuiiH- де, Hip^in отырран он шакты адамра Итемген тары 6ip 6iTipreH iciH айтты. Ол болыска 6ip кыз 6epin, барлык ауылдык жтттерш арашалап калыпты. Ол Шэйза деген кыз, жеар Калишаныц кызы. Ж иылрэн ауыл «бэлЬ де- cin Итемгещй жактады. Онын ©з балаларын рана ара­ шалап келгешн б1лген жок. — Калишаны шакырып алып, ауыл еркектер1 тугел ка- малады. Bipi ананы, 6ipi мынаны айтады. Мынау койдай тсзшейш деп турран жас ж!г!ттердщ жолына 6ip баланы кияйык, ©л!мге бара жаткан жок. Агайын болып отыра- тын болсан, баланды OcnaHFa бер! К,ор болмайды, бара бэйбше,— он колын алтыниа малып отырады деген осы!

«Балдан тамады, байдан жугады». Сен кем болмайсын, кызын сол уйдщ Heei болады. Тым болмаса баламыз аман калар ма екен, 6ip баланы берешк. 03i болыс, бар- лык жумыс сонын колында. Шынтем!рдщ ордасы. Бай- лык анау, бас анау, саган кудай бердй Шынтем1рдщ ор- дасына бала беруге жарадын. Сен катын шайпау болатыпсын! Бул жолы оны кой! — Тенте берем, ез1м сеюлд1 6ipeyre берем. Оспан- нын уйше мен кайын eHeci болып, каска сиырды жегш барып отырмакпын ба? Жалрыз Шэйзамды Оспаннын кара катынына кукджке бер дегендерщ сумдык тары! Муны не деп айтып отырсындар? Бул сумдыкты мен-ак естшн, баламнын TinTi журег1 жарылып кетер!..— дед1 Калиша. TaFbi-тарыларды т1збектеп Калиша шырылдады. Ана- лык журег1 тайдай тулап, кызрыштай байбаламдап, ма- нына жуыткан жок. От болып жанып турран кызыныц кул тасыран кун болары кез алдына келдь Imi-бауыры елж1реп, сорлы шеше балапанын коррады. Калыктаган каракус, жалпылдаган жас балапан, камкор шеше... Итемген жек1п тастады. — Мен уэде кылып келд1м! Ауылдын кыршындарык Ti3in 6epin, сен1н кызына карап калмакшымыз ба? Кы- зынды осы ауыл ошарына тас кылмайды! Bi3 ceHi адам деп акылмен айтып отырсак, орай манына жуытпайтын сен Kim ед1н?.. Кенбесен ауыл болып, Оспаннын арбасы- на салып берем1з! «Итт1н басын сэры табакка салсан, шоршып туоед!» деген осы-ау. Сез догарылды. Кенд!рд1м деген Итемген, кенбей кеткен шеше. Шэйзанын басы байланды деген ауыл... Кызынды Оспанга бер деп куштегендерд1н кеб1-ак уйле- рше 1штер1нен налып келд1. Озбырлык кеамш 1штер1нен мойындарына алып, сорлы катынды, жас Шэйзаны аяды. • Тула бойы шымырлап, тебе шашы жиырылып бара жаткандай болып, Калиша да ушне женелд1. ©кпе-жу- peri аярына тускендей, талган буындарын баса алмай келедк Тал тусте KepceTin отырган корлык булыктырып барады. Корлык-зорлыкка канша кенб1с кер1нсе де, ана журеп карсыласпай коймак емес. Тула бойы дуылдап, eKi шекеге ыстык кан шапшыгандай болады. Кай-кайда- ры кайгы туй1ншектер1 шеш1л1п, ен бойына жайыла туст1, улгая туст1. Камкор шешенщ балапанына жай-

FaH канатынык келенкеа балапанын жасыра алар ма, жок па... 0р адымы айлык, жолдай болып, Калиша уйше арен келдк.. Шэйзара батып айта алмады. BipaK булактай куиыл- рэн кез жасы тыйыла алмады. Шэйзасын кушактап ексш- екЫп жылап, кара курым yfiiii дауыс кып басына кетер- д1. Барылдап шеше даусы, шынылдап кыз даусы шыкты. «Кулыным-ау!» — деп Калиша кушарын жайып ку- шактай алрапда-ак, Шэйза езже деген 6ip сумдыктын болгапыи сезшш ед1. ©Kcin шбреген анасы дауысын бэсендетш, Шэйзара не куйге ушыраранын айтты. Шэйза эуел1 ан-тан болып, катып калып едк Бауырына кысып- кысып жыларан шешенщ ыстык жасы бетш жалындай шалды. Сол кезде даусы да шырып кета, кезшен жас та барлап кетт1. Косыла жыларан мунды жет1мдердщ кез жастары тан атканша KypFapan жок... VI Куз келд1. Ke3i кызарран ауыр кыстын ызрары тусе бастады. Берген уэде орнында сияктанып Итемген мен Оспан мэз. Калиша Оспаннын уйш де, e3in де эл! кер- ген жок. KepepMiH деп ойламайды да. Куда да, куйеу де Итемген болып Kerri. BipaK, Оспан ж1бергеп 6ip-eKi сиырды Калиша кайтарып ж1бере алмады. Bip дорба кагаз акша ж1берген екен, оны да сандыктын туб1не тыкты. Сейте-сейте дуниеа KypFbipFa кы зыры п, Оспан- нан шын дэме ете бастады. Соцынан калмай журген жокшылык, жес1р-жет1мд1к, Калишаны малра epiKci3 кызыктырды. Калып малдык канша екен1н Итемген Ка- лишага aai айткан емес. Бар айтатыны: «Оспан сеш байытатын, баргын келсе ез колына да кеш!р1п алам дейдь Бар ауыртпалырынды OcnaHFa артып тыныш оты- расьщ. Оспаннын кеп малый езщдгкшдей кер.» Итемген осылай, Калишаны б1ржола байытып койды. КекегНн мал тескен сорлы жес1р кейде ашуланып та ка- лады. - Ауыр кыстын ортасы ауды. Жуан ж щ ш керт, ж1н!ш- ке уз1луге айналды. Бул аш-арыктын eKi буктет1л!п ке- тер шары. Одан Калиша кайдан аман калсын. Ит ашык- кан, бит тойынган.шакка ол байрус елден бурын кез- дест1. 31

Мундай кысылшанга кашаннан канык Оспан мен Итемген кыз мойнына кыл бугауды тастап ж1бердь Шана калмай, кар кетпей турып, жын ойнак жазга шк- TipMefl, калындыкты алып кететш болды. Марттын аярына таман Оспан узаты лар кызга лайык жасау артып, 6ip napi квк азбан Ж1бердь в п з шанага артылран той жабдыгы келдк Шэйзаны алатын албастынын сэулеш енд1 мыктап елестей бастады. Уйге экелш жиналган нэрсенщ 6ipi ке- з1не Tycin кетсе Шэйза селк ете туседь Жакындап кетсе, бас салатындай, Шэйза жасау дегеннщ орай манына жуй алмады. Сол нэрселердщ шшде Оспан тырылып жаткандай кершдь Шэйзанык тусшсшде, Оспан кенки- ген кара Kici; кара бурыл сакалдарынык арасы катпар- катпар, eMipiHAe су тимеген. Сыртына майы шыккан нас, арам денел1 6ip албасты болып елестедь Кезш, мурнын, баска сипаттарын жекелеп квз алдына экелуге Шэйза- нын кецш бармайды. Ауыл кызы — ауыл кызынша ой- ланды: кездескенде кезш алмайтын курбыларын еске алды. Итемген ауылынын дэл вкпе тусында, Обаран тешзь Hin арры бетшде, нак жардык кабарында «Юрме Bip- жан» отырады. Бар шаруасы eKi сиыр, 6ip ат, тврт-бес кой-епш. Уй толган кызыл аяк жас бала, арыгы жетш, каусап отырран K8pi эке-шеше... Б1ржаннык касында «санырау Юрбас» деген керпплеа бар. Б1ржаннык эке- с1мен yftip-iuyflip болып, кашаннан 6ipre отырып келе жататын, о да кэдуй1П «cipi такым» жылтырдын езь.. Б1ржанныц етегшен устап, балык аулап кунш Kepin отырран бейшара адам. «Узын катын» атанран Дэмел1 деген эйел1 бар,— дуние Kemin бара жатса да елен кыл- майтын адам... Б1ржан мен Юрбас eKeyiHiH eKi шшкене жер уйлер1 бар. Жаркабакч^н басында турран мола тэ- р1зденш, болмаса 6ip уйген камыс тэр!зденш, кершп турады. Б1ржан жасында азгана окыган да, жакын каладары бастауыш мектепп бтрем деп жургенде, шолак шаруа оралымга келмей окудан шырып кеткен. Картайран эке- шеше, елген aFacbiiibiH шиеттей жет1м балалары аярын тусаган. Содан кейш тамтыксыз шаруа корланбай, корект1 шаруасы — балык аулау болып алган. Кунд1з-тун1 баска- ны каза, бакканы балык, токыраны камыс. TeMip курек, 32

, балта, шиден токыран «морда», аркаларан ay, MiHe Bip- жаннык саймандары... KeMfliri кедейл1г!, 1ргел1 елге «Алшын Б!ржан» бол- маса, «Eni уйлi Б1ржан», TinTi болмаса «ВДрме Шржан». Эйтеу1р баска Б1ржандардан айыру ушш, 1ргел1 ел осы ymeyiHiK 6ipeyin косып атайт'ын. «Баянный Б1ржа- ны» десе еишм тусшбейтш. бйткеш Б1ржаннын экесш ен кеп болса жакын отыратын уш-терт ауыл рана жаксы бшедь Одан кейш «недоимке» жинайтын ауылнай рана б1ледк Б1ржанныц ез1мен тендес шеттен келген, эр ауылдын «юрмелерЬ оны eaiMiSAiH Б1ржан дейдь 1ргелес ауылдагы Шэйзаны Биржей бала куннен 6epi L карай б1лед1, жасынан таныс. Талай ойында 6ipre де [’ болганы бар. Талай рет эзшдесш, сез жарыстырып та L керген... Кулык-мшез екеушде де уйлес сеюлденш, эзш- » дер! жараса беретш. Екеушщ ойын эзьчдершщ аяри тэт- I Ti киялра cyHrin, кейде eneyi де жасырын сырра бер1ле- I т1н. Екеушщ 6ipiHeH-6ipi жасырып, ойлайтындары 6ip ой болып шыратын. Екеушщ де ез кедергшер1 бар сеюлде- Hin, энг1ме ойлаудан api ашыла алмайтын. Олардыц прелетш аскары, туйыкталатын 6ererrepi «болмайтын icKe бас сукпау» да. Tyci ашылып, ортара туспеген сыр- лары, ез ойларында рана кектеп, сарым келенкесшдей болмашы ум!ттен аса алмайтын. Dip ретте Б1ржан Шэй- 3aFa: «Мен не ойлап отырмын?» дегенде, Шэйза: «Ой- лаура орны бар, байлауы табылмайтын 6ip нэрсеш ой- • лап отырсын» — деген... Казактын кейб1р кызы оспак сезге кандай жепк келед1, Шэйза да оспакка зирек едь \" Б1ржанньщ ойлаганы 93i екенш сезе койып, ол ойдын орындалуы киын екенш сезд!рген1 едь Будан былай ■ екеу1 де туйыкка лрелгендей токтап калып едь Бул ойларынын будан айкын ашылуына каррылы за- а манньщ заны жол бермейтш. Аты бар, заты жок «бос- тандыктар» елдщ eciriHeH де карамаган кез. Казак эде- “ т1мен бас байлаура, келте тондык, ipreci3fliK кедерг1 бола 6epeTiH. 1штен тынып, кыбын табарлык мезгш ан- дырандай, Б1ржан журетш. Бул екеушщ ешпес арман- дары еюшшке соккалы келе жатканын керпп 1лияс жаксы б!лсе де iuiTeH тынып, ойланып коюшы едк Bip кун1 ол элденеге бел байларанын Kepcerri. 1лиястын эйел! босанып, нллдехана жасады... Шэйза- лны калай керем деп журген Б1ржан, ойынга сап ете TycTi.

Бала-шага, дыз-дырдын, датын-сатыи болмаса кедейдш Ш1лдеханасына i<iM келсш! Ойыннык керш Шэйза мен Б1ржан рана болды. Шуылдаран бала-шаранык орта- сында Шэйзамен кенесш Б1ржан отыр. 1лияс еш e3yi кулагында, балалармен «аладан содпад» ойнап, катын- дарга упай салып, езшеи e3i мэз. Шэйза мен Б1ржаи узад эршмеде. Квптен куткен энлме, ертеден сурлеу1 бар энлме, басда у-шуды еслртпедь.. Оныц ececine уларан-шулаган- дар, булардьщ кенесш де еслмедь.. — TyHeyryni дез болраньщда «дайырлы болсын!» де- ген1н атып жШерген одтан жаман тидк Жаман екпеле- Д'м- Б1ржан-ай, езге айтса да сен айтпас деп ойлаушы ем...— деп Шэйза екпесш айтты. — Эдеш ыршытып айтып, ойынды биейш деп, айта салып ед1м. Сенщ ондай «дайырды» 1здемейтшщд1 бше- мш рой. Жарылып кетердей жаным кушп келш ед!м...— деп Б1ржан Шэйзаны жубатты... Сез ашылды, сыр адтарылды. Келш жатдан нэрсе- лер, шана далмай «узатамыз» деп дамданушылыд бары айтылды... Д1герлеп жатдан Оспан, эз1рленш жатдан Итемген... Bapi сейлендь Шэйза кез1 дажырлы дайрат !здейтш сиядты. Кун таянып келш далганын Б1ржан да жадсы бшедь Ею дез дадалысып, дасыд данымызды диысайыд дегендей болады... Сезге шордад, уэдеге берж дала жастары ант eTicin отыррандай ойын барын, дайда отыррандарын умытып кеткен. Манадан «аладан содпад» ойнап, ез безмен отырран­ дай 1лияс бэрш ce3iHin, 6apiH ш ке туйш отыр еден, «тос аладанынды!» деп Б1ржанра жадындап келд1 де: — Ертен тунде не батыр атан, не датын атан! — деп Б1ржаннын аладанына epin алган белбеумен сарт-сарт coFbin жрбердь— Екшш 6ipi, екшщ 6ipi! Казак жасынын салтына юрмеген «бузадылыд» дыз- ж!г1ттщ екеуш де динап отыр едь 1лияс демеспй шадпад отындай жард еткен еден: — Турдым!— дед1 Б1ржан. Шэйза жуз1 алдызылда- нып, кез оты жардырап Kerri. Bip болыс елдщ тардырын устап OTbipFan Оспан да умытылран. Буюл ел боп жа- былар, ел атынан даррар, дара дамшы — озбыр куш аяй бшмес — бул да умытылран... — Мазасызданып жатырмын... Ойынынды тарат- шы...— деп, 1лиястык эйел1 ерше дарады. 1лняс куле сей- 34

леп журш бала-шаганы тез таратып, ещц кайтейш де- гендей эйелше карап едь ол KyaiMcipen тура келд1 де: — Тамак п1скен uibiFap... Колдарынды жуындар... Б1ржан, Шэйза, сендерге аскан тамак...— дедй Ешюм босанбаганын, «пплдехана» осы екеуш кездес- Tipyre арналган казаны кулык екенш Б1ржан мен Шэй­ за да енд1 FaHa TyciHin отыр... — Кудай косса 6ip-eni кунде шын нйлдехана бо- лар...— деп 1лияс ыржиды. VII Кос торыны несем жеккен, улкен шананы лык тол- тыра, жалрыз ез1 эрен сиып отырран, алдында божары бар, Оспан Итемген уйЫн алдына келш токтады. Айка- ра тасталган каскыр iiuiK, аузы-басы карабурыл жун болып, сем!зд1ктен ынкылдап, жарылып бара жаткан уннын кабындай болып Оспан шанадан эрен туей. Еюнип шанадан куйеу косшылар Tycin жатыр. Дара жеккен TaFbi 6ip шанадан 6ip ж т т пен 6ip ала саулык кой тусш жатыр. Тойга союрэ арналган таррыл тайын- шаны, тынн салактатып айдап жэне 6ipeyi келдй Том- пакдап куылып келген таррыл бейшара, аузы ашык тур- FaH 6ip KopaFa eHin те Kerri. ©3iHiH келн салт MiHin, 6ip шарыр кара касканы жетектеген Омар да келдк.. Келген куйеулер де, экелшген ырым-жырым, шулерде Итемгеннщ уйше Kipin жатыр... Тулю тымарын бастыра KHin, туйе жун кушсш желбегей салган, Оспаннын ка- сында Итемген тур. Ею кез1 кылмын кэрып, еркелеген итке усап, калтиып калыпты... Кипалактап, жарамсак- танып: «Ci3 жас куйеу емесаз женге кутш туратын: аздщ женгешз мен боламын foA, енд1 уйге KipefliK...» деп, Итемген куйеуд1 уйге алып юрдь Кыз-келшшек толып жаткан ырым-жырымдарын алу- ра жиналып жатыр. Сыртынан Караганда ойынга жинал- Fa>H, ойын бар сеюлдк 1ш1не Kipin карасан соп-солрын. Шай irnin, тым-тырые болып отырран кыз-келшшектер. Домбыра елецаз тьщкылдайды. Ауылдын б1рльжа- рымды тамаксау ж!пттер!мен, уя 6epiKTepi болмаса еркек HicTi жан жок. Уйге сыймарандыктан терезеден айгайлап журетш балалар да жок. Уназ 6ip карсылык, 2«

корыкса да костамайтындык бары ауыл иттершщ булкы урулершен де андалатындай. Ит кутырынып, балалар кутырынып кететш той леб1 байкалмайды. — Жас бозбала емес... Улкен юНден уят болар! Ала- тындарынды алындар да, кыз-катын, тарандар. Ертен журетш бала барран жершщ кызырын керер... Ол ел б1здщ елдей емес, суык кой...— деп Итемген журтты тез таратты... OcnaiiFa Шэйзаны KepceTin ж1бермекип болып журген катындар FaHa жалактап, айналактап жур. Ма- надан шымылдык шпнде отырран Шэйза да уйше кайт- ты. Ек1 жас катын экелш салып, «Каз1р тары келекиз рой» деп кулшт кайта к е т . Шэйзаныа бул кун кара туманды куш болуы керек едк BipaK ол кабарын да шыткан жок. Ойында отырран- да да жайнап, култ отырды. Ушне кайтканда да кешлд! кайтты. Катындар: «бэлекет, ашык кой, м!збакпауын карашы!» десть Б1ржан кешш ойынра келген жок-ты. Ертенге калса кэдж... Баптап журген аты жегуль керек-жарарын a3ip- леп, далага 6ip Kipin, 6ip шырып, ойын таркайды-ау д е ­ ген мезплдо кугп. Касында жалгыз 1лияс бар. — Коз кырынды сала жур,—деп, уййшн coFaH аман­ ат етедь Ж элрыз уйл! Б!ржанда касына ерер cepiK те жок. Оспан мен Итемгенге карсы шырып, бой кврсетер адам аз. Оньщ устше вз отына баска 6ipeyfli KyflAiprici де келмейдь «Не де болса нар тэуекел. Осы жолда неге де болса бас байладым! Желкемд1 кылыш киып бара жатса ды- быс шырарман!» деп, жас ж т т тас бекшген. Мундайда келденен кедерп кебейетМ кандай!.. Ос- панмен 6ipre жел ере келгендей екен. Б1раздан 6epi муз бетшдеп кызыл су а.стьгна Tycin, езен 6eTi 1ршлдей бас- таран едь Муз эне туседь MiHe туседь деп журт кутшш турран. Дал кун бата ушдей жвнелген кара желге карлы-жан- бырлы боран косылып, жер-кек элем тапырык болып, буркырай жвнелдь Оспанмен 6ip re 6yriHri куш кайнына баратын «дэу nepi» бардай-ак, жел кутырынып, азнап кегп. Элем астан-кестен... Камыстын макайы улыран иттей болып, ауылдын уст1мен, калын ел кешш бара жаткандай сыкыр-сыкыр. Желге косылып ку камыс та улиды. Тун ортасы болмай- зв

ак кара жел музды астан-кестен киратып, э, дегенше ак тешздш 6eTi сенге толды. Жарадан асып су аткылады. Салдыр-гулд1р элем тапырык—Мше онбаран жол!.. Bip- жанга дауылды жол ушырады... Жегул1 атпен езеннен етуге Б1ржан келгенде муз коз- ралып кешш барады екен. Су жиекке атып шырып, сы- тырлап сынFaн муздын рана дауысы келедл Устшде талай сакы суйреткен муздар, сьщрырлап сынып, кош- тасып у-шу болып жылжып барады. Ойлап турура уакыт Кайда? Салы сура кеткендей, анырып калды. Кайта кайтып кайыры мен ecneciH, кылынын тусына экелш, аударып тастады да, атын уйше апарып KopaFa TbiFa салып, кайта жуг1р т кайыкка келдл Кайыкпен api етш, Шэйзаны альт кайтып, даяр атпен калага тартып кетпекпл болды. Муз Tycin кеткен соц Итемген ауылы- ныц apFbi жакта калатыны да кудшппл кошлге улкен демесш бередл ■- Б1ржаннын ойына бакытсыздык пен бакыттылык eKeyiHiH таласып турран cypeTi елестегендей болады... Кайыкты суйреп, сура салып, тэуекелд! ескек eTin, кайыкка уйрепген балыкшы кысан-кылтац кара судын тусынан сура Kipe женелдл Есе женелгенде-ак, жылжып бара жаткан муз кайыкты тус-тусыиан ура бастады. Кезге туртсе Keprici3 карацры, ульшан ыз¥ырык жел. Онды-солды бетке шапалактап турран карлы-жанбыр. Копарылран муз, сенмен алыса-алыса эрен журш келедл Кейде ecin, кейде муздын белмен кайырын суйреп, ар- жакка эрен еттл Кылыдан салынран кайык, элдекайдан барып шыкты. Кайыкты суйреп жиекке шырарып тастап. уэделескен KapayFa карай жупрш келедл Келген бетш е Шэйзага кездессе айналасы 6ip caFarra бакытты бола калрандай болды. Барлык дуние мунын сезш сейлеп, болысып туррандай. Б!ржаннын eciHe KayinTiH келен- Keci де елестеген жок— Карауды айналып Шэйзаны 1здедл Б1рте-б1рте Кали- шанын уйше де жакындады. 9л1 жан квршбейдл Бурып журген Шржанды сыкактап, камыстар кулгендей бола­ ды... Кейде uioFbip, кейде булдыр адам nepHeci де кершш кеткендей болып, Бфжан жалт eTin калады. «Сактан!», «¥сталдын!», «Корыкпа!» деген свздер естлпгендей болады... Б!ржан-Б!ржан деген адам емес, Б1ржан деп аталып кеткен eid кез, ei<i кулакка рана ук- сап калды. Бар купли eni кез1 мен кулактарына салды. 37

Он ею мушесшщ imineii кысылыста кызметке жарараны кез, кулак, кана сиякты. Ауыл жактан кеп адам жуп- pin, Б|'ржаннын езш устаура жабырлап келе жаткандай да болып кетедь Желдщ толкыны кай-кайдагы сыбыр- ласкан акырын дыбыстарды да экелт ecTipTin кеткендей болады. Журек аттай тулап, куларын салса тук ест1рт- пейдк «Апыр-ай, Оспаннын тырнарына huerin калды ма екен? Эйел басы тэуекелден тайып, болмаса коркып шыра алмай отыр ма? Bip рет шырып кезге uiirin калып, какпанра мыктап тусш калды ма?» «Енд1 кайтем? Ауылра шеттеп барып бйпсем бе екен?» деп турранда, кемесюлеу адам пернеа кылан ете тусть.. Шэйза екен. Б1ржан жуг1рш барып кушактай алды. Кыз койнына сорралап су куйылды. Кыз мойнына суп-суык мурын тидк Д1р1лдеген т1лаздж. Кур ынырсу, уназдж... KapaHFH тун, тунерген аспан, iiuiH тартып у1лдеген жел буларды ешюмге сезд1рмей шымылдык болды... Кеп туруFa ею жак б1рдей коркыныш. Кол устасып жуг!рш кайыкка келктк Катындардын тэлкегшде жур- ген Шэйза су тасып кеткешнен хабарсыз екен. Кылыньщ сарасында жаткам кайыкты, сытырлап уатылып, жыл- жып бара жаткан музды, гур1лдеп жаткан суды кер- генде ушып кете жаздады. Жаны ыршып кеттс Ke3ine ойран-ботка болып, тамтыры калмаран дуние, ум1тс13 eMip елестедк.. Кырсык сапар елестедк — Корыкпа, мен жака осы кайыкпен етпм, муз ол1 Teric Tycin болмаран сеюлдк Кейде кайыкты муздьщ уст1мен суйреп отырдым. Арканды узынырак eTin, белге байлап алсак, карулы колдын Kyuii, жас ™eriMi3 арка- сында, ар жакка аман етерм13... Корыкпа, ар жакка ет- кесш атым даяр тур,— деп Шэйзара Б1ржан кайрат и е р д i.IV VIII Белдершен кайыкка аркандалып, тэуекелге бел бай­ лап, кезд1 жумып, жалынды журектер, кайыкка шнш, сура юрдк Су сыкылдап кулдк.. 9л1 жел... Эл1 гуждеп улып тур... Iujin тартып азынайды... ¥лиды. Кара туман кайры айтады... Te6iH торып, торыккан аш каскырдай улиды. Манарыдан да кушешп алран... Жер-кекп шай- кап туррандай. Муз да манарыдай емес, эбден копары- 38

лып кеткен. Сек сыкырлап coFbica бастаган. Толкын да, агыс та кушейген... Сендер сорысып, 6ipiH-6ipi кул-тал- кан кылып жатыр. EipiuiH уел не 6ipi шырып кетедь Кайыкка келш те соктырады. Кайыкты Teyin те ж1бе- редь Кайык оррып анадай кетедь Былай тузелген бет, екпнш жайда да айналып калады. Басын айналып, естен танарлык. Тун кап-кара ине кезшдей агаран жок. Жер- K0K жылжып, тутас 6ip жакка кешin бара жаткандай... Он жак, сол жак деген калып, кай жары екенш адам айыра алмастай, элем тапырык. Асты-устше келin, ко- парылып калган дуние сеюлденедь.. Сенмен 6ipre езде- pi калай aFbin бара жаткандары да бшнбедь Кайыкты кылыдан салганда, жел он кабактан 6ip кырын, кешкен сен, судын арысы сол жакка карай едк Ka3ip ешнэрсе айырып аларлык емес. Алга карай да, артка карай да жылжып кетедь Сабалаган карлы-жанбыр бетке урады. Сен буй!рден де coFbin кетедк Артка карай да Teyin хибередь Сен сыкырлап сынады. Кейде кептел|ц тура калгандай болады. Б1ржан мен Шэйза кайда KeTin бара жаткандарын айыра алмаура жакын. бзен булар- ды айдаган бойы тешзге алып кетсе, онда ем1рден де ум1т жок- Калай карай бет буру кереклгшен де жаныл- ды. Сен, толкын, кайык тутас кешш барады. Жолы 6ip, жен1 6ip, TiAencrepi баска, 6ipiHe-6ipi жау жолдастар осылар екен. Кап-кара тун бастарын айналдырды. E3yi KenipreH толкын, жылжып бара жаткан сен мен су. Артыла сок- кан кушт1 жел, беттерш тузетпрмейдь Ею колдын ба- рымен кайрат кылып, енд! жиекке жакындаймын-ау де- генше, бушрден соккан ceHfli толкын кайыкты ыкка ай- дап экегп... А рыстын кушл жерше кез келш, 6ipa3 жер айдалып ijirepi кетп. TaFbi секте соктыкты. Кайык Te6i- лш екший жакка кетп... Толкынмен толкып, кайыкпен калкыган ем жас кешкен тешзбен Kemin кете барды... Боска кеткен кушп кеп теки, Б1ржанра жел, су, тол­ кын, сен— 6api жабылды. Б1ржан эларедк калжырады.. Ракымсыз кушакка жана мыктап Ыккендей болды. Ен- fli кайтып бет тузей алмады. Кылыдан айдалып шырып толкын сеннщ тепкюнде ею жас тешзге карай жакын- дап келедь Кезектесш соккан сен мен толкын кайыкты cyFa толтырды. Кайык cenipin тулай бастады. Eni басы кезек-ксзек шонкайып с>та батура айналды. CeHHin астына кете жаздады... Ашынган жандар от елестеген 39

кездершщ актык кайратымен, кейде cenipin сенге, кейде дайыкка Minin жанталасты. Бет тузеу былай калып, арыстандай арсылдаган ажалмен алысты, эл азайды,’ YMiT азайды... Б1ржан жалма-жан кайыкты тазалайды, суын тегедь кайтадан кайыкка мппседь Соккан толкын кайыкты кайта cyFa толтырады. Катарласа жылжып бара жаткаи c en re ceKipin мппседь.. Сен cenai согады. BipiH-6ipi сын- дырады. Сынбаганы жылжып кете бередк TaFbi сокты- гады. Толкын толкынды айдайды, толкын сенд1 айдай- ды. Сеид!, толкынды, кайыкты азнагам жел айдайды... Afhc желге косылады... Кеп соккы к у н т экегп. Шэйзанын Kyuji бшп, Bip- жанКа eKi салмак б!рдей тустк CyFa малшынган дене калтырады, тонды, Шэйза жаурады. Козгалуга дэрмеж калмады. Буындары бугшуден калды. TicTepi сак-сак етш тырп етерге шамасы келмедь Сейлеуге аузы арен келедь.. Ешнэрсе ойлаудан кала жаздап бара жатыр. Бексесшен суда, 6ypicin калшылдап арен отыр. К,айык булталандаганда ауып кала жаздайды. Кайьщтан жан сактай алмайтындары айкындалды. Б!ржан улкен сен i3fleni, eimi cenfli 03i куды. Белшдеп арканын колына алып, бушрден сора берген сенге, ce­ Kipin Kerri. Сен кайыкты теуш ж1бердь Кайык ыршып анадай кетть Шэйза аз-ак ауып туспедь Б1ржан аркан- нан айрылмады... Алгашкы екпшд1 толкынды етюзш ж1- 6epin кайыкты оз1не карай тартты... Тартып 63i турган сенге Т1шздк Шэйзаны кагып, сеннщ устше алды. К,а- йык тебЫп TaFbi кейш Kerri. Б!ржан кайыкты ж1бер- меЫ. TaFbi да кайыкты тартып суйреп cenniH ycTine шыгарды. Сен жалпак та улкен екен, кауып азырак ceprifli. MiHreH сендер! ауыл котанындай жалпак. Талай сен coK'rbiFbin кул болып кет1п жатыр. Бул сен козгалмайды. Eimi журек opiibiFbin, жана Fana Ke6inin cyflpeTin каста- рында журген Kapi ажал KeTin, uiipKiii OMip TaFbi елестей бастады. Ум^нпл де глекплл адам баласы рой, Б!ржан Шэйзаны аркага кагып, 6ip кушактап койды. Шэйза жылынып кеткендей болды: — Кутылдык Кой! —дед!. Кайыктын суын T erin, сеннщ ycTiHe койып, Шэизаны кайыкка отыргызды. Кайыкты кырынан ко!>ып, Шэйза­ ны ырына отыргызбакшы болды да, сен уатылып кстер 40

деп корыкты. Кайыкты суда жургендей дурыстап койды. Б1ржан сырт кшмш шешш Шэйзаны орады. Е й колын укалады. Кебк-мэсш шешш суын тегш кайта кипздн Етек жактарыныц суын cbiFbin, колынан келгенш icTen, жылтпакшы болып жур. Алдына алып кушактап-козрап, Шэйзаны жылытып отыр. ©3i ац-тан. Бул не деген, ку- тмшеген кун! Кайда кетш барады? Кашан тан атпакшы, кашан булар тешзден кутылмакшы? Калай кутыла ала- ды? Б1ржан шеше алмай отыр. YMiT ипрюн кекке шап- шиды. Шэйза жылынды ма? Жана гана Шэйзаныц мэсш шешш, аяктарын укалаганда, жылылык белпй жок бо- латын. Енд1 biFbma алып тербетш, кушактап отыр. Жел эл1 азынап тур. Сен журу1 удедк Айнала тунер- ген кара тун. Толкын саркырап ешнэрсеш еотртпейдк Карлы емес, кара жанбыр октын-октын куйып, сабалага нетель Тен1з сакылдап кулш, у-шу, азан-казан сорылыс- кан сендер сынгырлап сынады... Толкын ырсылдап, сенд( айдай туседь.. — Б1ржан enai рана eciH жиып, ананы-мынаны барлай бастады. Щамасы, каз1р тан каранрысы тэр1здендй жер- квк тутас кенпп бара жаткан жок, тасыран су, копарыл- ран сен рана, олармен 6ipre ездер1 рана кетш бара жат- канын айырды... Астарында сеншн api улкен, api нык екен!не сендь Арканды колына устап, олай-булай журш карады. Ак сеншн устждег! кара кайыктын шшде дь рмдеген Шэйза... Шэйза да есш жиды. О да ан-тан. Ку­ шактап отырран Б1ржанра тыгыла тусть — OcnaHFa барранымша, eMip бойы корлыкта Ш1р1- ген!мше,' ак сеншн устшде, тещз кушарында елгешм артык та,— дед1 Шэйза. — OcnaHFa кеткешщй керш Tipi калранымша, ак сец- niH устшде, ceHi кушактап отырып елгешм артык та,— дед1 Б1ржаи. — Екеум1здщ денем1з су тубше 6ipre кетсе де, тол- кынмен жагага шыгып калып, 6ipre табылса да арман- сызбыз,— дед1 eKeyi де. Bip кезде тунерген тун серпшп, бозалан тартты. Тун бойы устш баскак карангылык, эрен ауып бара жаткан- дай. УЬлеп азнаган жел де тына бастады. Аслан ала каншыктанып, б1рл!-жарымды так жулдыздары KepiHe бастады. Жанбыр да толастады. Кара буйра булттар да ыдырап барады. Тенкершген толкындар бэсендедь Жалгыз-ак сузккен букадай, 6ipiH-6ipi нукыган сендер 41

калды. Ycri-басы су, туи боны жанталаскан Шэйза кал- гып кет1п отыр. Б1ржан кушш тугел жиып алды. Кейде жас дене кы- зып та кетедк Тан бозаландаган сайын жердщ шамасын барлады. 1лезде-ак айнала агарып, тан атты. Кокыр-сокыр... KapaflFan копалар кершдк.. Б1ржан дауыстап: — Эне копа!.. Копа!., К,¥тылдык,!~— дедк Бал ада й рана болып 6ypicin отырран Шэйза тура келдь Ан-тан... Айналага карап, кержген копаны таны- май танданран сиякты. Таныс кыстаулардын KepiHi.ciHe уксамайды. Жарада шорырланран адамдар да бетен сиякты. — — Сэулеилм, неге тандандын? — дед1 Б1ржан. — Тацданбаранда кайтешн... Осы 6i3 не ктедж? Шы- нымен-ак Оспаннын курыгынан кутылып кетпк пе? — Осынын аты кутылган емей немене? — Апырау, б1зд1н слде мундай бураудан кутылып суйгешмен косылган кай кыз бар ед1? Bopi де зар карып кете бармап па ед1? Жалрыз бакытты мен болтаным ба? OcbiFan танданып турмын,— дед1 Шэйза. Енд1 Б1ржан танданып калды. Шэйза ез бостандыгы емес, баска кыз.б1ткенге, казак кызы дегенге босану жо- лын ашкандай екен. — Жок, сэулецпм, корыкпа! Кутылдык, кутылдык! CeHin салган жййшке сурлеущ езге кыздарра курен жол болады! — дед1 Б1ржан. Даусыи кетере, сешммен айтты. Ticifie Tici тимей турып Шэйза езу тартты. Б1ржан- нын айгайлаганынан repi, кыздын езу тартканында коп куаныш, коп сешм бар едк..__IX IX Судын тасуын езен бойындары ел ылри кут1'п турады. бкпек жел iuiin тартып, уре бастаса-ак, ел артынып кырга тасынады: судын тасуы, жауын-шашын кара жел- мен кабаттаса журед1 де, су бойындары елдер ылри элекке ушырайды. Кыранра камыс тасып, кора да жа- сайды. Бул кез, ен 6ip жаман уакыт. Кыстан аман шык- кан елдердщ,' осы карбаласта жутап калатындары да болады... Гур1лдеген судын дыбысы есплсе-ак кырра ке­ ше бастайды. Кун-тунге KapayFa муршасы да келмейдГ^ 42

От пен су тиюз жау... Су келш калса корасын тастай женеледн Катты таситын ездендер кеп науыт жасайды. Тун боны бала-шараны, мал-жанды кырга Keinipin, карбаласта журген ауылдын айгайы Б1ржанга естше бастады. Тунп жанбырдан кары кетш, кара жолак бол- ган азгана ауыл да айкын кер!ид1. Улкен сен aFucnen агып сол ауылра карай бет алып келедн Жагага соккан муздыц алды токтаган сиякты. Сен-оенге каргып MiHin, иiрiм жагада муз тау болып калыпты... Ауыл эл! алые. Ек1 ара жосыган сен- Жиекке шырып келюп кеткен су. 0 з беттер1мен теюзден шыка алатын емес. Б1раз жер ceHniH уст1мен журю, ар жагына TaFbi кайыкпен ету ке- рек. Б1ржан бэрш керш келедк Сен 6ipece жагага карай ойысып, енд1 б1рде теюздщ ортасына карай жылжиды. Жалгыз жаксылык жел тынды. — Дауыс жетед1-ау деген мезплде Б1ржан кыстауларга б1рнеше рет айгай салды. Уст1-уст1не салган айгай жа- гадагы елдщ куларына да шалынды. Шулап, кешш жат- кан ауылдын еркектер! жагага карай аяндады. Сенде келе жаткан адамды керш, тус-тусынан кайыкпен тусе- тусе калды. Екьеюден MiHreH уш кайык HipiMre келш, туйыкталып токтады. УШлген муз жол берер емес. Bip кайык кайтып аркан экелдк.. Арканнан устасып, шрш- ген кек сеннщ уепмен, Б1ржанра карай eni ж!г1т xcyripln келедк.. Калыктап, кырындай келш, кеп музга сокты- рып, Б1ржаннын сею де токтады. Алдынан шыккан адамдар тус-тусынан аркан лактырып жатыр. Kefl6ip ежет ж тттер булардын сецше ceKipin Tycin, кастарына да келш калды... Келгендер Б1ржанды танымаса да жан ашыр жэрдемдерш аяр емес. Ажал алдында жен сураса ма, кашкындарды тез куткарып алды. Шэйзаны 6ip-eKeyi кетерш экетш барады. Кайыкты суйреп, Б1ржанды да суйемелдеп, жагага алып шыккан сон рана жен сурасты. Тун бойы торыган ел1ммен осы арада коштасып, Б1ржан мен Шэйза ауылра келгенде алтын кун кызарып, кекжиектен кеудесш шырарып келе жатыр еде Ауыл азгана уйл1 балыкшылар едк Ke6iHin yfli су- дьщ ортасында калган, калкып бара жаткандай ке- ршедн Б1ржан мен Шэйза кыракдагы 6ip жылы уйге Kipri- з1лд1. Су кюмдерш шешш, кургак кшюирш, курт езген кеже 6epin жатыр. Казак бшетш кара жэрдемшц 6opin 43

1степ, балыкшылар бэЙек болып калды. Еркектер жары Б1ржанныц KiM екенш сурастырып болганша, эйелдер жары булардын кандай жолаушы екенш де бшп алды. — Ойбай-ау, Оспан болысты шонкайтып кеттщ бе? — Шок, шок, шок! — Слздш жактын кыздары 6api де бостандык алды ма? — десга, эйелдер Шэйзаны камалап алыпты. К,у- шактап жатыр, суйш жатыр. Отпен Kipin, кулмен шырып журген Шэйза енш езш улкен 6ip жаналык сурлеуш салрандай сезшдк Ол сур- леу эуел1 су бетше кайыкпен салынып, бшнбей кала 6epin едн енд1 мше, елге жеткен сон, ap6ip кыз-келш- шектщ журегше Tycin жаткандай екен. Эл1 кушпнен арылып бола коймаран, тонрэн, калжыраган кыз 6ip сэт- те жайнап сала бердк Барлык кыз-келшшектерге босану жолын корсете алардай куш сезшдн — Балыкшылар аулында ею турл1 тшек 6ip жерге то- рысты. Еркектер жары Б1ржаннын Оспан болыстан ко- рыкпаранын дэрштеп экета. Олар ушш бостандыкка умтылран кыз жок, Оспаннын алайын деп отыррап кы- зын алып кеткен ер ж1г1т кана бар. Эйелдер жары суй- генше epin кетуден тайсалмаган кызды кошеметтейдп — Журегшнщ Tyri бар екен, карарым! Bip кыз сен- дей-ак болар! Аспаннан салбырап туссе де сенен аспас. Бетщнен жарылрасын! Осы eni тшек 6ipre косылды да балыкшылар аулы кашкындарра колдан келерш аяран жок. Арык аттарын кос-костан жегш, 6ip-ep ж1г!т салт атпен косылып 6ip- жан мен Шэйзаны Костанайга алып кета. «Балыкшы балыкшыны киядан кередЬ дейтш орыс макалы бойынша, дала балыкшылары кала балыкшысы каура сакал Матвей шалдын уйше экелш туардк «Кыз­ ды урлап экелш туррандарын» 6uice де Матвей бойын аулакка салран жок- Оспаны жок, Итемгеш жок калара келш Шржан мен Шэйза жарык дуниеге жана шыккан- дай болды. х — Карарым-ау, бул кайда кета?.. Куйеуге апарады деп тырылып калды ма?.. — Женешемнен сурайыкшы... Кызганшак болатын едй кушактап жатып алып, айтпай журмесш1 .... 44

— Ж ттжан! ЖМтжан1 Келе койшы бауырым, Кай­ да KerriH?.. Ешк1м тимейдь.. Келе койшы!.. — Ойбай-ау ендк не беимд! айтайын? Кэдесш алып койып, кызымызды апара алмаган сумдык тары!.. — Кэдеа курсын... Анау-мынау Kici емес, ел!м де- сейнп!..— деп шуласып катындар сасып, Шэйзаны таба алмай жур. Карамагаи коранын iiui калмады... Ж упрь cin Калишага келдь.. — Женешеке-ау, айта койшы, Жштжан кайда? Ма- надан !здеп таба алмай журм1з... Айта койшы, женеше- ке... Tipi уят болды рой. Эбден жаурадык, айта койшы, жекеше!.. Карлы-жацбыр coFbin тур... Болыс куйеущ де бораннан жаман буркырап жатыр... Кыз кайда, же- неше?.. — Кызы Heci? Мен ойынра барып па ем?.. Мен кай- дан бтейш... бздерпии жын карып жур ме, элсш-элсш келш, менен сурайтындары Heci? Bip кызды берд1м рой... Tlicipin жесе де... Енд1 менде не алмактарык бар?.. Осында келгеш Heci, туге!.. — Кетек-ау, женеше, шын айтасын ба?.. Шын таба алмай журм1з... Уйге барып жатам деп осы ауыз корара Kipin кеткен... ©3iMi3 экелш салгамыз... — Алатын жемВктерще уймелегенде жаксысындар, кызра не рып не болмадындар... Жур эрмен, api ба- сымды ауыртпай... Онсыз да KyapFan кургыр каксап жатыр!.. — Кудай-ау, енд1 не 6eTiMi3fli айтамыз?.. Кайда кет- Ti дейм1з?.. Кэде аларда жайрандап, даракыланып кеткен катын­ дар енд1 Kipepre TeciK таба алмай жур. — Ж1птжан-ау, кайда кеттщ? Осы карлы жанбырда тоцып елем1сщ!.. Апан, шакырып жатыр. Апан... Апан.... Уйге келш жата рой, бауырым!.. Апырмай, жок кой... Bip сумдык болмаса ип едП — Мана ойында бет-аузы сазарып, б1рдеме ойлап отырран адамдай едь.. Кандырып кетш 6ip жерде елш калмасын!.. — Ол кыз одам да тайынбайды... Мана шымылдык шшде отырып OcnaHFa epHin шырарран!.. Суатка Tycin кетуге бар!.. YcTi-бастары су, iimeH шыккан тарак куйрыктай жылмиып катындар Итемгеннщ отауына келд1, жамы- рап айтып жатыр. . 45

— Элп кызды тагы да таба алмадык... Жок... Мана ойыннан кейш ушне апарып салгамыз... Корасына nipin KeTin едк сол кыз каз1р жок... Ulemeci кермепи, келген жок дейдк.. Бул эйелдердж екпнш рст оралып келш айткаидары ед1. Итемген yfli абыржи бастады. Элденеш сезшгендсн Оспан да тунерш KeTinTi. Касына eKi-уш ж т т ертшалып, Омар далага шыкты. Ауылды айнала 1здеп, тжтпеген жер калдырмай карады, таба алмады. ¥замады, ауыл болып 1здеуге KipicTi, TeciK калдырмай тепе тштп. Ушлген камыс, шошайган тезек- ке дешн копарып тастады. Жок Шэйза кайдан табыл- сын?.. Бул кезде олар кезектесш соккан сек-толкынмен, сурапыл желмен арпалысып журген жок па?.. OcnanFa «жоктын» шет жагасы еепртвдк Эуелк «ты- гылып таптырмай жур» деп, 6ipTe-6ipTe шын жокты ес- Tipiri... Оспан кап-кара болып, тутеп-Kerri. Танау тан- киып, желшлдеп, кеудеа бурынгыдан жаман канкайып, ауызга келген ак ит пен кара 'Ит 6ipiHe-6ipi жол бермей, булыктырып барады. Эрюмге 6ip карайды. KiM умггте- нерлж сез айтса, Шэйза сонын койнында тургандай — туймес1н апятса-ак шыга келетшдей керш отыр. Бупн гун бойы «Шэйзаны калай кушактап жататынын» ой- лап отырган Оспан, каз1р, кыздын койнынан шыгып кет- кенш бшмей калган адамдай. Оспан 6ip актарылса жа- рылып кетердей, тунерд1 де калды. _ 1здемеген камыс, тштпеген тезек калмады. Тебен ке- зшдей TeciK, кушж снятый куыс, 6api каралды, урсу ecri- меген жан калмады... Жок Шэйза, жок болды... Тунерген тун, ушдеген жел, сабалап турган карлы жацбыр кудж тугызды... Су тасып кеткенж де Шэйзаны 1здеу аркасында бьпдк.. Кудж улгая бердь CyFa Tycin елin калды ма деген ой жене бердь Оспан элеж-элеш далага шыгады. 1здеп жургендердж даурыккан дауыс- тарын тындайды. Умггтенерлж сез ести алмайды... Жок Шэйза, жок... TacbiFaH су котанды кел ктп экетш барады. Жагага жакыи уйлер дурлшп кеше бастады. У-шу, азан-казан, кырга тасынып жатыр. Калишаныц балшык yfline су i<i- pin, табалдырыктан келш тур... Кыргарактагы Итемген уйждеп «куйеулер» сабылып Шэйзаны 1здеуде. 1зделме- ген жер калмады... Коркыныш улгая бердш. Жок Шэй­ за, ж о к - \" 46

Акылсыз кыз cyFa тусш KeTTi деп жорысты. «Куйеу» састы. Аттанып кетсек де ершн, «токалдан» келецксдей де умк жок. Енд1 ол Kici ел1мше жауапты боларын се- зшгендей. Ен более! осы болады да! Тан атты, Оспан састы. Оспаннан жаман Итемген састы. Воршен жаманы кеше тунде алган кэделерш ка- тьшдар кайтып экелштн Кездер! булаудай, алгандарын куйеу косшынын алдына тастап, кетш жатыр. «Куйеулер» кайтпаска амал калмады. Аткан танньщ астымен, хабар даурыкпай, ел ест!мей турранда Оспан ушнен шыкпак болды. Калын кабарын карсы жауып, тасталкан тулап ашуланды. BipaK, экю ку аржарын ой- лаган екен: — Мен келген жокпын, той-мой болран жок. Кызда- рын елее ез безмен елдн Осыны умытпа! — дед! Итем- генге. Жок Шэйза, табылмады. Табылмаган Шойза алын- бады... — Бул танбаны cyfteriMe баекызып койып тегш жата алман! —деп, Оспан аттанды... Итемген ауылы жылжып, KbipFa шырып кетт1. Копа белуардан cyFa кетт!. Корада Tipi жан калган жок. Жал- рыз-ак Шэйзанын келенкес! калгандай, ауыл кепке де- йш yMiTTeHin журд!... Калиша Шэйзаны елд! деп журд1. Шашын жайып, жоктап, жылап жур. Тан ата бергенде KonaFa кел!п, ай- райлап Шэйзаны шакырады. Erwin зарлайды. Ботасы елген шгендей боздайды. Eni кез1 парлап, ыстык жасты агызады да турады... Сонры минутын Kepin, амандаса алмай калганына eKiHin жылайды... Журег!не 6ip басып суйе алмаранына кабыррасы сегшедТ yueMi боздайды... Тына алмайды, erwefli... KyfliHreH ана, баласын елж!реп сарынады... Зарлайды... EKi кез1 канталап кеткен... Итем- генд1 каррайды... Кайдагы KacipeT кабаттасады... Кейде OcnanFa бармай «елгешне» сорлы шеше уанады да!.. Ауыл эйелдер1 алыстан аныраган ана зарына уйде оты- рып, сиыр сауып отырып косыла жылайды. Он кун erri. Ел к¥лары елу... Bip казактын кулагы елу... «Б!ржан жок» деген дунк ете TycTi... Аты жегул! корасында калыпты... 03i жогалып шырыпты... Tipi жан б!лмейд!... Свзге сез жалранып, Б1ржан туралы турл! есек tofhs сакка жуг1рт1п, токсан кубылды... «Bip кыз, 6ip ж т т п н 47

денеа табылыпты» деген есек те журдк «Bip кыз, 6ip JKiriTriH жаяу кетш бара жаткандарын 6ip жолаушы ке- Р1ПТ1» дсп те айтып журдь.. влсе елдк елмесе Tipi, эй- Teyip Шайзаны Б1ржан экегп... Журт эбден осыган ден койды... Итемген OcnaHFa хабар ж1бердк.. XI Кепке дешн Матвейдщ уйшен Б1ржан шыга алмады. Жумыс icTen пайда табайын лесе де, журек ycine бердь Bipey nepin калар деп корыкты. Матвей канша кедей орыс болганмен ауырсынбады, барын белш бердн Bip- жаннын Шэйзаны «урлап экелгенш» бмсе де Матвей Б1ржанра болысты. Артынан кугындар келсе бермей алып калатынын айтты. Дурысында, бермей каларлык Матвейдщ шамасы да бар едк бйткеш Матвей уцпн, ка- тардагы орыс адамы унлн, калык мал деген, эйелд! сату деген, кашаннан 6epi тагылык саналады. Bipa3 бойы уйрешп алгасын, Б!ржан каланы кезш, кундеп жумыс icTeyre KipicTi. Кебше вокзалда вагон ар- тып, вагон босатып журедк жаяу жумыскерлерге косыл- ды. Бастапкы кезшде THin-кашып журсе де, б!раздан кей1н сол жумыскерлермен удайы 6ipre icTecin Kerri. Вагон артады, вагон босатады... Б!ржан кун корыстен тарыкпады. Тамактан артканына Шэйзаны кишд1рдк.. Дэл eni ай erri... Баска дуниеге бой уйрене бастады... Кейде елд! сагынады, елде калган yflin, K3pi эке-шеше- лерш ecine алады. Олардын не болып жаткандарын бЫе алмай ансайды. BipaK eui6ip казакка кершбейдь Казак KepiHce тасаланады. Шэйза да шешесш сагынды. Жалплз бауыры iniciH сагынып, кейдс жылап та журдь Оспан болыс uieuieci мен iHiciH TeHTipeTin ж1бергендей кередь.. Bip Kyui Матвей балык аулап экелуге,- елге бармак- шы болганын айтты: — Обаган тешзше барамын... Сенщ ауылына бара- мын,— дед1 Б1ржанга. Шэйза куанып Kerri. — Ci3 бурый ол тещзге бармайды екеназ... Бул жо- лы калай бармак болдыныз? — дед! Б1ржан. — Жумыс бар, жщтм... Достас 6ip адамдарым бар едь.. Солардьщ 6ipi copra ушырасып калыпты... Соны да бме келемш,— дед1 де тез журш Kerri. Б!ржан мен 48 _ j

Шэйза ез уйлершт жайларын тапсырып калды. Шал кулак сала тындады да: — Рет-i келсе шздщ ауылдарга да барармын,— дедк Балыкшы шал уйше кайткан кеште Б1ржан эл1 жу- мыстан кайткан жок едь Шал уйше Kipe бере: — Конакты карсы ал! — дед1 кемшрше. KeMnipi eciK- ке караса казактын 6ip KeMnipi келе жатыр екен: — KipiHi3, келщ1з! — дед! ол. Келген кемшр табалдырыктан аттаган бойы самауыр касында 6ip кырын отырган Шэйзаны Kepin, солкылдай жылап бас салды. — KyHiM, кулыным! ©кпем, журепм!.. Шэйзанын ан-тан калганы сонша, эуел1 шешесш тани алмай калды. Iuii елж!реп жылагысы келед!, 6ipaK жылау орнына, жынданган адамдай, сакылдап куле бердь Шеше жылап егшп тур, кызы шешенщ кушагына «ipin алып, flip кал- тырап, куле бередк Матвей кыз жайын Tycine калып, 3eKipin ж1бердк — Токтат! Жи есщдП Шэйза сонда рана кулшсш тиып, туйшп калган жан- жуйкеш босагандай, жылап ж1бердк — Апам, апам!.. Булар жыласып, кушактасып турганда Б1ржан мен 1лияс KipAi- • — Ci3 мент экем екеназ, ек кымбатты экем екен- ci3,— деп, Б1ржан Матвей шалды кушактап алыпты. — Эке болганда кандай! — деп 1лияс костап кояды. Ожарлар Mine3i белгш, Оспан Б1ржан мен Шэйза­ нын уйш тас-талкан eTin, шауып алган. Иттершен бас- касын айдап экеткен. Сол жайды жетшзуге 1лияс Коста- найка келш, Матвей шалдыц уйiн тауып алганда, шал оны Б1ржанга жолыктырмады. «Кызу жкгт, естке 03i барып отка туседЬ дед1 де, елге журш Kerri. Не б т р - reHi белпшз, эйтеу1р катырып калган Калишапы ала келттк Бу тун1 Шэйза шешеамен 6ipre «напалатта» жатты. Шерл1 шеше eciri богжаманы актаргандай, жасынан корген бейнетш тун бойы айтып, тауыса алар емес. 0ci- ресе, Оспан болыс пен Итемгеннен корген корлык-зор- лыгын ж тке Ti3e берген екен. Ара-тура: — Eimi кайтеакдер? 0cTin кашкын боп кетеакдер ме? — деп сурайды. Шэйза мырс eTin: _ 49