Мұқағали т3

ББК 84 Кдз 7-5 М 16 Крзакстан Республикасыпыц Мэлениет жэне акцарат мпнспр.пгшщ багларламасы бойынша шыгарылып отыр 2001—2002-жыл аралыгында басылган 4 томдыгы непзшде шыгарылды Макзтаев Мукзгали. М 16 Шыгармаларыныц толык жинагы: Коп томдык 3- бас. 0лецдер1 мен поэмалары /Кураст. Лашьш Эз1мжан- кызы, Оразакын Аскар. —Алматы: “Жалын баспасы” ЖШС, 2008. 3-том. - 320 бет. ISBN 9965-693-55-2 Бул томга акынньщ 1973-жылдан 1976-жылга дейшп олендер1 мен поэмалары, жача табылган олендер1, балаларга арналган елендер1 жене Американын ейгш акыны, Нобель сыйлыгыньщ nerepi Уолт Уитменнен аударган олендер1 енпзщщ. Ютэп кепшшк окырманга арналып отыр. Ш З 'S' ОРТАЛЫКТАНДЫРЫЛГАН К1ГАПХАНА ЖУЙЕС1 © “ Жалын баспасы” Ж Ш С , 2008

А К £ Ш 1Н1ГЕ Шок,тырына ер баткдн, кдйкдцдаган, М ен — 6ip байек жоргамын байпацдаган... Кулесщ-ау, Кулесщ... Сайтан бала, Сен айт менщ ойымды айта алмаган. ¥мтыла бер урынбай кузат жарра, Мен суршген середен узап бар да, Уат, мейлщ, жанымды сызат шалган, BipaK, менщ жырыма тузак, салма! Жырым менщ — жалрызым, жан дауысым. Ж ан дауысым жок,таган ар-намысын. Ар-намысы тапталып кдлмау уицн, Арпалысып, элареп кдлраны шын... Акдш болсац, алмас бол тайпалмаран! Сен айт менщ ойымды айта алматан. Кдрапайым жырымньщ дэнш ал да, К^ауызын, Сайтан бала, Кдйтар маран. 7.X II.1973. ECKI ЭНД1, Ш ЕШ Е , K.03FAMA! Боскднда ел-журт боздаган, Е си эндд, шеше, крзгама! Елестеп маран етедк Кулазып жаткдн боз дала, Есю андд, шеше, крзрама!

К,ызда да, кдфшын улда да, ¥лыган неткен муц-нала?! Кущренген неткен ку дала?! Е си эндг шеше, крзрама! ©лмесш десец б1ржола, Ескшщ орнын тырнама! (Жамандык, кермей еспм мен) Кундренбе, шеше, ecKi унмен! Кугррентпе мына даланы, Азалы керуен кеш журген. Курцренсец, шеше, еси унмен, Жетшдт жердщ астынан Бабамньщ даусы есплген. Кущренбе, шеше, ес й унмен! 7.X II. 1973. CAFATbIM КАЙДА, САГАТЫ М? Калган ба тары тац атып?! Жайган ба жасыл кднатын?! ...Таусылмас менщ тагатым Сок, сок, сок, менщ сагатым! Келген бе тары кун шы рып?! Кун ШЫРЫП, Жерге кулшынып, Енген бе тары TipmiAiK?! Армысьщ, асау т1ршшк! Турмыскд кджет табатын, Беретш жене алатын, М езп л де болып калган ба, Алатын жерге баратын?! Таусылмас менщ тагатым — CoFa бер, Сок, сок, сагатым! 7.ХИ.1973.

Bip елещ 6ip елдщ мурасындай, Ж ы р жаза алмай журмш мен Расулдай. Расулдай... багым да жур ашылмай, Кусбегшщ к,олында лашындай. Танылмаса сырымен, кдфыменен, Танылмай-ак, кетсшнп курып елец! Расулдай мен дары жырлар жазсам, Расулды тонаран уры дер ец... Расулдай бола алман! Жырым белек! ©з!мнщ ун1м керек, тш м керек. ©згеш де езшдей суйген ел1м, © з акдшын табады тубшде кеп. М е н — таулыкдын Квдэанныц балапаны. Маган дары тауымныц тацы атады. Кдрапайым кдлщысыз жырларымды Кджетше ез халкцм жаратады. М ен 33ipre бола алмай Расулдай, Барым, жаным — барлыгы жур ашылмай. Алынады томатам, кетем ушып, Кусбег)ден кутылран лашындай. а.ХП.1973. ТАУДА, ТУНДЕ Кдрлы боран, Кдра тун. Ай кдрацры, Ацрарура болмайды айналацды. Кдютау менен кдгстауды жалгастырран, Кдрарым-ау, кдскд ж ол кдйда кдлды? Кдп-кдрацры, болмайды anFapyFa, Ацдап басып аттар да кдрмануда.

Журш-журш акдоры куздан ушып, Кдламыз ба 6ip сайдьщ ацгарында? Кррацгыда жол таппай тентйгесш, Кдйдагыны ойьща келтзресщ, .К,арарым-ау, крека жол крйда кдлды, К,айда апарып агацды елтзресщ? EpiK 6epuii атьща, e3i журсш, К,айда апарып сок,тырса, e3i бшпн. Кдскд жолдан адасып крлганнан соц, Тыцнан жол тап дегеннщ ce3i курсын! Ж ол одейсщ HeciHe Tycin аттан, Бой берсш бе буркдсын yciK аткдн. К,атып елер жайым жок, кррагым-ау, Бой жылытпаса болмас-ты iurin ак,тан... 8.X II.1973. BAKJ>IT ДЕГЕН \"Мугалима б/зге бацыт туралы шыгарма жазАырды. Бакд/тдеген не екет н мен цайдан бмейш ... \" Бакдгг деген — сенщ бала кундерщ Бакдггсыз-ак, бакытты боп жургенщ, Бакдаын да, баскдсын да бимеущ Бак^ггсыз-ак, ойнаганьщ, кулгенщ. Бакдгт жайлы менщ мынау бьлгетм: BaiyjT деген — б1рде шаттык, б1рде муц. Бакдггты сол — TepiK eTin тундерш, Бакрт i3Aen азаптанса юмде-юм. Бакд>гг деген — эрюмдерде 6ip арман, Сол арманньщ шыкдан жер1 кумардан. А л сен ушш бакдгг деген — дэл Kp3ip, Бак^гг жайлы жаза алмаган шыгармац.

Бакд1Т 1здеп мал бак, мейл1ц, тас кдла, Bipax, балам, мынаны естен тастама: Бакдггтысын бакдгг 1здеп сорласац, Бакдпты боп сорлап журсец, маскдра! Бакдггьщ — мен, бакдггым деп бь\\ м ет, MeHi бысец, бакдггьщды быгенщ. А л мен унпн ец бакдггты кундер!м — Балам, саран бак^ат 1здеп жургешм! 9X111973. Б1Р K Y H IM M E H К,ОШ ТАСТЫ М Таты, мше, крштастым 6ip кушммен, К,ош айтыстым 6ip кунп TipAiriMMeH. Ток,татып кер толассыз крзралысты, Туссец даты тэщрдщ кш дтяен. Айлар, жылдар, расырлар алра атгаган, Алга аттады кушм де ардак,таран. Мынау жарык, элеммен 6ipre айналып, Заулап барам, 6ip куш аунап кдлам. Аунап кдлам... Биуемш, бишмш мен! Ажыраймын жармаскдн TiperiMHeH. Кулай б1лем, Ce6e6i журе би\\гем, Кусым ушса болтаны журепмнен. Bip кусым бар кеудемде зынданымда, Bipre туран мешмен туранымда. Байрусыма бостандык, берсем болды, Аунап кетпей e3ipre турранымда. 9X11.1973.

КУНШУАРЫ М Тары да тац атады, кун шырады, Тун келедь TipmiAiK тыншырады. Ауысып алма-кезек турсын эл1, Ей, менщ eMipiMHiH, куншуары. Ей, менщ етрнчшц куншуары! Келецкесзз осылай туршы кеш. Кейде менен кешген ун шырады, Kemipe rep кещлдщ тыншымауын. Акдуын елдилеген айдындарым, Аулаада ушып кетсем, кдйрырмарын. Алдьща арманымньщ жайдым берш, Аманат еткермеген ай, жылдарым. Ауранын, ауыскднын кун бесшге, Сум журек бищад Foft... Бишесш бе... Ей, менщ куншуагым, мумюндш бер, IIIbiFaTbiH кундер!ммен ти\\десуге. Kemipe гер кещлдщ тыншымауын! Тыншымаймын! BiTKeHiM — тыншыраным. Талма TycTi тайдыра кермегейсщ, Ей, жарык, куншуагым, Куншуагым! 10.X II.1973. Ж ЫРЛАР ЖАЗАМ Жырлар ражап Кдфда кдзак, Ж ырлар жазам, жырлар жазам. Тыцдар Мэскеу, Тындар Киев, Тыцдар Баку, Тындар Кдзан. Жырлар жазам, жырлар жазам. 10

Ж ырлар жазам ©зге мулде, ©зге тодде, езге унде. 0здер1ндей сезгеншде. Тыцдар армян, Тындар грузин, Тыцдар цыррыз, езбепм де, Ж ырлар жазам ездер1ндей. Эстон, латыш, тежжке мен Ортак, жырлар жазып берем. Ортак, ттлде жазып керем, Тыцдар саха, туржмен де, Мадияр, Болгар, TypiKTep де. Ж ырлар жазам Б е р т е арнап, Тыцдар чуваш, тыцдар кдлмак, Ойда мацгол, цырда харват, Ж ырлар жазам, тыцдар ацдап. I0.XIl.1973. Ж АНТЫК.ТЫЦ ТУЫ С КДН Ы Адамныц баласынан жер1меп ем, Достастым пер!менен, сер1менен. Ж енщ е кет, жарцыным, женще кет Ат кеюлш кеспм мен сешменен. Кдйда гана сиясыц, кдйда гана! У таратып болдыц гой айналаца. ...Арамзаны ак, сутпен асыраган, АйдаЬарга к,ор болтан кдйран ана?! Досты апарып досына жамандатып, У таратып, ылац сап, арандатып, Агайынды аздырмай ала жылан, Ж енщ е кет, жымысцы, царац батып.

Акдлл айтып туррам жок, туыстарым, Алданбацдар! A3FbiHFa жуыспагын. Абай болгын, арыцды нык, устагын, Аранда жур Жантык,тыц туыскдны. 11.X II. 1973. KYH УШ Ы П КЕЛЕ ЖАТЫР Тац атып кеде жатыр, Кдрсы ал, жаным! Кдрсы ал, жаным! Кднып iiu тац саумалын. Keuieri еткен кунмен ©ртеп ж1бер, ©ткерген екшшггщ бар салматын. Ай, жулдыз абыр-сабыр араласып, Тун Kerri шымылдырын ала кдшып. Жаркьш ©Mip жарык,сыз кдлды ма деп, Кун ушып келе жатыр, Далага шык, Терезецад аш, Ак, сэуле уйще енсш. Уйще енсш, Жаньщныц куй! келсш. 1здеме квйлепнд! кун сыйлаган, Шуак,тыц нурыменен ктнерсщ- Шашьщды желшгенде аймалап нур, Ак, сэуле ак, жузщде тайганап жур. Арланбай ак, тесщад ашып таста, Айдынында кднатын жайган акдсу, Арманымен крсылсын аймалап 6ip! ll.XII.1973. 12

М ЕН ДЕГЕН - ЫРЗА, М 03 БАЛА Достар-ау, кдйда тайдындар Н е бердд маран ай-жылдар? Аздаган менде бакдгг бар, А з FaHa менщ кдйрым бар. Кдлганы болса айтындар. Айтылган арыз, назга да, Кектемге, кдгскд, жазга да. М ен деген — ырза, мэз бала. Рахат керген аз рана, Азап та тарткдн аз рана, М ен деген — ырза, мэз бала, Саби кдлпымнан крзрама. Молынан маган бермеген Бермесе крйсын, кенде емен. Аязды аздап керген ем, Ыстыцта аздап шелдегем, Анасынын, да ак, сутш Айызы кднып ембеген, М ез бала, достар, мен деген. Жыласам даты ецбектеп, Жыгылсам даты ецбектеп, Рахат алып аз рана А з рана еткен ецбектен М ен деген — ырза, мэз бала, М эз болам мынау Ж ер-Кэкке. 11.X II1973. Тары да, мше, тац атты, Таты да, мше, кун шык,ты, Таты да TipAiK басталды. Курдел1 мына дуние, Ойлантты He6ip бастарды: 13

BipeyAep алтын алмак, боп, Ацтарып жатыр тастарды; BipeyAep шарлап аспанды, BipeyAep кутш достарды, BipeyAep андып кдс-жауды BipeyAep мына кектемге, Айкдра ecix ашкдн-ды. BipeyAep алые баргалы, Заттарын, эне, кдмдады, TipAiKci3 жэндДк кдлмады, Адам да, ац да, мал дагы, Тынымсыз мына TipAiKTin, Тынымсыз кунш жалтады. 16.XII.1973. Bip кун1 6ipey мерт етсе, Айызы кднран адуын Туягымен жер тепсе; KeMiAin шацра жауырын, Кещлщ кулап, шер тексе; К,айтер ец, менщ бауырым, К,арсыласар ма ец еркекше? Кдлар ма ец элде кдмданбай, Кррланып, курып намысыц, Кдпыда кеткен палуандай, Акд1лыц, есщ ауысып? Аяцта кеткен ар унпн Кррланбай иэ арланбай, Кдлар ма ец болып сормацдай? 25. XII.1973. АЦСА, ЖАНЫМ Мен т!лейш. Жаркцшым, сен де ттле: Жак,сылык, орнасын де жер бетше. Aig<y ттле айдынныц келбетше, Айдын TiAe акруды тербетуге. 14

М ен ацсаймын. Сен дары ацса, жаным, Жак,сыдан жайлап ескен жан самалын. Ацса, жаным, Зарыгып шарша, жаным, Кдлса да кднша румыр, кднша амальщ. Ацса, жаным! М ен сарынам. Сен дары сарын, жаным, Адамнан тек жакрылык, табылганын, Ашусыз, ала к ез о з бауырлардыц, Ацсаймын алкдм-салкдм кдуымдарын. Кецшм болса дары кднша жарым, Солармен бШнбейдД шаршараным. Жакрыдан жайлап ескен жан самалын, Жабыкрай ацса, жаным, Ацса, жаным!.. 25.X1I.1973. ЛК, К у Р Б Ы М Ак, курбым, ардак,таушы ем 6ip басынды, ©згеден окдпау турран тулра сынды. Келецке кещл неге сыр жасырды? Барамыз неге умытып сырласуды? Айтсацшы абыржытпай курдасыцды. Арман жок, арамызда баярыдай, Салк^н тиш, сап болды саялы май. Сынык, кднат кецглдер сылтауратып, Кдуырсынын кдкрдн боп к,ояды жай. Талпынбайды жетпек боп баягыдай. TaFaT шыдам мендеп тауысылды, Табысуды ацсаймын, табысуды. Жадыраткдн жаннаттыц бары сынды, Ж аз кецглдд ацсаймын дауысыцды. Жасандаршы, курбыцныц caFbi сынды. 15

©Mip-ай! 0Mip неткен к р ы н едД! Жалык,тырды баскдньщ сыйы MeHi. Жакыныцныц жалганда жат болматы Жасаган-ай, нетылран кцын едд. Жаны кургар сондык,тан кушнедь.. 26.ХИ.1973. Узийп тускен алмадай, Узш п кещл калганы-ай! Арыма баскдн тацбадай, Арылмай крйды-ау дау-дамай! Тасыран кещл арнадай, Таусыльш бугш кдлганы-ай! ...К.ИЫЛЫП калган курацты, Kjujh да болар жалтау-ай! Шок,танып жанган кегшде, Шолпаным бар ю й менщ де. Жолдассыз, доссыз тепнде, ©ткерген eMip eMip ме?! ©кш1ш кеп к,ой кещлде. Осы да жак,сы, им б1лсш, Дшчрсш кец!л, AiAripciH. ©киши, ынсап 6ip журсш. Алайда доссыз еткерген, Кун курсын, бауырым, кун курсын 26.XU.I973. K Y P E H KY3 К,ош рнд1, крш бол, курец кун! Курец муц саран ж 1берд!м. Кулермш деп ец, тунердщ, Б1лермш, кдлай бглермш?! Куп-курец менщ рещм, К,ош ен/vi, к,ош бол, курец кун! 16

Ж а з келер жене жап-жасыл, Жакрылык, тары тглермш, Жадырап eMip сурермш, К,ош ендь крш бол, курен, кун! Жыртылып жатыр курен, жер, Курен; жер — тозран к1лемдер. Курен тау, анау курен бел, Курен бел — жиган кьлемдер. Ж аз келер жэне жап-жасыл, Жасауын жердщ тугендер. К,ош ендд, крш бол, курен куз! Ак, кд1сты тездеп ж1берпз. Ак, кд1стай аппак, 6ip елм1з, Шымшылап аяз шытынап, Ширырып 6ipa3 журерьпз, Ш ынырып GMip сурерм1з. Крш ецдд, крш бол, курен куз! 26.XIU973. МУЙ1СТЕ Селк ет1п, секем алып кдрадьщ-ау, Кдй таудьщ KHiri едщ, кдрагым-ау?! Тебенде шыр айналып бала кздэан, Мушсте MepreHi бар кдла мынау. Сондык,тан секем альш кдрадьщ-ау. Кел. М енщ кдсыма кел, кдсыма кел, Женддрш урейщад басыла гер! Сулулыкдд сук,танран жат кездерден, Ж алт еткен жанарьщды жасыра бер. Панала, Кдсыма кел, кдсыма кел. От-суы, отауы ыррын жаткдн кдгрдан, Нендей куш с е т мунда аптандырран? Абайлап, адымынды сак,тандырран, Бул манга HeciH келдщ кдкдан курган? Арман Foft с е т мунд<Г<Я \" хМ К.АЛАЛЫК ОРГАЛЫК В К 1ТАПХАНА

Умггщ, арманьщ да — 6api кдлып, Ауылды ойлап кур бекер налымалык, ...Жетгазш тастайын ба тауыца алып, Кунынды, куралайым, таны барып. Кдрагым-ау, кдй таудын, кшп едщ?! Сыртыцнан кдраймын да сушнемш. Faiibin болып кдй жакда баратырсыц, Элдеб1р домбыраньщ куш ме едщ?! 27.Х11.1973. АКДОННЫЦ АУЫЛЫ Сол маща coFa алмадым кептен 6epi, Куз бе едд?! Еамде жок, кектем бе едд?! Еамде тек даланыц екпек жела,.. EciMAi алып, кушак,тап епкен меш, С ол маща сокдай кетпм кептен 6epi. Сен тузеген Ес1лдщ еч!ршде, Ак, кдйындар эл1 жур кецшмде. Ерекше едд ол жердщ кел( мулде, Ерекше едд сол жердщ eAi мулде, Ерекше орын алып жур кецшмде. Суып баррам суыткдн кдллык,тардан, Жылып кдйтып кеткен ем, (Суып баррам...) Арасынан орманныц акдш кердхм, Жырын 1здеп жур екен умыт калган... Жагасында Еалдщ турьпггы арлан!.. Акдсудыц кднатындай сьщкдллдаган, Ун1нен сол акдшныц жыр тындагам. Ж ы р тьщдаган: Тьщ далам — сылкдлм далам. Ак, EciA 6ip толастап, 6ip тулаган, Жагада ак, кдйыц мае былкдллдаган.

...©■пнем сол акдшньщ тардырын бер, ©згеш кдмасац да, журтым, маран?.. Ак, Ес1л — ак, отауым, алкд келлм, Кдйьщ бак, ойдым орман, кдмкд жер1м Акдшньщ аманат 6ip жырындай-ак, Ацсаймын да турамын Аркд желш. 28X111973. ХАЛ CYPAMA, Ж Ы Р СУРА Бас кдтырып несше кун кешемш Bapi етедд... Ешюм де бымес емш. Bapi6ip табигатпен 6ipre всемш, Bapi6ip табигатпен тыдесемш. Н есш е бас кдтырып кун кешемш. Сен менен хал сурама, жырды сура! Ырзамын eMipiMe, турмысыма. Жырды сура! Lvecin кетем 6ip кун, Кдйтадан оралмайтын жыл кусына. Айдын келден ажырар сагатында, Арман кетер акдсудьщ кднатында. Арман кдлсын, алайда жыр кдлмасын, Жердщ мына жет1кдт кдбатында. Бас кдтырып HeciHe кун кешемш, Bapi де етер... EniKiM де бшиес емш. Кушм батпай, алдымен жырым батса, Bip сагат та жер басып журмес еддм. 29.X II.1973. 19

Ш Е КАРАДА Мше, Мен Отанымньщ шетшдемш. Тыныштык,. 0туде тун, етуде кун. Кдсиегп жер1мдд кдрауылдап, Кдйыспай кузетуге беюнгемш. Мен, Мше, Отанымньщ шетшдемш. MaFaH жер жок, Отан жок, api кдрай, 0 p i кдрай мекен жок, жаныма жай. Осы жерден шьп?ады кушм менщ, Осы жерден атады тацым арай. Осы жерден Отаным басталады, Бакдггымныц осында тас кдмалы. 0 p i кдрай баскд GMip, баскд TipAiK, 0 p i кдрай мен уппн тас кдрацры. 0 p i кдрай баскд ©Mip, баскд TipAiK, (Кдйтейш оньщ уппн бас кдтырып). Осы менщ Отаным, бакдггым да, Табаныма журсем де тас батырып. Керек емес баскд ©Mip, баскд TipAiK! Менщ жаным жаралтан шурыладан, Шутылага шомылып, тыным алам. ¥жмарыныц баскдныц кереп жок, ¥лы Отанньщ жетед1 нуры маран. От ойнатып, ойран сап бузып кдмал, Баскдныц байлырына кд1зыкдарам. MiHe, алдымда бакдггкд бастар жолым Шекара деп аталтан сызык, маган. ...MiHe, Мен Отанымныц шетшдемш. Тыныштык, ©туде кун, етуде тун. Кдшанда Отанымныц какцасы ашык, Ж4берсецдер достык,тьщ ек1лдерш.

1. КДСИЕТО ШЫРШАНЫН, КДСЫНДАЕЫ ОЙ \"Здесь 5 августа 1929 г. был бой с бандой. Здесь 5 августа 1929г. был пограничник Саша С оловьев\". (Ш ырш адагы ж азу). Кдсиетп кдрагай! Кдсиетп кдрагай К.асие'1-ri Анадай. ©щршде жазу тур Кдсиетп жарадай. К,уд1ретп алыбым, куддретп таудагы, Кдлай сак,тап келгесщ кдсиетп тацбаны?! Кдндай жанныц Mepi бул, кдндай жанныц арманы? Н е бьлесщ, аскдр тау, асау езен ангары? HeHi кердщ, ну орман? Kepi шырша, не бглдщ? Кдбьныцнан кдн aFbin, неге сонша еплдщ? Куэсшдей кешеп аласапыран ем!рдщ, Ацтарсащны сырыцды, неш кердщ, не бглдщ? ...Кез1мдд ал ьт тацбадан, кетерш ем ецсемдд, Буындары сьггырлап, Kapi шырша тецселдь Соловьев баскд 6ip, барып баскд шыршага, Жазып жатыр eciMiH крлына устап семсердь.. Айта алмайды .ешкш де ерлж жок, деп осы кун, Отсыз, ок,сыз ерлжтер бола берсе, Heci мш?! Ерлж деген — елщнщ улы болып ©сущ. Кдлдыра бер тацбанды, кдлсын солдат eciMiH;. BipaK, Сак, бол! Жауьща жасай карме KeiuipiM! Тыныштык,ты кузет сен, Тыныштыкдд алданба! Ж ау жок, деме ipreMAe, жау жок, деме жалганда. Алданбагай a3ipre тынши аткдн тандарга, Тыныш уйьщтар тундерде ауылыца барганда, Сен кдшанда солдатеьщ! Алданбагай, алданба! 21

...Кез алмаймын кдйтадан шыршадагы тацбадан, ”Пл кдтпайды ну орман, т1л кдтпайды тау маган. Тентек езен езшщ арнасында аунаган TL/vci3 мынау еомнщ тагдырына танданам, Tipi гой деп алданам... Tipi гой деп алданам... Уц1лемш жазура, телм1ремш шыршага, Неге асырыс кдш-кдюкд кдлдырды екен муншама?! Элде мынау ну орман жатыр ма екен тумшалап?! Осы елкеде мэцгшк кдлды ма екен бишара?! Элде мына ем!рде б1здерменен 6ip журсщ, Элде кеше майданда мерт болдьщ ба, юм б1лсш?! Элде сенщ жене 6ip крлтацбац мен ерлтц, Жазулы ма, KiM 6iAciH, ipreciHAe Берлиннщ?! Курымаса мына орман, курымайды еамщ, К^иыр шет! Отанньщ — кимас сенщ беагщ. К,атардагы жауынгер Соловьев, 6epi кел! Экецдд аткдн жауьща жасай керме KeuiipiM! Шекарашы жауынгер Соловьев, умыта! Мына елкеге жат жердщ кдргасын да жуытпа. Кдлганында аптапта, тоцганында суык,та, Экелердщ epAiriH жалгай берпн, суытпа! Ж ас шыршада, жауынгер, турсын солай еамщ, Туган жерде еам щ кдлса, оньщ Heci мш. Ерлйс жок, деп ешюм де айта алмайды осы кун, Ерлж — сенщ неабщ, EpAiK — менщ Heci6iM. Heci6iMe ешюмнщ мацытпаймын KecipiH! ...Кщя алмадык, Кеп турдык, кдлкдсында шыршаньщ, Н у орманды, шыршаны желпш eTin жур сагым. Асау езен буза алмай алып таудьщ курсауын, Баягы сол муц сарын, баягы сол 6ip сарын. Баскд TipAiK, баскд eMip ар жагында езеннщ, Бер жагында езеннщ — ез Отаным, ез ел1м. Шекарада тыныштык, K,ayin те бар, сеземш... Сеземш де, ширыгам, ширыгам да, теземш!.. 22

2. ДАБЫЛ Сснылды дабыл, Дабырда-дуб1р жан-жарым, Сорылды дабыл, Жарамас менщ кдлраным. Жорык,тыц затын ез1мше мен де кдмдадым, Солдаттар кеткен алацра кдрай зауладым. Сорылды дабыл! Тасырда-тусыр айналам, Тып-тыныш тунд1 мотордьщ yHi жайларан. Аттар тур вне ауыздьщтарын шайнаган, Жарк^1лдап кдру ай сэулеамен ойнаган. Сорылды дабыл! Сапта тур бук1л застава. Байырры солдат, Биылры келген жас бала. Жорьщган кдлу — маскдра! — Жолдас командир, Жорыккд барам, тастама! Сеницз маран, сезпцз мен де жауынгер, Жорыккэ барам, Жорыкдд барам, кдру бер! К,ару бер маган! К,ару бер дары, эллм кер. Кдйсар улдарра кдшаннан б1здщ зэру жер! Кдру бер маран, кдру бер! Жаткызбас тыныш жауынгер yHi дабылдыц, Кдсында болам жауынгер мына кдуымныц. Кунелту — куна усттмен жузш ауырдьщ, Тозарын Kopin, азабын тартпау дауылдьщ. Кдру бер маган! КдаДрш быем кдрудьщ. Ес1мде менщ, Сурапыл болып жаткднда, Байтак, еллме Отаным дабыл кдкданда, Дауылдьщ yHi жадымда менщ сак,талран, Сол унмен мен де аттангам болашак,тарра. 23

С ол дабыл менщ бак^лтымменен уласкдн, Сол дабылменен тазарып ед1 мына аспан. Дабылдан кешн, Бауырлар жаткдн молада, Кдлзгалдак, еддм жацадан рана гул ашкдн... Жолдас командир. Кдбылда м е т кдуымга? Кулагым у т р , кулкдш да у т р дабылга. ...Журепм менщ... Журег1м менщ, ауырма, Ж урепм менщ, дабылдан кешн дамылда... 3. БОСКД>1НДАР Боскдшдар кедгр ар жак,тан, Бозарып, ещ сазарып. Боз сагым турды тау жак,тан, Болымсыз куйге аза Fbin. Бойларын т т п ел1мге, Байгустар кдлай жетп екен?! Мансук, кдт ел1н, жерш де, Н е тардыр айдап отп екен?! Экелген айдап жыракда, ©Mip де, ппрюн, куйын-ау... Н е десец о де, б1рак,та Отанды тастау — |щын-ау!.. Дейм1з гой, Дейм1з... Алайда, Кррльпуф адам шыдай ма?! Кул болуды адам кдлай ма, КдЬарын теккен \"кудайра”. Тэлкек кдш адам тардырын, Ж ерлесе арын, намысын, EAi мен жерш кдлдырып, Кдйтед1 боспай жан ymiH?! А р жак,тан, анау аулак,тан, Ж ан уипн, y3iM нан ymiH, 24

Боскдшдар келд! ар жак,тан, Белше туйга намысын... Тура алмай туран жер1нде, KjkcipeT шеккен байрустар. К,алдырды сызат кещлде, Расырда мына айра ушкдн... Табына-табына \"кесемге\" Умггтщ оты сенген бе?! Жаралы жандар дос елге, Жак,сылык, 1здеп келген бе?! Намысын тушп белше, Боскдшдар унс1з тосуда. \"Кдйтара ма элде елше, Кдлдыра ма элде осында?!” Босатып 6ip сэт кещлш, Боскдшдар ш ергп зар-муцын. ...BeArici3 маран ем1рщ, Б елп а з маран тардырьщ. Боскдшдар келдд шет елден, Ойында кдррыс, алрысы. Отанга — мансук, мекенге, Келетш емес баррысы... Ецсецад иш, жаныштай, Юм екен с е т крр кдглган?! Тап жауьщменен алыспай, Тапжылдьщ неге орныцнан? Кезщнен райып болтан ба, Кдньщмен жен;ген Бостандык,? Бостандырыцды K,oppayFa, Келмей ме халщ, дос халык,?.. Ж алау Fbin устап жарлыгын, Салган ба кдйта курыгын? BeArici3 маран тардырьщ, BeArici3 маран румырьщ... 25

4. СОДДАТТАР САБАНТОЙДА Сап-сары боп, Тал-Крйьщдар, Тал-кдйыцдар кец1лс1з. Шаршаган ба комбаймдар? Комбайндар неге уназ? Салбыраган балагынан, Сапырылып дэн ушпай. Жатыр жадау дала мына Комбайндар жарыспай. Кар TycinTi аскдрларга, Адызак,та кдцбак, жур. Сабантойды бастацдар да, Алтын куздд тандандыр. Кызыл кдфман, Кызык,тырган. Кайтадан 6ip жандансын. Сагымдайын жузш кдорда, Сагындырган эн кдлсын. Солдаттардьщ, Салган эш, Сардаланы тербетсш. Сэбилер1м жалгап api, Солдат болып ер жетсш. — Шакдгрындар кэрь\\ерд1, Шакдфы Iдар жастарды! — Bapi келдд, 6api келдД, — А л сабантой басталды! — Соловьев бар ма мунда? Саша! Саша! Кайдасыц? Баян сьщсып бармарьщда, Бастасын сол той басын. Ж аца дэннен алып кдлаш, Кид1р1цдер солдаткд.

Маршкэ бас, Маршкэ бас! Баяныцды зарлатпа. Маздатывдар, Маздатыцдар, Жастык, шакзъщ алауын! Жадыраган жаз да тынар, Саргыш тартып жалауы. Тек ешрден жерш кетпе, Ж ерш кетпе! Танып кдл. B epepiiw 6epin кет те, Аларьщды алып кдл! Тербелуде, ырралуда, ырралуда кд1здарым. Бала солдат, Турраныц ба?! Bepi келпн, муздадыц... (Жаркдш шьпып дауыстары, Кдлздар к у лт кдрасын.) — К ещ л яз Foft алыстагы, Мамасынын, баласы... Тосыркдма, бала солдат, ©Mip бэрш уйретпек. Bip кд1зды уста бара сал да, Бара сал да, билеп кет. К^1зык, карман, К^ызыл кдфман, К^ызып жатыр сабантой. Кызып турран, Кд1зык,тырран Кд1зык, б!здщ заман рой! Жанныц 6api уйлерше, Ойлар емес кдйтуды. Бидщ 6api билендд де, Эннщ 6api айтылды... 27

5. САША СОЛОВЬЕВ Злесь 5 августа 1972 г. был пограничник Саша Соловьев \". (Ш ыршадагы жазу). Баягы орман. Баяна таудыц балагы. Баягы езен баягысынша агады. Баяры жазу, баяры Kapi шыршага, Байыппен Саша телмрш узак, кдрады. К,арады даты, курсшш крйды биулДрмей, Сезем рой бэрш... Быддрмесе де, быддм мен. Шекарада еткен осынау 6ip ай шпнде,— Барлырын да айткдн, BepiH де ecrin улпргем. Анырын айткдн, Экесш Саша бимейдь Кезшде муц бар, келпрсш боскд кулмейдк Айтады жалрыз, аяйды жалгыз Анасын, Алые 6ip жакдд MypaAiM болып жур дейдь — М1ндетщ 6iTri, кдйтасыц, Саша, Анаца, Журген жер1цад акдфРЫ рет арала,— Деген ем оран келе жаткднда манада, Лэм-мим демей кез тнекен мунар жагара. ЕспдЫ, Саша, EcriAiM, Саша, Курсшдщ. Курсшбе, Саша, курешгенщад бьлеш гам. Адамга емес, Анаца FaHa аян-ды, Барлык, дыбысы журепцдеп дуролдщ... Бглмеймш сенщ жаныцда кдндай муц барын, BeArici3 маран кдй жерде, кдлай туганыц. Ой салды, жаным, Kapi шыршаныц кдсында, Ойланып узак, турраныц. Сеземш, Саша, Сеземш, сенщ бар муцыц... BeArici3 жанды кутумен еткен бар жылыц. Шыршадары eciM шырак,тай саран боп тур-ау, Э к е а з ескен акдллды менщ зарлырым. 28

Мазалап кдйтем, Ойлансын жас жан, толгансын. Байламра келер ойланып эбден болгансын. Асау е т р д щ асау атыныц Ti3riHiH, Естияр жотт ойланып барып крлра алсын. — А л ендд, Саша, атыца отыр, аяулым, Кетеюз ертец, крштасар шак, та таянды. Мщдетщ 6iTri, барасыц ендд Анаца, Куанбайсын, ба, кец ш ц неге кдяулы?! — Б1лесщ бе, aFa? Бул жак,тан ендд кете алман! Кете алмаспын деп, келген бойдан-ак, бет алрам. — Кдйтесщ, Саша, кдлдырасьщ ба Анацды?! — Келедд шешем, берш те крйгам хабарды. Совхозга шрем, осында кдлам б1ржола! — Жылы жуз1мен жымиып кулш тур бала. ...К,ушак,тастык, та, екеум з узак, кдрадык, Жылы мекенге крныс аударран тырнара... 1973. ТАУДАГЫ KGKTEM Сай-саланы Аймалады, Жоталардан ж ел ecTi. Кек кдрагай Коп баладай Ky6ip-Ky6ip кецестт. Кдскд булак, Тастан кулап Бара жатыр шапкдялап. Шьщылдаран, Сыбырларан Айкдй тастар — сакдсулак, Bip журекпен Д1р-ддр еткен Жасыл талдар, жас талдар. Елиренген, Теб1ренген Ак,бас Ата — аскдрлар. 29

Куннен — берм, Гулден — керю, Тау тамаша, тау алып. Кдтпар басын, Шаткдл, тасын Кврген сайын жацалык, Айналаца, Сайра кдра, Шьщра кдра ак, мацдай. Бала шагыц, Болашарыц Кектеп келе жаткандай. 1974. ЖЫЛ 0TTI Бммеймш, кун етп ме, жыл етп ме? Баяры байыз таппас журек, Mine, Кун, айлар, жылдар етп дур етп де, Bip тамыры болымсыз адр erri де, Баяры журек калды. Журек, мше. Байрусым узатып сап барлырын да ©3i кдлды езшщ хандырында. Кеуде деген керемет сарайыныц, Ж аца жылдык, алауын жандыруда. Ж айлап кана узатып барльпын да. Журек, мше, Ж ан журек жур мешмен, Дурсшмен, ептеген ирб1щмен, Тундер1мен, беймаза кундер!мен. О, жалрызым! Жабыкдай жур мешмен. Гуршндей аспаннын, дур етп де, Ж ы л етп. Ж урек калды аДр етп де. Кун aftFa, ай жылдарра 1леки де Ж ы л етп. Ж урек калды. Журек, мше!.. 2.1.1974. 30

РЕВОЛЮЦИЯ ЖАЦЕЫРЫРЫ EKi дуние epericin жаткднда, Суцкдр кулап жартаскд, Дауыл турран шакуарда, Куппгендер аспанда, Сай, Жыраны паналап, Ж емтж 1здеп бакдднда, Жумыр жердц аралап кетп 6ip ун галамат. ¥шты акдык, Дауылпаз кднатына жук арткдн. К,алды тобыр мунарткдн, Сулулардыц шсше кумарткдн. Кдлды He6ip кеселдер: Крркрк, куншьл, мешелдер, Бола алмаган кесемдер, Кебпс езу шешендер. Сок,ты дауыл ympin, ¥шты жасын, жай-оттар. Болаттан курсау кшнш, Шык,ты жалацаяк,тар. \"Дауыл бултты ттлелд...\" ¥ндеген сонда юм елд? О л — Данконьщ журеп, О л Елдлдщ улы едь Революция байрарын кднатына кдлстырран Дауыл бултты серпедП Жаратылтан ушкцшнан О л — алапат орт едь Куадретше Адамныц Дауылпаз басын иедь Горький улы заманныц ¥рпакдсд тарткдн сыйы едь Горький — ойлар тартысы, акцкдт пен ардыц улы. Горький — революция жаршысы, Революция жацрырыры! 1974. 31

О, Чили! Топырарыцда жаткдн курбан, Акын ед! дуние мак,тан кдтлган. О л ceHi сацтандырган, Сацтандырган! Саулырын Паблоньщ бш п кдйт деп, Акындык, рухымды аттандыргам, С ол кезде жауьщ саган кдкдан курган... II Белгкпз, Тац ба?! Тун бе?! Белггаз тун де етуде, Кун де етуде. Шынымен мынау менщ cypeTiM бе?! Жап-жасыл кебелектей гул бетшде. 0Aci3 журек eAcipen, — Сенсщ, — дейд1 Соцсын журек, ауру жецсш мейл!. Соны жыр — соцгы жыры жазылса екен, Сонан соц, елс1н мейл!, Кемсш мейл!. ...К,аз-кдтар дэр!гердщ шипасы тур, IinnenTi. К,аз кдлпында менс!нбейд!. Кептен 6epi дер1гер жур екпелеп, — Бергенд! ini, журепнд! жудетпе, — деп. Кдбылдамай жатыр Foft, кдйтпек ен м Дерни iinyre де журек керек. А к д н кунде крштасар ем!рменен, Акын ушш белгш елзм деген. Акын, эсте, елем деп кррыкдайды, Кете ме деп к,орк,ады кецыде елец, Аякдсты ажалмен, ел!мменен. Э р елещ — ацынньщ соцгы елещ, Сокры рет жендеген!, ецдегеш. ©3i Tipi кезшде жыры елее егер, Намыс ymiH шын акдш сонда еледи Шын акдшныц кецш н сол беледь 34

Элде тун бе, ак, тацньщ Ke3i ме едд, Bip сэт акд>ш эл аре п кез iAeAi. Ke3iH iAce, Мадрид кешесщде, Баягы жас шагындай сезшедд. Н о пасоран! Фашизм... Бала кдны... Бала кдны, кцадмп бала кдны. Бала кднын тецемей жыр жазады, Бала кдны дей салып баламаны. KeMip дулей фашизм, TeMip дулей, Испан жерш таптайды тебшпдей. Bip сэт оны бшкке шакдлрады, Эренбург, Лорка, Хемингуэй... Баягыдай ертенш кала жанган, Жанган оттьщ йшнде ана калган. Баягыдай теб1решп жыр ойлайды, Кезш алмай панасыз балалардан. Элде тун бе? Ак, тацньщ кез1 ме едд?! Талып барып эзерге кез гледд. Ke3i шнсе, селк eTin оянады, М эцп уйцтап кететшдей сезшедд. Ес1л акдян ез1не тур екпелеп, Тунган ойы TipLaep тунекке кеп. Qp6ip жыры — акдшныц соцгы жыры, Сощы жырды жазуга журек керек. Акау TycTi акдынныц журепне, (Алдакашан халкдя оны быедд де). Кдрац калган столда, карац калган, Кдламына карайды, TiperiHe... Сапар шегш кетедд жыр елше. Ацын тэты жазбакдпы соцры жырын, Соцгы сырын айтпакдиы, соцгы муцын. Сацтандырып халкдына жэне айтпакдиы Кара куштщ кдталдык, сорлылыгын. Отанына шакцакдпы соцгы муцын. 35

Кектемп аспан сеюлдд курюреген, Тастадыц ба ак^нды, mipKiH елец?! К,улпыланып калган ба кдйран журек, Аурудыц ашылмас юлт1менен?! К,айда несер баяры cipicipereH? К,айда шабыт акд1нмен 6ip тунеген? Кдламына aAci3 крл кдрманады, Соцры жырын халк,ына арнагалы. \"Жалпыра ортак, жыр\" жазран жалын журек, Жалкдх басын жырлаура арланады. Басталуьщ кцын-ау, ццркш елец, ЦЦрюн елец, басталсац, дурирер ец. ...Кдйран акаш тары да кдлрып кетп, Адамзаткд шуацты кун ттлеген. Кузетш жур першгге пприн елец. ...Тары да туе... ...Тары да сандырацтар. Сандырацтар — суалган сан булацтар. Таты да Испания аспанында. Жанды оттар, Жан-жак,тан жауды хаттар. Жауды хаттар жазалап жауды даттар. Кулаганша ертешп бара жатгы, К^ырандар — крзыл тулы аррымак,тар. ©рт кдптады, © р ш т п желштг жел, Кек тутшге кем1лдд KepiKTi жер. Салтанатпен сап тузеп бара жатты, Ж ер шарынан жиналган Ержттлер. Испания халкаша epiicri бер!!! Тары да бала кдны... Каддмп бала кдны. Алакдны, баланыц алакдны... Аштыцта Испания балапаны! Испания, шыдай туе, тац атады! (Акдшныц унш ecrin буюл элем, Бар сыйын балапанга таратады). 36

Тага да сандырацтар, сандырак,тар... Тусше ендд тещздер, тау, цыраттар, Ормандар, гулдер, келдер, бал курацтар, С оц га жырын жаза алмай акдон жатыр, Ак£ш жатыр... Жауапсыз кдлды хатгар. ...Ол оянды зецб1рек дурсшнен, Тозац ушты гулдердщ бурш тнен. Аласапыран не деген ттршиик ец! Кдла бойын жазбады курсшуден. TyciM бе деп ойлады, 9ш м бе деп. Кереметтер ойнады, Кегалге кеп. С онга жырды жазуга кдмдан, aiyjH, Сощы курес басталды. © ш р керек! Н е болар тун белпспз, не болар кун. Бглесщ Foft Парижден неге оралдьщ. Унш eniip, Бас кетер, поэзия! Унш eniip урейл1 генералдыц! Естисщ бе, кдра куш долданады, KepeciH, бе ел1цд1 кррлаганын? Kepi айналып танктщ доцралагы, Kepi айналтпак, тарих доцгалагын. Кдламынды кдлайда крлра ал, акдш. Тусщде емес, ещцде мынау ойран, Отаньща, арыца кше крйган. Азаттыкты ацсаган азаматтыц Журепнен жулдызша тумар ойран. Тусщде емес, ещцде мынау ойран. Есщде ме Мадрид? Бала кдны. (Баламасын сен тапкдн бала кдны). Акыл сурап Чили тур, акдш, сенен, Шие-шие кдн болып алакдны. 37

©Mip бойгы арманыц, талегщнщ, BaFbi ертенш барады гул елщнщ, Майданында азаттык, акду шалган, Кдлганын бер халкдща журегщнщ. Тусшемш ceHi мен, бауырласым, Сен ауырсац, ел ушш ауыррасьщ. Айтар сез1н айтсьш да, елсш акдш, Акдгндардыц Отаны ауырмасын! Соцры жыры акдшныц жазылгасын, Дамылдасын, кдра жер кдбылдасын, Отан! Отан! Отаны ауырмасын! Ойран болса егерде жер бетшде, О л алдымен акдшныц келбетшде. Ж ер жарасын болар-ау жендетуге, Ацын жанын болмайды емдетуге! Е о л акдщ куйзелдщ сен де, тунде, Сызат aAFaH журегщ, Дэрменщ жок, Соцры жырмен халкдщды тербетуге, ...Элс1з журек. Эйнектен кдрайды акын. ©Mip... ©AiM... Арасы кдлай жакдш! Терезенщ алдында Чили турды. — Кдлай халщ, Пабло, кдлай халщ? Кдлайда 6i3 жецем1з, кдрайла, акын?! Кдукдрсыз крл кдламга кдрманады, Кдйран журек кдйтедд, Кдлмады элн О, Чили! - дед1 дары, соцры жырын, ©Acipen, Эзер-эзер жалгады api. О, Чили! Чили... Чили... Кун шуагы... 38

ConFbi жырын жазбак, боп тыншымады. К,айран журек кдпаста туншырады. Чили! Шуак,.. Шуагым! - дед! даты, Bip сэтте кета сенш жыр шуары. Сапарын соныменен тамамдады, ¥лы ак,ын мынау улы замандары. Куйзелш, кущренш турып алды, Kemeci, Сантьяго аландары. Табытыныц уст!нен ок, борады, Акдшныц т1ршшктен жок, хабары. 0йтеу1р, эйнегшен от жанады, Ж у р ме екен eAi акцшды сотгаралы?!. 0Ai де ушн тору ток,тамады... 27.1.1974. ХЛЛЫКДД ХАТ Туран хамдым! Кдтемдд xemip менщ! Сенщ аркдц сескенбей, ecipreHiM. Егерде жырьщ болмай, урьщ болсам, Алакднра саласыц HeciH меш. Жок,! Менщ журек емес тешмдеп О л 6ip от сешц улы кешщдеп. ©зщнщ жандырраныц, еппргенщ, ©3ipre тастаган жок, eciM меш, Уа, журтым! Kemip меш! Kemip меш! Заредей к^глырьщ жок, мен сенбеген, Жасудамын жаныммен керсем деп ем. Жасымнан жамандык,ты жецсем деп ем, Жасырмай бэрш айтып берсем деп ем. Жамандык, кере алмайсыц сенсец менен, ©зщ нщ кдлыбыцмен елшенген ем, Аманат 6ip езще, елеем, денем. 39

Аманат 6ip езще жырым-сырым, Аманат Асан журек жырым-жырым, Жолсызбен жортамын деп, Орта жолда Жете алмай жетерше жырылды улыц, О, менщ Желшлдеген туырлыгым! Желб1реп жетхле бер Туын, бугш! Ой-кдфьща мыц сэлем мен кермеген, Шелдер менен тауларра, келдерменен. Кумда отырран крйшыньщ кдраша уйш, Кдйсыб1р сарайлардан кем кермеп ем. Ж етш кдлган крзыра жем берген ем... Жетшп, жеттсш ем сендерменен, Keurip менщ жанымды емделмеген! Самал сырын жетюзш, булак, сезш, Болсам деп ем езщнщ кулак, кезщ. Бастап кетп баскдра шуак, сез1м, Шуак. сез1м — сеюрген лак, кез1м. Менде ез!цдей болмады турак, тез!м. Неге булай? ...Брлесщ б1рак.та езщ. Несш б1лддм ем1рдщ, несш кердДм? Кез жазып кдлмайын деп кешще ерддм. Туран ел, кез жасы yuiiH Keuiip мет, Keineri жет1мдер мен жеарлердщ! Ортасында ешу мен есулердщ Таярын тарттым талай кеарлердщ, Туран ел, сол ушш де Keuiip меш! Жаманьщ да болса егер жатсынбадым, Мен жакры керддм меш жатсынранын. Мен сеземш жаманыц, жакрын, барын, Барлыры ymiH, 6epi6ip, акрын кдным. Барымды ойымдагы тапсырмадым. BepiH де 6ip езще аманаттап, Кеудемде тыныш уйык,тап жатсын жаным. 40

TyFaH халкдхм! Кдтемлд Kemipe rep! Kemipe rep! Кеш кд>1лмай Heci6e бер! Акдшды ая! ©Mipre акдш берпн! KepiK-ri болсын десен; кешщ егер, А л меш... Kemipe гер! Kemipe гер!.. Ю Л.1974. Ж ы л келдд, Жак,сылыкден етсе ип едь Жогалып жамандык,тар кетсе и п едг Ацсап журген, жете алмай шаршап журген Ак, кднат куанышым жетсе и п едШ! Бурый ылги кус сайрайтын тереземнщ алдында Ала кдрга кдркылдайды... Нендей сикдф бар мунда? Кегерш1ндер, шымшык,тар-ау... Кдйда кетш кдлдьщдар ? Аласапыран, абайсызда айырылып кдлдым ба?! Нендей сикдф бар мунда?! А ла кдрга... Ала кдрга... Кдрасы emciH курыгырдьщ! Шымшык,тардын, шырылы мен уш кдйда Шынашак,тай булбулдьщ?! Кустарымды тереземнен и м куды?! Мен кудым ба?! Ж ын куды ма?! Элде 63iM ала кдрга?! Ж н,ер1мдд кум кылдын 12.И.1974. 41

Жак,сы aFa! К,айда жак,сы ййм? Есен-сау неге демежлз?! Арата мен де тапшымын, Imre ci3 де кедейаз... Кеппрек сэлем арнадым, Кешдаз м ет, агасы! Жубата ci3/»i бармадым, Алые боп ауыл арасы. Сорыла кдлса крцырау, Куларым турды елендеп. К,арайлап журддм жольща, К,арлыраш дам келер деп. Бул кунде маран г1л 6iTKeH, Суык, 6ip хабар айтып тур. К,арбалас мынау TipAiKTeH, Кдйтейш, iHiM кдйтыпты! К,амыкда деп айта алман, К,амырасыц кдлайда. Тущлу деген сайтаннан, Сак, болу керек алайда. Озбенен, aFa, 6i3 деген, Bip шебер тарткдн кдлыппыз Тастан да тамыр 1здеген, Тагдыры кд1зык, халыкрыз. 1974. МЕЙ1Р1М ВЕР, К^ЫМБАТТЫМ Жаньщ ашып, Жарылкдма, Жарылкдма, кдомбаттым. Ж ан ауырып бараткдсын, Жасыра алмай, т1л кдттым. Барсакелмес сапарында, TyciM кдшып тун кдттым. 42

Bip нэрсемдД жогалттым да, Bip нэрсемдД урлаттым. Сан сокдак,ты сапарымда, Мьщтымын рой деупп едДм. Бшктжтщ барлыгын да бойымменен елшеддм. Жарылкдма! Берме маран жауыздыкдъщ семсерга, MeiiipiM бер, муцайранда жасьщ суртем мен сенщ. MeiiipiM бер, MeinpiM бер, журепмдд тас кдшча, Уйдеп Ана, мешрш бер тузде жорткдн кдскдфра. ...Сенесщ бе, сезесщ бе?.. Сенщ ушш бас курбан, Есплмеген энщмш мен алты кдфдыц астынан. Bip нэрсемдД жогалттым мен, Bip нэрсемдД урлаттым... Соны 1здедДм, Айдын келдщ ак^уларын шулаттым. Барсакелмес сапарында TyciM кдшып тун кдттым, MeftipiM бер, мейф1м бер... CoFaH келдДм, кдшбаттым! 1974. Кдйда кдйтып барасьщдар, тырналар, ¥затып сап, уайымдап кдф кдлар. Курык, мойын, узын сирак, мырзалар, Арттарьщда жылап жатыр жылгалар. \"Пзбектелш барасьщдар кдй жакдсд? CeHci3 сэн жок, мынау элке, аймак,та. Жылап келш жыл кустары табысып, Мауъщтары басылгасын таймак, па?! HecepAeiin кеше сендер келгенде, Мынау елке той жасаган сендерге. MiHe, 6yriH кдрсак, жортып барады, Сендер журген децдер менен белдерде. 43

Тойым бар, тойлап кэльщдар, Жаны ип жайсай кдуымдар, Кел1ндер тойра, дос-жаран, Агайын-туыс, бауырлар!!! 1974. ЕСТ1РТУ Арпалысып алакуйын eMipiMMeH, жырыммен, Лашын-ау! BiAyuii ед1м мына ем!рд1 бурын мен. Сезбен кдлай айта аламын, байКдйсьщ ба тур1мнен Ж эне де 6ip сум кдйгара тап боп турмын бугш мен Ж ене де 6ip жас еменщ кулап tycri туб!рден, Ж аца рана хабар алдым... Кдйтыс бопты Нурылден!!! 12.111974. ОТАНЫМ, CAFAH АЙТАМ Айхайда, атдьш eMipi, Абыржып кдлса кецш. Ак>фын шыгар неге уш?! CypiHy бар да, caMFay бар, Акнкдт бар да, алдау бар, Ынтымак, бар да, даулар бар. BipiH-6ipi арбау бар. Крйсацшы ак^ш cepiHi, Cay журш естен тангандар. Отаным, саган айтамын: Менде 6ip аппак, арман бар. Ак,тыры — алгаш жаур'ан кдр. ©Mip бер маран аздаган, Бакдлт бер маран аздаган! Молынан ырыс берш еч, ©ртенш кете жаздагам. 46

Азганаца да мез балац. Ошагы сенбей крздаран, Ж алын бер аздап маздаран! Атырау жаным, жайылма, Нэр берген терек, кдйыцра. Отаным, саган айтамын, Адамгершшк жайында. Салмайын сэры уайымра, Адамдыгамнан айырма! Сен ушш, Отан, сертзм сол — Неден де болса тайынбан! Bepi де, Отан, сен ушш! Мэуелеп турран жемюм, Еселеп жаткдн жецкпм — Bepi де, Отан, сен ушш! Bipeyre берсец жец ушын, Беремш мен де жен ушын. Бермесец езщ келкпм, Бермеймш мен де келнпм! Юндцта мэцг1 байланран, Кием менщ epiciM! Адамдык, арды сацтаган, Кцлы 6ip кцын шак,та да, ©з1цдей жаным — Акдсдла. Баса-кактеп аттаман. Досыма кез1мдд алартып, Жудырык, туймен жаткд да. Алдында ак, к,ой, ак, балац... Ак, балац, Отан! Ак, болам!!! II Куйзелем еске ап, жасыман, Сан жылдар бойы осыдан, EciTin тацры дауысыцды, ¥йк£гмнан мен де шошырам. 47

...Дихан Аналар крсынан, Мун; багап е с л и жосыган. Кез жас пен тердДч туцымы — K^3ipri б1зддч осы нан. Ж еардщ Tepi — осы дэн, Осы тукдомга крсылам, Сенесщ бе, Отан, осыран? Сонау 6ip бала шак,тарда, Кдрлыраш кднат кдкдднда, Шыдеде я акданда, Кез жасын маран керсетпей, Отаным жылап жаткднда, Кдрагай толы кдпталда, Дэметш болашак,тардан, Караушы ем аткдн ак, тацра. ©uiipyini еддм ерпмдд, Бауырымды тесеп ак, кдрра. Ак, кдрра я макдалга Отаным жылап жаткднда. Ауысып 6ip кун 6ip тунге, Сап болып сэби кулюм де, Аяулы менщ Отаным, Кезшщ жасын 1ркуде, Кецш нщ муцын буркуде. Дэрменаз ед1м онда мен, Кезш1ч жасын суртуге. Кдйыра журш, кдйрат кдш, Кеудеде булбул сайраттык, Жауынныц алып жасынын, Жауымызга аттык, айбат кдш. Отанньщ ортак, кдзанын, Ортага алып кдйнаттык, Кдра суды кдймак, кдш, Кднаратымызды жайнаттык, ©лмеддк 61здер аш кдцрып, Жасамай жанра кдстандык, Туылдык, кдйта басталдык.

Сабаннан керпе жамылып, Сабаннан жастык, жастандык, ©лмесш дед1к жабылып, 03iH| берген Бостандык, III KemipriH, Отан, кей-кейде, Басып 6ip кетсем гей-гейге. Тии шыкдаса сэбищ, Тушынып, cipa, сайлей ме. Тасынып 6ipa3 мен кейде, Басылып кдлам децгейде. ...Ашынам арзан aFafiFa, Ашынам арзан жецгейге. Ашынам, кдйта басылам, Басылам дагы, тасынам. Адамдык,тарын алтынмен, ©лшегендерге ашынам! Мансапкррлардыц кдсынан Шыкдайтындарра ашынам! Жадданып ескен жасынан, Жагымпаздарга ашынам! © зщ е FaHa бас урам, Сенесщ бе, Отан, осыган?! Айрылган адал досынан, Алаяк,тарра ашынам! Ашынам дары тасынам, Тасынып барып басылам... Муцымды HeciH жасырам? Отаным, мен1 KemipriH! Кей-кейде мен де кеармш. Ес1мнен шырып сонау кез, Есшзде-тусаз ес1рд!м. Шешшбес жерде шенпнддм, KeciAMec жерде кес1лддм... Кеткенш б1лмей есшнщ. 49

Отаным, сенщ алдыцда, ©ртенд1м бе элде жандым ба?! Бас урып к езаз тардырра, Барымды бермей кдлдым ба?! Сеуле бер менщ жаныма! Жанбаган жалын бар мунда, Аунаган толкун бар мунда. ©зщмен рана сырласам, ©зщстз менде тумас эн. KeuiipriH, Отан, кеше гер! Еркелеп кейде туласам. ©зепм mipin елер ем, ©зщнен егер тумасам... IV Жасырман, кейде мунданам, Мунданам дары \"жынданам\", ©зщ сщ солай жараткдн. ©3eri жалын бул балац — Шараласы бар шулаган. Тещздщ сыры белгш, Тек жату унйн тумаран! Жасынын жайдыц урларан, ©зщ е тарткдн бул балац! Куанышыцда туылдым, Ак, сутщменен жуындым. Шаршысын байлап ер жетпм, А лк^зы л Арда туыцныц! Отаным, сенщ саяцда, Курык, кермеген кулынмын! Жалрыз-ак,.. Жалрыз арманым Сенесщ бе, Отан? Ак, жаным!.. Аркццда сенщ ардарым, Ак, нурра толы жан-жагым. Аппак, нур аткдн тацдарым Ак, жаным — жалгыз арманым 50

Тусам да сендей асылдан, Муцаям кейде, жасырман. О, менщ жалгыз бакдггым, Табылсац болды кдсымнан. Аттагасы кеп басымнан, Ж ан болса егер басынган, Басынгандарра бас урман! Уйреттщ солай жасымнан. Амал не, кейде муцаям, Муцаям кейде, жасырман... ...Суршу бар да, caMFay бар, Тфлжте кейде алдау бар. Отаным, саран айтамын, Менде 6ip аппак, арман бар, Ацтыры — алгаш жауран кдр. Ак, жырым — аппак, кустарым. Ак, кещлдерге самрацдар, Бутара крнып кдлмацдар! Алдарыцда эл1 тацдар бар, Зымырап, кустар, заулацдар! 1-2.V 1974. К£13 СЫРЫ Кек белдерге шык, тунганда, Шыцтым 6ip кун далага. Кунмен 6ipre шык,тыц алдан, Шыцтыц алдан, жан aFa. Кдор астьшан шуак, шашып, К еле жатты кун ш ы ры п . Омыраура кулап шашым, Кцылып ем кдкмсынып. Элдекдлай 6ip кдрадыц, М ен отырран кдфаткд. 5!

Ат суардын, жылрадагы Жылтыраган суаткд. Жасылменен боягандай, Керкем бону жан-жакзы. Тацга уйкыдан ояна алмай, Талыкрыран тау жатгы. Тау cypeTi жанарымда, Тамашалап кеп турдым. Ж эне де 6ip кдрадыц да, Сен apire бет бурдыц. Жаукдзындай ашылмаган, Ашылмаган мен еддм. Bapi етп рой... Жасырма, aFa, Шошытайын дедin бе? Дедщ бе элде демедщ бе?! Мумюн, назар салмадыц. ...Енд1 кдйтып KapeMiH бе?! Ец алгашкд.! арманым. Арманымды бимедщ рой, Бимедщ рой, момын жан. Bipre ед1м Foft, бымедщ Fofi, Н е келед1 крлымнан?.. Кдрай алмай ел бетше, Сенен рана сыр багып, К^арапайым келбетще, К,араушы еддм урланып. Солай, солай кун кешкен ем, Сеш сак,тап санама. Кездеспеген, т1лдеспеген, Хош, аман бол, жан ага! 11.V.I974. 52

ЕГ1СТ1КТЕ — Э зер ш ы ры п , алс1реп кун батады, Тумау тиш кдлган ба Кунге тары?! Амандыгын сураспай 6ip-6ipiHin, Осылай деп ею кдрт ун кдтады. Ж аз аспаны жабьщкы, тунерш тур, Жатыр дала шацытып, курецш кдгр. Аузын ашып шелдеген ацызакдд, Сэл-пэл тамшы сарац булт л а б е р т тур. Туцл1ктенген кдра булт тунерш кеп, Ауыр кдру атылды, удерш как. Шатыр-шутыр шатынап аспан кета, Жауыны мен жасынын ж!берш тек. Тамашалап ашуын, жасынын да, Ата жердщ ажары ашылуда. Тумаураткдн кун келш епспкте, EKi кдрткд ещреп бас уруда. 25.V.1974. СЕН CYPAMA М ен айтпаймын, Сен сурама, Сурама сен мен гаммш! Жецетшнён жещлддм де, Жецбейтшге жецадрддм. Кец1л деген куйты кусты Кенбейтшге кенддрд1м. Сенетшге иландырмай, Сенбейтшге сенддрддм. Ашык, кунде ак, аспанныц, Ак, жацбырын ацсадым. Тыныс алар кездер1мде, Тыным таппай шаршадым. 53

Сен сурама, мен айтпаймын, Айтып кдлай таусамын, MeHi тастап бара жатыр, Басымда ойнап бар сагам. 25.V.1974. БАР БОЛ, БАР БОЛ! Сен MeHi тусшбедщ, танымадыц, Танымадыц, несите ацырамын. Алайда умытпассыц, Аруагам! Кдйда журсец, жолыцнан табыламын. Танымасац, кдйтешн, танымаган! К,улыныц боп соцыцнан шырылдадым, Шырылдадым, сен маран бурылмадыц. Бурылмасац кдйтешн, бурылмаган! Шыкрын меши, шырылдап шыбын жаным, Bapi6ip асьщ менен суыцдамын. Bapi6ip, тусшбесец тусшбе сен, ©MipiM де, ещ м де, TyciM де — сен. Журсем болды м ен сен щ келецкецде, © зщ 6ia шуагацды тус1рмесец. © зщ болсац, мен бармын, мен елмесшн! Ойнамаса болтаны тебенде ешим. Танымасац таныма, бар бол, бар бол! Cipa дага ceHci3 мен кегермесшн... 26.V 1974 [Шркщдер, Жарамады-ау хал сурауга, CepiriH 1здеп сезш сансырауда, Кдрымта кдйтара алмай кдрсы даура. Кдбацтан кдра тамшы тамшылауда, >Ke6ip ой ж1гер1цд1 жаншыранда. 54

Иланып мен туралы сыбыстарра, 1Шртндер шыныменен суыскдн ба? Достарра, жолдастарга не жазып ем, Н е жазып ем бауырра, туыскднра?! 28.V 1974. CEHI АЗАМАТ ДЕГЕНГЕ... CeHi де адам дегенге, Сенбешн бе, сенем бе?! Ойнак, салдьщ тебемде, Кенбейш бе, кенем бе?! Сендей сумдык, адамра, Нанбайын ба, нанам ба?! Н е тур екен сананда, Жак,сы ма алде жаман ба?! Адал ма элде арам ба?! Айласы кап арамга, Боскд алданып кдлам ба?! Тусшбеймш мен саган, TyciHe алмай шаршагам. KyAin барып алдьща, Жылап шык,ты кднша адам. CeHi азамат дегенге Сенбешн бе, сенем бе?! ...Есщдд жи, ел1рме! Арамдык,ты денецде, Айдалага кегенде. Сазарма да кегерме, Сенсш десеч егерде... 28.V.1974. 31а басып туда денет, Кдпырык, болтан шак,тарда. Атганып кетк1м келелд Ана-оу 6ip жаткдн ак, таута. Ак, тауда, салкд1н шаткдлда Б1рдецем мен1ц кэлрачдай... 55