Б. Нұржекеұлы т7

Ъексутан НфкеЬ-ты________ _____ Буракржыр езеншщ шырыс жарындагы экспедиция салган уйлердщ б1ршде турады екен. Сол куш аганьщ ушнен дэм таттым, кдсында отырып энш тыцдадым. AFa-iHi боп сыйласуымыз сол куннен бастальш, еле-елгеншше узымедд. Кетшректе, мен Алматыда турып жаткдн кезде, уйге досы Курманбай Толыбаев eKeyi келш, тары да 6ip эн мерекесше узак, шомылдырып едд. Мен Дэкендей енерл1 агамньщ бодраньш макуаныш етем. Эбьлхан Кастеев exeyi Жаркент ещршщ енердеп крс шамшырарьшдай жаркдлрап, жас урпак^ы ездершдей енерл1 болура унем1 баульш отырады. Сол ушш де era агамыздыц асылдьпы айрыкща. \"Ж влы н\", N5, 1986-ж. Б1ТПЕЙТ1Н СЫР \"Алуан-алуан жуйрпс бар, элгне кдрай жупрер\", — дейдд кдзак, Алуан TypAi жазушы бар, алуан турде жазатьш шыгар. БэрЬпз де керш журшз гой: жакры жазудьщ да сыры кеп, жаман жазудьщ да ce6e6i кеп. Жалпы, кдндай жазушы болмасын e3iHin кдлай жазатын сырын кдншалыкды жасырмай ашкднмен, баскдра кдлай жакры сейлем куруды 6epi6ip уйрете алмайды. Бодщ жас жазушыларра сыр етш айтатынымыз — eMip шындырын керкем эдебиеттщ шындыгына ез1мадщ кдлай айналдырьш жургенд1гЬпз рана. Эргамнщ сыры эркдлай, эдеби украстьщгьщ сирек болатьшы да содан. Менщ ойымша, жазушьшьщ eMip шындьпъштануы жэне оны баралауы тжелей ез ем1рбаянына байланысты. ©зщ керген шындык,ты езгеге де e3i керш отыррандай етш суреттеп бере алсац, ш еберлж деген сол. Ойы жок, жылтырак, сездер, сездщ сыртга,1 жаркылын куалап кететш желбуаздык, — шеберлжтен, ярни шындык, пен нанымды- льпдган алыстататын эдгатер. Бугал шындырымды 6ip макдлада мен, эрине, айтып uibiFa алмаймын. Мен оны eMip бойы атута тшсган, б1рак,ол сонда да бггпеуге тага. Дегенмен бастап керешн. Менщ экем Нуржеке 1941-жылы жиырма жасында ¥лы Отан сорысьша кетпш, мен онда терт-бес айльщекем. Есшд1 100

_________ _____________________ Онф cameoi ендд-ендд б1ле бастаган кез1мде шешем белек уй больш кетп де, мен екемнщ эке-шешесшщ крлында кдлдым. Атам Ешмухамбет, апам (эжемдд солай дейтшмш) Батпан дейтш KiciAep едд. Апам — улы, кдвы бар он жеи курсах, кетерген адам, сол он жеттден кез алдьшда жургеш менщ экем мен оньщ эпкелер1 Тоцтар жене Кггапжан деген кдлздары екен. Сол он же-пден кдлган ж алгаз Тоцтар Kp3ip Жаркент кдласында турады. Мен ес бьлгелнак, атам мен апам: \"Экец cofuckp он тогазында кетп, жиьфмадамьш деп 6ip жасын ©3i эдеш кетерш алды\", — деп отыратьш. Кдйсысы рас екенш юм б1ледд, airreyip, жиырмада болса жиырмасьшда, он тогызда болса он торызында. 1941-жылдьщ кузшде одан хат келу юлт токуайды, сол тоцтаганнан б1ржола тоцтайды. BipaK, оньщ кдгльпы, MiHe3i жайында эцпмелер, естелжтер апам мен атамньщ, тэтемнщ аузынан 6ipAe-6ip кун уз1лген емес. Апам мен атам exeyi де 1956-жылы — апам 24-мартга, атам 19-ектэб1рде кдйтыс болды. EKeyi де eMip бойы: \"Нуржеке аман-есен екен, келе жатыр!\" — деген хабарды кутумен етп. Умитщ уз1лмейтшш, оньщ ертеп емес, нацты куш-куатекенддгш мен сол апам мен атамньщ ешршен керш еспм. Экем жайлы матан ец кеп айтатьш адам апам едд. ©зшщ баласьшадеген анальщмахабатьш, сагынышын ол Kici менщ кулатыма куя беретш. Кермеген экемдд кергендей еткен — сол гасшщ сездерь “Экец де кд,ь\\жак,бас едд, сен де 6ip сол боласьщ да\", — деп, жакдъгрмагансып отырып, жанымды аялаушы едд. Берин келе: \"Ой, ку жалгызым-ай, боздатым- ай! Боздатып эн айткдндары даусы a/\\i кулагымда тур, — деп, кез жасын 6ip сыгап алатын да, маран кдрап: — Ботамныц даусы экесше тарткдн, ендд осы шырарьпушьщ eKeci кусап кдлз-келшшектердд шырк, yinpin эн шыркдп отырраньшкерсем-ау!\" — деп курсшетш. Осындай-осындай сездердщ эсершен мен уши: \"Экеце украпсыц. Экец де еститш. Экеце тартып ейтедд екенсщ, буйтедд екенсщ\", — дегеннен аргык,макуауда, мадакуауда жок,сиякщ>1едд. \"Экец \"Крзы Керпештщ\" жырьш крлынан тастамаушы едд\", — десе, мен де крлымнан тастамадым; \"Экец бэленшенщ кдязына елец nibiFapFaH\", — десе, мен де 6ipeyre елец mbiFapyFaтырыстым. ¥зак,елецмен жазган екемнщ 6ip хаты бар едд, сол хатгы анда-санда кернп-крлац, арайьш-туыс 101

{Цхитан h j/M a -уш _______________________ жиналып отырып окцтын, окцтын да жылайтын. Соньщ бэрш керддм, еспддм, сейтш журш, енерге деген балалык, кумарлыгым экеме елЪсгеуден басталып кеткен болу керек. О л кумарлыкуы ояткдн, бойыма ощрген, сез жок, апам. Сол юсшщ кулагыма кдршадайымнан куя бергендшнен, экеме деген сыздау сагыньпн кецшмде мэцп кдлып крйды. Апамныц айтуымен экем менщ санама элемдеп ец Tayip адамдардьщ 6ipi болып сщш кдлды. \"Эдебиетп L\\repi жылжытатьш — жакры адамга деген сагыныш\", — денп В.Овечкин. Маган осы сез айрыкща унайды, мен дэл айта алмай журген сез/у менен бурьш тауып крйган сиякцы. Расында, мен эдебиетке ез сагынышымды айту ушш келддм. Экеме деген менщ сагынышымды менен баска ешим де айта алмайтын едд, соны айту ушш жазушы болдым. K,a3ip мен апамды да айрыкща сагынам. Ондай KemipiMAi, ондай мегарбан, ондай эулие мшездд адамды мен эл1 кунге кездеспрген емесган. Эрине, оньщ ce6e6i ем1рде апамнан езге жакры адамньщ жок,ты1ъшан емес, менщ жолыкдагандыгымнан. Мен кейде 6ip адамдыжакры керсем, апама куйтгай украйтьш мшезше бола да жакры керем. ©кпрде эд1л, адал адамдардьщ болатындыгына мен апамды керш ескендДктен сенем. Мен 6ipiimri-eKiHnii кластардьщ 6ipiHAe окдт жургешмде, он жет! курсак, кетерген апама ец жакдш келий \"ку бас\" деп айткднда, апам есшен таньш, ез ушм1зд1 ез1 танымай кдлды. Жынданып кеткен екен деп, мен кдтгы крркцым. Апам сол келшш уш- терт куннен кешн-ак, кеппрдд жэне болтан жагдайды атама 63i де айткдн жок, 6i3re де айтщлзбады. Тек немереа меш гана емес, апам жалпы адам баласыньщ бэрш жакры керетш. Радио жендеп 6ipey келсе, Tepi жинаушы есж алдына токдаса, апам оган мшдетп турде айраньш ала жупретш. Менщ шешемнщ тагдыры да шым-шытырык, Bip кездеп ец дэулетп адамньщ кдвы кейш кейб1р кундер1 жеуге 6ip жапырак, нан таппай да кцналады. О н алты жасынан зорльжден куйеуге тие/у, ол елген соц экеммен табысады, отаскдндарына ею жылга жетер-жетпес уакдпта сотые басгалады да, жиырма бес жасында ж е ар кдлады. О л меш балам деп, мен оны шешем деп атамай, 6ipaK, 6ip-6ipiMi3Ai бш п журдш. Апам маркум шешемнщ им екенгн менен жасырган емес, баекдлар кусап оны менщ кез1мше жамандаган да емес, элдеюмдер болмай бара жатса: \"Сол 102

____________________________ Ouef> caym oi болмаса, мьшаны 6i3re гам берер еу\", - деп маган кдрайтын. Осындай-осындай себептермен мен бала боп \"папа\", “мама\" деген сездеру айтпай еспм. Соньщ салдарынан бойымда 6ip мешрш, ыкулас унем1 кемшш кдлгандай болады да турады. Осы сырымньщ бэрш жазушы больш ез!М айтпасам, езге ешюм айта алмайтьш сиякранды. Сондыкран жогаргы кластарда жургенде кунделж жазуга эдетгенум, акун болам деп эуреленум. Апам мен атам крйтыс болганда, екеуше арнап элемде aAi жазылмаган керемет елец шыгармак, болдым, 6ipaK, крлымнан келмеу: жаздым, жазганым езге турмак, ез1ме де унамады; елецнен repi окцгасы бар поэма арнаган оцай кершу, ол да крлымнан келмеу; сонан соц эн шыгаруга беганум, амал не, ол да крлымнан келмеу; дуниедеп era б!рдей ец кумбат адамым кдйтыс болып отырганда, оларга ескертгашке ештеме арнамаганым, соган жарамаганым жанымды кдпы куйзелтп; ары ойлап, 6epi ойлап, апам мен атама деген жан тукщймдеп ыкуласымды куй культ текгам кеду; ары азаптанып, 6epi азаптаньш, акьфы одан да тук шыгара алмадым. Сол етелмеген борышымды эл1 етесем деумен келем. Мектепте окуп жургенде acipece \"Кдзакртан пионер!\" гэзетше кеп жазатынмын. Kp3ip накры есьмде жок, cipa, iueirri де, шецгет де елец ететш болуым керек: \"Олецщрзу баса алмадык,\", — деген жауап келетш де жататын. \"Тарт крлынды Египетген!\" — деп \"Социалисте Кдзак,станга\" да саяси елец жазып ж1бергенмш — одан да алгшдей жауап алганым еамде. Акркол Юсупов деп досымньщ атынан да ж1берш байкдп ем, бглгендей icTereH екем, 6ip кун! редакцияга тускен елецдерге шолу жасагацлд, Акрколдыц да елецше токрала кетптп. Содан кейш редакцияга елец жолдауды б!ржола тократгым. Эдебиет упдн эл1 muni екешме эбден K63iM жетп. Студентик жылдарым бас алмай окумен етп. Окутан сайын, бглген сайын адам езшен 63i уялады екен. Океме, апам мен атама деген перзентпк сагынышты, ыкуласты ез1мнщ сез1ну1м бар да, сол сезичдеру баскцга сол кдлпында сезддре б1луш бар екенш, ол ушш оку, 1здену, шеберлену кукетш сонда гана сезшум-ау деймш. Жогары оку орнын б т р е р кезде ойда жокра кдтгы ауырдым да, Ty6i осы аурудан елш кетут де мумган екенш ойлай бастадым. Ой кеп, арман кеп, жоспар да ж етерлж , 6ipaK, icTen 103

Ъвксутлн НфкеЬ-yiu_______________________ улгеретшдей ец кджетпа кдйсы? Атам мен апамньщэкеме деген caFbiHbiuibiH, маган деген мешрш, екеушщ асыл кдсиетгерш жазу — мен уппн ец басты борыш-ты. BipaK, кез алдымнан да, кецшмнен де шешем кетпей крйды. Оган жаны ашитын, жагдайын тусшетш жалгыз адам, метц бгл^амде, апам гана ед1. Апам жоцта ол да мен кусап I жеттмареп журген тэр1здендд. Баскдга тшп кеткенш тэтем | де кеппрмейтш, экемдд шын суйсе, ендд оган баскр куйеу неге керек болды деп, мен де юнэлейтшмш. Куйеушен одан да жас крлтан эйелдердщ жалгыз-жалгыз улдарыныц жолына кррап ж е ар еткенш мен де керш, соларга суйсшш еспм. Сондыцтан ез шешемдд тусшу1м кцын болды. Мен сол кунге дейш ешюмнен де шешемнщ eMip тарихын, тагдырын жендеп сурамаппын да, дурыстап б1лмеппш де. ©Ain кетсем, ез1ммен 6ipre экететш ец улкен кунем осы екен. Кунэцдд езщ сезшбесец, кунэйз юодей журе бересщ, оныц азабы сезшген соц екен. Жазгы сессияга шыцкрн бойда шешеме бардым. Екеутм13 кшэлеспк. \"Экемдд суйтенщ рас па? Рас болса, неге тутшш тугетш ж е а р отырмадьщ? Атам мен апамныц крлынан неге кетгщ?\" — деп, ойда журген айьпггарымды оган б1ршен кейш 6ipiH тага бастадым. Шешемнщ кеп сырьш сонда, жиырма ею жаскр келгегамде рана, б1дадм. Екеулпз де агыл- тепл жылап отьфьш эбден сырластык, Содан кешн-ак, мен дереу \"Кунэл! махабат\" з л ы певю жазуга KipicriM. BipaK, аяцтай алмадым. С ол арада ауруымнан айыкдым, уйлендьм, диплом жазуым керек болды, одан кешн ауылга келддм, MyFaAiM болдым — крт-крбат icrep крл типзбей кетп. MyFaAiM болтан соц, мшдепм гой, М.Эуезовтщ \"Абай жолын\" крйта 6ip окрт шыщым. Суйсшш, эр сезшщ дэмш алып, тамсанып окэддым. ©З1мнщкеппен 6ipreдырдуга epin, Мукрцды эншешн елдщ, ютаптар мен баспасездщ айтуы арцылы рана мацтан тугьш жургешмдд сонда бьуцм. Ойымда “Абай жолыныц\" тек окдша желнз ьана крлыпты. Соны б1лгешм — ©уезов-п бглгешм деп мэз екем, крйта оцьш, крйта крныкдсрн соц, Мукрца деген cyftcimciM мулде езгерш сала бердд. Бурьш крй бепммен Эуезов жайында шгар айтып жургешме 03iM крйран крлдым. Эр сейлемшщ эуенш, мэнш, астарындагы ымын TyciHreH сайын Эуезов зорая бердд, бшктей бердд. Крйта-крйта мацтай бергеннен емес, енер бойьща сщсе, крйта-крйта окц бергеннен сщетшше кез1м 104

_____________________________Gmj? caym oi сонда жетп. Ендд Еабит Муйрепов пен Бешмбет Майлиндд де кдйта окргдым. Солардьщ сикрфлы енершщ эсер1мен \"Кунэл1 махабатгы\" крйтадан крлга алдым. BipaK, б1рдеме жазып жургешмдд ейелшнен баскр жан адамра бьуддрмеуге тырыстым. Жазып отырганымда элдегам Kipin келсе, дереу двптер1мд! жинастыратынмын да, ешгамге керсетпейтшмш. Келген адам да куджтенбейтш, ейткеш ауылда мугатм кеп жазбаса, езге юм кеп жазады? Тэртш сак,тау, режиммен жумыс icrey деген нэрсе менде ел1 кунге дейш жок, О л кезде титл ойымда да болтан емес. К^тзметп де icreft журш, крнакда да бара журш, ара-тура уй шаруасьша да кез крфын салып крйьш, крльгм крлт еткен кезде жозыга жабысьш отьфа кететшмш. Аласа устелдд бцдщ ауданньщ журты жозы дейдд, сол жозыда тамак, та цпетшб13, жазу да жазатынбыз. 1966-жылдыц кектемшде певесп аяк,тадым, эдем1леп крйтадан кеппрддм, окушы дэптершщ сепз1не сыйды. Сейтш, каникулда \"Жулдыз\" журнальша алып келдш. Терттке балаларды да уйретт, езш де уйрешп крлган адам еместн бе, тацгы тошзда барып редакцияныц ейпнде турганымда, сол куш к^ьзметке |алдымен Мукргали Макртаев келдь Жагдайымды бьлген сон;, сепз дэптер1мд1 алып крлды да, жауабын б1луге ертецп тогазда дал сол apaFa келу1мдд етшдд. ©щм бе, TyciM бе деп, сенер-сенбес куйде крйтгым. Epreci Мукрц туп-тура тогызда келдд, келддде: “BarmaFap, сенжазушысьщ\", — дедд. Жакры- жакры сездер amты. Ушнен крлтацба жазып экелген екен, \"Армысындар, достарым!\" — дейтш блендер жинагын сыйлады. Сейтт, ойламаган жерде тагдыр меш крзакуын, ражап талантымен табыстьфды. Мукрцньщ сездерь агалык, акрглы крнатгандьфран мен ауылга келген бойда \"Куй толгак,”, \"Сагынганым-ай!\" дейтш ею эщтме жаздым, eKeyi де обылыстык, \"Жетюу\" гэзетше басылды. А л \"Кунел1 махабат\" п евесш \"Ж улд ы з\" журнальшыц редколлегия мушей Хамза Есенжанов пшр жазып бергеннен кешн барып, 1968-жылдыц майында \"Юнам махабат\" деген атпен жариялады. Сондык,тан мен ез1м эдебиеттщ улкен табалдьфыгын М.Макртаев пен Х.Есенжановтыц агалык, крмкррлыгы аркрсында атгадым деп есептеймш. Exeyi де менщ багыма жольпдсрн адамдар. 1969-жылдыц декэб1ршде кргзмет бабымен Алматыга ауыстымда, эдеби ортага 6ip табан жакршдайтуспм. Осында 105

Ш ст п а н Н ф эк вк в-у т ___________________________________ журщ \"Кугумен кешкен румыр\" романын жаздым. Бул шыгарманыц басты кешпкер1 Этж е — api ешш, api композитор адам. Ощна 1916-жылы етедь О л кезде мен тупл, менщ экем де тумаган. Бул шырарманы жазуыма алгаш туртю болтан адам — энил Дэнеш Ракдпнев. О л Kici Эсетгщ 6i3re бурьш белпаз болып келген кдншама тамаша энш альш келдь Bipax, сол эндераз де енерЬиз орньшда, 6api бутш сиякцы едь Бутш, 6api тугелдеп ойлайтьшбыз. Ж орымыз табылган соц барьш, оны коп жыл бойы жок,тамай жургешм1зд1 бщдж. Энд! умытумен 6ipre ен/ii шьтарран адамды умытгык, адаммен 6ipre тардырды, тагдырмен крсып тарихты да умытьшпыз. Соныц бэрш (здеуге, табура 6MipiMi3 бен енер1м1здеп кетщтерд! толтырура тек бертшде рана мумкшдщтуды. Осы шындьщгы керкем шыгарма етш жазуды узак, ойладым. Бас кешпкерш Этисеш Эсетке бешмдед1м, 6ipaK, б1ржола укратпадым, ойткеш Эсет Найманбайульшьщ eMipi мен шыгармашылырын ол кезде жендеп б1лмейпнмш. 1916- жылры улт азатгык, кетершсше байланысты 6ipa3 тарихи материалды окдианнан кешн, 6ip ойды 6ip ой туртш, болашак, шырарманьщ OKjiFa жел1с1 нактылана бастады. Алайда таза есепке сальш, бугал шыгарманыц шпндеп окдгалар мен кешпкерлердд санамалайтын болсак, соньщ 70-80 процентш атам айтатьш окцгалар мен гасъчер курайды. Атам Эт1ке мен Нуржеке батырдыц эцг1мес1н кеп айтатын, солардай болсьш деп, ез1 де era баласыныц атьш солай крйган. Нуржекеа — менщ экем, Э п к е а одан кшд, терт-бес жасында 1932-жылы кдйтыс болыпты. Журт бул era батырды Этжей, Нуржекей дейдд ал атам, неге екешн, Этже, Нуржеке деп айтатьш, кулагыма сщш кдлган соц болар, маран да солай деген унайды. Романдагы Этженщ icrepi — непзгнен атамнан еспгендер1м. Романдагы Жайту, Байгу— атам айткдн Жангу мен Айту. Оларга кдтысгы окдгалар да солай. Елкрндым — атамныц 03i. Сештбатгал — Шалтай деген жастай елген палуан. Эуес те, Крйныкеш те, билер, болысгар — 6api атам б1летш, ешрде болтан адамдар, мен тек атгарьш езгертпм, окцралардыц жуйесш реттед1м. ©з1м кермеген адамдардыц кейп1н, м1нез1н кдлай суретгеймш? Эуелде кдра торы деп суретгегешмд1 умытьш кетш, кешн сол адамды ак, сары деп жзберсем, маскдра 106

___________________Qmf> сэтш болмаймьш ба? ©3iM бет-бейнесш кез алдыма елестете алмай огырган адамды окдгрман кез алдьша кдйтш елестетед!? Осы тектес суракуар 6ipa3 ойландырды. Акдцзында оган ез1мше жол таптым. Жанту мен Айтудьщ кдндай адамдар болганын, олардьщ урпак,тары юмдер екенш, атам бэрш таратьш айтатын. Сол жуйем ен к,уалап отырып ез1мнщ туран ауылым Афказыкцары адамдарды ойша тустеп-тугендей бастадым. Сейтш, 6ipeyiH Жантура украттым, 6ipeyiH Айтура. Сол эдгспен барлык, кетпкер1мдд e3iM б1летш адамдардьщ тур- тусше KeATipin, юмнщ непзше гамдд алып отырранымды жазып крйдым. Era адамды 6ipey етш б1рнспрген де жайым болды. ©3iM журткд унаса екен деген кешпкер1ме ез1м унататын адамды прототип етпм, журт жек керсе екен дегетме ез1м де жек керетш KiciHi белгыеддм. Сонда менщ ep6ip кешпкер1мнщ прототит шырармадары сьщарына тйселей украмай, арадагы тары 6ipey аркрглы украйтын болып ШЫК.ТЫ. Меселен, романдары Сештбаттал деп отырраным — ем1рде болтан Шалтай деген палуан. Атамньщ айткдн ецпмелер1 аркр!лы быгешимен, ол Kicim ез1м кергем жок, 6ipaK, тулрасьш, крглырын ез1м ылри Kepin журген Сейтжапар дейтш агайыма укратьш жаздым. Осы эддс1м ез1ме унады, алдата уакрггга да осылай гстейтш шырармын деген ойдамын. Мен сезймнщ басьшда атам мен апама, экеме деген сагынышымды к,алай да 6 ip жолЫн тауып жарыкда nibipapFbiM келгетн айткдн едДм гой. 1972-жылы шешем кдйтыс болтан соц, ол ойым Tirrri терендей тусп. ©3iM де 6ipa3 eMip керддм. Сушспенддк, опасыздык, дегеннщ алуан турш ecTyrni ек, ендд б1разын басымыздан да еткерддк. Keuieri достардыц алдараны болды, саткдны болды, не керсек те 6ipre керш кдсымызда кдлганы да болды. \"©Mip — курес\" дегендд езшше тусшш: \"E ip ey ©лмей, 6ipey кун кермейдГ деген принциппен eMip суретшдер шыкцы. Менщ ез тупшмде де улкендРюшш ощналар етш жатты. Bip уйдщ Heci ретшде де, жазушы есебшде де менщ ем1рлж 6ip принципа бекем устанатын кез1м жетп. Доскд 6ip принцип, душпанга баскд, жай таныскд тары езгеше принцип устауым керек пе, жок, доскд да, баскдра да, ярни жалпы адамзаткд ортак, 6ip принцип пе? Бул сурак,тыц memiMi алдагы жазбак, шырармамныц идеясы рана емес, 107

Ъвксштн Н’ фквЬ-ты______________ енддт eMipiMHiH, базары да болуы т т с едь Осыран жауап i3Aen, \"Bip eramiu, 6ip умга\" романьш жаздым. © ш рд ен уйрену, ©шрд1 зерттеу дегенд1 6i3 ылри жалпылама айтамыз да, нак,тылап келгенде кдлай уйренш, крлай зерттеу кджетш айтпаймыз, айтсак,та атусп кетем1з. М енщ угымымда, eMipAi уйрену де, зерттеу де жеке адамнан уйренш, жеке адамды зерттеуге байланысты. Ж еке 6ip адамды унату, icine, акр1лына риза болу жазушы шытармасыньщ шьшайы, иланымды шыруьша кепэсер етед1 деп ойлаймын. Жазушыны зорлап жаздыру да, жазушыньщ езш-ез1 зорлап жазуы да eMipre жакры шыгарма экелмесе керек. \"Жулдыз\" журналында icren жургешмде ею рет курылыс женшдеп улкен бастык, жайында жазып келуге тапсырма алып, ею ретшде де жазбай келддм. Екеу1 де лауазымды, беделд1 бастык, болатын. Bipeyi мен бартаннан-ак, элдегамдерге буйрык,бердп, жеюп, езшше керемст куддрет екенш керсетгаа кеддд ме, крл астында ютейтш адамдарра менщ кезьмше кдтгы-кдтгы сездер айтъш, сыпайылык, пен эдеп дегетнд! ескермед! де, есше алмады. Керекп деректерш мен цифрларымды тугел алсам да, элп адамды мак,тап жаза алмадым. Кез1ммен керген анайы кд1лыты юлюп кегарепмде турды да крйды. EidHiirici сенщ “Жулдызта\" жазтаньщнан матан не пайда дегенд аптыкуан-апгык,ацтартгы. Кррланып, кдтгы намыстанып кдйтгым. Екеушде де бастьпыма — Шерхан Муртазага — бар шынымды айпым. Зорламады. Сонысына aAi ризамын. 1974-жылы кузде эртурл! себептермен Кднабек Байсештовпен таныстым. С ол таныстык,тьщ акдфында екеум1з 6ipirin \"Куштар кещл\" гатабын жаздык, Кднекецмен 6ipre Талдыкрртан обылысыньщ 6ipa3 ауданьш араладым, кеп эщтме, кеп улагат еспддм. Соньщ 6epi \"Арыз\" атгы neBic пен \"Кулэштщ сощы кектемГ деген эщтме жазуыма себеп болды. Егер накцы6ip адамды— бул жерде Кднекенд — б1лмесем, бул шьнармаларды мен, бэлюм, ешкдшан жазбас та ма едьм, гам б1лед1. Сьш жайында эр жазушы эркдды ойлайтьш болу керек. BipaK,кдй жазушы болса да, ез шыгармасына сьш кутпейттт, cipa, болмас. М ен де сондайдьщ 6ipiMiH. Жазушыны, менщ ойымша, шьп?армалары туралы журт айткрн жакры пшр де, ащы сьш гагар де ecipyre тшс. Кщшат гаюрден де езщд1 кун бурын K,opFan кдлуыц кдтын. Адам болтан соц,

_____________________________ Ouef? сэулесл адамдардыц сан алуан екенш б1лген соц, б1реулерден жакрылык, кореец, б1реулерден кцянат керущ де мумюн екенш кдлайша ескермеске. \"Битке екпелеп, тонынды откр тастама\", — деген халкргмыздын, дана ce3i бар, крльщнан келсе, езшдд ылги сол сездщ удесшде устаганга не жетон. Мен Kp3ipri кдзак, эдебиетшде сьш жок, дегенге емес, сьшшы жок, дегенге крсылам. Кдрт сьшшыларга екпе айта 6epeTiHiMi3 орынсыз. Олар — ез мшдеттерш аткдрран адамдар, 6i3 екпелесек, оларга емес, е з М з кдтарлыларга екпелеуге тшсгаз. Кдзак, жазушылары — 6ipiH-6ipi мукцят окдып, 6ipiH-6ipi курмет тутуды эл1 кунге эдетке айналдырмаган адамдар. Менщ ойымша, 6ip-6ipiMi3Ai бглуюпз де, окуымыз да, соган орай сыйласуымыз да эл1 атусп. Элсш- ам езара араздасьш кдла беретйтпздщ, 6ip-6ipiMi3re кекипл келетш1>пздщ6ipсыры осындадеп бглем. Б1зде6ip-6ipiMi3AeH кек кдйтарудьщ, 6ip-6ipiMi3re жала жабудьщ, 6ip-6ipiMi3Ai ренжпудщ алуан TypAi e/yci бар да, бас б1рж'прудщ эдда б1рен-саран рана. Жазушылар арасындагы осы жагдай сынньщ дамуьша тжелей эсерш типзедд. Сынньщ бар бола турьш, сыншыньщ жок,болуына тек сыншылар кшэл1 емес, тек жазушылар да емес. Бул — баршамыздьщ юнэлпз. Bip жагынан, cbiHFa тез1мд1лтм1з, шыдамдылыгымыз жейспейдд. Оран алдымыздагы агаларымыздан бастап эл1 тэрбиеленбегенб1з. EKiHmi жагынан, сынды жазалау куралына айналдырып ж1беретйшпз де жаман. Содан барьш, сын кргамдык, мудеш кррраудьщ орнына жеке адамды кррлаудьщ куралына айналып кетедд. Ушшниден, жакры дэстур дейтшдей ештеце не сыналушыда, не сынаушыда кдлыптаспаран сон,, жас сыншылар журексшедд, тайсакдайды, акрфында тая согады. \"Bip егатш, 6ip умгг\" романьша жакры п ш р де, сьш пшр де 6ipa3 айтылды. Шьшы керек, макдауы басымдау болды. BipaK, мен сыншыдан, окдьфманнан: \"Осы жерше солар недер екен?\" — деп, шггей толкршыспен, мазасыздана куткен тустарыма олардьщ ешкдйсысы кец1л аудармады. Жерп-i кднбаган жуктз ейелдей OAi журмш. \"Элде айта алмадым ба?\" — деп куддктенем, айналып келгенде, езичдд кшэлаймш. Роман \"Ойтуртоден\"’ басгалады гой. Шегеннщ ушне ойда жок, крнак, келед|. Ол — Елдос. Елдос — бул уйддцец жакдш досы Жардага жаманшылык, жасаган адам. Оран уй и еа 109

Ш срт н И ф М г-fm _________________________ Шеген ата дэстурдд сак,тап, сыпайылыкден, ымырамен кепдре кдрайды, ал ас neci айел1 Шэзия: \"Жардага кдс Kid 6i3re де кдс\", — деп кесш айтады. Осыдан барьш Шеген KjaiM-KjiFaui ойдыц шырмауында кдлады. \"Достык, пен жаулыкуыц ежелден келе жаткдн ара жш бар емес пе?.. Кеше рана Жардара жамандык,жасаран Елдосгы бупн утмде сыйлап отырраным кдй кдоык,?\" — деп кцналады. Ак^фында езше 03i: \"Осы адамгершшк пе, еюжуздшк пе, кдйсысы?\" — деген сурак, кряды. Сол суракда жауап берем деп роман жазады. Осы суракда сьшшылар не дер екен, окырман кдлай дер екен деп айрыкды кутш ем, осьпан кещл аударсам деп, оран пролог есебшде \"Ойтуртю\" деген арнайы тарау жазып ем, сол у м т м н щ ак,талмараны, оран ешммнщ кец1л аудармаганы еюнддрдь Qpi кдйран кдлдым. Bip-6ipiMi3Ai успрт окцтын сияк^ымыз, 6ip-6ipiMi3AeH талас тудыратын, ойландыратын midp кушей, эншешн менсшбей окцтын Tapi3AiMi3. Bi3 талас тудыратын ондай терец ойды да, кекейкесп сездд де взЬизден баскддан кутед! екем1з. Егер \"Ж уз жылры жалрыздыкуы\" Г.Маркес емес, не Телен, не Дулатгьщ 6ipi жазса, 6i3 оны макцамак, турмак, ютап крт баспас та еддк деп ойлаймьш. ©йткеш б1зде туран эдебиет1м1здщ тел дэстуршен туындамай, элемдпс эдебиетгщ туррысьшан рана келетш жацгырык, ш ирлер бел алып барады. Bi3 квп жагдайда элемдж жэне орыс эдебиетшщ жетгетжтерш ез э д е би е т п зд щ топырагынан шыкдан жетштжтермен уштастьфранда гана внерЬпздщ есш-еркендейтшш ун ет ескермейипз. Баскдларды былай крйганда, ултгык,0нер1м1здщ мдктаньпптары М.Эуезовтщ, Б.Майлиннщ, Е.Муареповтщ шырармашылык, мектептершен уйренудд, олардьщ ашкдн шеберлж QAicrepi мен теориялык, принциптерше унем! жугшш отьфуды эдеттм1зге эл1 айналдыра алмай келешз. Кдгынан жершен куландай щллыкуарымыз бар. Ж еке басы 6ipeyre унап, 6ipeyre унамаса да, улттык, 9HepiMi3Ai одак, келемше таныткдн Э.Нурпешсов пен Ж .Молдаралиев бар. Республикалык, Абай атындары м ем лекегпк сыйлык, алган 6ipK,aTap баралы, кунды шьсармамыз бар. Эрине, азды-кеггп кемшшк оларда да бар шыгар, 6ipaK, кдйткенде де жак,сы жары басым той, мемлекетпк сыйлык,та сол жакры жарын ескерш бер1лмед| ме? Ендеше сол шырармадардьщжеткптктер1, ерекшелжтер1 жуйел1 насихаттальт, ортак, улпм!зге, уйрену мекгеб1м1зге 110

____________________________ Qnejf сэт ш неге айналып отырмаскд? Сыйлык,ты алды-бггп, олар жайында эщтмет догарамыз, ундемейшз. Tan 6ip олар сыйлыкды урлап алган немесе зацсыз алып кеткен адамдар сиякды. Осы кылыгымыздьщ аргы тубшде кдлзганшакдык, 6ip-6ipiMi3re THeci сыбаганьщ озш кдмастык, бар ма деп крркдм. Дал кдз1рп кдйта куру кезецщде 6i3, жазушылар, 6ip-6ipiMi3re деген кезкдрасымызды, петл-ниетшнздД де кдйта кдрауга тшстз. Жазушылар арасындагы осындай атмосфера Шегендд I де, ягни м ет де кептен ойлантатын едд. \"Эршмнщ эрюммен ■, азды-кепп, мэндд-мэназ араздыгы мен келкпеушшп кдлайда бар. Сол араздыкды сылтауратып, эркзмдд эрюм жерден алып, жерге салып жатса, сол адамдардьщ басын курайтын I кргамньщ xaai не болмакщы? Адамдардьщ бас араздыкдан езге бшк мудеа жок,па сонда?\" — деп, Шеген жаны ыппщша осыган жауап кутетш. Мен де сыншыдан, окдярманнан осыган жауап кутпм. Бул суракдд Шеген e3i жауап бередд, оньщ тгарше | окд>1рман крсыла ма, жок, па, оган эдебиет сыны не дер I екен дегендд шггей узак, кутпм. Ешим епггеце демедд. Сын жок, емес, кггэб1ндд уцшп окдггын, эр тюрщдд таразылап елшейтш сьшшы жок, екен деген ойга осыдан кешн келддм. Романньщ басында айтыскдн Шэзия мен Шеген соцында да айтысып калады. \"Б1реуден жакрылык, кореец, сен де 6ipeyre жакрылык, керсетуге борыштысьщ. ©йтпесец, жак,сылык,тын, урьнын елтсресщ: алганын кайтармаган карыздар адам сиякдысьщ. Эрюм ала 6epin, ала берш, алганьш кайтармайтын болса, ошр де жутайдЫ\", — дейдд Шеген. “Алганынды беру зац болатын болса, озщдд 6ipey жек керсе, сен де оны жек керуге тгассщ”, — деп дау айтады Шэзия. \"©су дегетм1здщ e3i, Шегеннщ ойьшша, жакрылыкдъщ гана дамуы: Сондыкдан эке-шеше мен бала-шага 6ipiHe 6ipi ©MiPAiтапсьфганда, жамандыкдарды ез бойында сузш кальш, тек жакрылыкд-арды гана аманатгауга тшс. Сонда олпр сузгле- суз1ле, тазара-тазара, урпакд-ан урпакра откен сайьш жакрара тусцад\". Ягни, Шегеннщ басгы принщб1 — ке1шр1мдиик. Ал Шэзия ол принциппен кел1спейдд. \"Менщше, жаманшылыкдф KeinipiM жасау оны крлдаумен б1рдей. Кецпр1мдшк те жакрылыкд<а карсы шыгудьщ 6ip Typi\", - дейдд. Осы екеушщ шюршен ары карай ой ербгге берсе, 6ipey- 111

Ъекстпан (Нфквкв-уяы_____________________ Mipey: \"Онда Гитлердд де Keuiipy керек шыгар?\" - деп ни,па келе ме деп купи ем, куддпм бекер болды. “ApFbi экемйз халык, екенш естен шыгарып, кез алдымызда журген берп акешздщ кдмын коб1рек ойлап кетемДз... Эр нэрсеге алдынгылардан repi кегаштлер кеб1рек жауапты. Б1з, керек болса, алдындылардыц кдтеа ушш де жауап беруге тшсгаз. Bi3 сол уипн урпакдшз, ата-бабамыз б1здд соцына сол уипн кдлдырган. Демек, Аманкелдд, Токдштар орнатыскдн мына заманды жалгастыру да, жакрарту да б!здщ мшдет\", — дейтш Шеген. Муны окырманньщ байкдмай кетур мэн 6epMeyi мумкш де, занды да. BipaK, сыншылар, менщ ойымша, байкдуга мшдетп едд. Окырманга автордьщ, кггаптщ непзп идеясын ук,тырмай турып мак,таган сон;, мак,тау да кецьмцлд кениптпейдд. Сыншылар идея дегендд естен шыгара беретш болды. Кггаптщ идеясын ашпай, айтпай жатып: \"Махабат линиясы жакры ер!лген, кдлз бен жштгщ арасындагы кдтынас нанымды берЬлген\", — деген сиякды багалаулар айтылады. С о л \"жакры ерьлгендер\" мен \"нанымды берглгендердщ\" кдндай идея уипн кдлай кдязмет жасап турганын айтпайды да, айтуды мшдет санамайды да. Осыдан келш: \"Осы куш б1зде эдебиет теориясы деген шмдд уйрету мулдем токрграган ба?\" — деп урейленем. Жазушы сыншыдан кемпплшн айту мен мшш табуды гана немесе сэтплтн мак,тауды гана кугпейдд, взекп сырьга окрфманга укдъфуга, соган багыт беруге кемек те кутедд. Сыншы жазушыга да, окырманга да б1рдейтэрбиепп болуга тшс. Сондай сьш гана кргамдык, мудеден шыгады. Тужырым айтьт сынау тек туашспеупшикке экеледд де, жаза басса да талдай отырып сынау табыскд кррай жетектейдд. Б1здщ сында кес1мддтюр, бага беру алдыцгы кртарга шыгып; талдап сейлеу, дэлелдеп сьшау бугынып кдла бередд. Сынаушы мен сьшалушьшы тазуластыра алмай ауре болатынымыздьщ 6ip сыры да осында. Жазушы окырманды ойламай отырып жаза алмайды. О л шыгармасьш сыншыга емес, окырманга арнап жазады. Сондыктан ол окырманньщ кджетш табугатырысады, 6ipaK, окырманньщ ьпъшда кетпей, оны \"алдап coFyFa\" умтылады. Ягаи окырманга оньщ керепн бере отырьш, оган ез керегш де OTKi3in ж1бередь TyciHiKTi болу ymiH, оны сэл кдрабайырландырып айтсам: жалпы окушыга алдымен 112

Елу, алпыс жасымда, Бэрщ болдьтц кдсымда Нуржекенщ anKeci Ток,тар гэтем. Сейлеп турган — Шерхан Муртаза.

Елу, алпыс жасымда, Айзаыггыц aFacbi Туртан квкем, отырран — Мык,тыбай кекеа.

Бэрщ болдыц кдсымда Дулат Исабеков. Иген он айтып, Ахат щлзмет жасап тур.

Елу, алпыс жасымда, Кддырбек Уэлиев.

Бэрщ болдын, кдсымда Рахметолда aFa, ар жагында — Хасенхан Талгаров, бер жагында — Зейнехан жецгем. Кдлаубек Турсынкулов.

Елу, алпыс жасымда, Ак,селеу сейлеп, Оралхан тыцдап, баскдлар кулш отыр.

Бэрщ болдыц кдсымда Маржан жецге, Сапура жецге, Кулаш кулаги. Кецес ага екеушз ауданнын, Курметп азаматы болып турмыз.

Елу, алпыс жасымда, Мархабатпен 6ipre Бэйд1бек баба басында. Эл1мбатыр ага, Ерше aFa, Молдияр aFa.



Елу, алпыс жасымда, 0Ai6eK екеум1з Алтайда. Отыргандар: Акркол, Райхан, бвлем Сейтхан, Айзаш, Римма. Тургандар: белем Отан (Розахун), ... мен.

Бэрщ болдыц кдсымда Марал Ыск,ак,баев. Сэкен агам мен К^стек агам сейлеп, мен тыцдап турмын.

Елу, алпыс жасымда, Отыргандар: Ажар жецге мен Оразакдш aFa, Ралия жецге мен Мырзагали ага, Кулэнбубп жецгем мен Айзаш. Тургандар: Байтурсын, Мак^ггбек imAepiM мен ¥лык,ман aFa. Кдлихан агам мен Талаптан ииммен 6ipre Алтайды аралаганда.

Берщ болдыц кдсымда Ак^кол досым деп тур. Иафу агамызды ортага алып отыртан сэт.

Елу, алпыс жасымда, К,ыргыз досымыз Турсынэлиевтердщ ортасында Телен Эбддков.

Бэрщ болдыц кдсымда Телей Эбджов. Кад1рбек Сепзбаев.

Еду, алпыс жасымда, Берщ болдыц кдсымда К,астек агамнын, эйел1 Гулшат пен Диля Кдлдарбек Найманбаевты тыцдап отыр. Жаткднбай aFa мен зайыбы — шешемнщ ciHAici Эл1мхан, naFauJi.i арам Нурахмет пен эйел! Кулшара.

кдотылыкуы окцга керек, сонан соц барып сол отдсалардан туындайтьш идея кржет; ал жазушытаалдымен езшщ айтпак, идеясы комбат, 6ipaK, ол сол идеясын тже айтса, окдгрман одан асерленбейдд, эсерленбеген соц, арине, крбылдамайды. Крзак, окцфмандарыньщ децгеш эркцлы. Ke6i тамсанып, ютэбщнщ унатанын айта отырып: \"Кдз1р ол Kici кдйда icreHAi? Озбен байланысып тура ма? Кейшкервдздщ Kp3ipri жай-куйнен де хабар берсещз екен!\" — деген етшшг айтады. Бутан, 6ip жаты, куанасьщ, ейткеш эсерленбеген окушы хат жазбайды гой. Bip жаты, кэгнжыласыц, ейткеш эдебиетп окуды, тусшудо мурал1мдердщ уйрете алматаны кепе-кернеу турады. Кдлайда окдфмандардан келген хат — жазушынын, бакдггы. Мен окцфмандарымныцхатын к р ш кдстерлеймш. Олардыц niKipi крнатгандырады, сакуандьфады, жазушыны тэрбиелейдд. Б1рде Кцьф Шыгыстагы кдзак, жауынгерлершен хат алдым. Камчаткада эскери мшдетгерж аткдрып жаткан ж т ттер екен. “Bip еюшш, 6ip умгг\" кпабына 1лияс Орынбекулы, 1лияс Жолдасов, Мырзалы Кулымбетов, Миязбек Дандыбаев, Ермат Салыбаев, Терехан Аманкулов, Серж Эбешев, Анарбай Жораев, aFa лейтенант ¥лтаракрв К,айрат, Елжанов Эбдщадыр, Baxip Айтбаев деген жауынгерлердщ жеке-жеке mrapAepi жазылыпты. Олар бул шюрлерш кггэпханадагы ютаплен 6ipre журнал ашып, сотан жазыпты, соныц бэрш кдоскдшаKeuiipin алып, матан ж1берш отыртан 1лияс Жолдасов екен. Элпш окц!танда, мен шеказ куанышкд беленом. 0 з1ммен езш оцаша мэз боп, жаныммен куанып жалтыз мейрамдадым. Ондай мак,танышымды 6ipeyre б1лддруге api уялдым, api крркуым. Таты б1рде орысша шьпцфн \"Не ушш?\" атгы эцпмеме М.Дементьева деген окырманнан хат алдым. \"Спасибо Вам огромное за счастье общения с такими людьми, как Абдикен, Умбет, Баймухан, Южанин, подаренное Вами миллионам читателей\", — д е т ! Бул окдфманым, арине, артьщгау, улкейтщюреп айтып отыр. Алайда оныц Эбджендей крзак,тыц Южаниндей орыскд деген крлткдюыз досгьпъгн теб1рене туонгенше дан риза болдым. BipaK, ол да менщ астарлы, мунды идеямды ацтара алмаган. Буюл шындытымды 6ip макдлада мен, элбетге, айтып шыта алмаймын. Мен оны oMip бойы айтута тшспш... \"Жалын\", N2, 1987-ж.

Ы с р ж и Я ф / u it-f n , ________________________ 1 0C E T ЭНДЕР1 Кдзак, халкщныц ipi акдлны, ipi композиторы Эсет Найманбайулы (1867-1922 ж ж .) журтшылыкдэ алташ эншшпмен танылса керек. Бул женшде барлык, зертгеупп, естелж айтушы б1рауызды. ©нердщ улкен жолына оны эншшп mbiFapFaHbiH ем1рбаяндык, деректер1 де растайды. Белгш жазушы Сапартали Бегалиннщ aKeci Исхак,Эсетпен Семей меддресеанде 6ipre окдшты. (\"Мэдениет жэне турмыс\", 1977, N 12). Сол гасшщ сезше кдраганда, Эсет 13- 14 жасында кцсалар жатгап айткдн, ез ортасында \"энпп Эсет\" атантан. Кешн улкейгенде де оньщ эншшп баскд енершен кдлыспаган. Кэр1бай акдшньщ онымен айтыскднда: \"Bip ауыз эн салганта макуанасыц\", — деп мукдтпак, болуы да содан болса керек. С.Бегалиннщ айтуынша, Жакрылык, Теленов деген Kici кезшде Эсетгщ сырласы болтан, б1раз уакдгг кдсында 6ipre журген. 1945-жылы ол Kici С.Бегалин мен М.Эуезовке Абай мен Эсетгщ кдлай жолыкдсрнын эцпмелеп берген. А л ол эцгтмешЖ.Теленов Эсетгщ ез аузынан ecriim. Сол есгелжке сенсек, Абай Эсетгщ энш тана тындаган, ертш барган адам да оны эннп деп кдна таныстыртан, сондыкдан Абайдьщ \"Б1здщэшшлердщ уншщ зор, тынысыньщ кец екенш макуан Kepin, эндд барынша оцепи кдлзартанша айкдйлап эсер- ленддрмек болады. О л эн емес, айкдйга айналып кетедд\", — Aeyi, ал Эсетгщ: \"Маган Абайдьщ осы 6ip ce3i ем1рлж сабак, болды\", — Aeyi де шындыкдф жанасатьш сеюлдд. А л ендд Абайдьщ \"Эсетке\" деген елещ барын 6apiMi3 б1лемДз. Алай дешн десек, Абайды кцмай; былай дешн десек, Эсетп кцмай, талайымыздьщ басымызды кдтырьш келедд осы елец. \"Акдлл жок, кдйгы жок, онда. Ici жок, Tepic пе, оц ба?\" — дегеш Эсет ушш ауыр-ак, Ж эн е шындыцтыц аульшан да алые: Эсет ондай адам емес. Ит керген euiKi кезденш, Елерме, жынды сезденш. Жасынан у лпаз цпркш, Не кылсын енер 1зденш, — деген сездер крлайша Эсетке арналмак,? Не ушш арналмак,? \"0 з1мнпл, оцбаган шермин\", — дегеш де соншалык, ауыр сез. Эсетке айтылса, эрине, кцянат. Абай ондай кцянаткд бармаса керек. 114

\"Кдзак, эдебиетГ гэзетшщ 1972-жылты 16-ушндеп сзнынлд Болатжан Эбккдсымовтыц осы елец жайындагы nudpi басылды. Абайдыц ертеректе шыкдфн ютаптерщде бул елец \"Эсетке\" деп аталмапты. Бул ат елецге кейш берьлген. Осыган суйенш, Б.Эбикдсымов бул елец Эсет акдшга арналып жазылмаган деген жорамал айтады. Bi3 де сол жорамалды шындыкдсд жакрш санаймыз. ©йткеш e3i туралы соншалык, кцянат сездер айткдн адамта Эсет кдйтсе де 6ip жауап кдйтарар едд. Ж ек керш кетпегенмен, екпелер ед1, Жогарыда Ж.Теленов айткдн жагдайды кулагы шалган алдеюм: “Е, мына елец Эсетке арналган\", — деп кдте тусйпк берш ж)берген болар деп ойлаймыз. Эйтпесе, еле-елгеншше Абайды курметгеп, устаз тутьш еткен Эсетке анандай елец арналмаса керек. Эсет елзм аузында жатып та аузына Абайдыц еамш алады, “Акдлрты сез\" атты елецшде ол: \"Абайдай арт жагына сез кдлдырып, Жакры едд-ау, этгеген- ай, елу деген!\" — деп еюнедд. \"Онегин мен Татьяна\" атты дастанында: \"Кдзакдыц Абайындай болмасам да, Бул жерге ез тшмде айтып берем\", — дейдд. Бул сездерддц айтылу жагдайына кдраганда, Абай мен Эсетгщ арасында тек жарасымды сыйластык, кдна болтан, сондыкуан Абайдьщ \"Эсетке\" делшш журген елещн бурьштыша \"Б1реуден 6ipey артылса\" деп атаганымыз орынды болатын сиякды. Эсетэншшк енерш ебден мецгерген соц тана ез жанынан эн шыгара бастаган болу керек. Эйткеш оныц алташкдл жас кезшде шытартан эндершщ 6ipiHe жататын “1нжу- маржан\" aHi — курылысы, эуенддлш жагынан кдзак, эндершщ тажаптарыныц 6ipi. Бул энге АЖ убанов езшщ \"Замана булбулдары\" атты кггаб!нде: “Оньщ халык,арасына кеп таратан, балага дейш б1летш \"Эсет\" атанып кеткен эш Эсет шыгармашылытыньщ шыцы десе болады\", — деген жотары бага бередд. \"Орьшдауы келшсе, \"Эсет eHi\" — сахнаныц сэшнщ 6ipi\", — дейдд. Шынында, бул эндд тек Естайдыц \"Кррланымен\" тана салыстыртыц келедд. Ею эндеп муц да, сатыныш та, acipece кдйырмаларьшдагы эуен мен сездщ б1рлеспп соншалык, украс, соншалык, мшездес — кдйсысын болса да 6ipiHeH 6ipiHартык,багалау куна сиякды. \"1нжу-маржан\" — махабат эш . \"Еркем, ceHi-ай сатындым\", \"Сагынбаскд не шара?\", \"К,озы Керпеш — Баяндай 6ip молада елсем-ай!\" сиякды эн кдйырмасындагы сездер бул niKipiMi3re бултартпас айгак, Эннщ aye3i мен ыртатындагы муц мен сатынышта бурандэлел Алайда эннщ 115

Ъвксшпит НфквЬ-ты______________________ Kpi3ipri айтыльш журген елещнде махабаткд байланысты дэнеце де жок; эн 6ip баска да. елещ 6ip баскд. \"Еркем, сеш-ай сагындым\", — деп зарырып турран кайырмага \"Эуелетш эн салса энин Эсет, Акдуменен аспанда жер тыдесед\" деген аскак,сездщеш уйлеспейтап былай да кершш турран жок, па? М уньщ сырын аныцтаура, 6 i3 iue, С.Мукдновтьщ 6ip niKipi юлт болура тюс. \"Алыптьщ адымдары\" атгы ютабында ол Kici былай дейдг \"Эсетгщ \"Эсет\" аталатын атак,ты э т н щ сезш эдетте 6i3 1лияс Жансупровтш деп ойлаушы едж. 1лияс осы эндДете жакры керетш едД, сондьпрган мэжшс болтан жерде елец айтура тура келсе, алдымен \"Эсетп\" айтатын едд жэне барлык, ьпуяласын сала, барлык, сез1мш жумсай айтатын едг Сонда: \"Ce3i юмдш?\" — десек, \"Heri3i Эсетгщ езшйа, мен тек 6ipa3 ендеддм\", — дер едг Онысы рас екен. 1лияс айтатьш елец: Эсетгей сал, эн салсац, эсерлетш, Делебеш крздырып десерлетш. Даусым — дауыл, сэз1м — жел, ушм — ескек, Басылайын ойнацтап, аз желдетш, — деп келсе, Эсетгщ ез крлынан жазыльш, ол елгеннен кешн 1945-жылы Сарсумбе кдласында (кдггайлыкД басылган кггапшасына юрген бул елецнщ сездер1 темендег!дей екен\", — дейдД де б1здер Kp3ip \"Кцсмег\" деп журген, 1лияс Ж ансупровтщ шырармаларында “Энин\" деген атпен жарияланьш журген елецнщ 46 жолын келтсредь BipaK, Сэбец 63i мысалга келирш отырган жацагы терт жол, hfhh 6ip шумак,осы \"Эннп\" елецгнщузшдДа екенш асыгыстыкден ацгармайды, сэл инверсияра ушырарандьпрган, байкрмайды. Эйтпесе, екеушде айырма жок; Эн салсац, Эсеттей сал, эсемдетш, Крздырып делебеш дастерлетш... ...Сез — жацбыр, даусым — дауыл, эшм — ескек, Ойнак,тап басылайын, аз желдетш. Салыстыруын кдте салыстырранмен, Сэбец, жалпы, \"1нжу-маржанра\" TeAinin журген елец мен \"Эншшщ\" арасында украстык, барын дурыс айтьш отыр. Мысалы, \"1нжу-маржанда\" мынандай шумак, бар: 116

Guef> сэилш Эсеттей сал, эн салсац, ацыратып, Орман, TOFaft, езендд жамыратып. Аркыратып агызып эн HecepiH, Толкдгаымен журекп жадыратып, Ал 1лияс Жансупровтщ \"Эшшсшдеп\" жолдар былай: Эн салсац, ез1мдей сал, ацыратып, Жайлантып, цоцырлатып, жамыратып... ...Нэсердей Henip тэккен жауындатып. Бул екеушде емгс-емю болса да, afrreyip, 6ip жак^шдык, бары ацрарылады. BipaK, I.Ж ан суп ровтщ ел ещ дал Эсетпкшдей емес, соныц екгашн, нобайьга гана пайдаланган мулде баскд елец. Аныгырак, айтсак, елещ аркдьлы Эсетпц мшезш, болмысын елестетш отырьш Эсетке арнап жазган ез елеHi. О л тек “1нжу-маржанньщ\" сезш гана сал езгертш айтып журген, ал ол сездщ аргы Ty6i Осетию болганмен, дал \"1нжу-маржанга\" арналмаган. \"Энип\" елещ нщ бастан-аяк, I.Ж ан суп ровтщ тел шыгармасы екенше кезшде 6i3де кумэн кел'пргешз (\"Кдзак, эдебиеп\", 15-январь, 1982-жыл), б1рак,шындык;гьщлогикасы ол niKipiMi3re мулдем кдйшы шык,ты, \"Энип\" елец1н 1.Ж ансупров ез ш щ 1928, 1933-жылдарда шыкдан жинацтарына к1рг1зген. Осы кунп жннацтарында бул елецнщ басына 6i3 жазып журген \"Есю энип аузынан\" деген ескертпе 1933-жылгы жннагы мен 1936-жылы \"Социалды Кдзакртан\" гэзетше басылган узшду\\е жок, К1м крсса да кешн крскдн. ГЖансупровтей дарынды, арлы-акдш Эсет елецш ез1мдпадеп жариялай крймауга тшс. Жене жацылыс жарияланып кеткен болар деуд1ц де peri жок,. Б1зд1 шатастырып журген — Эсетгщ эн1н орындаушылар. ©лецнщ алгашкд1 жолында-ак,Осетин, аты аталган соц, бул елец Осетию деп журген — солар. Кдзак, топырагында орындаушылардьщ эн теюсш ауыстырып алушылыкуары ете кап. \"Эншшщ\" буюл болмыс-бтм1 де \"мен Ьшястыц ез шыгармасымын\" деп тургандай Сёйлемнщ б1рыцгай мушелерш усп-устше бастырмалатьш, жарыстыра крлдану эдгсш 1.Жансупровтщ непзп ерекшелт десе де болады. Мэселен, \"Энппдеп\" \"Талдырьш, талыкрьпып, тамылжытып\" сиякзы ттркес баска шыгармаларьшдатштен мол: \"Ызгытып, ерге ерлетш, баяулатып\". \"Кдйырып, кдлык,татып, кдйта 117

Ъвкштан Нфкекв-ты_______________________ оралтып\" (\"Куйнн\"); “Ойнак,тап, ургап, билеп кылда боскдн\". \"Кдйнаган, кдйрат еткен, крл устаскдн\" (\"Куй\"); \"EpiKTi алып, ес шыгарып, еюлентт\" (\"Булбулга\"). Бул салыстыруды ш еказ соза беруге болады. BipaK, \"ЭншГ' элецш щ Эсетпга емес, 1лияспга екенш осы мысалдар да дэлелдей алса керек. Эсетгщ 6ip енерш еюшшсшен болт кдрау кнын. ©йткен кунде, оньщ GMipi мен шыгармашылырын 6ipTyrac куйде кезге елестету де мумган емес. Оньщ устше, энш айткднда елецше мэн бермеу, элещн таддаганда, эуенше бага бермеу сьщаржакзык,та сегалдь Сондыкц-ан 6i3 Эсетгщ акдшдыры мен энш Ш гш, композиторлырын езара байланыста кдрадык, Эсетгщ эдем1 эндершщ 6ipi — \"Кисмет\". \"Кисмет\" — тур!к ce3 i, магынасы дшге байланысты: жеке адам тардырындары дуние жузшдеп барлык, окщалар толык, алланьщ алдьш ала берш крйран эм1р1мен болады деген урымды бйуцредд (\"Атеистический словарь\". Москва, 1983). Кдзакдга \"алланьщ жазуы\", “жазмыш\", \"пешене\" деген сездермен мэндес. Кдртгардьщ: \"Жазмыштан озмыш жок,\", \"Пешенеце жазганды кересщ\", — деп жататыны осыган жакдш. Карл Маркс исламньщ бул уарыздаушы шмш \"мусылмандыкзъщ езеп\" деп атапты. Эсет, арэ, ез ем!рш баяндайтын, е з1н журткд таныстыратын элецдерш айткднда, осы энше салатьш болса керек. Сол аркдолы менщ тагдырым, пешенеме жазганы осы дегендД ацрарткдн сияк,ты. О л \"Кисмет\" энше салып 1щса-дастандарын да жырлайды екен. Бул эннщ бугшп кунге белгш 6ip турак^ы элецмен жетпеу1 де сондыкщн болса керек. Туп атасы турж сэз1 болрандьщтан, “Кисмет\" дегеннщ мэнш эргам тусше бермеген, сол себеггп Эсетгщ бул эш халык, арасына \"1смет\", \"Смет\", \"К^сымет\", \"Кдсиет\" тэр1здд эзгер1стермен тарап кеткен. Мэселен, С.Ордалиев: \"Дегенмен Эсет эн1 деп айтылатьга эндер кэп. Олардьщ бастылары: “Эсет\", \"Кщсмет\" (бул эн кдз1рп \"Кди Ж1бек\" операсында \"1смет\" деген атпен айтыльш жур), \"Ыррак,ты\", \"Улкен Ардак,\", \"Kirui Ардак,\", \"Еркем-ай\", \"1нжу-маржан”, “Кдракэз\", \"Шама\", \"Кдйшак,бай\", т.б.\" — дейдд (\"Кдзак, эдебиетшщ тарихы\". 2-том, 1-гатап). А л \"Жулдыздары\" 118

макдласында бул энд1 \"К,асиет\" дейд1 (1959-ж. N 6 ). К.Толыбаев \"Жулдыз\" журналынын, 1984-жылгы 7-санында жарияланган макдласында бул эндд \"Кдясымет\" деп атайды. О.Орынтаев \"Смет\" дейдд (Семей обылысы, Макдншы аудандык, \"Ленин туы\" газет! 1971-ж. 23-октябрь). Осындай деректердд жэне ею эннщ ыргак, эуен, темп ук,састык,тарын ескере отырып, 6i3 кдз1рп Д.РакдзПиев айтып журген \"Кисмет\" те, М.Ержанов пен ЕКурмангалиев репертуарындагы \"Смет\" эш де Эсетп ю , 6 ip эннщ нускдлары деген niKip айткдн болатынбыз. (\"©зендер ернектеген елке\". 1984-ж.). Оган ешюм таласпады. Алайда кеч1л орныкдай журген-дд. Кдзак,музыкасы ушш тецдеса жок,улкен кдязметжасаган ЛВ.Затаевич 1925-жылы \"Кд>гррызхалкдяньщ мьщ эш\" деген j ютап шыгарганы; оньщ Москвадан 1963-жылы \"Кдзак, халкдлньщ мьщ эш\" деген атпен еюнпи per шыкдфны да белгш. Сонын, 298-бетшде, Семей губерниясынан жазып алынган эндер жинак,талган жетшпп тарауында 633-ретпен \"Эсетгщ эш\" деген шыгарманыц нотасы бершен. О л ендд Затаевич сонау жиырмасыншы жылдары Иманхан Эбддханов деген юсдден жазып алыпты. Эсетп \"Зайсан уйезшдеп халык,акьшы1’деп керсетнт. Cipa, андджаздырушы солай мэл1метберген болар. Нота бишегенддктен, 6i3 бурын бул андд Эсеттщ \"1нжу-маржаны\" болар деп уйгарып жургенб1з, ейткеш \"Эсет aHi\" деген атау ел арасында кебшесе сол энге кдтысты айтылатын. Затаевич жазып алран эндердщ йшнде \"Ардак,\", \"Макдгал\", \"Кдракез\" атгы эндер б1ршама. Солар атгас эндер б1ршама.-Солар атгас эндер ©сетге де бар. 1шшде Эсеттш жок, па екен деп, Алматыдары Чайковский атындагы музыкалык, училшцеш 6nipin, каз1р Курмангазы атындагы консерваторияньщ 2- курсында окд.ш журген Нургул Сейтхановага олп эндердд нота бойынша пианинога тарттырып тындадык, Сонда, жогарыда Затаевичтщ штабындагы \"Эсетгщ эш” \"1нжу- м арж ан\" да, \"Кщсмет\" те емес, М .Е р ж ан о в пен ЕКурмагаалиев айтатын \"Смет\" болып шыкд'ы. Сейтш, “Смет\" те Эсетгщ эш, \"Кдтсметпц\" 6ip нускдсы екеш раскд айналды. Ал ендд \"Смет\" эншщ елещне байланысты айтарымыз мьшау. Иса Байзакрвтьщ 1956-жылышыкдфн ‘'Шыгармалары'' 119

Ъекитан Нфоквке-тм____________ атты штэб1нщ соцында Кдзак, СС Р халык, epTici Клапан Бадыровтын, \"Акын-эрист\" деген естелт бар. Сонда былай делшген: \"Мысалы, \"Смет\" эншщ мына елецш Иса жазган болатьш: Алтайдыц айналасы шеккен алтын, Керкейткен ipreciHe крнган xaAKj.iH. Bip кезде крысы крнган жарлы-жалшы, MiHe бугш еркшдеп басты кдркдш, Алтайдыц кен шыгады саласынан, Би1к куз, терец жартас арасынан. Сокд<днда болат балга шуйдесшен, От шыгады жаркылдап кек тасынан, — деген сеюлд! кеп елецдерге осылай сан рет теше жазьш, онд1р1стщ токуалмай еркендей беруше белсене атеалыекдн ед1\". \"Кдйнар\" баспасынан 1985-жылы шыкдан \"Ауыл кеил кещлдГ атгы эндер жинагьша кдрасацыз, сондагы \"Омет\" эншщ елец1 сэл-пэл гана езгерген Исаньщ осы ce3i. Демек, \"1смет\", \"CiMer\", \"Смет\" сездершщ \"Кдсметген\" езгергеншде еш кумэн болмаугатше. Алайда Kp3ipri кунде \"Кисмет\" эншщ эуелп арнайы елещ мьшау деп кесш айту мулдем мумган емес. Bipax, эрю м эр TypAi айтып журген елецдер баршылык, Ондай елендж езгешелжтерше бола олардьщ бэрш “Кдсметгщ\" нускрлары десек, онымыз кдте болар едц ей т кеш э н н щ нускдсы сезд щ емес, эуен н щ айырмашылыгына кдрай ажыратылуы керек. Бул тургыда \"Кисмет\" пен \"Омет\" кдна 6ip-6ipiHe нускр бола алады. А.Ж убанов “Замана булбулдарында\" Эсет ендершщ кртарында \"Еркем-ай\", \"Кдракез\", \"Шама\", \"Майдакрцыр\", \"Макдал\", \"Кдйшак,бай\", \"Улкен Ардак,\", \"Kimi Ардак,\", \"М алике кдяз\", \"Кдсмет\", \"1нжу-маржан\", \"Ыргак,ты\", \" К э р ш к \" , \"Зулкщя\" эндерш атайды. Bipax, к ебш щ орындаушысы болмагандыкуан, 6i3 бул эндердд тугел бые бермейм1з. Б.Жакдшбайулы булардан баск,а Эсетгщ \"Жалганэш\", \"©гепбергенге\", \"Кдгзарманы\" дегендеэндер1 бар екенш айтады. О.Орынтаев \"Бшмдд бикем, суйсем-ай\", \"Алкдрагер\", \"Жамбас сипар\" атгы да эндер1 бар дейдь Макрншы ауданында туратын БЬсен Мэсэл1мов деген xici Эсетгщ \"Сырмак, уйкер\", \"Кдп арманы\" эндерш кдорде 6ipAeH-6ip быетш адам. Амал не, бул эндер ол шоден жазьш алынып ногата тусе крйтан жок, БЖащыпбайулы белгш 120

\"Эпитек\" эшн де Эсет шьтаргандегенддайтады. О л мэмметп оран ХусмЬшя Эддлбекулы деген Kici айтьптгы (\"Ленинппл жас\", 6-январь, 1962-жыл). А л сжан Эсетгщ кдсына кеп жыл epin журген шэюртт Кэддрихан Итжанулы айткдн екен. \"Эпитек\" GceiriKi дегендд \"Мэдениет жене турмыс\" журналында жарияланган макдласында С.Бегалин де куптайды (1977-ж. N12), Жси'арыда айткдн Кэддрихан \"Эсетпен 6ipre epin Шерубай-Тананьщ аульша барады... Сол ауылда Эпитек деген dip сулу кдяз болса керек. Кдлзга ■плдесуге эуелпде мумкшддк таба алмайды да, дэл крйтатын куш \"Эпитек\" энш шьтарран екен... Оны ‘Эпитек\" анык, Осетин эш екенш Хустлия Эддлбекулына Кэддрихан ез аузынан айткдн\", — дейдд С.Бегалин. Сейтедд де, эннщ ею шумак, еленш келиредд. А л осы кунп эндер жинатында \"Эпитектщ\" ce3i деп \"Эушлдектщ\" уш шумак,елечш келирш жургешм1з журткд аян. “Эпитекке\" уш кдйнаса сорпасы крсылмайтынын елецнщ ce3i езЬак, айтьш тур: Кдмысы Эупглдектщ муше-муше, Саргайдым осынау колддч суын ime... Басында Эуп1\\дектщ мунары бар... Басынан Эушлдекпч мунар кетпес... (\"Ауыл кеш/ кещлд!\". 1985-ж. 33-бет) Бул елечнщ “Эутлдек” энше тан екенш “Тар жол, тайгак, кешу\" ютэб1нде Сэкен Сейфуллин де айтьш кетпеп пе едд (1960-ж. 14-бет). \"Эутлдек\" энппч ce3i тугелдей \"Эпитекке\" телшш кеткен сон, сочры кезде эндер жинагынан ол эн ез орньш ала алмай да жур. С.Бегалин жазып алган сез Кдзак, С С Р халык, apricrepi Рэбига Еомжанова мен Рахия Крйшыбаева айтатын “Эпитек\" еш нщ елец1мен тектес шыгады. Мэселен, С.Бегалинде: Ей, сэулем, хат жазамын се т ойлай, Журеки булыктырган толкдш болмай. Дербмд1 жазып-жазбау ез колыцда. Ой билеп тына алмайды ержке коймай, “Эпитек\" эншщ б1рден-б1р орындаушылары болтан Р.Еамжанова мен Р.Крйшыбаевада бул шумак, былай: Ей, кдлкд, хат жазамын ceni ойлай, Журштнау булыкдырып толкдлн болмай. 121

Ш с и т а н И ф к е к в-ш ы ____________________________________ Дертшд) жазу, жазбау ез крлывда, Бой билеп тына алмайды ержке крймай. Муншалык, украстык, бекерден-бекер бола ма? Жэне мунымен санаспауымыз дурыс па? Осы жардайлардьщ бэрш таразылап кдрасак, \"Эпитек\" эш Э с етгш деген niKip шындык, болып шьп-ады-ау деймрз. Эсетге \"Ыргакуы\" деген ен бар екеншде кеп адам айтады. А.Ж убан о в \"Замана булбулдарында\": \"Э сетпн \"Ыргак,тысьш\" былай крйганда\", — деп, оган еш кумэн келэтрмей айтады. 1976-жылы 17-февральда \"Кдзак.эдебие’п\" гэзетшщ редакциясьшда 6 ip топ жыраумен кездесу эти. Сонда Макрншыдан келген Кдлдырмолда Эддлбеков деген кдрт: \"Ыргакры\" деген Эсетгщ ащы эш едя\", - деп, кэдичп езЬпз б1летш \"Сыркдкуы\" энш айпы. Эуен де, сез де 6i3 халык, эш деп журген \"Сыррактышю\" едд. Сонан кетн Эсетгщ эш \"Толкдяма\" деп тары 6ip эн айтты. Оныц мынандай сезш сол арада жазып алган еддм: Энменен басталады сездщ басы, Кдйрымен тепледд козддн жасы. Балалар, бул кдйсы деп сурасацдар, Осы екен Эсекецнщ \"Толкымасы\". 1983-жылы 18-эшрелде журналист Э.Ыскдкрвамен 6ipre Алматыда жолыкдщнымызда, сол карт акдлн Кдддырмолда Эддлбеков (1901-1986), \"Эсетгщ “Зыр к^кцы\" деген эш бар\", — деп баягы \"Сырракды\" атап журген эюм1зддтары салып бердд. Сез1 де сол. Тек айырмасы бул Kici \"сырракуы ма\" дегеннщ орнына \"зыр КДК.ТЫ ма\" дейдд. Б1з ол кезде \"Bip эндд \"Сырракды\" атап хальщпю десек, \"Зыр кэкды\" атап Эсетпга десек, ьщрайсыз болар”, — деген оймен ундемеп ек. Жорарыда айткдн Н ургул Сейтхановага Затаевичтщ к1табындагы 648-реттеп \"Ыррак,ты\" эн1н пианинога тартгырьш тыцдаганымызда, кулакдсд бала кутм1зден таныс \"Сыргакды\" эншщ ацырап кря бергеш. Сейтш, \"Сырракды\", “Зыр кдкты\" деп жургешм1здщ 6api 6ip эн — Эсетгщ \"Ыргакцысы\" больш шыкды. \"Сыррак^ы\" эш бурьшыракц-а халык, эш делшш келсе (\"Кулакц-ан. Kipin бойды алар\". Кдзак,эндер!. 1959-ж. 91-бет), кдз1р Б1ржан эндершщ ушршде жур екен (\"Ауыл кепи кещлдд\". 1985-ж. 112-бет). Бул, эрине, кдте. Эйтуге еш непз 122

_______________________________________________ G u e f? с э ш ш жок, Байкэп кэрасак, \"Сыргакуы\" аталып келген эннщ елецшде де езгеше сыр сакуалып келдгп. Мысал келт1рей1к. \"Ауыл кеш кещлдд\" жинарында \"Сырратгыныц\" ce3i былай: Ак, туйрын кус крлымда сыррак,ты ма, Басып-басып алайын ыррак,тыма. Эдшн айтсак, мундагы \"сырракуы” деген сездщ e3i де, \"ак,туйрын кустыц\" не icreMeri де онша тусшшт1 емес. Ендд К,Эдй\\бековтщ сезше кещл аударайык; Ак, туйрын кус крлымда зыр кдк,ты ма, Басып-басып алайын \"Ыррак,тыма\". Сездщ марьшасы да, эннщ шын аты да осы сездерден шыга келген жок,па? Айтушылар \"зыр кэкцыны\" \"сырракуы\" деп шатастырып журген. Энге буйтт жансак, ат кря салу адет1, еинипке орай, б1зде ежелден бар. Эннщ шын атьш бглмегендер оньщ елец жольшдары алрашкр1 сездердщ 6ipiH аты щ>1ла салады. Мэселен, осы куш \"Еркем-ай\" деп айтып журген ешм1з жогарыда айткдн Затаевичтщ ютабында \"Ак, боз ат\" аталып жур (612-ретге 287,581-бет), ©йткеш елецшщ 6ipiHuii жолы былай гой: \"Сен едщ ак,боз атпен орагыткэн\". \"Kpi3 Ж1бек\" операсына ария боп енген \"Крс кэраран\" энш эл1 кунге дейш \"Крс барабан\" деупплер бар. Бул эннщ аты эншейш кдте естуден кдте айтыльш жур. Оньщ алрапгкы елец жолы \"Басында Кдркэралы крс барабан\" емес, \"Басында Кдркэралы крс кэраран\", ейткеш Кэркэралыныц басында барабан емес, кэраран есуге тгас. Муныц 6epi ертеректе эндд патефон арщялы уйренген кезЬпзден кэлган акдулар. Соцп>1 кезде Кдзак, СС Р хальщариа Дэнеш Ракьпневтщ орындауьшда айтылып журген \"Крцыр кдэ” эш де Эсетпи деген гаюрлер айтылып жур. Бул жайында Республика Рылым академиясыньщ Эдебиет жене енер институтыньщ 893-папкасындары 9-дэптерде айтылран. Бул эннщ де Эсетпи екенш 6i3re жетизухшжогарыда айткэн Хусмууия Эд1лбеков, ал ол оны Ниязбек Э/улбекулынан уйренген екен. Хусмшгя, Ниязбек, Ку>гдырмолда Эд1лбековтердщ 6api де кез1нде Эсетпен айтыекдн Кэли акьшньщ туыстары. \"Крцыр кдз\" энше байланысты дерекгп Хусм^лия Эдьлбековтен жас ралым Болатжан Эбглкдсымов жазып алган. Эннщ жогарыдауыста айтылатындыры, кцын кубылмалы ырракцен ернектелгеш, кыскдсы, буил болмысы Эсет эндершщ сипатына келедг 123

'{Ш ш ы н H y f n k ___________________________________ Эдебиет жэне енер институтыныц жогарыда аталран папкасында \"Тоты\" атгы эн де Эсетпю делшген. Бул эндд Хусмьшя Кдмыт Балтабекулы деген гаоден уйренген екен. Бул эннщ кдйырмасы: \"Кдпаста тоты, Башыкдъщ оты, Куйд1рдщ, жандырдьщ\", - деп айтылады екен. Ал, Д-Ракдппев айтатын \"Аяулым\" атты эннщ кдйырмасы да дэл осылай. OcbiFan кдраранда, \"Аяулым\" мен \"Тоты\" да 6ip эн, тек аты баскд-баскд аталып журген Эсетгщ эш болар деп ойлаймыз. ©йткеш эннщ мшез1, ыргак, кубылысы, шарьщгауы мен бэсендеу1 — 6api Эсетгщ крлтацбасы. Эсетгщ композиторлык, шырармашылыгына “СИмет\", “Эпитэк\", \"Ырракуы\", “Крцыр кдз\" жэне \"Тоты\" (немесе \"Аяулым\") эндершщ занды крсылуы, сез жок, оньщ халык, енерш дамьггудары ецбегш сомдай туседд деп сенем^з. 03ipre Эсет эндершщ кдтарында аты аталып жургенмен, не орьшдаушысы, не ногата Tycipin алушысы жок, 6ipa3 шыгарма бар. Олардьщ кртарына \"©гепбергенге\", \"Майда крцыр\", \"Кдгзьщ-ай, ннрюн\", \"Желддрме\", \"ГауЬар кдыз\" сиякцылар жатады. Эннп, домбырашы, композитор Эддлжан Курбанралиев (1893-1962) кезшде Б.Ерзаковичке 31 кдзак, эншщ нотасын жазып етюзген екен, соньщ шпнде Эсетгщ осы эндершщ б1разы бар. BipaK, ол крлжазба эз1рге журтшылык,штлтне айналмай отыр, сондьщган накды midp айтудьщ 6ipa3 кдындыты да бар. Мэселен, \"ГауЬар кдга\" атгы эн Эсетге де, Ж аяу Мусада да бар. Эсетгщ \"ГауЬар кдлзын\" орындап журген ешгам жок, сондьщган оны 6i3 Ж аяу Мусанпомен салыстыра алмаймыз. Алайда бул era эннщ крйырмасьшдары сез украсгытыептеп кудщтудырады. Ж аяу Мусада: “Ахау, ой, ГауЬар кдыз, Алма мойын крцыр кдзым\", — болса, Эсетге: \"Ей, ГауЬар кдыз! Алма мойьш крцыр кдз!\" Бутан акцгргы пшрдд Эсетгщ энш тьшдап барып кдна airryFa болады. \"Казак, эдебиет!\" гэзетшщ 1985-ж ы л ры 9-арустары санында филология рылымдарыньщ кандидаты Сэрсенб1 Дэу1тов толык, нускдсын жариялаган, шартты турде \"Кемтрбайдыц Эсетпен арыздасуы\" деп атаран шыгарма да осы куш арнайы энмен айтылып жур. Оньщ энш б1рден- 6 ip насихаттаушы — К,азак,стан Л енин комсомолы сы й лы ры н ы ц лауреаты энш1 Жэн1бек Карменов. Бул елец — Эсетпц де, Кемтрбайдыц да цыр-сырын аша тусеин аса багалы шырарма. Тэрбиелпс мэш кун1 бупнге дешн к у н т , болашацта да зор болатын туынды. AFa 124

енерпаздыц кептен 6epi сыркдт eKeiiiH естш, ж еп куншшк жерден кец1л сурай келу — жай рана 1зеттшк емес, халыкуыц енерпазьша, енерше деген кулшылык. \"Наукдсыц мецдеу тартты дегеннен соц, Жыладым байт айтып уш кун УДай\", — дейд1 Эсет. Кшплж керсету, аганы сыйлау, aFa ушш каналу — керемет кдсиет. Эсеттщ адамдыгын, енердеп адамгершшк турырын, орнын танытатын кдсиет. “Сен кегсец, езщдей боп ул туар ма-ай!” — деген екшшггщ e3i Кемгирбайга берген кызганышсыз бага. Сыйласымдылык, бауырмалдык, деген асыл кдсиетгердщ ic жузшдеп улп KepiHici. Эсеттщ \"AK^ipFbi сез\" атгы шыгармасыньщ энш де, толык, елещн де жетозупн — Дэнеш Рак^пнев. Б1зд1щойымызша, бул шыгарманыц Эсет шыгармашылыгынан алатын орны айрыкди. Оныц музыкасы да, елец! де халык, енерше крсылган улкен кдзына. ©лен, сездершен Эсеттщ арманы, енер куып еткен eMipi, елден жырак, кеткен екшшд — 6api, буюл жан дуниес1 кершедг ©лер алдында ел-журтьша берген ешрлж ece6i тэр1здь ©лецнщ ep6ip жолы, ep6ip ce3i сырга толы: Артыма сез кдлдырмай ала кетам, Кдптагы дэн сияк,ты себымеген... Менен сорлы акында ета ме екен, Bip сез1 баспа орнына берымеген?.. 1ппмде кеп сез кета-ау терымеген. ТСршшкте эрекет етпеген сор, Суйектен не шыгады кеб1ндеген? Мундай елец жазу — шыгармашылык, бакцгг. Эсеттщ ”Ак)ыргы сезше\" Кемшрбайдыц ауырып жатып Эсетке айткдн елещ, Кдсымныц \"©зш туралысы\" гана рухтас: Сэлем де артта кдлган тутан елге... Кере алмай акдгргы рет елер1мде, Мойнымды сунып турмын терец керге. Ел-журттан алые кетш, акырында, Аяплн шалые баекдн мен 6ip пенде, — дейдд Эсет. Соцгы арманы, соцгы екшшн. 1шшде кептен тутеп жаткдн куйшн, жанын куйзелткен дертш, туган елге деген сагынышын соцгы сагатында зар кдмып жариялап 125

Шхтпан Н’ фкеке-ты_______________________ отыр. Арманын FaHa айтпайды, \"Бозбала, осы эшмдд уйренерсщ\", — деп, аманатьш да айтады. Эсетгщ эн шыгаррыштыры — оныц акршдьпынан белш KppayFa болмайтын, акршдьпынан крмсьшып та крраура болмайтын касиеп. О л ез ешршде асыл сездершщ бэрш энмен ернектеп тараткрн адам. Алайда Эсеттщ эшш, орындаушы болгандьпын да естен nibiFapyFa болмайды. Б1з сез басында оньщ энпплтне бекерден-бекер токщлгамыз жок, О л унем! ез эндерш FaHa айта бермеген. Сондыкхан ол айткрн, ярни орындаган эндердщ бэрш oFaH тели беру де лайыкрыз. Эрине, эндердд оньщ езгертщюреп, ез даусьша, мумкшдцше бешмдеп салуы мумган, 6ipaK, OFaH кррап сол эндердщ авторы да Эсет деуйюз артыгырак, сиякзы... Мэселен, \"Ш ам а\" энш щ авторы Жарылгапберд1 Жумабаев екеш айтылады. Кептен 6epi эндер жинатында да солай бершп келедд (\"Ауыл кепи кещлдГ. 1985-ж. 216- бет). Алайда ол эндд Эсет те айтып журген кершедь Б1зше. Эсет айткрн \"Шаманы\" Эсетгта дегеннен repi сол эннщ 6ip нускрсы деп крраган дурысырак, сиякуы. Эйтпесе, эр эннщ эр нускдсына 6ip автордан тагайындай бергешм1з крлай болады? \"Крнапия\" эншщ жайында да осылай. Эсетте \"Зулк^я\" атты эн бар деп айтушылар да, жазушылар да б1ршама. Бул эннщ терт нускрсын Затаевич 1'Крзак,халкршьщ мьщэнше\" юрпзген екен. CoFaH Караганда, кезшде ел арасьша кен, таракан тер1зд). С.Сейфуллин \"Тар жол, тайгак, кешу\" гатабында: \"Зул1щя\" Ак^юладан шыккрн белгш эн едд. Зулкдя еамд1 6ip бакрггсыз эйелдщ зары... Зулкдя зарлы, Kpcipeiri энш жас баладай езш-ез1 жубатып отырьш салган тэр1здд\", — дейд1 де, сол эннщ терт шумак, еленщ келттредд. Эннщ: \"Крй, крй, бепем! К,ой бепем! жылама, сэулем, элди-ай!\" — дейтш крйырмасы да бар (1960- ж. 401-402-бет). Б.Ерзакович \"Ж улды з” журналында жарияланган \"Хаткр тускен крзак, эндер1\" (1986. N5) деген макрласында бул эннщ \"Бесис жыры\" жене \"Зулзщя\" деп аталган нускрларына талдау жасайды. \"XIX-расырдын, аягында ем1р сурген энш1 epi композитор Зулкдгя Оспановадан совет заманы тусында эндер жазылып альшды\", — дейдд. Зулк^я Оспанкрпынын, (1871-1918) 6ipep елерц 1985-жылы \"Рылым\" баспасы mbiFapFaH \"XIX-FacbipAaFbi крзак, поэзиясы\" деген ютэпке енген. Ондагы елегщщ тек 6ipiHun 126

_______________________________________________ Q m f> св и л ш шумагы болмаса, баскдсы С.Сейфуллин кел-прген елецге де, Б.Жакьтбайулы жазып алган елецгеде (\"Ленинппл жас\". 6-январь, 1962-ж.) украмайды. BipaK, соньщ 6api Зулкдтя елещнщ нускдсы немесе халык,дамытып экеткен rypi болуы мумкш. Алайда эннщ туп непз1 Зулкщшш деп ойлаймыз. А л ендд О.Орынтаевтьщ \"Жамбас сипар\" эш Эсетгш дегенш дэлелаз куштеу деп санаймыз. ©йткеш Затаевичтщ “Кдзак, халкдянын, мьщ энщде\" бул эннщ ce3i де бер1лген. Сонда: “Кешеп ел кргдырган есер шак,та, Эн екен Б1ржан салран \"Жамбас сипар\", — деп жазылган (Москва. 1963. 578-бет). Эсетгщ эндерш 1здеу, табу, дэлелдеутек 6ip рана адамньщ шырармашылык,табысын аньпргаумакратымен шекгелмейдд, ол — халык, кдзынасын 1здеумен сабакдас журетш жумыс. Г.пндьтктан бул жумыс жалпы хальщтык, кдрекет деп танылуга тшс. \"Кдзак эдеби еп \", 27-март, 1987-ж. АШЫК, АЙТУ - APFA СЫН Гэзет пзде таяуда (N 3, 5-январь) Кдзак, С С Р Рыльтм академиясыныц корреспонд ент-мушес/ Манаш К,озыбаевтыц “Тарих ж ене эдебиет \" атгы макдласы жарияланганы малом. Енд1 бугш осы эцпм еш api карай жалгастырамыз. Тем енде жазушы Бексултан Нуржекеевтщ кдз/'рп жариялылык. рухына сэй кес тарихшыларымыз бен эдебиетш1лер1м13 аткдрар бт к мшдеттер гощ репнде nixip врб1ткен ой-толгамдарын opraFa салуды ж ен кврдж. Kp3ipri танда \"кдйта куру\", “жариялылык,\", \"жеделдету\", \"бетбурыс\", \"демократияландыру\", \"адам факторы” деген сездер улкен-кшнм1зд1 тугел елендетуде. KeuieriMi3 бен бугиплпзге жацаша ой ж1берш, бэрш жацаша баралаудамыз. КПСС Орталык,Комитетшщ Бас секретары М.С.Горбачевтщ К П СС Орталык, Комитетшщ, ССС Р Жогарры Советшщ жэне РСФСР Жогарры Советшщ ¥лы Октябрь социалиста революциясыныц 70 жылдыгына арналган б1рлескен салтанатты мэжшсшде жасаган баяндамасьшан кейш ap6ip тарихи кезенге жэне сол кезендеп ap6ip тарихи адамдарра эддл бара берудщ принцшпт улпсше ие болдык, Эйткенмен 127

Ъ ексукт н Н‘ ф к е Ь -ш м республикалык, баспасездщ жай-кушне Караганда, 6i3 эм кешеплпзге де, бугшпмзге де ашык,бага беруден тайсактап, жариялылыкка ам бел шешш батыл Kipice алмай келеьпз. Маселен, И.В.Сталиннщ жеке баска табынушылык, кезещндеп кеп жагдайга 6i3 куш бугшге дешн атусп карал, халык,тык, жэне партиялык, принциппен 6aFa бермей отырмыз. Элде Казахстан одан еш зардап шекпедд ме? Орталык, гэзет-журналдарда бул мэселе ете жедел кетерыдд жане куннен-кунге терендей тусуде. Академик Н.И.Вавиловтай дуние жуз1 таньиан данышпан адамньщ жаламен камалуы, ел1м1здщ мактанышы болтан адамньщ жау атануы эддл жандарды калай ашындырмасьш. Сотан байланысты кезшде \"халык,тык, академик\" атам ан Т.Д.Лысенконьщ да кдялмысты iCTepi эшкереленуде. Академик Вавиловтьщ устшен айткдн оньщ арызы рылымымызра кдншалык,зиян экелгешн елшеу тигп мумкш емес. Вавиловтьщ устшен шагым туарген адамдардьщ аты- жендер1 де баспасезде ашык, айтылуда. Оньщ шпнде Елена Карловна Эмме сиякзы кррыкданынан, куштеу бойынша жазгандар да, Г.Н.Шлыков сияк,ты жала жабушылар да, И.И.Презент сиякды касакана арандатушылар да болыпты. Turn aFa лейтенант Хват дегеннщ Вавиловтан НКВД-нщ innd турмесшде кдлай кррлап сурак, алганына дешн жария болып отыр. А л ендд осындай жариялылык, кажет пе 6i3re? Эрине, к,ажет. ©йткеш данышпан галымды, адал адамды кдралаушылар ец алдымен ездершщ ешкдшан эшкере болмайтындык,тарына сендд. Б1здщ жала жапканымыз, жабыльш адаладамньщ козш куртканымыз халыкдсабелпаз куш кала берем ал 6i3 ез ракатымызды коре берелпз деп сендд. Солай болуы болды да кезшде. BipaK, эддлет 6api6ip жендд, жария кезец шындыкзы жарьпд<а шыгарды. ©ткендд жария ету аркдглы 6i3 мундай трагедияньщ келешекте кайталанбауьш да камтамасыз етемдз.03i тасада калатыньша сенсе, эл! де талантка тас лакхырушылар табылады. 1910-жылдан партия Mymeci, большевик, революционер, Кронштадтаты большевиктер уйымыньщ басшысы, Октябрь революциясынан кешн Каспий флотыньщ басшысы болтан, В.И.Лениннщ аса мацызды тапсырмаларын элденеше рет орындаган Ф.Ф.Раскольниковтщде жазыкрыздан-жазыкрыз жау атануы б1здердд неге ашындырмауга тшс? Сталинддк репрессияньщ зияньш ашык, айтьш, дэлелдеп керсетпесек, 128

_______________________________ Quef> сэишл OFaH журтсъщ кезш кдлай жетгазешз? Генерал-лейтенант А.И.Тодорский репрессиядан б1здщ эскери басшы кадрларымыздыц кдлай зардап шеккенш былай ecemeirri: 1ел1м1здеп бес маршалдьщ yiiieyi (А.И .Е горов, М.Н.Тухачевский, В.К.Блюхер); 6ipiHini рангтагы бес командармньщ — ynieyi; екшпп ранггагы 10 командармньщ — 6api; 57 корпус командирш щ — 50-i; 186 дивизия командиршщ— 154-i; 166ipunui жэне еюнпп ранггагы армия комиссарыньщ — 6api; 28 корпус комиссарыньщ — 25-i; 64 дивизия комиссарыньщ — 58-i; 456 полковниктщ — 401-i жойыльпггы. Б1з алайда немгс-фашистерш 6api6ip жецддк крй. 20 миллионымыздан айрылсак,та жендж. А л егер репрессиямен ез№пзд1 алдьш ала элгшдей элоретш алмасак, ше? Онда, сез жок, б1здщ жещс^пз будан да жаркдш болар едь КПСС Орталык,Комитетшщ Бас секретары М.С.Горбачев жолдас ¥лы Октябрь социалиспк революциясыньщ 70 жылдыгына арналган б1рлескен салтанатты мэжшсте жасаган баяндамасында: \"Сталиннщжэне оньщтещрепндеп ец жакдш адамдардын, жаппай кугындау шаралары мен задсыздыкдэ жол бергеш ушш партия мен халык,алдындагы KiHaci орасан зор жэне ол кеш1р1лмейдд. Бул — барлык, урпакуар ушш таглым\", — деп, бул женшдеп партиялык, принцшгп ашык, кэрсетш бердь Кдзак, совет эдебиетшщ непзш кдлаушы классиктер1м1з Сэкен, 1лияс, Бетмбет сынды талантгарынан кдзак, халщя да сол репрессияньщ тусында айрылды. В.И.Лениннщ коп ултгы Совет Одагыньщ кесем1 ретшдеп рел1н гылыми- кепшшк ш тате алгаш керсетушглердщ 6ipi^ (“Ленин и народы Востока\"), Ком м униста партия мен Совет мемлекетшщ М.И.Калинин, С.М .Киров, А.А.Андреев, С.В.Косиор, Г.М.Кржижановский, Н.А.Семашко, Е.М.Ярославский, Г.И .Петровский, В.В.Куйбышев, М.В.Фрунзе, АВЛуначарский, Я.Э.Рудзутак, Ш.З.Элиава, Н.Н.Нариманов сынды кернекп кдйраткерлер1мен жэне М.Н.Тухачевский, В.К.Блюхер, К.Е.Ворошилов, С.М.Буденный сияк,ты атак,ты эскери крлбасшылармен, АМ.Карпинский, И.М.Губкин сешлдд аты элемге эйпл1 галымдармен жакдш таныстьщга кдюмет жасаган, болгар жэне халыкдралык, коммунисток крзгалыстьщ кернект1 кдйраткер1 Василий Коларовпен, венгр жэне халыкдралык, коммуниспк крзгалыстьщ белгш кдйраткер1 Бела Кунмен, 129

Ъвксттан ИфЬкв-ты_______________________ американ журналист жэне революционер; Джон Ридпен, Жапон Коммуниспк партиясыныц непзш кдлаушы Сэн Катаямомен, К,ытай Коммуниспк партиясыныц непзш кдлаушылардыц 6ipi Ван Минмен талай жуздест, талай пнарлескен, болгар халкцшыц даццты улы Георгий Дмитровпен жакцгн дос болтан, уйездж, мемлекет болтан Турар Рыскулов та сол репрессияньщ курбаны болды гой. Коммуниспк партия мен Совет уюмеп Рыскуловтыц алал eciMiH кдйта кдлпына келнрдд. Алайда оныц цызменн зерттеп, бупнп урпакда оны насихатгау, жария ету жумысы ал1 жеткшказ. Тарих тылымыныцдокторы, профессор В.М.Устиновтыц \"Служение народу\" ап ы ютеб;нде: \"Помню, во время голодного периода в Казахстане Турар Рыскулов направил туда 6 человек для выяснения причин на местах. Позже, проанализировав материал, он написал большое письмо И.В.Сталину и пошел с ним на прием. Пришел он после приема очень расстроенным. Однако он добился, чтобы в Казахстан был отправлен хлеб и скот\", — вспоминала о муже А.Т.Рыскулова\", — деген niidp бар. (\"Крзакртан\" баспасы, 1984, 198-бет). Хат демекпп, \"Огонек\" журналыныц 1987-жылгы 26-санында Ф.Ф.Раскольниковтщ Сталинге жазган ашык, хаты терец талданады, сол аркщлы кцянат пен шындыкдыц а р а ж т айк^ш дала туседь Б1здщ тарихшыларымыз да Рыскуловтыц жогарыда айтылган хатын архивтен неге ;здемейдд, оны тауып, жария турде хальпцсд неге талдап бермейдд? 1920-1921-жылдары Рыскуловтьщ кцтелжке ушыраганы, кешн ол кдтелжтерш ез1 де мойындаганы тарихтан мал1м. Содан кешн ол партияныц басты багьггьшан ешкдшан да ауыткд>1матан. Алайда Рыскулов жайында аталмыш В. М.Устиновтьщ ютабьшан баска терец тарихи зертгеуле эл1 мардымсыз. Рыскулов 1937-жылы 4-майда ец соцгы рет РСФСР Совнаркомьшьщ мэжшсше катысыпты, ал В.М.Устиновтыц к1тэб1нде 1943-жылы кдйтыс болтаны керсеплген. Демек, оньщ татдырында эл1 талай купиялар, жеке баска табыну кезшщ жан турппгерлш соракщльщгары жария етудд кутш жатыр деген сез. 1965-жылы 15-январьда \"К,азак, вдебиен\" гэзет1нде басылган \"Б1зд1ц Турар\" атты макаласында академик- жазушы Сабит Муканов: \" 1929-1932-жылдары Казакртан 130

_______________________________ Quef? cgmeci ауыл шаруашылыгында Голощекин ж урп зген Tepic саясаттьщ саддарынан шаруамыздын, бул Typi жене оны барушылар куйзеушшкке ушыраганын б!лешз. Осындай маскдра ic туралы мен б1летш кдзак,кррам кдйраткерлершен 6ipiHiui боп дауыс кетерген адам — Турар Рыскулов. Сол кезде Кдзакртанда болып жаткдн конкретп факллерге суйене отырып, буюлодакрык, орталык, партия комитетше жазган хатын окдгдым. Машинкамен жуз бетген асатын бул хатган мен, б1ришпден — халк^ша жаны ашитын адал улды керсем, екштшден — шындык,ты батыл айтура кррыкдайтын батыр большевики керддм. Сталин культшен оньщ жапа шегуше 6ip себеп осы хат болды деседь 1937- жылдьщ жазыкрыз курбан болгандарыньщ кдтарындагы Турардьщ бул хаты табылса, сол кездегт культ жардайын укдыратын документгщ 6ipi болар едГ, — дейдь Бутан кдраранда, б1зддц тарихшылар, зертгеуш1лер, I ралымдар бул халы табура, дел кдз1рп танда халык, алдында талдауга мшдетп. ©йткеш Рыскулов жайындагы шындыкцы жартылай айтып, жартылай бугш кэлганда, 6i3 не утамыз? Онда Рыскуловтыц жиырмасыншы жылдары ж1берген i кдтелитн желеу етш, тары оран тасадан тас лакцырушыларра жол берем1з. Сабит Мукдновтьщ аталмьпп макдласында: \"Соны кере тура, б1здщ кейб1р тариххиыларымыз партия акуаран Турарды сазга кдйта батыру талабына Kipicri. Олар Турардьщ будан кдфык, жыл бурын мойындаран кдтел1гш, тарихтьщкец-крщяр тегелн шукдлрынан кдйта суырып, адал коммунистен арам \"ултшыл\" жасамак,болды\", — деу1 бекер емес. Кдрап отырсацыз, Рыскулов трагедиясы Вавилов пен Раскольников!!ц трагедиясымен epi тамырлас, epi украс. 1965-жылы Ф.Ф.Раскольниковке кдйта ж ала жапкдн С.П.Трапезниковтщ айла-шаркысы \"Огонек\" журналында айкдш дэлелмен ашык,айыпталды гой. Ондай улг1ден б1здщ де уйренетш кез1м1з келдд гой деп ойлаймын. \"Кдзак, едебиел\" гэзел Н.Ахметбековтщ \"Кулэндам\" поэмасьш, ШМусиннщ Крлымадагы OMipiмен шырармасын, Б.Ыскдкрвтьщ влендер1 мен Ж.Бектуровтьщ поэмасын жариялау аркдлы ептеп те болса муздьщ шетш ойгандай болды. BipaK,ондай жартыкеш, абайлап кдна айткдннан апгы шындык, бадырайып, К П С С Орталык, Комитетшщ Бас секретары М.С.Горбачев жолдас: \"Откенге жауап- кершшкпен талдау жасау болашакда ж ол аршиды, ал кйындыкцы кдшсына отырып, оратытып отели жаргыкеш 131

Ы п т т Н ф М * -у т _______________________ _____ шындык,накцысаясатжасауды тежейдд, б1здщ1лгер1леу»пзге бегет жасайды\", — деп анык, накды тужырымдап бермеп пе едд. Ендеше б1здщэл! \"еткенге жауапкерпшикпен талдау ж асай\" алмай отырганымызга не себеп? Менщше, жауапкершшкген буйтш кднпфкуау— алдымен коммуниске мш. Бул — партия тапсырмасын орындамау. Оцайра келгенде, элдешмнщ кемшшпн айтуга келгенде, кейб1р тарихшы да, сьшшы да белсендд, ал акдкдтты айтуга келгенде, элп тарихшы да уназ, сыншы да уназ. Халыккд, партияга, шындыкла булайша кдязмет етуге енд1 болмайды. Бшмдшг1м1зд1, мэдениетплтм1здд, шыншылдырымызды партия б!зден тжелей талап етш отырган кезде керсетпесек, ендд крй кезде керсетпектз? \"Акщфпы\" домалак, арыздар мен жалалы шагымдар аркдллы жасырьш жепазу эдга — Kp3ipri тадда ерюмнщ адалдьпъша сьш. Партия, халык,ашык, айтура крмкрр болып отырганда да бурына эрекет жасау — ленинши\\ коммунистщ ici емес. Bi3 Kp3ipri танда, егер Рыскуловкд эм де, Сабен, айткдндай, жала жабушылар шьтар болса, онымен ашык,куресудд ез1м1здщ коммунисте борьппымыздептусшуге тшсшз. ©йткеш оныц \"ултшылдык,\" кртесш непзаз кдйта жацрыртушылардьщ 03i иэ ултшыл, иэ рушыл екешне кумэнданбаудьщ ез1 кдгын. Кдй кезецге де эд1л бага беру ушш, 6i3 ayeAi ол кездщ кыры-сырына кднык, болуымыз керек. Кур дакдыртпен байбалам салу кдйта 61здД шындыкуан алыстатьш экетедь В.М.Устинов пен С.Мукднов айткдн Рыскуловтьщ хатьшда кеп акдгкдтгьщ айтылтаны даусыз да деп ойлаймьш. 1930- 1932-жылдар мен 1937-1938-жылдардьщ шындьпъш ал1 де ■ripi куэлер бар кезшде бшп айкдшдау — бэр1м!здщ де азаматтык, партиялык, борышымыз. Bcipece, 1930-1932- жылдардагы Крзакртандагы асыра алтеу кезещ б1зде эм булдыр, жартыкеш айтылып келед1 жэне айтылган нэрселерге кррамдык, халыщык, бара да берь\\е крйган жок, Бгдсекте бшиегендей, окдясак,та окдшагандай больш журген жайымыз бар. Эйтпесе, ол кезецнщ 6ipa3 шындырын, врескелдцтн де, ескелен, вшрш де адал керсетуге тырыскдн 6ipAeH-6ip адам С.Мукднов екенш Ke6iMi3 6L\\eMi3. Алайда ол Kici бастап айткдн шындык,ал1 жалгасын шыдамдылыкден кутуде. Солай екенддп дэлелдд болу ушш, 6ipep мысал кел-прешк. \"К,аза1<стан OMipiMeH аздап таныск,аннан кешн, Голощекин \"Кдзакртанга Октябрь келген жок, екен, оны 132

___________________________________________ G u e j? e a rn e d енд! жасау керек екен\" деген \"теория\" шыкарды. Бул пшрдщ мейлшше кдте екендптне, Октябрь революциясыньщ идеясы мен id Кдзакрташа да алкаищы кундершен бастап келуше, жиырманшы жылдардын, орта кез1нде Кдзакртанда да социалиспк курылыстын, шаруалары кдлзу журш жатуьша Kp3ip ешюмнщ де куддктенуге дэлел1 жок, BipaK, \"Сталиннщ он; крлы\" аталкан Голощекин басына келген сандырак,ты юке асырмак,боп, Сталин атына Кдзакртанда “кшл Октябрь етюзу керек\" деп хат жазады да, макулдакан ризашылык, алады (Бул документ кешнп кезде табыльш отыр). Содан кешн Кдзакрганньщ eui6ip жакдайымен есептеспей, eui6ip эдю-айла крдданбай, кеп шараларды карата, омыра аткдркан Голощекиннщ республикака кднша задал келттргеш мамм. Сол кеп залалдьщ 6ipeyi — 1928-жылы 47 миллионка баркан Кдзакртан мал шаруашылыкыньщ басын уш жылдан кешн 3 миллионка Tycipyi, кдзак, халкдш кдтты ашаршылыкдщ ушыратып, ойсырата кемпуй\" (С.Мукднов, OMip мектебГ I З-кпап, \"Жазушы\" баспасы, 1970-ж. 221-бет). Бул айтылкандар кендл белмейтш KimiripiM нэрсе ме? Тарихшылардыц накыз тер тегш анык,-кдныкына кез жетизетш мэселелер1 емес пе? BipaK, бул кггэп шыкдщлы 6epi жиырма жылка жуык, уакргт етпш. Жазушы айткдн жайларка ем 6i3 кещл белмей келетз. Осындай ете курдел1 api жауапты тустарка араласьш, архивтщ ен, тукгаршдеп шындыкд-арды жарыкдщ шыкарьш жаткдн тарихшы б1зде жок,тыц кдсы. Орталык, баспасез бетшде Сталиннщ к,ателжтер1 мен кдлзметт безбенге туеш салмак,талып жаткднда, 6i3 неге оньщ \"он, крлыньщ\" да кдтелжтер1 мен кызметш ашык, таразыка тартпаймыз? О л эцпмеш баз, 6i3 болканда, б1здщ тарихшыларымыз бастамаганда'шм бастауы керек? \"Керген-бьлгешмд1 сипаттакан хатымды Орталык, Комитетке жолдадым да, 6ip данасьш Рыскуловкд апарьш бердш\". \"Жергшкп б!реулер де Голощекин басшылыкына хатгар туарем деп таяк,жеп кдпты. Маселен, сол кездщ партиялык, документгершщ пшнде \"заявление пяти\" (\"бестщ арызы\") деген бар. Арызка крл крюшы бес адамньщ шпнде Kp3ipri атакрыжазушымыз Бабит Муареповтщ, кеп жыл партиялык, кдлзметгеболып, культгщкеаршен кдзака ушыраган Мансур Батауллиннщ де крлы бар\" (Жокарыдакы гатап. 421-бет). Ал ол хатгарды неге 1здеп таппаекд? Бул акркдттьщ бет 133