Ъекишан НфЫсе-ты_____________________ __ элшбшшзден алып тасгаган соц, одагай \"ах\" пен сын есЫ \"акды\" да омоним сез erin “ак,\" деп жазуымызга тура келедд. \"Крр\" (6ip нэрсенщ жиьштьпы) мен \"хорды\" (музыка) да б1ркелю \"крр\" деп, \"кал\" (мец) мен \"халды\" (жагдай), \"кат\" (крт б о л у — ж етпей ж ату) — “хат\" (ж азу), \"кдлык,\" (антоним! — озыкО — \"халык,\" (ел), “ кдбар\" (кдбагы крбару) — \"хабар\" (малДмет), \"кдн\" (денедеп) — \"хан\" (билеуип), \"крш\" (кошал болу) — \"хош\" (хош т с ), \"как,\" (су) — \"хак,\", (дурыс), \"хакд-агала\" сиякды ер баска айтыльт, ep6ipi дара магынага ие болып келген сездердд зорлап б1ркелю айтылатьш, б1рак,эр баскд магына беретш омоним сездерге зорлап айналдыратьш боламыз, \"тарихты\" \"тарик,\" деп немесе \"тауарик,\" деп жазармыз. М эселе кдлай жазуда емес, осы кунге дешн \"тарих\" деп ай тьт келген сездд будан кеш н \"тарик,\" деп айтуга езДмДздд ез1м1з неге мэжбур ететпймДзде. Сонда \"кдтгама\" дейтш нанды \"хатгама\" ж а зы л га н к,агазбен б1рдей д ы бы стап ай туы м ы з да реформаньщ ж еттсттн е жата ма? \"Химияны\" \"кдгмия\" деймДз бе? Эрине, \"хиж раны\" \"кдыжыра\", \"хикметп\" \"кдкдшет\", “хауы зды \" \"кдуы з\" деп калыптастыруымыз каж ет едд, к езш д е ейтпеддк, ендд \"х л о р д ы \" “кдалор\", \"х и р у р ги \" “кррурык,\", \"хоккейдд\" “крккей\" деп жатуымыз жараса кряр ма екен? Ф ер1бшщ де жагдайы осы тектес. Эбекецнщ макдласындагы \"дж \" дегендд мен \"ф \" шьтар деп укцым. Бул epin аркдоы жазылатын кеп сездд казакдлландыруга ебден болады. М эс ел е н \"ф анера\" дегендд \"п эн ер\" деп жургетмДзге кеп болса да, орфографиялык, сезддк солай жазуымызга ж ол бермей келдд. Ендд сондай-сондай сездердд ана т1лiMiзл iн айту зандылыгына икемдеп айтып, икемдеп жаза берудпзге неге болмайды? Алайда \"физиканы\" кдйпп \"пизика\", “ф онетиканы\" \"понетика\", \"графиканы\" \"грапика\", “фигураны\" \"ш пура\" деймДз? А л Э api6iMeHжазылатьш сездщ берш туп-тугел ез1м1здщ е epi6i аркд>1лы айта берсек, еш туп кдгсаймайды екен (кез келген сезддсп кдрацыз). В epi6m e де жанымыз ашымай-ак, крюына болар едд, \"ванна\", \"вахта\", \"винт\", \"винтовка\", \"витамин\", \"вокзал\", \"волейбол\" терДздд е з сез1мДздей болып кеткен сездер eciMi3re тускенде, epiKci3 ой л ан ьт кдлады екенб1з. Э р тт ен кдшамыз деп, тшмзз бен угымымыздьщ шецберш едэу1р кещткен сездерден кдлайша бас тартамыз? Онымыз акдллдылык,бола 318
ма? С оньщ барш салмак,тап алмай турып, apin санын азайтуды FaHa макрат еткешм1з кдй саскднымыз? О сы кезге дешн айтып, сейлеп келген сезд е р М з кдлайша аяк, асты ез сез1мз болмай кдлады? Кдй зацдылыкдщ бола ейтедд? Ондай дыбыс т1л1М13ге жацадан енш жатса 6ip жен, енш крйган сездд ендд кеп кдйта ж оямыз дегетм 1з дурыс бола ма? Мунымыз \"бояушы-бояушы дегенге сакдлын бояпты\" дегенге украл кетпей ме? Рас, бул дыбыс тшм1зге о баста жат едд, кдз1р жат емес крй. “Валя\" дегендд \"Уаля\", \"вагонды\" \"батон\", \"вазаны\" \"уаза\", \"валидолды \" \"уали д ол\" дерм1з-ау, б1рак, айтып уйренген ттлдд ейтш зарлап сакдуландырранымыз да тшм1здд жеплддру ме? Кдяскдсы, h, х, ф, в ерйтгерш элшбиден шьпарып тастау ттлМзге 6ipa3 былык, экелеттш осы мысалдардан да кершш турран жок, па? Жалпы, 6ip дыбыскд 6ip epin кдна кджет деген принцип б1здщ тиим1зге табиги. Сондьпрган ц, ч, щ, ю, я эрпггерш алып тастау, тШм1з жалгамалы ж ен е буы н ун д есп п н е барьшатын -пл болрандыкдан ь, ъ сиякры белплердд э лт б и ге енпзбеу — эбден куптарлык, нэрсе. \"Ц и ркп \" \"сирк\" деп жазганнан eumepceci езгермейдд. \" Ц е м е н т \" \"семент\" д еу де ерескел емес. Ал. \"чемоданды\" \"шамадан\", \"чукчаны\" \"шукпп\" деген кулакда да жатьщесте-дд. \"А щ ь т ы \" “апппы\", \"аюды\" \"айу\", \"ою ды \" “о й у ” дегеннен де тшм1з акрай крймайды, кдйта буынра б е л т айту мумганддп арта туседд (аш-шы, туш-шы, а-йу, т.с. с). “Разъезд\" сезш \"раз-иез\" деп, \"съезд!\" \"сиез\", \"нолцдд\" \"н ел\", \"ролъдГ' \"р е л\" деп ж азу да, айту да тшм1здщ табиги зандылыгын ньнайта туседд. Осьшыц барш ойластыра келш, маган жаца элтбтм1здд Кирилл эрттерш щ непзшде былай жасасак, кдйтедд деген ой келедд: 1. Аа 2. Э е 3. Бб 4. Вв 5. Гг 6. Ff 7. Д д 8. Ее 9. Ж ж Ю.Зз 11. Ии 12. Йй 13. Кк 14. Кдс, 15. Лл. 16. М м 17. Н н 18. Ц ц 19. О о 20. © е 21. Пп 22. Рр 23. Сс 24. Т т 25. У у 26. ¥ у 27. У у 28. Фф 29. Х х 30. h 31. Ш ш 32. Ыы 33. Ii. Сонда 33 э р т те н туратьш алшбшлиз бурынты игерген дэстурлерЬпздд одан api жалгасгыра беру1м1зге ж ене шет тглдерден енген сездердд кдзакдя табигатпен кдбылдап сггыруымызра мол мумюнддк ашар едд деп ойлаймын. \"Министр\" дегендд кдзакдпа буынра белш керсек, соньщ езГак, б ул сездд дурыс кдзакдпалап жазбай келгешм1здд 319
Ы с у ш т }ty i/ U > -y m ___________________________________ ацгартады: ми-нистр. Bip буында 4 дауыссыздыц болуы кдндай ауыр! Ал егер кдзакы кдлыппен айтсак, \"мйнкмтр\" болар еддapi кдзакзъщ ез сезшдей есттлер едд. Солай айтып- ак. жур емесгаз бе? \"Ди-рек-тор\" дегендд \"де-рек-Tip\" деп айту да ттлМзге табити. Осындай дэстурде орфографиялык, сезддпшздд шутыл турде кдйта жасасак, т1лдд дамытура осымыз кдйта накды шара болар деп ойлаймын. \"Армия\" деп жазып келддк, будан былай \"армиа\", “жарияны\" \"жариа”, \"электрдд\" \"електтр\", \"энергияны\" \"енергиа\", \"энциклопедияны\" \"енсиклопедиа\", \"экскурсияны\" \"екскурсиа”, \"юморды\" \"иумор\", \"юбканы\" \"иубка\", \"Япыр-айды\" \"апырай\", \"яслидд\" \"иасли\" деп жазсак, оны орыс мектебшщ балалары да оки берер едд де, ттлдд уйренулерше кедерп жасай крймас едд. Бул элшбиден орыс элшбишде жок, кдзакдъщ э, о, у, у, f, к, i, h дыбыстарын белплейтш G3iMi3re FaHa тан эрштер де орын алады. Кдлай дегенмен де бул элшби — уакд>птьщ ыстык,-суьпынан еткен, бойымызра Hid сщген элшби. ¥лтгык, жазуымызды кдлыптастыруга, улттык, мэдениет1м1зд1 дамытура бул элшби улес крспады деп кдлай айта аламыз? Ендд оны кереказ етш лакдыра салмай, кдйта оны кдлай жеплддру жагьш ойластырранымыз утымды болмас па? С. Мырзабек \"Гэп элшбиде емес, оны пайдалана бдлуде\" деген макдласында сездердд кдлай айтылса, солай жазуга умтылу кджетш дурыс айткдн деп ойлаймын. Алайда мунда да acipe умтылушылыкдд урынбаган орынды. Мэселен, “бугш\" дегендд “бугун\" деп жазуга болады, ейткеш оньщ о басгагыайтылуы \"булкун\" бслуыкерек. \"Журекп\" — \"журек”, \"дуниеш\" — \"дунуйе\", \"ушшпиш\" — \"yiuymiii\" деп жазу ушш осы тектес сездердщ басьш 6ipiKripeTiH, cipa, жаца ереже керек болар. С.М ы рзабек кдзак, тшнде л, н, р эрштершен сез басталмайтынын да дурыс ескерткен. ©гашшке орай, 6i3 era буынды сездд зорлап 1 буын етш, 3 буьшдыны 2 буын етш, \"лак,\" (ы-лак, болуы керек), \"лашын\" (ы-ла-шын), \"лас\" (ы-лас), \"рас\" (ы-рас), \"ауа райы\" (ы-ра-йы), \"рении\" (i-pe- нш ) деп, ттл зандыльпын бузып жазып келддк. Менщше, осы айтылгандардьщ бэрш Кирилл эр1б1нде туз1лген элшби непзшде-ак, толык, жузеге acbipyFa болады. Дал кэз1рпдей бала-шагамызга ана тшлпздд уйрете алмай арпалысьш жаткдн такта, оларга тары жаца жазу уйретемтз деп электенгешм1з, менщ байкэуымша, к,азак, тш не крмкррлык, бола крймайтьш сиякды, кдйта кедерп болар-ау 320
деп крркдм. 0збек, турж, аз1рбайжан сияк,ты езге турж елдер1 жаца элшбиге кешсе кеше жатар, 6i3 элшбшийздд езбек, туржтыдерш уйрену емес, ен, ayeAi ез тшлпздд уйрену ymiH жасауга тшсшз Foft. Сондык,тан бурыннан бар елшбюмздд жеттлддре бергешмз пайдалы. Оныц да eMuveci мен орфографиясында тольт жаткдн мэселе бар. Одан да 6ipAecin соларды шешейж. “Егем ен К,взак,стан\", 4-ш1лде, 2000-ж. КДРАСАЗДЫЦ КАРЛЫ РАШ Ы - КДРА КДЗАК,ТЫЦ МАК.ТАНЫШЫ Мукдрали туралы ешюм ешкдшан айтып бппейдь Мен де айтьш бивши деп турган жокрын. Тек естерйрзге кейб1р- кейб1р жэйтгердд туаре кетюм рана келедд. К,айтыс боларынан eKi ай бурын, 76-жылдьщ 26- кэнгарында, Мукдгали былай депт1: — ©з1мнщ ёсебДмде, Мен биыл дэл кьфык'гыц бесеулнде. KiM бжедд... Енддп калган eMip Неше жылга жетерш, Неше кунге. ¥мыт болып ece6iH де, есегщ де, ¥йк,тап кетсем болтаны тосепмде, Кд>фык,тьщ бесеушде. Кудайдьщ куддре-п, дэл солай болды: ол кдярык, бестнде аурухананыц тесепнде уйкуап кетть 1974-жылдыц 21-кдлркуйегшде кунделтне былай деп жазыпты: \"Мен 63iM жайында мьшаны айтам: мен XXI- Facup урпак,тарыньщ курдасымын. Бэлюм, одан эрздеп урпакуардыц туысымын да\". Бул айткдны да келдд: XXI- Facbipтуды, бул гасырдатуран куш тойланьш жаткдн 6ipimxri акдлн Мукдгали болды, бутит урпак, оны ез курдасындай кдрсы алып жатыр, ал келешек урпакдъщтуысым деп кдрсы алатьшына кумэнМз тары жок, Мукдралидьщ 03i туралы осылай айтуында не сыр бар? Астамшылык, па алде кершкелдж пе? — BipeyAepAi мерт кдллып аламын деп, Ашуыма ауыздык саламын кеп. 321
Ы ф ш , Нфм>-.У» _____________________ Тентек шш бепме Tin кдраса, Жаскднамын жандай-ак, залалым кеп, — деп жазган адам астамдыкхан, эрине, алые болса керек. Ендеше бул не? Бул, менщше, apFbi бабасы Хангелдд батырдан ауысцан керш келдж пен 6epri бабасы Ырайымбектен дарыган эулиелж. Эулие деген сез аузымызга тускен соц, эулие бабамыз жайындагы 6ip эцпмеш айта кетпей болмас. Осыдан 20 жыл бурынгы кезд1, 1981-жылды, еске сел туарнуздерпп! Ырайымбек бабамыздьщ атын сыбырлап айтып сыйынатын едгк. Кдрайтып басына кулпытас крю, кднша жыл умтылсак, та, крлымыздан келмеп едь Оньщ сан алуан кедерпа, крш-куыт сылтау-себеб! больш едь 81- жылдьщ кдрашасында елу жылдыгын ел1 мерекелеген Мукэгалидыц \"Ырайымбек! Ырайымбек!\" атгы поэмасы \"Леншпшл жас\" гэзетшщ уш нем1рщде жарык, кердь Б1рак, ез-езшен, оп-оцай жарык, керген жок, Эуел1 поэмага тарихи туейпк беретш алгысез жаздыру женшде акдш-галым Сэрсенб1 Дау1товке тапсырма бер1лд!. О л Тарих, археология жэне этнография институтыньщ сол кездеп дерект1р 1, тарихшы, к,огам кдйраткер1 Акдй Нустбековтщ алдына барды. Кеп ада»!, шындыкда кез1 жетпегендисген, ганаш со racire жыгады екен, 6ipaK,Акэцныц apyaFbi риза болсын, Сэрсенбшщ Мукдгали жэне оньщ поэмасы жайындагы сезше орньшан ушып турып куаньппы. Дереу тарих гылымынын докторы Халел Аргынбаевты Сэрсенбшщ кезшше шакцфып альш, мэселеш кдюкдша TyciHAipimi де: \"Кецес екеущ жакрылап алгысез жазып бер!цдер!\" — деген накды тапсырма 6epinTi. Тарих гылымдарыньщ докторлары Кецес Нурпешсов пен Халел Аргынбаевтьщ алгысез! жазылган поэманы \"Ленинпйл жастыц\" сол кездеп редакторы Сейдахмет Берджулов агамыз 6ip кун юддртпей HeMipre жзбергешн 6i3 эл1 умыта крйрамыз жок, \"Ырайымбек! Ырайымбек!\" поэмасы жарияланганнан кешн батыр бабамыздьщ атын 6apiMi3 де батыл, мацтаныш eTin ашык, айта бастадык, Сейтш, Мукдцныц дастаны батыр бабасыньщ еганш! гумырын бастады. Енд1 батыр бабамыздьщ басьша ескертюш белп крю мэселес! бурынгыдан батыл api дэлелд! турде Алматы обылысы партия кэмитетшщ сол кездеп 6ipiHiui хатшысы, Крзакртан Компартиясы Орталык, Кэмитеп бюросыныц мушеа Кецес Мустаханулы Аухадиевтщ алдьша крйылды. 322
Соныц нэтижесшде, 1982-жылдьщ кектемшде, Крнаевпен акылдаса, кемсе отырып, Аухадиев Алматы кдласын керистенддруженшдеп бастык,Борисшпольге тапсырма беру аркдоы, Ташкент кешесшщ бойында жаткдн Ырайымбек бабамыздьщ басына гранитген белп крйтызды. А л ол кезде ондай ескертюштер к,ою меселеа тек арнайы ушмет кдулысы аркд1лы Fara жузеге асатын. А л Аухадиев кдульпа кдрамай-ак, e3i шенпм кдбылдады. О а н кдулыныц релш бул жолы Мукдралидыц \"Ырайымбек! Ырайымбек!\" поэмасы аткдрды. Сонау 1965-жылы \"Алматыньщ жершде атам жатыр\" деп кдмыга жырлаган акдш акдоында ез жыры аркдглы атасын алтын тугырра отыррызып кетп. Кеб1м1здщкекешм1зде журетш, кршжылтатын 6ip витш бар: неге Мукдгалиды кез1 т1ркшде еспп кекке кетермедис? Оран юм кшэлг б1реулер ме элде кдзакдырымыз ба? Эуел1 арамыздьщ езш тьщдайык; — ©згеден емес, ©з1мнен крркдм, Кез1мнен крркдм, Ертмнен коркам кезерген. Мшерге KQAiK, ушарра канат жок менде, Дарига-ай, нпркш! Кдлдырып бэрш безер ме ем! Бул — елершен 6ip жарым ай бурьш рана жазганы. Жэне сол куш 6 елец жазыпты. Бэрше жауап берш кетейш деп жанталаскдн адам сеюлдг Кдтарластарынан, кейб1р замандастарынан шггарлык, куляганытп керсе керген шыгар, оныц зардабын азды-кеггп тарткдн да болар, 6ipaKМукдрали-пршшгшде арнайы курьш, макратгы сурпн керген жок, BipaK кдшжылган, кррланган кездер1 кеп болранын елещнен де, кунделшнен де ацрару аса кцын емес. Мукдц K63iт1р1сшде елершен 6ip-eKi ай рана бурьш жарык керген тацдамалысы1'©м1рдастанын'' крса есегггегенде, 1964- жыл мен 1976-жылдар аральпында 8 тел ютэбш, 3 аударма ютебш шырарьш улгериш. 1 2 жыдда 11 кггэгтпдуниеге экелу, б1ршпвден, Мукдцныц ецбеккррльпын керсетсе; еганшаден, оньщ ютэптерше айтулы тоскдуылдыц бола крймаранын да биуЦредг А л олай болса, неге Мукдралиды т1р1с1нде-ак танымадык? Таныдык Жакры акындардьщ 6ipi деп кдна бгддж. Дара екешн, айрыкдш екенш ажыратуга эркдйсысыныц келем1 323
б & р и и я Ц ф !а Ь -у т ___________________________________ уш баспа табактыц ар жак, бер жагынан аспайтын жинацтары мумкшддк бермедд. Оныц туцгыш келемдд epi кдтыркд мукдбамен шыккдн тел туындысы \"©м1рдастанныц\" e3i окырманныц колына Мукдгали бакцлыккэ атганып кеткен сон, рана тидд. Мукдралидыц мол жырына окдярман тундыш сонда рана кднып сусындады. Аз-аздан рана дэмш татып, тамсаньш-тамсанып кдла беретш окырманныц кез1 ендд онын, тамаша жырларыньщ жан-жакуы, мол салалы, сан кдгрлы екенше жете бастады. \"Апырмай, е!\" — деп эл1 де 6ip тамсанып, 6ip жутынып жургендерщде, 1979-жылы Н урлан Оразалин, Бакдрожа Мукдй ушеум1з 6acnaFa ез1рлеген бурьш жарияланбатан елендершен курастырылтан \"©Mip-езен\" KiTe6i журтшылыкдыц крльша тидд. 14 жарым баспа табакдсд жуык, келеммен Г47-кдтыркд мукдбамен шыкдфн бул гатэп Мукдцныц кез1 т1р1сшде жарык керген \"Армысьщдар, достар!\", \"Кррлыгашым, келдщбе?\", \"Мавр\", \"Д арира-ж урек\" ж ене Уитменнен аударран \"Ш еп жапыракдары\" атгы бес к1геб1нщ келем1мен барабар больш шыкды. К1лен, жакры елендер1 6ipiHuii рет елген соц рана улкен келем м ен жарык, керш жатса, журтшылык, Мукдралидыц шьш акдлндьпъш елген соц рана бымегенде, кдй уакд>пта бгледд? Артында муншалык, жарияланбаган мол мурасы кдлган акцгнды кдзак,окцгрманыбурьш-сонды б1\\генде емес, керген де емес. Сондыкдан танданбаганда кдйтедд? \"Ойбай-ау, кез1 ■прюшде неге жарияламагансындар?\" — деп 1ренж1мегенде кдйтедд? Кеп узамай бурын жарияланбаран елецдершен курастырылып, \"Ш олпан\", “Ж ы лап кдйттым ем1рддц базарьшан\" атгы ею келемдд KiTe6i жене \"Хош, махаббат!\" деген атпен прозалык,шыгармалары мен макдлалары, содан кейш кунделжтер1 жарык, кердд. Осьшьщ 6epi, сез жок, Мукдгалиды 63i елген соц барып жете танып, шын баралауымызра себеп болды. Крзакда жалпы акцш да, жакры акында жалрыз Мукдгали емес. Б1рак,неге оны журт езгедендара, айрыкдпа багалайды? Оны ешкршан арайьшдары, туыстары даралау турмак, кез1 -прюшде жендеп багаларан да емес. — Бьлем, Б1лем. Сендердд, туыстарым, ©3iMciHin дурыс кой урыскдныц. Кекпар тартсац ез1мдд, ездер1ц бДл, Жырларымда болмасын жумыстарыц. 324
_______________________________ Онф сэишл Келесщ сыртымнан тон шшуменен, Жецбексщ желеуменен \"iiuy\" деген. Акын ба от пен суды тусшбеген, Акын ба жанына акру туармеген!? 1шу деген, шынында, осал жагым, Осал жакден гле бер, шошандагын. Кулы болсац ем1рд1ч, езщ болгын, Кдра басым кулдык,тан кутылтамын, — дегенш “мен езйущщ \"Мешм\" аркдглы жасырып-жаппай ем1р1мнщ шежиресш жасап шыкуым\" дегешмен салыстыра крйсак, талай сырдыц кемеш булк-булк кершш кдлары сезаз. Мукдгалидыц \"меншде\" ез(миллд1к деген атымен жок, 1960-жылдьщ кузшде филфактьщ 2-курсында окдн-ан лекциясында улы Мухтар Эуезов Абай туралы айтьш турып: \"Кдшрып, сурланып\" пен \"Кез1мнщкррасын\" жырлаган акрш мен \"Кдкцаган ак, кум1стей кец мацдайлы\", \"Крламкрсты\" жырлаган акдш exeyi era акдгн сиякцы. \"Аккумю\", \"Крламкрс\" ауыл жттгершщ крлкд елещ гана\", -- деген едь С ол сиякцы \"Кдрасаздан ушкдн кдрлыгаш\" жинагьша гарген 18, 19 20 жасында жазган елецдер1 мен Мукдгалидьщ “©Mip-езен\" \"0 м1рдастанындагы\" елецдер1 сапа жагынан, сез жок, eici баскд. Эйткенмен 18жасьшда жазганталай тырнакрлдылары, acipece “Тунп табигат\" тар1зд1 елендер1 гажап суреткердщ болашагын сол кезде-ак, умггпен елестеткендей: — 1ц1рде турмын кдрап ойга кдлып, Тэта кдял тулайды журек жарып. ¥йк,таган бар табигат майда леб1, Аймалап етш жапы бетт1 шалып. Бал-бул жанып сан жулдыз, жымыц кдгып, Тун керпесш куаттап турды багып. Жалык,ты ма, гам бшпн, кейб1р жулдыз, Бес минутак i3 тастап кетп агап, — дейд! 18жасар Мукргали. Баланьщ балац елещ деуге аузьщ бармайды. Кдгзынын, айтуына кдраганда, алдымен елецнщ соцгы era жолын жазып алып, сонан соц оньщ алдьщгы ею жольщ уйкдстыратын акдшдарды К,асым Аманжолов к,атты жак,тырмайды екен. К,асым жак,тырмады екен деп, ондайларды б!здщ де жак,тырмауымыз, эрине, м1ндет емес. ©йткеш естт те Tayip елец курастыруга болады. Мэселен, 325
Ц— ___________________________ Маяковский де елецдД ауем уйкдсын тауып, артынан магынасын 1здеп, курастырган. Мукдгалидын, Майковекийд! жаман акын кдтарына жаткызбаганын бэрпрз б1леоздер. BipaK, Мукргали — еленд1 ейтш курастырмаган, уйкде 1здеп, уйкдетардьщ нускдсын 1здеп эуре-сарсацга туспей, тауык, жумырткдсын кдлай тутас кушнде туа салса, ол да елещн сол тутас кушнде буп-бутш туа салатын акын. Оньщ 6ip даралыгы — осында. \"Кегендеп жыр крсагьш, Келмейдд жыр жасагым\", — деу1 де содан. — TipmiAiKTe кершемйз елместей, Тура алмаймыз ерегеспей, белдеспей. ©тешмш 6ipiMi3Ai 6ipiMi3, ©пйкпрмей, екпелетпей, сен деспей. Осыдан эдем уйкде 1здеген, куштеп тыкралаган 6ip сез таба аласыз ба? Оньщ отыз жастан кешн жазган елендершщ 6api осындай узьш болса да, кргскд болса да 6ip-aK, жута салатын 6ip леплен окр салатьш саф алтындар. Содан кейшп 6ip гажабы: оньщ \"Меш\" елещн гамокдгса, соньщ \"меш\" болып туратындыгы. — Зар усынган Kicire нан усынам, Алысудан аулакрын, шабысудан. Ей, кдзак,тьщ баласы, ес1цде уста, ©леем елем, cipa, мен намысымнан, — деген Мукдгали гана айтатын ашыные па? Бауырмалдык, 1здеген, 6ipAiK 1здеген бар кдзактьщ айтатын ce3i емес пе?! Бауырмалдык, демегаш, Мукрталидын, 6ip дара мшез1 ар адамды халкдпчньщ белшеп, тулгасы деп бауырмалдыкрен багалауьшда, кд/црлеушде. — Кдрлыгаш камей курбым-ау, Bip бурау емес, мьщ бурау. К,ай куш, кдндай Анадан Багына еддДц тудьщ-ау?! Айырма, тащр, осы уннен, Айырма Биб1гул1мнен! — дейдд. Кейб1реудщ езше e3i ттлей алмайтынын ол елшщ Б ибш улш е т1лейдь Бибшулд1 6 ip ен ерл! эй ел деп багаламайды, елдщ багын кетерген халкыньщ KpAipAici деп кррайды. 326
____________________________ Onef? corned — Мен жолымды берейш, ет, кдрарым, Несш куттщ, HeciHe кеп кдрадыц? Анасыньщ бергенш саган берген Аруагынан айналдым тек-ri Ананыц! Жалган-ай! Жарасымды-ау i3eT деген! И1лген \"6i3 етпенен\", \"ci3 етпенен\". Кдсиетш халкдшыц сыйламайды, Атасыньщ дэстурш кузетпеген. 0p6ip халыкуан, ap6ip сез бен кцмылдан елдщ елдптн керу — Мукдгалидын, азаматтык, бшктш: — Тарт, кдра жер, жанымды, райбат айтып егерде, Mici казак, баласын 6ip-6ipiHeH кем керсем! — деп ант шпсендей ацтарылу эр акцтныц крлынан кеде бермесш 6i3 керш келеиоз, eMip де дэлелдеп келедь BapiMi3 де б1летш сезбен 6apiMi3 де керш журген жэйтгерд16i3айтаалмайтындайайтьш, 6i3сала алмайтындай суретгеп бере алатыны жене ein6ip жасандылык, ешкандай шарттылык, араластырмай, аппак, кецШ мен ацтара салатыны — Мукагалидын, айрыкд1а даралыры, мергенддп: сезд! дал типзедд, дал табады. — Алдында алуан-алуан мшездердщ, Амалсыздан келед1 мыц езгергщ. Э рю м езш балайды данышпанра, Bip-6ip кудай санайды 6ip ездерш . Мундайлардьщ бар екенш 6apiMi3 де бглешз, акдшдар да бьледд, 6ipaK,мынандай цып айта алмаймыз. \"Бас-басьша би болтан ецкей кццым\" — деп Абай рана асырып айткдн. — Сап-сары сарынышпен жагаласып, Ж асты к eMip басымнан барады асып. Кез1ме 6ip Kepiniui, тынайын мен, Кдйдасыц, кдйдасын, сен, бала рашык,? Бул да талайымыздьщ жан тукшр!м1зде жаткрн мылкду булкдшыскд -г1л бтрген елец. Мукдралида, эрине, алрашкэ! кезде жазган б1рлнжарымды орташаелецдерде бар. Б1рак,мыкцыелещкеп. \"Мукдралида тандамалы емес елец бар ма?\" — деп Аскдр Сулейменовтщ ез такцырлырына e3i суйсше кулгенш кезбен керген адамбыз. 327
Ш суаш н ___________________________________ ©Mipirnu сочил он жылында ол адам танданарлык, ширытуымен осп. Шындыгында, сол кездеп елендершщ 6epi шетшен тацдамалы. Егер к ез М з кер1нген тарихкд жугшсек, Мукдгалига сэт сапар жазып, эдебиетгщ кдсиетп шацырагына юруше бата берген де, ак,тык, canapFa аттандырып турып, енерше агынан жарыла бага берген де кдзак, совет заманынын, наркдскд ак,ыны Эбд1лда Тэж1баев болтанына 6epiMi3 куэшз. Сол агамыз былай дешт: — Осындай тарихи кезецде, адамдарымыздьщ да ipiAeHreH дау1р1нде эдебиетпьпзде Мукргалидьщ \"Реквием!\" тумауы мумкш емес едд. Ондай поэзия тугыза алмаган кдзак, халык, та болып жарытпас едд. \"0Mip дегенге \"Прлжте, cipa, жетер ме ой? Жарык, сэуледен Баскднын, 6api бекер foA. Бекер гой 6api, Бекер гой, бэр! бетен гой. ©Mip деген!ц 6ip кунддк сэуле екен гой\". \"Bi3 езге -плдерде жазылган тамаша Реквиемдерд! сан окдлганбыз. Bipax, дэл мынадай кереметт! кездеспрген емесшз\", — деггп Эбекец. Кдрт акдлнныц бул не дегеш? Бул — Мукдгалидын, “Реквием!\" классика дегеш. Ал Мукргалидыц классикалык, туындылары 6ip \"Реквиеммен\" 6iTin, онымен шектелмейпш, кудайга шук!р, Kp3ip барша журткд аян. Олт!з!мд! \"Ару ана\", \"Бала шак,тан болашакдэ\", \"Ырайымбек! Ырайымбек!” дастандары, \"Тау езен!”, \"Адамды адам тусшбеу — 6ip акдлрет\", \"Кдра елец\", \"Кдйран жецгем\", \"Кдзынам бар\", \"Алатау, ассалаумагалейкум!\", \"Эбддлдага\", \"©Mip сурешк алмасьш\" сиякды жуздеген жакут елендер шекс!з-шетс!з жалгастыра береди К,арацызшы, бала суйген кдзакдъщ бакдытын кдлай жырлайды: — Иэ, алла, керддм бе, кермеддм бе?! Иэ, TenipiM, берддц бе, бермеддн, бе?! Шырылдаган ун!чнен айналайын, Шыныменен eMipre келген!н бе?! Кдлзым болсач, кырымда куралайсыч, ¥лым болсач, улы 6ip мурадайсыч- 328
Естисщ бе, eci жок, ей, дуние, Менен неге сушннп сурамайсыц?! ... Жалгыз едДм таста ескен шыршадайын, Жабыркдушы ем дауылда сынса кдйын,. Су боп кетпей неге тур к,ос шырагым Ну боп кетпей неге тур ку самайым? — дегенш классика демеуге кдлай аузын, барады? Кдзак, сеэшщ, кдзак, тшнщ куддретш булай ардак,таткдн улын кдзак, кдйтт жак,сы кермейдд?! Классик Мукдгалидьщ 6epiMi3re мьгаандай 6ip классикалык, ой тастап кеткешн де умытпатанымыз жен: — Bip кундж сэуле... Bip кундж жарык, мекешм! Мэщтлж тунек — кдпаскд кдлай кетемш? КелмейдЬау тшм... \"влгеннен сура!\" — дер еддм, Tipi жандарга, — ©Mip дегеннщ не eKeHiH. ©MipAi Мукдгалиша сыйлау деген — осы. — Жырым, сырым — eKeyi епздер1м, EKeyiH е й белек ем1збеддм. Жатсам-турсам муч шагып AenTepiMe, Жабыркдтан жаныма ем 1здеддм, — депт! Мукдц. © з елещ м ен 63iH емдеген акдш енд1 елецдер1мен б1зд1 — халкдш — емдеп келедд. \"Bi3re макдан болтан, будан былай да макдан бола беретш бауырым\", — деген екен Эбддлда атасы. Халкдгна макуан болтан Мукдтали халкдшен мецп 6ipre жасайды! Акдшньщ ез сез1мен айтсак; — Эрине, суык кдйгы, суык кдйгы, Кецшн халкдщ 6ipaK суытпайды. Егерде халык ©3iH умытпаса, Бакд>1л бол, халкын с е т умытпайды. 10.08.2001-ж. (Ы райымбек ауданы Кдрасаз ауылында акдшныц 70 жылдык, мерейтойында жасалган баяндама) 329
Ъвксушан Нфквкв-ты________________ ЭУЕЗОВТЩ УШ ЛЕКЦИЯСЫ 1960-жылы Кдзакртанда жалгыз университет бар едд. Астанадагы, bfhh Алматыдапл бас поштанын, кдсында болатын. ¥мытпасам, Киров кешесшдеп HOMipi 104-уй едд. 75 бала университетгщ филология фэкултетше тустж, 50 б ала кдзак, T iAi мен эдебиет бел1мше, 25-iMi3 журналыылыккд. BipeH-саранымыз болмаса, кепшшпм1з ашкдракдыкпен, буюл бшм атаулыны басымызга 6ip-aK, куйып алсак, екен деген куиггарлыкден окдлдык, Эдеби немесе мэдени кештер мен кездесулерге, театр мен кинога кунара дерлж барып туратьш едж. \"Пл мен эдебиетке тускен балалардан мен алгаш таныск,анда-ак, cecKeHin кдлдым: шетшен шешен, бымейтшдер! жок, 6api акдш, 6api жазгыш сеюлдендд; он жылдык,ты б трген сон; 6epi де ею жыл кдызмет жасап, кадьмпдей ысылып кдлган; олардьщ ортасындаалоз болудьщ ©3i уят-ты. Кеп узамай 2-курскд Мухтар Эуезов лекция окдш жургенш быддк. Бщдщ кезепм1з келеа жылы келмек, оны кутуге кейб1р1м1здщ шыдамымыз жетпедд. Б1разымыз тэуекел деп, ез сабагымыздан кдшып, Эуезов лекция окцтын аудиторияга алдьш ала юрш, арт жагын ала жайгасьш алдык, Алгаш барган кундд дэптер!ме белплеместен жазып отырган екем. Ш амамен не к,арашаныц аягы, не желтокранныц басы болу керек. Оган дейш де Мухтар Эуезовтз сыртьшан керген еддм. Мандайы жаркырап юрш келгенде, 2-курс студентгер1 дур етш орнынан турегелдд, урланьш келген б1здер де сейтпк. Келе студенттердд тугендейтш адет1 жок, екен, б1рден лекциясьш бастап кетп. Мен ол кезде Эуезовт1 ©те шешен деп, ал шешен деген муддрмей, токдамай сейлейтш адам деп тусшетшмш. Мухац кдйта-кдйта лебш шине тартып, асыкдай, демалып-демальш сейледд. IpiAiriHe, етжендшгше солай сейлегеш уйлес1мддлеу де едд. Абайдьщ ©Mipi мен шыгармашылыгын жыл бойынша баяндап, сол жолы 1889-жылга жетш, 1890-жылга келш ток,таган екен. Агат кетш кдлмас уппн, мен енд1 тек жазгандарыма гана жугшешн. — А бай 44-45 жаста. Пушкинмен шыгармашылык, уштасты. О л кезде Дрепер историясы болтан. Кэютай айтады: \"Дрепердд суйш окцтын едд\", — деп. Бул 330
_______________________________ Gmf? сэума Европаньщ есею тарихы. О л кездеп Абайдьщ басы буюл 6ip Академияньщ ойлау басындай едд. Мухацнын, бул айтып отырган ютэб1 Джон Уйлям Дрепердщ \"История умственного развития Европы\" деген ею томдык, KiT66i шытар деп ойлаймын. Мухацньщ 6ip де C63iH кдлдырмай жазып отырдым деп айта алмаймын. Дегенмен 2-3 ай конспектжазып дагдыланып кдлган болуым керек, улгеру ушш кей сездердд кдлскдртып жазу эддсш крлданыппын. Алайда ею сагаткд созылтан лекциядан 2-ак, бет жазганыма Караганда, кдлскдртып, тастап-тастап конспект1легешм биинш тур. 1890-жылы Абай жазтан елецдердщ барше Мухан, жеке-жеке токуалтан тэр1здд. — \"Келддк талай жерге ендд\" — монорифмддк курылыста жазылган елец, — деггп. — \"Редив уйкдсында\" 6ip сез ылга уйкдстын, аягында кдйталанып отырады. Интеллект адам — ой тускен адам. Ондай адам Абай мен Шокдн тана. Пушкин де сондай адам, iArepi ойлайтын, кдуымды ойлайтын, жауапты ойдьщ иесь Бул ой Белинскийге \"Гогольге хатын\" жазгызран, Герценге \"Думаны\" жаздырран. Батыста интеллект адамдар аз кездеседд, сондыкд-ан эдебиетгершдеп адамдар кебшесе тек ез басын рана ойлайтын адамдар болады. Абай 6ipTe-6ipTe ерлей бередд. Философиялык, ойлары осе бастайды. Мысалы, Достоевский алрашкдл \"Идиот\", тары баскдларында ecin отырады ойлары. Сол сиякды Толстой да, Гете де. Гете философ боп кетедд шгп. Пантеизм — \"Кудай жаратылыстьщ бэршде де бар\" деген урым. \"Кун — куйеу, жер — кдлындык,\", бул кезкдрас француз арартушыларыньщ козкдрасында да болтан. Адамдар арасындагы кэтынастар табигатгада бар деп урады. Жулдыз тунде кд,1рындап журедд деп, тйгп квддмп адамдар арасьшдары кдтынастардай суретгейдд. М ухац бул арада Абайдьщ 1890-жылы жазылган \"Жазрытуры\" влещн талдаран. Сондагы: \"Кун — Kyfteyi жер — кдлындык, сарынысты, Кумары eKeyiHin сондай куигп. Кун кырындап жургенде квп кржацдап, Куйеу келдд, ай, жулдыз квтш кысты\", — деген пгумакдф ток,талран. Содан кешн: \"Акд.1лбайра\" — анге арналган шыгарма, — депп. — А лдьщры терт жолынан кешнг1 уш жолы кдйырмасы ecenTi. \"Ата-анага коз куанышты\" да Акдллбайра арнауы маган куддкттрек. Содан соц 1891-жылры шырармаларына токд-алыпты. 331
Ш ср т т ___________________________________ \"К,ызарып, сурланып\" пен \"Ke3iMHin кдрасын\" жырлаган акын мен \"Кдктаган аккумпггей кец мацдайлы\", \"Кдламкдсты\" жырлаган акын eneyi ею акын сиякды. \"Ак, KyMic\", \"Крламкдс\" ауыл жМтгершщ крлкд елещ гана. Будан кешн \"абыз\" деген сезге кдтысты niKip б1лддр1ггп: — \"Абыз\" деген сез хафиз деген сезден шыккдн деупп едд дейдд Абайды кергендер, — деп-п. 1892-жылга кдтысты жазганым мынау: — \"Бойы булгац\" — 6ip белгш елецк 0з1рбайжан акындары осы кунге д ей т аруз елшем1мен елец жазады. Арапта кей сездер ете созылып айтылады. Низами тугел парсыша жазган. С.Вургунньщ езшде де арапша журедд. Аруз елшеушде алпыс просенп арап сез1мен келу1 керек. Тонический craxTi орыстан кдзакдпага аударуга болмайды. Б1здщ елецдер силлабикальпс, елшемде болады. Кей сейлемдердщ ара-арасындагы байланыстарды тастап-тастап, тек тужырым жасаган шгарлерш гана жазып отырган болуым керек. Сол 1960-жылдыц 3-желток.саны кунп лекциясынан мьшаларды жазыппьш: — 0 6 in i Тум енде ок,ыган. О д ан П етербургтеп политехникалык, институткд барады. 06iui тусе алмайды. Михайловское артиллерийское училищеге туседд. 1895- жылы Алматыда ауырады. Осьшда жумыс ктейдд. Полевой артиллерияньщ капитаны болып жумыс кггейдд. Одессага емделуге жзбередд, ол ьщгайсыз деп, Кырымдагы Абессинге жабередд. Верныйга эуел1 поручик болып келедд. Ауырьш лазеретке тускен соц, эйел1 мен кдлзын ауылга кдйтарьш ж1бередд. Магаш келедд. Кдйтыс болады. Суйепн аманат кд.ш, ineineci ¥лжанньщ кдсына ауылга апарып кряды. Мундагы \"uienieci\" дегендд \"эжес1\" дегеннщ орнына Мухац кдзакд>1 жалпак, т1лмен айтып отыр. Оны окырман ацгарар деп ойлаймын. — Адаскдн купйк сеюлдд ¥лып журткд кдйткдн ой, — деген ете куши метафораны келттредд. Журтга кдлган куппк кдцгырып крйта айнальш келетш. Сол куипкке акеп кецыдд тецеу — улкен шеберлж. ¥зшстен кейш аудиторияга кдйта юрген Мухац устел успнде жаткдн жазбаша суракды окыды да, соган жауап бердд. 332
— Студент жолдастар, — деп бастатаны еамде. Сурак, Шэкэрм жайьшда болатын. — Шэкэрм Маташтардан ipi акдш болтан. Орысша кеп окдлматанKici. Орыс поэзиясьшан алатын нар! онша болматан. Матауия орысша окдятан. \"Медтат-Кдсым\" — романтикалы аса кушп роман. О л — сол бшмнщ жемга. Шэкэрш \"Ецлж-Кебекп\" кдйта елец етедд. Онда Матауиядатыдай Кецпрбайды кдбан демейдд. ©зшше билердщ бурынты жолына тартып, Кецпрбайды акдайды, заман айыпты, Кецпрбай айыпты емес дейдд. \"Кдзак, айнасы\" дейтш Шэкэр1мнщ елецдер! бар. Б1раз скучныйлау. Абайдыц етгар тш жок, \"Кдлкдман— Мамыр\" деген поэмасы бар. О л заманды кшэлайды, айыптайды, 6ipaK, Матауиядай кдпы ганэлэмэйдд. Осы арада 6ipa3 нэрселердд жазбай кеткен болуым керек. — Кешн келш аударма да жасатан. \"Дубровскийдд\" елецмен аудартан. \"Лэйл1— Мэжнундд\" жырлап, \"Шолпан\" журналында бастырган отызыншы жылдары. О л e3i Физули непзшде жырладым деупн едд, кешн тексерш керсем, ол олай емес екен. Кушак, жая жупргенде, устшдеп кшмдер1 жана женеледд... Натыз сопылык, улпсш деп жыр — Асанкарим варианты (нускдсы), Шэкэр1м жазтан — осы вариант. Шэкэрш жай “Физули жырлатан\" дегендд есттген тана болуы керек. Осы Асанкаримнщ (бэлгам, Асан Карим де болар) гам екенш аныкуаута ынтам да, мумгандшм де болтан емес. Зертгеуиплер ендш аныкуатан да шытар, гам бдледд. — \"Уш анык,\" деген raxe6i бар. Натыз ддаи гатеп. Крлжазба туршде тана кдлтан. Пьеса жазбак, болтан. Тек крлжазбада тана. Кдлай жазуды бымейтш. Б1рнеше шьнартан эш бар. \"Сепз аяк,\" улпсшдеп шытартан еленд бар. Кейб1реу оны Абайддга деп кдйта-кдйта усьшады. \"Сепз аякды\" эуел! мен жазьш еддм, Абай \"Сепз аяк,\" олай емес, былай жазылады, — деп \"Сепз аякды\" сонан соц жазьш едд, — дегенш еступп еддм. Бул суракдд жауап 6epin бггкен соц, Мухац \"Абай кдзак, музыкасы жайьшда\" деген такдгрыпкд ойысты. \"Кулакд-ан Kipin бойды алар\", \"Кендлкусы куйкдялжыр шартарапкд”, “Кур айкдй бакдфтан\" сиякды елендершщ аркдуы эн екенш айта келш, кеске сейлеп кетп. — Абайдыц 16-17эш бар. Татьянаныцэш бар. Онегиннщ эш бар. Ленскийддц эш бар, — дедд де, эш бар елецдерш ары кдрай санамалады. — \"К,ор болды жаным\", \"Сен меш 333
Ш с у т т Шфкекв-уны__________________________ не етесщ?\", \"М ен кердш узын кдйын, кулаганын\", “Ата- анага кез куаныш\", \"Б1реуден 6ipey артылса\". Осы эндерде Абай кдтгы шыркэу эн шыгармаган. Сез1мге курган. — Бакырып айтатын эндердд суймейпн юсшщ 6ipiMiH ез1м, — дедд Мухац. — Ондай эннщ шыгу тарихы да бар сияк,ты. Ащы айкдймен алтыбакднда, малда жылкдппы салады. Оньщ 6api ояумын дегендд кдскырга сезддредд. Шыркауьщ керек болатьш жайы да бар. Кдтты шыркдуга баспай, сез1мталдыкрен айтуга бешм эндердд Абай шытара басгаганын айта келш: — Сол жайды сезе басгаган адамныц 6ipi — Жаяу Муса, - Дедд. — ©згеден ол Абайга жакдлн, камерный, сез!мдд, айкдйсыз келедд эндерь Содан кдз1рп эндерге ойысты. — Шэмип Кдлдаякрвтьщ эндерш ел суйш айтады. — Осы арада 6ipa3 сезш жаза алмай кдлсам керек. — Абай кешесщде турсам, \"©зщ, сэулем! ©зщ, сэулем!\" деп боздап айтып келе жатыр СХИ-дщ студенп-epi. Маусымньщ аяк, кезшде Фрунзеден (кдз1рп Бппкек — Б.Н.) келе жатсам, 6 ip топ крл устасып алган балалар ¥зынагаштьщ ар жагында Самсыда \"©зщ, сэулем! ©зщ сэулем!\" деп айтып жур. Бшм1 болмаса да, халыкдъщ сез1м пернесш дал баскдн эндер. Муньщ 6api — Абай басгаган камерная музыка. Мухацньщ суйсше мысалга келтзрш отырган бул эш — Бекен Жамакдевтьщ “Epric вальст\", елещ — Туманбай Молдагалиевтпй. Шынында, сол алпысыншы жылдары бул эн бэр1м1здщ де аузымыздан туспеупп едд. \"Кеплддр кектем — Кецшм менщ. ©зщ, сэулем! ©зщ, сэулем! — ©MipiM менщ1', — деп езеурегенде, журепм1з у зш п кете жаздаушы еддк. Будан кешн желток,санньщ 12-ci куш тэтыда тындаппын. — Абайдьщ кара сездершщ бэрш гакдия деу дурыс емес. Кара сез деп атаган — Абайдьщ езь Бул ce3i еш жанрмен уйлеспейдд. Абайдьщ 90 просент ce3i елещмен тамырлас. Сатира кдра ce3i де бар. 1. ¥гымдырак, айгу уппн жазган, соган тырыскдн; 2 . Кара сезде молдалардьщ ез ттлдер1мен ездерше карсы шыгады. Бул жагынан православиеге карсы шьпд^ан Толстойга украйды. \"В чем моя вера?\" деген ютэбш Абай окапан. Мен осы есга кпэп-п кысгаудан тауып алып 334
ощлам. Толстойдьщ керме уйшде крлжазбасын кердич. Bip хат Семейден жазылыпты. О л Елжбаевтго екен. О л дауласыпты, \"Ci3 неге Мухаммедп унатпайсыз?\" — деп жазыпты. — Анык, кдра сезге иреттш — 45, — деггп Мухац. — 46- сы — Эйгер1мнщ сандьпъшан табылган, баскррак, \"Bipa3 сез кдзадтыц кдйдан ш ы вдны туралы\" деген тарихи ецбек.— Бул арада да 6 ipa3 нэрсеш жазбай кеткен сиядтымын. С ейлем дердщ байланысуы солай. — Ксенофоннын, жазганыныц вишде бар екен Аристотель. \"Династия великих моголовтьщ\" басы Бабырдан басталады. Оны Абай OKbiFaH. \"Ясашынай татар\" дегеш — Kp3ipri хакастар. \"Брут\" дейдд, онысы — осы кунп кдфгыздар. Абай ел арасындагы есю ацыздарды тфплтт тарихкд крлданады. \"Буланайдан улкен тау болмас, буланнан улкен ад болмас\". Будан кеюнп 6ipa3 жазуымды дурыс шыгара алмадым. BipaK, дшге байланысты айтылганын байдадым. Соды: \"Абайдьщ ддп — адамгеривлж дни\", — деумен аядталыпты. KeAeci жылы Мухад 6i3re лекция одымады. BipiHuii курсты 6iTipin жаткднымызда Мэскеуде крйтыс болды. ¥рланып кдтыскдн сол уш лекция маган айрыкдга ыстык, Белюм, баскрларды да бей-жай крлдырмас. Юм б1лед1, 6ip керепне де жарап кдлар. “Кдзак, эдеби еп \", N42, 19.10.2001-ж. УЛТТЫК, ДЭСТУР ЖЭНЕ Д1Н \"Ж ас алаш\" гэзетшщ 6-дазандагы санында \"TypKi элемшщ гуламасы\" деген атпен Халифа Алтай агамыздыд мадала-сухбаты жарияланды. Сондагы 6 ip nixip MeHi кдтты шошытгы. Агамызды култи турщ элем1 мойындаган гулама AeyiMi3 орынды ма, орынсыз ба, оны дойшы, \"Отандастарымыздыц ислам дшше деген сетмшщ ныгая тусуше сол шамандыдгыд Kecipi тиш жатыр демеказ бе?\" — дейдд сухбат алушы. \"Солай деуге болады. Шаманизм мен ислам Шмш шатастырып, осыдан келш адасып жургендер де бар. Мысалы, жеп шелпек тарату, елгенге ас беру, кьфкдш, жыльш егозу, т.б. исламда жод кагадаларды халыдез! ойлап тапкдн. Пайгамбарымыздыд да жетза не кдфкы жасалган жод\", - дейд! Халифа Алтай. 335
Ш с у т а н Л ф Ы с е -т ы ______________________ ____________ Свйтш, исламнын, жауын булар жап-жакдлн жерден тауып ала кряды. Б1ршицден, жума сайын шелпек nicipin ата-бабасын есше алган кдзакцвр ислам дшше кдрсылык, жасап, шамандык, дднге ден крймайды. Кдйта куран окдяп, ислам ддш бойынша аруактарра дуга жасайды. А л шелпек nicipy 6ip кезде шаман дшшщ Kepimci болса болтан шыгар, дэл Ka3ip ол — ултгык, дэстур, ултгык, тамакуьщ 6ip Typi жэне де баска халык^арда кдйталана бермейтш ерекше двстур. Шелпек nicipreH уй ата-бабасына куран окумен катар, ас кайырранда бата да бередд. Ал казак^ъщ батасы: \"А, кудай ондасын! Пайрамбарым крлдасын!\" — деп басталады. И слама карсы немесе оны крлдамайтын арекет будан байкалмайтьш болса керек. \"Исламда жок,кдшдалар\" деген тым жалпылама, атусп айтылран свз болу керек. ©йткеш казак,ешкашан исламда бар рана кргадалармен вмр сурмейд! рой. Бата б ер у исламда жок, болганмен, мусылмандыкдф уйлес келетш дастур, исламда жок, екен деп, одан бас тартура бола ма? Мэселен, казак,дастарканнан аттамайды, ал араптар аттай бередр сонда муны да мусылмандыкрен байланыстырамыз ба? Екшппден, елген адамньщ ушш, жетшш, кдяркдын жэне жылын беру де исламга крйшылык, немесе кдрсылык, емес. Орыстар да уппн, торызьш, кдыркдлн жэне жыльш бередд, оньщ бэрш де \"поминка\", я т и \"еске алу\" деп атайды. Олардьщ да бул эдет-рурпын шамандыкдсд жаткдязу- жаткдязбауды дши ралымдар оздер1 шеше жатар. Менщ б1летипм: елген адамды сыйлау, оньщ зиратын кастерлеу — сонау рун, йузр уйсш дэу1ршен келе жаткдн ата салт. TypiK ралымы БаЬаддин ©гел \"¥лы хун империясыньщ тарихы\" атгы кпэбшде (Алматы, “Ханг\", 1998,1-том, 147-бет): \"Арадан 150жыл еткенде байырры монголдар хундардын, зиратгарын талкдндау аркдллы еш алура бата алды. Хундар болса, ездерш щ кдсиетп ата-бабаларыньщ зираттарына сокцыкдфндардан еш алу ухшн 20 000 адамдык, эскермен жорыкдщ аттанды\", — деп жазады. Демек, ата-бабаньщ аруагын сыйлау крсиеп бодщ кднымызра бодщ дэу1р1м1зге дешнп 200 жыл бурын-ак, сщген. \"©Ai риза болмай, Tipi байымайды\" дегендд кдзак, шамандыкдщ бой ургандыкуан айтпайды, ултгык, эдет-рурпы солай болгандьщган айтады. ¥лтгык, эдет-рурпьща, ата салтьща айналып кеткен дэстурлердд ддни сешмге нускдн келпредд деп кдрау дш мен ултгык,мэдениепм1здд 6ip-6ipiHe кррама-крйшы кркжа экелш 336
___________________ ___________________________ O n ef? сэ и л т сокцырады. А л оньщ аягы болжап болмайтын зардаптарга сокуыруы мумюн. ©лген адамныц унпн, жеткзн, крфкдга жэне жылын берудд кдзак, ислам длине мойынсуну аркдллы жузеге асырады: элген адамньщрухьша арнал куран окдгды, шелпек жэне бауырсак, nicipeAi. Накдылап айткрнда, улттык,Aacrypi мен ислам дшшщ дэстурш уштастьфа отьфып жасайды. Ягаи ислам длин уагаздау мен таратудьщ крсымша 6ip эрекетше айналдьфады. Ислам длин крбылдау дегеьнапз ултымызды араптандьфу емес. Мусылмандык, ешкршан улттык, дэстуртнзге нукран келтзрмеуге тшс. Не болса соны \"мусылман дшшде олай емес\" дегенге сайып, ата салтымыздан, улттык,ьфым, улттык, ерекшелжтер1апзден бас тарта берсек, ежелден крлыптаскрн езшдж салт-дэстурден ештецеа де жок, кеше Faria пайда болтан халык, сиякд'аньш кдлмаймыз ба? влгенге кендл айту, ат крйьш келу, жылап Kepicy, бата оку сиякуы дэшурлерЫз де 6ip кезде белгш 6ip дши наным- сешммен пайда болтанымен, крз1р улттык, эдетке айналган, Сондыкуан мусылман болу дегендд ежелден келе жаткрн улттык, дэстурлерден бас тарту деп тусшбегешм1з дурыс. Жогарыда аталган ютэб1нде Б.вгел: \"Он; Б1лге Бепне (елген кванта) кец1л айту ундн кетп\", — деп жазады (2-том, 67- бет).Демек, квндлаю у дэстурМз де б1здщдэу1р1м1згедешнп 200жыл бурын крлыптаскрн. Ата-бабаларымыздьщ аруагына арнап курбандык, шалу да сонау кектурж заманынан келе жаткдн дэстур екенш Б.вгел осы кхгабшде ап-айкрш айтьш етед! (2-том, 331-бет). Ею мьщ жылдан астам халкртмыздьщ кднына сщген осьгньщ бэрш оп-оцай сызьш тастап, ецад оп-оцай улттык, бет-бейнешзден арыла крймакдыз ба? Наурыз мейрамын отюзуде, жеп ататадейш кр13алыспау да, жасы улкен адам елгенде жьфтыс жьфту, тэбэрж тарату, Бекет ата, Ырайымбек ата сиякды эулиелерге сыйьшу да мусылман д1н1нде, нак,ты айткрнда, арап халкцшда жок, Сонда олардан да бас тартамыз ба? Агасыныц улы ипситщ кд>1зын ала берсш деп кррап отырамыз ба? Муньщ 6api мусылман длинен ауыткулык, немесе оран кррсылык, емес, ежелден крлыптаскрн улттык,эдет-рурьш. Сол эдет-гурыптьщ 6epi де мусылман диимен ымыраласа журит жаткрнын, ятни куран оку аркртлы жузеге асьш жаткрнын кермей-б1лмей журмз бе? Мусылман дни бойынша эулиелерге емес, тек кудайра гана сыйынура тшстз. Алайда крзак, вз аулиелер1 337
Ьвксттан Н ф /ceke-ifiu______________________ _ алланьщ жолында, мусылмандык, жолында айрыкща адал кызмет керсеткен, халыкцъщ кдмын ойлаган адамдар деп санайды, оларды ешкдшан кудайга да, пайгамбарра да тецеспрмейдг кудайдьщ ец cyiuKri кулдары деп санайды. Бул — халыкргьщ ез ерекшел1п. Ж ене расырлар бойы кдлыптаскдн epeKme/iiri. Бала дуниеге келгеннен сон, жетшпп куш ат крйып, иплдехана жасау, кырк^шан шьпарарда шашьш альш, кырык, кдсык,тузды сура шомылдыру араптарда бар дэстур ме, жок, дэстур ме, оны б 1лмеймш, 6ipax, дэр1герлж гигиеналык, жарьшан бул дэсгур1м1з дднге де, медицинага да жат емес. Бала бойында кырык, куннен кешн иммунитет пайда болатъшьш дэрггерлер де айтьш журген жок, па? Сондыкцан диад ата дэстурге кдрсы крйраннан repi дш мен ата дэстур/у ымыраластыра кдраганымыз гуламалык, болса керек. \"Шаманизм кдлдыкуарыньщ ислам сетмшщ ньпаюьша xecipi тиюде немесе дши сауатсыздыкден куресу керек\" деген газет ураггын мен урынарга кдратаппаган адамдардьщ сауатсыз тужырымы деп тусщгум. \"Бояушы, бояушыдегенге сакдлын бояпты\" демекнп, мусылман болу ушш, улпык, дэстур1м1здщ бэрш шаманизмге жаткызып, жаппай улпык, наным-сетмопзге кдрсы KypecyiMi3 керек пе? Бул рулама арамыздьщ кдй кыры? \"Егем ен К,азак,стан\", 25.10.2001-ж. ЭЙГ1Л1 Ж АМ АЛ 8НШ 1 Халыкцъщ енер кдзынасын байьггушылар да, бурыннан бар байльпъш кдадрлеп сакуаушылар да халыкуьщ курметп адамдары. Ел ушш, улт ушш екеушщ кдй-кдйсысы да 6ip- 6ipiHeH артык,-кем1 жок, комбат. Мэселен, Акдн серил керген эндерш ез аузынан тьщдаган Хамит Тглеубайулы акракдл: \"...Эннщ epxeci де, сулуы да, бедерлга де \"Уш тоты кус\" дер еддм. Огтец, орьшдаушылары жок, — дей, келш, — ...Менщ байкдуымша, Акднныц бул eHi умытылып кдлган. Элде орындаушыга (фын тускендисген бе, тур, сипатыныц баскд энд ерге ук,самайтын ер ек ш е л1гш ен бе, мак,таулы эшшлердщ 6ipAe-6ipi айтпайды\", — деп еюнедд (\"Акдн cepi\", 1963,250-бет). Осы екшшггщ астарьша ущлидзнп: Акднньщ ец уздж 338
Omb earned туындысыныц 6ipi сак,таушысын таппай жоралып к е т , демек ол эн eMipre келмегенмен б1рдей хэлде. Алайда бул эннщ нотасы А.3атаевичтщ \"Кдзак, халкдшьщ 1000 эш\" жинарында жур (Алматы, 1963,105-эн), coFaH Караганда, \"Уш тоты кустьщ\" кдйта турленш кдлуы да гажап емес. Сол Хамит агамыз сол естел1гшде тары былай дейдд: \"Акан Казыбектщ орындауында!ы \"Дуние-ай\" мен \"Кдрагердд\" жогары багалады... Аканды тац кдлдырран осы б елпаз жас эншшщ талай гажап эш ез1мен 6ipre кетп\". Будан шыгатын кррытынды 6ipey рана: эндд елтррмейтш — эшш. Айтушысы табылмаган эн — елген эн, Осы туррыдан Караганда, Ж ам ал Омарова — кдзак,тьщ талай-талай тандаулы энш ем1ршец еткен адам. Оньщ казак, енершдеп эз1нд1к батасы мен релш анык,таранда, осы кдлзметше айрыкдиа мэн берген орынды. Bip заманда eMip сурсек те, мен Ж амал Омарованы жузбе-жуз керген еместн. BipaK,бала кез1мнен оньщдаусын патефон дейтш куддретп техника, кейппрек радио аркдллы суйсше тындап, кдадрлеп еепм. О л гасшщ даусы музыка тшнде кшггральтога жатады. Ожеговтьщ сезддтнше, ол эн айтудары эйел даусыньщ ен, теменпа саналады екен. Бул музыкалык, жпегеу б1здщ казаку! урыммен кдбыса крймауы да мумкш. ©йткеш Жамал Омарованьщ 6i3 тьщдап журген даусы api зор, api екгаш кдтгы, api эуездшп эсерл1 еептледд. Оньщ кэп эршдден керемет артыкщылыты — кдй эндд айтса да эр сезш шегелегендей кд>тап-анык,айтатыны. Сондыкуан оны тьшдаранда, сезш еепмей кдлмайырппы деп кьгржиып- тыржимай, эшйц эуезш рана ciMipin, кеудецад унте барьшша кещрек ашьш тьщдайсьщ. Эншшщ езше тэн куддретт де сонда. Оньщ ен, жылдам айтатьш \"Гулденген Кдзакртан\" эншщ де 6ip сезш кщыс ecrin кдлуьщ мумкш емес. О ррьщ даусы елшщ мэртебесше мак,танып, сушспеншшктен шат болып турран кдзак, баласыныц куанышын бейнелеп, эсерлеп, эдем1 елестетедд. Куанышкд беленген кдзак, баласыньщ образын эн мен сездщ уйлеам1мен Жамал Омарова осы \"Гулденген К,азак,стан\" эн1нде ражап патриотгык, сез1ммен жасайды. Казагс, екенше ез1 де шеказ куана турьш айтады, серп де шеказ куарггып тьшдатады. Кдзак,енернпц 6ip жарык, жулдызы Шара ез1нщ \"©MipiM менщ — енер1м\" апы естелж к1тэб1нде былай дейдд: \"... кенет Москвага барасьщ, сонда ететш советпк эстрада apTicrepipdpp конкурсьша кдтынасасьщ деген нуекду келдд. 339
Ы а я ш н Н ф М > -у м ___________________________________ Кдзакрганнан Жамал Омарова екеум1з баратьш болдык,.. Bi3 Москвара келгенде, сорыс басталып кетп... кднкуйлы жа>та лашет айтып Kepi крйтгык,\" (122-123-беггер). Бул естелжке Караганда, 1941-жылы жалпы Казакрганнын, эстрада сахнасында Жамалдан еткен атак,ты эшш бола к,оймаран-ау дейс1ц. Болса, сез жок, Мэскеуге сол шакырылмас па ед1? Омарованьщ энпплж ем1ршдеп айрыкща кунды, халык, кдзынасын сак^аудагы аса багалы эш — \"Кдраторгай\". Бул эндд енерсуйпш кдуым \"Сырдьщ Кдраторрайы\" деп те ерекшелейдд. ©йтш ерекшелеудщ езшдж ce6e6i де болса керек. Акдн сершщ \"Кдратортайы\" да кдзакдын, жалпак, даласына кец жайылган Foft, У к Ы Ыбырайдыц да \"Кдраторрай\" атты эш болтан деуш1лер бар, солармен шатастырмас ушш, ел бул эндд \"Сырдьщ Кдраторрайы\" деп epi айрыкщалаган, epi макуаньшшен дэрежелеген. \"Кдзак, халкьшьщ 1000 эншде\" АЗатаевич бул эннщ мэтшш былай берген: — Кус болсац, Ж1бектен бау TaFap едем, KyMicTeH тутырынды жабар ед1м. Мойньща сары алтыннан жыра тагып, Крлга алып сылап-сыйпап 6aFap еддм. Кдйырмасы: Салайын мен эшме Караторгай, Кдраторгай, халэ, иллэ, ле-лей, халэ, лиллэ лел-лэй-ай! Болганда кдсыц кдра, шашыц сумб1л, Албырап е й бет1ч жанар гул-гул. Бешштщ гулжазира зарамында, Сайраган тоты кустай сен 6ip булбул. Bipep сезддц белектеу айтылып жургеш болмаса, эннщ елец! айтулы эзгерютерге куш бугшге дешн ушырай крймаран деуге болады. Затаевич \"Кдраторгайдьщ\" tofbi3 турл1 нускдсын жазьш алыпты, онын, ш ш де Акдн мен Ыбырайдьщ \"Кдраторрайына\" ук,сайтыны бар ма, жок, па — бьлмеймш, ейткеш нотадан хабарым жок, Алайда Затаевич Акдгола мец Семей жак,тьщ “Кдраторрайында\" ез алдына ж еке эн д ер лж дербеетж бар екенш де ескертедд. О л жарыньщ кыры мен сырьга auiyFa кдз1р 340
_______________________________ внф earned к,олдары тимей жаткднмен, туб1нде 6ip нота окдпын зерттеугш айта жатар деп сенем. Менщ жорамалдауымша, \"Сырдьщ Кдраторгайыныц\" ешрге келгенше жуз жылдыц сорабы болып кдлган сеюдад. Осы узак,жасап келе жаткдн эннщ белгш Heci, я т и авторы бар екенш бугшге дешн бержтеп айта алмай келе жаткднымыз, сез жок, улкен гылыми кемшшк. \"Кдзак, халкдлныц 1000 эга\" жинагын АЗатаевич алгаш 1925-жылы Мэскеуден басып шытарды, ал эн жинауды 1920- жылдан бастаган. Осы кггэбшщ \"Ескертпес1нде\" ол \"Кдраторгай\" эн1не кдтысты былай дейдд: \"... как мне передавали, в Ташкенте в настоящее время проживает казахская певица и слагательница песен, прозванная как за свою голосистость, так и за малый рост и смуглость \"Караторгаем”. Она будто бы провела бурную молодость, была необыкновенно красива и слагала великолепные мелодии, которые, распространившись в народе, сохранили ее прозвище. Возможно поэтому предположить, что вообще первоисточник приводимых мною красивых мелодий данного названия следует искать в песенном творчестве этой выдающейся казахской певицы, которая, несмотря на свои поблекшие уж е данные, как меня уверяли приезжавшие из Ташкента казахи, еще недавно выступала там на концертах\" (470-бет, Мэскеу, 1963-жылгы басылым). © 3i кезбен кермеген соц, Затаевич эннщ авторлыгын кесш айтпайды, 6ipan, кудщ те келпрмейдд, кдйта куптауга мейлшше бегам. Алайда эннщ эдем1 эуездшгше, ондай эщц шьпарган адамньщ ез кдтарынан аса озык, атак^ы энпп екенше суйсше кэщл аударады. 1970-жылы 20-наурызда \"Ленинипл жас\" гэзетше api акдян, api прозашы Айтбай Хангельдиннщ \"Кдраторгай\" атгы макрласы шыкды. Ондагы мамметгер бойынша, \"Сырдьщ Кдраторгайын\" шыгарушы экеа сырткдя пошьгм-бтмше кцрап \"Кдраторгай\" атап кеткен Шолпан Жанболаткдлзы деген энпп эйел екен. \"Шолпан — бурынгыAiqvieuiiTуйезше Торгай уйез1нен ауыекдн \"Кдязыл жыцгыл\" болысына кдрасты кэшпел1 шаруа, кдрабала найман Жанболатгыц кдлзы. Шолпанныц шешес1 Жанкддз — желек уетшдеп Айдаркдзы кдяпшак, Ш еп рбек деген ю еш щ жалгыз КД.13Ы\", — дейддА Хангельдин. Элп Затаевич айтып отырган атакуы эшш эйелМз, сейтш, Шолпан болып т ы г дды 1982-жылы жазушы Естай Мырзахметовтщ эндердд 341
Щ ф Ш , Н уЦ ^ - у т ___________________________________ орындаудагы жадсакхьгк^ар жайындары макдласы \"Кдзак, эдебиетшде\" жарык, кердд де, OFan 6ipa3 адам ун крсты. Жазушы Турсын Ж уртбаев (\"Эуен де, свз де кдрыс айтылмасын\", 11.06.82): \"Сырдьщ К,араторрайы\" — Ш олпанныц эн1. О л KiciMeH жас кез1нде Курманбек ! Жандарбеков кездескен. Эн уйренген. Олтуралы сакд-алран деректер де, Курмаш аганьщ естелтнде де бар. Ендеше Шолпанньщ \"Кдраторрайы\" деп неге айтпаскд? Сощы кезде ! бул эн де баскдларра телшш жур\", — деп екше жазды. Рас, OFaH 6ip замандасымыз: \"Ондай адамды 6i3 есгтгешз жок,\", — деп, дуцк жауап кдйтарды. Мен1цше, ондай жауаптьщ TepiciHi — \"мен халыкдан да кеп б1лем\" дегенддк. Халык, ! бьлгеннщ бэрш кдндай данышпан болса да 6ip e3i 6Ue бермейдд, сондыктан эр бшиитщ езге б1лпшке кулак,аскдны кджет-ак, \"Жулдыз\" журналыньщ 1984-жылры 3-санында Бекнияз | Шертаевтыц \"Кдраторрай\" эю Шолпандпи екенш, оны j кез1нде Д эне деген акдын аса ш ебер орындаранын куэленддретш макдласы шыкды. Сол жьшы 10-нем1ршде енерзерттеупп Зейнур Крспакрвтыц да макрласы шык,ты. Онда ол: \"АЗатаевичтщ айтьш отырран emirici дэл осы Шолпан туралы болса керек. Кдзак,ССР халык,aprici Жамал ! Омарова жш орындайтын \"Кдраторрай\" эн1 жайындагы кейб1р материалдар осылар. Осыларра суйенсек, эндд inbirapFaH Шолпан Жанболаткдиы (1889-1923) кершедд\", — | деп тужырымдайды. Токтамаймын деген idci, эрине, бутан да токзамауы мумкш. BipaK, кдзак, музыкасыныц ауы мен бауын буюл гумыр бойы жинакдап еткен академик Ахмет Жубановкд ток,тамаган адам, cipa, Kici сыйлап ескен ортада кезйе крймас. ©зшщ \"Замана булбулдары\" атгы гатэб1шц гарюпесшде (Алматы, 1963, 17-бет) Ахац былай депп: \"1914- жылы Сыр бойында аты шыкдщн, кешн езшщ кйпкенелш, крра торыльпы, энпп кустай сайратан етгарлМ аркдсында \"Крраторгай\" атаньш кеткен келшшек пластинката \"Сырдьщ К,аратортайы\" мен \"Ахау, Семей\" эндер1н берген. О л келшшекп Курманбек Жандарбеков керген, эн орындауьш есггкен. \"Кдраторрай\" жеганде АЗатаевич те жазып кетп\". Осыдан кешн де \"Кдраторрайдыц\" Шолпандш екенше кумэнденуге бола ма? Ж эне осындай ражап эндд кдзак, енер1нщ кец epiciHe алып шыкдсдн Ж амал Омаровага кдлайша риза болмассьщ?! К,азак, ”6ip сезд1ц\" артын 6 ip сез туртед1\" дейдд. АЖубановтьщ жацагы \"Ахау, Семей\" тэты 6ip тьщ ойта 342
_____________________________ Qnej> сэутл жетектейлд. Кезшде Аскдр Сулейменов осы эннщ 6ip ce3i \"Ахау, Семей\" деп, еюнпп ce3i \"Tuv мен кемей\" деп турганына тусше алмай кулген болатын. Эрине, эдей кекетш куледд гой. Менщше, бул аннщ де а/u ашылмаран крф-сыры баршылык, А.Хангельдин \"Кдраторрай” атгы дерекп повеанде (\"Жазушы\", 1970, 67-бет): \"... Шолпан шабытганран устше шабьптана туст! \"Кдраторрайра\" жадгастыра езшщ \"Айгек”, \"Ахау, Семей\", \"Ах, дарига\", \"Маусымжан\" эндер1н шырарып, эн кдзынасын толыкдыра бердо\". А л керек болса! Б1з 6ip эндо альш бере алмай журген Шолпанга Айтекен, 6ip топ эндо бере салды. Мунысы шындыкдд жанаса ма, жок, па? Б1з Сепз сершщ езш сан сакдсд жупртш, толык, мойындай алмай келе жаткдн кдщыр халыкрыз. Сонда да болса 6ip крсынга жупHiп керейк. Б1ршппден, \"Кдраторрай\" мен \"Ахау, Семейдщ\" ойнакрг журдект1г1 ук,сас, 6ip уйдщ балаларындай. Екшппден, Ташкент кдласында Романовтардьщ такрд отыруыньщ 300 жылдырьша орай етюзшен сейлде Шолпан бас бэйгеге не болады. Оны уйымдастырушылардьщ 6ipi эйгш Эбубэюр Диваев екен. Шолпанньщ энш граммофон табагьша жазу, мше, осы сейлден сон; барьш жузеге аскдн болса керек. Ахац ею эн жазылтан десе, Хангельдин: \"Кдраторрай\", \"Айгек\", \"Ах, дарига\", \"Ахау, Семей\" жэне баскд эндерш жаздырады\", — дейдо (\"Ленинпплжас\", 20.03.70). Эйткенмен \"Ахау, Семейдщ\" жазылтандытын ол да жокрд шырармайды. Осы шындык,тардыц крсынына илансак, онда Шолпан езгенщ энш емес, тек ез эндерш рана жаздыруы керек крй деген ой баскд ойлардан басым турады, сондьщган \"Ахау, Семей\" де Шолпанньщ эш дегенге сенуге болады. Осы сен1м алайда баскд 6ip сешмшзджтщ туб1н туртюлейдо. Шолпан болса А к ц еп т -, Турюстан, Шиел1, Ташкент жак,та eMip cypin, 1923-жылы Шымкент кдласында кдйтыс болтан адам. Семейде бомаганда, ол жакрд бармаган да. Ендеше оньщ \"Ахау, Семей\" деп эн шьтарум кдлай? Осыньщ езнак, бул эннщ оныю еместнше дэлел болмай ма? Б1р кдраганда, солай ек е т солай сияк,ты. BipaK, сез мэнше, кейб1р жорамалга жол берсек, баскд ойдьщ да КрСЫНЫ КДОЛТИЯДЫ. \"Bipan,Шолпанньщ пластинкага эн жаздыруы кейн езше КЬфсык, болып тиедо\", — дейдо А.Хангельдин аталмьпп макдласында. Дшдар атасы акдорыбаласына Шолпанды талак. кдолдырады. Буран кдраганда, Шолпанньщ \"Кдраторгайы\" 343
Ш топан (Нф1секв-шы_______________________ СИЯК.ТЫ \"Ахау, Семей!'' де непзш ен халык, арасына граммофондагы жазу аркдялы таракан. А л граммофондагы ун унем анык, айкдлн еспле бермесахак, Бертшдеп патефон табактары да ондай акдудан ада емес-тш. УнддРсездд анык, ажырата алматан журт Шолпанньщ \"Ах! Ау! — демей\" немесе \"Ахау! — демей\" дегенш \"Ахау, Семей\" деп кагыс естш, крте жайьш ж1берген болу керек. Эйтпесе, бул елец: — Ах! Ау! — демей Т1л мен кемей, Басылмас жанган журек Сэулем келмей, — больт айтылуы кцсынды сиякды. Оны хабарлы сейлемге айналдырсак, \"Сэулем келш, \"Ах! Ау!\" — демей (депзбей), жанган журек басылмайды\", — деген туп-тусшйсп сейлем больш шыкрай ма? Сонан соц Шолпан шырарран эндердщ атгарында одагай сездердщ жш кездесу1 де белгш 6ip мшездик, психологиялык, зацдылык,тэрщад: \"Айгек\", \"Ах, дарира\", \"Ах! Ау! — демей\". Бэрш айт та, 6ipiH айт, Ш олпан эндерш Ж амал Омарованьщ уйренш айтуьшда да жер ыцрайьша орайлылык, бар: ол 1912-жылы 8-наурызда ©збекстанныц Ташкент обылысындагы Круыншы деген казак, ауылында туган. Шолпанньщ эш Ташкентге граммофонга жазылып, сол тещректе кеп айтылса, ол эндердд сол тещрекге туран Жамал эннд айтпаганда, гам кеп айтады?! Шолпанньщ: \"Ац уйден 6ip кыз шыцты кдсын керген, Шаштарын он кун тарап, бес кун ерген\" , — деп басталатын \"Айгепн\" де \"Ай, кек, ай, апырмай!\" — деп шыркрйтын. \"Крлымда 6ip крмшым бар булддргелГ', — деп \"Ах, дариганы\" да былкц!лдататын. Оньщ осы репертуарына кдрап отырып-ак, ¥лбике, Сара сияцты Шолпанныц да кдзакуыц ражап енерл1 кдазы болганьша бас иесщ. Сол суйсшудщ 6ip ce6enxepi энип Жамал екеш де есте турады. \"Бипыл\" эншщ де баиян ашкдн — Жамал Омарова. Ол эн бупнге дешн белгш эниллертпздщ репертуарынан туспей келедь Эннп-сазгер, акдян Э сет Найманбаевтыц \"1нжу- маржанын\" \"Эсетгщ эш\" деген атпен бергшге дешн орындап келген б!рден-б1р энпплер Жамал Омарова мен Энуарбек Умбетбаев кдна болатын. 344
Эшш Майраньщ \"Бакдга\" атты бшк дауысты талап ететш энш де 6ipAeH-6ip орындаушы Омарова едг Сауытбек ¥саулыньщ (1868-1931) \"Акбепе\" ап ы зар-муц энш де Жамал Омарова жерше жетюзе, журек кдбьщды жарып ж1бере жаздап айтатьш. Бул энд1 АЗатаевич \"1000 ан1нде\" жариялаган, Сауытбект1к1 екен1н де айткдн. З.Крспакрв осы эн туралы: \"Бул кэзакцъщ... енип apTicrepi Курманбек Жандарбеков, Ж амал Омарова жэне баскдлардьщ орындауында жи1 еспледд... 1922-жылы эн авторы Сауытбекп Курманбек керш эщтмелескен, эндд сол кезде уйренген екен\", — дейдд (\"Жулдыз\", N10, 1984). Курекецнщ орындауында куйтабакдф жазылмаван болар, ал Омарованьщ орындауында \"Акбепе\" am сирек те болса радиодан есплш кдлады. Булэн де кдзакдъщсирек асылыньщ 6ipi. ©лещ окщалы, узак, езшше жеке жыр, ал онын, энмен айтылып жургет ею-уш шумагы рана. Сол ею-уш шумакдъщ езш ею-уш турленддрш айтып жургешмаз де шындык, А л эндд60-65-жастардары Сауытбекгщ ез аузьшан жазьш алган Курманбек Жандарбековтщ мэттш былай: Бес кепеш жагалай бес уй отыр, Ак,бепем жок imiHAe, нес1не отыр? Мал бергеш барады алып Kerin, Кедейшшк колымды Kecin отыр. Тьщдап журген баягы жырыц кэш, Айтып журген, сэулем-ау, шыныц кэш? Ак,бепешч дертше шыдай алмай, Сауытбекгщ ит болып улыганы. Акду, Ак,бепе-ау, уа-уа-уа. Бес кепенщ ауылым сыртында отыр, Уйрешскен баягы журтында отыр. Мал бергеш барады алып кетш, Кедейшшк дщкемдд куртып отыр. Шыдамайды кецшм кьгз дегенде, Табылмайды кд>13 mipKin 1здегенде. Кдп eciMe тускенде тура алмаймын, Кдлздан кудер кдртайып узбегенде. Ау-ау! Ак,бепе-ау, кдрагым. 345
Ъекстпт ЛфЫсе-ты____________ ___________ \"Агатай, мен сезш жазып алайын\", - деп, кдлам- кдгазымды алдым\", — деп, Курманбек Жандарбеков ез естелтнде бул жайды ап-айкдш-ак, жазышы (“Кергендер1м мен кэщлдеплер1м\", \"©нер\", 1989, 30-бет). \"Акбепеш\" кудай сэтш берш Сауьпбектщ езшен алып KpAFaH Курекен, болса, оны жалпы кдзакда насихатгап кеткен — Жамал Омарова. Кдзак, эндершщ осындай-осындай шжу-маржандарын сакц-ап, насихатгап еткеш уппн де 6i3 Жамал Омаровага шеказ риза болуга ппстз. Жамал Омарованы эншшкке экелт журген — туа б1ткен табига таланты. О л енердеп жолын керкеменерпаздар уш рм есш ен бастайды. О н уш жасында 1925-жылы Ташкентге еткен Орта Азия республикаларьшьщ балалар олимпиадасына кдтысып, халык, эндер1н орындаудагы айрыкдпа шеберлшмен кезге туседД. М.Майшекиннщ жазгандарына кдраганда, олимпиадада ол \"Ах, д а р т а \", \"Бипыл\" эндерш айтыпты. Содан ею жыл сондагы казак, к^ыррыз, озбек жастарына арналган педагогикалык, училищеде окдды. Сол кездерде Курманбек Жандарбековтщ агалык, кдмк,орлыгын Kepin, энш ш к енер1н со юсшщ ыкдалымен шындай туседд. Шолпанныц, Сауытбектщ эндерш Курманбектщ де, Жамалдьщ да айтуында осындай устаз бен шэюртгщ 6ip-6ipiH байыту сыры да бар. Бани Муратбаевты еске алуга арналган 6ip кеигге 101 эн айтпак, болтан Курекецнщ репертуарына тац кдлганнан езге не дерсщ?! Сол репертуардан Жамал Омарова да сусындаган. 1934-жылы К,азак,тын, музыкалы-драмалы театры ашылганда, Ж .О м арова соган шакдфылып, уш жыл аралыгында \"Шугадагы\" Макдал, \"Кдп Ж1бектеп\" Кдмкд, \"Айман-Шолпандагы\" Айман релдерш ез дэрежесшде ете сэтп орындапты. Алайда актерлыгынан энш шп басым Омарова 1937жылдан бастап ем1ршщсоцына дейн (15.09.76) Кдзак, филармониясыньщ энш1с1 кдшметш аткдрады. Ол орындаган \"Агажан Лэтипа\", \"Ею жирен\", \"Абай гул1м-ай\" сияк,ты халык, эндер1, Брусиловскийдщ \"Алтай\" (елец1 Н.Баймухамедовт1к1), Садик, Кэр1мбаевтьщ \"Жетшу\", \"Оцтуспкте ак, макд'а\" (©лендер1 Н.Элгмкуловтш) эндер1 айрыкдпа эуезддлшмен адамды баурап алушы едд. Ж.Омарова кэнсертпк сапармен Совет Одагьшьщ бар тукгпрш аралады десе де болгандай. 1936-жылы Москвада еткен казак,эдебиет! мен керкеменершщ онкунддпнде улкен 346
театрдьщсахнасында кдзакцыц б1рнеше халык,энш орындап, ere жогары бара алады. 1942-жылы Солтуспк Батые майданы жауынгерлершщ арасына барьш ан салып кдйтады. О л аралаган жерлердд санамалап етудщ e3i де б1рталай сыр ащартады: Ленинград Киев, Саратов, Минск, Челябг Омбы, HoBoci6ip, Краснояр, Хабаровск, Сахалин, Куйбышев, Yni, Ташкент, тагы-тарылар. Кдгррыздыц (\"Ой, тобо\", \"Перизат- ой\"), езбектщ (\"Крйларра барай\"), татардьщ (\"Гулшара\"), башкуртгыц (\"Байык,\"), орыстыц (\"Ой, айнала кец дала\"), украинныц (\"¥йкдш келмейдд\"), белорустыц (\"О й, ты казаче\") эндерш ол мэнерлеп-ак, айтатьш. Осындай ерен ецбеп ушш халкдг мен мемлекетз де amiri кд1зын аялап ардак,тай бйдд. “Жамалдай елдщ суййепа болсын\", — деп кдншама кдзак, ез кдгзын Жамал атараньш есептеген ешгам бола крйран жок, шырар, 6ipaK, ондай eciMAi замандастарымыздын, ауыл сайын бар екешн кез1м1з корд, Елдщ гаипатын ацрартатын ец улкен сыйапат та сол болар, cipa. 1942-жылы оран Кдзакртанныц ецбек сгщрген apTici, 1943-жылы Халык, aprici атакуары бер1\\едд. Ленин жэне Ецбек К^зыл Ту ордендер1мен сыйапатгалады. Жамал Омарованыц отбасы жардайын, жеке ем1рш журтшылык, бгле бермейдд, оныц эншшгш, эшш болганда да халыкцъщайрыщнатарихы, Kftaipi мен багасы бар эндерш орындайтын энш1 екенш бьледд. Кап энн!ц румырын узарткдн, кап эннщ халыкдд б1рден-б1р жетюзуипо api насихаттаушысы болтан энш1. Тутанына 90 жыл толып отырран талантты аншзеш кдзак, халкд1 эл1 де суйсшш, сатыньштындайды. Оны аз туррыластары мен эрштестершщ аса кддрлегенш эр жылдарда ол туралы жазылран макдлалар айгактайды. Соньщ шпнде елу жаскд толганына орай api сш/ас1р!дей, api сырлас досындай Кдзак,станньщхалык,apiici Ракця Ырысбайщязы Крйшыбаеваньщ оран арнаган алещ epixci3 ыкрллас аудартады: — 0 Hmi ana, аяулы ana, ардак,ты ana, Ел саран мол курметш арнапты, апа. Тыцдапты езщ&Д уйып цыр гулдерь Булбулдар сендей энге салмапты, апа. Шыркдй бер всем энлд тегпуурш, Кднатын ак, булыттыц ceriAAipin. Блуд елец кдглмай ерке дауысыц, Себе 6epciH журтыца кещлдшк! 347
Шсушан !НфЫсе-тм______________ _________ Бул елеч 1962-жылы 23-наурызда \"Кдзак, эдебиетГ гэзетшде басылыпты. Одан 6epi де 40 жыл eriirri. Жамал замандасы жайында кдзакдъщ эйгш Шарасы аталмыш естелтнде былай дейдд: \"Ж амалмен жасымыз катар, оныч бес-алты айлык, улкендцт бар, оньщ успне куда-кудандалы жакындыгымыз да бар едд. Яши мешч крлымда ескен Курманбекпч бурынгы зайыбы ЗуЬра Атабаеваньщ кызы Раушанды Жэмкечшч imci альт отыр\". Мундай жакьшдыгы бар адам Жамалды 6ip юадей б1лсе керек. Оньщ айтканьша иланбайтьшдай себебЬпз жок, Ары карай окат керелж: \"Жамал -пк мтез, бепд бар, жуз1д бар демей, кещлдепсш айтып салатьш Kici гой. Энийлш нашарлау 6ip адамга: \"Эй, аузьщды кдгсайтып сен де консерваторияга усгаз болыпсьщ, сенен оказан шэюрт не очады?!\" — деген ce3i ойга оралады\". \"Жамал жаратылысьшан етжендд Kici, келе-келе катгы толып кетп. Концертке шыгарда шпн тартып байлайды. Кишддретш эйел де крлы куапы, кажырлы болса керек, ешгамге жалындырмай-ак, Жэмкендд капы буып сыптай каш шыгаратьш кершедд\". 0 зш TipiAefi не теледидар аркдялы кермеген адамдар осы естелжтен ептеп те болса ол юсппч бтм-болмысын елестете алады. \"03iM бул Kicim сыйлаймьш, ал эн салганда тштен жакры керш кетем. Крраторгайдай куйкылжытканда, кай эн т ч де жулдызьш жандыратын кумб!р кемей, бал эуездд жан едд гой\" (122-бет). Осы естелтнде Курманбек пен Жамалды еске ала келш Шара: \"Казак, енерййч 6ip жулдыз, 6ip айы да баггы\", — дейдд екшшгп сагынышпен (147-бет). Таты 6ip туста бул ftKiHimiH Tin-ri теречдете туседд: \"Bip жолы телевидение жМпер1 маган телефон сошт, Ж амал Омарова турасында сейлеп беруичддепндд. Кино аркдллыэлде телеэкран аркылы сакд-алган дуниелер1 бар ма екен деп сурастырсам, ауыз толтыра айтатьшдай ешнарсе болмай шыкуы. Жакры, мен ганлувяти ундд Жамалды крнша макуайын, 6ipaK, Жамалды •ripi кезшде кермеген, сахнада куйкылжыта эн салганын еспмеген кешнп журтка кдлай эарелей жетшзем? EpiKci3 осындайда \"Мьщ рет еспгеннен 6ip per керген артык,\" дейпн Шьпыс халкыньщ макдлын еске аласьщ. Кезшде Эм1решч, 348
_______________________________ Guejf сэулш Исаныц ражап дауыстарый пленкага жазып алмадык,-ау дегенде ah урамыз. А л бугшде неше rypAi электрл1 жазу аспап-куралдын, заманында екшгешшзге не жорык,?\" (175- бет). \"Рас-ау!\" — дейсш,сен де Шарамен крсыла еганш. Арнайы 6ipдерекп фил1м туЬретшдей ецбеп бар еддгой Жамалдьщ. Халык,тьщ дэстурл1 эндерш ондай ыждаЬатпен, мешр- махабатпен айтатьш вннплер кдншама крулап туып жатса да, 6i3 де езге кдтарлы дербес улт екешшзд1 езгелерге танытамыз деп талпыотан 30-40-жылдардьщ енерл1 ул- кдпдары 6i3 эл1 бара-кунын бь\\е алмай келе жаткдн алыптар api даралар едд гой: Кулэш, Курманбек, Кдлибек, Серке, Жамал, Работа, Манарбек, 0Mipe, Жуйпбек, Барифолла, Елубай, тары-тарылар: эрб1ршщ журекп жаулаган внер1 турмак, эзыдеп крна айткрн свздер1 жерде кдлмауы керек едд гой. Амал не!? ©пнгенмен ештеце езгермейдд, 6i3 сондаймыз гой, сондай боп кдла беретш де тур1м1з бар. Эшш Жамал 1976-жылы дуниеден озды. Одан 6epi де 26 жылдьщ жуз1 болышы. Елш, жерш, ултын отмен элдилеген талантгы эннпсш кдзак, халкд.1 эл1 де суйсшш, сарынып тындайды. ©HHiiHi есте кдлдыру ушш, Алматыдары не мектепке, не кешеге оньщ аты бер1лген бе, жок, па, оны да бглмеймш. Эйтеу1р, есттген емесшн. 0 нд1 де, эт ш ш де жок,тамайтын болып барамыз ба, и м б1ледд?! Жамал О м арова шырк,аран Ш олпанньщ \"К,араторрайы\", Сауытбектщ \"Ак,бепеа\", ©сетгщ \"1нжу-маржаны\" халыкдъщ \"Бипылы\" мен \"Абай гумм-айы\" казак,енершщ шацырагын эл1 кунге аспандатып келедй Tipi болса, ол биыл 90-Fa келер едд. Кудайга нгугар, eHepi oAi Tipi, OAi внегелк Биыл оньщ энш жш еститш шырармыз. 02.02.2002-ж.
МАЗ М УН Ы Куанышбай Курмангалиев. К 0КЕЙ КЕ СТ1 K 0 P K E M О Й Л А Р ...................................5 Жезтацдай эшш............................................................... 15 Эсетгщ еы елещ.............................................................. 28 К,азак булбулы................................................................ 40 Бейнетп жолдьщ бишнде................................................42 Эсетп корген аксакал..................................................... 49 “Бозбала, осы эш№й уйренерсщ”................................... 57 Бэйгеде — Мукдгали......................................................68 Т1л зандылыкдарын сактайык,........................................ 78 КднагаН' иприт, кдндаи ед1!..........................................85 Энмен орыген ceiiM..........................................................92 Б1тпейтж сыр.................................................................. 100 Осег etuepi..................................................................... 114 Ашыкайту — ар«а сын................................................... 127 Уюлеген сезге нлансак,..................................................140 Кзлрыквпрш пеолае......................................................144 Эшш, сазгер, акын.........................................................148 Борышын етеген азамат.................................................197 Акын Сараньщ акнкдты................................................. 199 Ken oipiKiieii, ic бтспещц.............................................. 204 Бэр1м1зге кджет бшктж.................................................. 206 Шындык тэрбиеа.......................................................... 211 Еажап: ол ала бшктеп барады!....................................... 222
Keinipepcii, синонимшщ Keirriri — tLtiбайлыгы.............. I l l Ауылдыц атасы, жастардыц жатасы................................230 Келкке каланган Kipniiu.....................................................232 Казак, окырчанына хат.......................................................236 Каш, Ораш!............................................. 240 Жепсудын ер санлакгары................................................241 Теребай акын.......................................................................2S0 Тезек торе.............................................................................261 Елуш коре алмай кетп........................................................270 Ещл, Жайык — ел шет1.....................................................274 Bip тана поема жазган акын............................................... 279 Азаматтардьщ аты-женш жазуга жарамаган чемлекегпк т1л...............................................297 Тужырымы тын туынлы..................................................... 299 Калекеншн 60-ы — tca.up.ii 60..........................................303 Жадымыиа лауысы Жешбектщ.......................................304 Калекеце — 60.................................................................... 311 “Шипагерлж баян” тылыми батасын ала бастады...... 314 Жаца жазуга кешу —барынды жогалту......................... 315 Карасаздьщ карлыташы — кара кдзакдыц макганышы.......................................................................... 321 Оуезовтын Y|Uлекииясы.................................................... 330 YjTttuk доетур жоне л1н......................................................335 Эйш! Жамал онин............................................................338
У 00-00 БЕКСУЛТАН Н УРЖ ЕКЕ-УЛЫ О Н Е Р С9УЛЕСИ Курастырган — Куанышбаи Курмангалиев Сарашысы — Улжалгас Зэщрбекова Техникалык сарашысы жэне бетгеген — Нургул Сейдахметова ИБ № 5078 Теруге 10.11.10 ж1берши. Басуга 26.11.10 кол койылды. Кдгазы офсетпк. Kapin rypi “Таймс” . TTimiMi 84x108'/,2. Офсетпк басылыс. Шарпы баспа табагы 22.0. Жапсырма 2.0. Есеггпк баспа табагы 18.92. Жапсырма 1.72. Таралымы 2000 дана. Тапсырыс N° 1205. Келклмдд \"Жалын баспасы” Жауапкершшп meicreyai cepiicrecTiri. 050009. Алматы кзласы, Абай дантылы, 143/93-уй. Тел.: (327) 394-36-40 П И 1 ЖШС РПБК «Двуйр», 050009, Алматы каласы, SE Гагарин дангылы, 93. Тел.: 394-39-22,394-39-34,394-39-42, |>»У1>| E-mail: [email protected], [email protected] ISBN 978-601-7286-03-3 9
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356
- 357
- 358
- 359
- 360
- 361
- 362
- 363
- 364
- 365
- 366
- 367
- 368
- 369
- 370
- 371
- 372
- 373
- 374
- 375
- 376
- 377
- 378
- 379
- 380
- 381
- 382
- 383
- 384
- 385
- 386