Б. Нұржекеұлы т7

Шсумтн Нф1ак-уи»_______________________ пердесш тарихшылар ашпаганда им ашуга тшс? Элде С.М укднов б1лмей, эншешн айтып отыр ма? Халык, ем1ршдеп мундай кдйшылык,ты,. трагедиялы кезецдд саралап, дэлелдеп, акдкдтын айтып беруден артык, совет тарихшылары ушш кдсиетп Miидет болуы мумюн бе? Кдшангы \"Алдымен жазушылар айтсын, артынан 6i3 кдтелерш керсетш береюз\", — деген жещл эддспен журе беруге болады. Эргам езшщ тжелей мшдетш алдымен аткдруга тшс емес пе? Менщ ойымша, б1здщ тарихшы- ларымыздьщ Kp3ipri жариялылык,кезецнщ талабына батыл ун крспай, эл1 де сакуанып, узак, уакцгг женсзз сылбырлык, K e p c e T y i республикадагы к,огамдык, уннщ дурыс кдлыптасуына KecipiH типзш отыр. © з мшдетш аткдра алмайтьш адамдармен де апгып сейлесеин уакдьгг жеткен жок, па? K^a3ip журт арасында хандар мен султандар, рулар жайында альш-кдиггы сез кебейщгареп жур. Менщше, оныц да 6ip ушьпы тарихшыларга барып иреледь Морганньщ \"Е ж елл к,огам\" атты шыгармасы жайында Энгельстщ: \"Дарвиннщ даму теориясыньщ биология ушш, Маркстщ крсымша кун теориясьшьщ саяси экономия ушш кдндай мацызы болса, мэдениетп халык,тардьщ аталык, правога непзделген руыньщ алдындагы сатысы болтан аналык, правога непзделген осы туцгыш рудьщ жацадан ашылуыньщ да длгаппсы тарих ушш дэл сондай мацызы бар\", — дегеш жане 63iHin атацты \"Семьяныц, жеке меншжтщ жэне мемлекеттщ шыгуы\" атты ецбепн сол ертедеп рулык кргамньщ адет-гурпьш, экономикалык, жагдайьш зертгей келе жазгандыгын 6apiMi3 де б1лем1з. Демек, тарих ушш ру — тарихи объект. А л тарихкд объект болтан нарсе — белгШ дарежеде эдебиет ушш де тацырып. Яши, мэселе оны айту, айтпауда емес, тек кдлай айтуда. Маркспк ленинддк шм де, социалисте empiMi3 де кертартпалытын элдекдшан дэлелдеген рушылдык, ултшылдык,сеюлдднэрселердщ совет жазушысыньщ немесе галымыньщ аузьшан мадакталып, суйеу тауып жатса, эрине, KeiuipiMci3. Ондайлармен ашык, ымырасыз куресу — бэр1м1здщ де азаматгык, борьппымыз. Дегенмен \"анау рушыл\", \"мынау ултшыл\" деп жала жабушылардыц езшде рушылдык, пен ултшылдыцты крздыру макраты бар екенш де ескеретш, тексеретш кез жеткен сияцты. \"Ан а рудан жогары кызметте ешгам кдлмады, мына рудатылар кебешп кетп\" деп есеп-кцсапкд 134

салып арыз уйымдастырушылар юмдер: рушылдар ма, рушылдыкдд кдрсылар ма? Эрине, олар ездерш рушылдьпдщ кдрсылармыз деп дэлелдейдд. Ал, менщше, ец Kpyirni рушылдар — солар. А л ешкдшан да рушылдыкда рушылдыкден кдрсы курест эддлддк орнатура болмайды. Кдзак,тыц ханы мен султаны да кеп айтылып кетп деупплер кебейдд. Соцры кезде олардьщэркдйсысы жайында ‘'Кдзак,совет энциклопедиясы\" мен \"Кдзак,ССРтарихында\" тужырымды бага бериуу. Алайда тарих та токтап кдлган, eod тужырымта жацалык, крспайтын ш м емес. Мше, осы туртыдан келгенде, б 1здщ тарихшыларымыз б 1ржак,ты позиция устайды жэне ол позицияньщ теркли туралап айтпаса да, еткендд кдза 6epin Keperi не дегенге саяды. Егер олай болатын болса, еткеннщ шы нды рын бурмаламай, боямаламай, бугЬш куннщ прогрес1мен жалгастыру кджет екенш кунделисп талап етш жаткднымыз кдлай? Эгкеннщ бетш буркеп отырьт, бугшп куннщ шындыгьш кдлай риясыз j атута болады? Жэне етаендд айткдннан бугшге зиян келе 1 ме? Мунда да мэселе, эрине, айтпауда емес, маркспк- >ленинддк туртыдан, прогресс туррысынан айтуда. А л |маркстж-ленинддк iaiM ешкдшан тыйым салу шм1 болтан емес, болмайды да. Б1здщ 6ipa3 тарихшымыз бул 1л1мдд элдетмдд крркрггу уппн, элдегамге айбат кылу уппн кдру кыла бастаран сиякуы. Мэселен, 1731-жылы “Kiuri жуздд Россия крл астына алу туралы\" грамотага Эб1лкдйыр султан крл крйды. Кдзак, ешршдеп улкен прогреске кддам бастады. С ол уппн султан екен деп, Эб1лкдйырды кдлай кдралаймыз? Халыкуьщ 6oAamaK,eMipi кдйтсе сырт жаудан кдушаз болатынын кере бкгеш уппн, OFaH бутит урпак, неге ризалык, бъулдрмеске?! Алайда Эб1лкдйырдьщ буюл ici тек осындай прогрессиетз сыйпатга болды деп жендд-женаз мадакуай берсек, ондай oripiK гамге кджет? 1846-жылы 23-уйшде ¥лы жуз султандары, 6wvepi мен ру басылары Россия крл астына Kipy жайында мшдеттемеге крл крйды. Крл крйган 39 адамньщ П -i султан, 27-ci би, 6ipeyi молда. Араларында 6ipAe-6ip кдра халыкцъщекш жок. А л ендд улкен прогрессивтж м эт бар осы документов сулгандар мен билер крл крйрандьпын халыкуан жасыру кджет пе? Султан мен бидд, хан мен болысты керкем эдебиетте де, тарихи эдебиетте де шындыкд^а сай кврсеткеннен KpFaM да, адам да еш зиян шекпейтшш 135

Шсрпмн НфЫа-уш_______________________ марксизм-ленинизм далелдеп берген жок, па? Дэлелазден дэлелаз, eirreyip хан, султанныц аты аталады екен деп, эршм- эршмге эр кезде 6ip \"шабуыл\" жасап крюдьщ астарында да кейде жеке бастьщ араздыгы жата ма дейсщ. Калай болганда да шындыщщ 6i3 тыйым салу арцылы емес, айту арщялы кез жетгазем1з. ©ткендд далелаз мадакцап керсету кдлай зиян болса, оны 6ip жак^ы тек жамандап керсетуде соншалык,зиянды. Б1здщ тарихшыларымыз бен сыншыларымыз ондайларга кдрсы куресудд де оз борышым деп бДлуге тшс. 1971-жылы С.Е.Толыбековтщ \"Кочевое общество казахов в XVII— начале X X века\" деген келеш 40 баспа табак^ай штабы шыкзы. \"Факты доказывают, — делшген ол гатапта, — что, движения батыра Срыма (1783-1797 г.г.), султана Каратая Нуралиева (1805-1816 г.г.), султана Арунгазы Абулгазиева (1815-1821 г.г.), батыра Жоламана Тленшина (1819-1824 г.г.) и султанов Саржана и Кенесары Касымовых (в 20-40 г.г. XIX в) по своим целям и задачам ничем друг от друга не отличались\" (275-бет). Бул, эрине, тарихкд кцянат пшр едд. Tinri, Сырым батырдьщ реакциялык, крзгалысы акырында Россияга Kiuri жузддц ез ершмен крсылуьша бастамашы болган Эб!лк,айыр ханды елт1руге экеп сок,ты дейд! С.Толыбеков. Буйтш халык,-азатгык, крзгалысына, оныц басшысына кепе-корнеу юнэ таккдн гатапкд кезшде eni6ip кдзак,тарихшысы гашр айтпады. Ал Толыбеков езшен бурын эд!л niKip айтцан М.П.Вяткинн1ц, С.З.Зимановтыц гашрлерпчен санаспады. BipaK, “Кдзак, ССР тарихы\" Сырым Датов бастаган жэне баскд да халык, кетершстерше объективт! бага бердД (1982-ж). Бул окцганы еске алып отырган себеб1м: б!зде интер­ национализм, халыцтардосгьпы дегенддтерец тусшбеушшк эл! де байкдлады. Уацытына, заманына, заманга сай саясатына кдрамастан, ерте кезде патшалык, Россияныц отарлаусаясатьша кцрсы эрекеттердДде бас-кез жоцкдралай берсек, сонда Kp3ipri халыкуар достыгына дурыс щязмет жасаганымыз деп угатьшдар, эрине, кдтелеседг Оньщ e3i тарихты бурмалау емес пе? Ондай болса, Россияньщ отарлау саясатын интернационалиста саясат деп туануге тшс болмаймыз ба? А л ондай туеинк марксизм-ленинизм шмше еш сай келмейдг Интернационализм — капиталисте кргамда пролетарйаттыц цалыптасуына байланысты туындап, социализм кезшде жаца мазмунга ие болтан тарихи 136

категория. Оны орынсыз жерге тану да оньщ беделше, мэнше нукран. Интернационализм кеп улт пен аз улпъщ тец право- лылыгын крлайды. Интернационализм ез ултын суйетш, соныц непзшде баскц ултгарды да ез ултындай кдадрлейтш улкен адамгерпплис принципке суйенедь А л ез ултын сую, оны крддрлеу эр халык,тьщ тарихи ем1рбаянымен тыгыз байланысты. А л ондай ем1рбаянды алдымен сол халыкуьщ тарихшылары жазуга мшдетп. Жуырда \"К,азак, эдебиетшде\" жарияланган К,азак, С С Р Рылым академиясыныц корреспондент-Myiueci М.Крзыбаевтьщ \"Тарих жэне эдебиет\" атгы макрласын мен ез басым ип ниетгеп жэне куптарлыцкэдам деп багалаймын. Эдебиет пен тарихтьщ 6ipiH-6ipi толыкуырып, 6ip-6ipiMeH тьпыз байланыста дамитындьпы да анык, М е т ц ойымша, М.Крзыбаев айткдндай, б1здеэдебиепшлер ментарихшылар арасында кцйшыльгк, тюрлер жок, Ж эне болмауга да ттс. Гйюрдщ, дэлелдщ эр турлшп кцйшылыкдщ жата бермесе ! керек. Мэселен, Кцзак, совет энциклопедиясы Панфилов (Жаркент) кдласыныц ipreTacbi 1880-жылы кдланган дейд1 (9-том, 126-бет). BipaK, кцла ipreci 1882-жылы цаланды деуиплер жецдд де, 1982-жылы Жаркентпц 100 жылдьпы тойланды. А л мен бул ею тюрге де крсылмаймын, оны \"©зендер ернектеген елке\" атгы ютэб1мде жазганмын. Ондагы басты дэлел1м — Шокрн Уэлихановтьщ 1856-жылы Кулжага барган сапарындагы жазбалары. Сол 1856-жылы бар жэне бар екендтн хатпен де, картамен де Шокцн куэленддрген Жаркент кдлайша 1882-жылы гана пайда бола кдлады? А л академик В.Бартольдтыц орта гасырлык, карталарындагы Жаркентп кцйда крямыз? Менщ ез басым бул пшр1мд1 тарихшыларга кдйшы келу деп емес, кдйта тарихкд кдязмет ету деп бдлемт. Тарихшылардыц зертгеуге крлытимейжаткрн мэселелерд1 жазушы не журналист крзгап жатса, оган тарихшы маман есебшде акдялшы, жанашыр болуы тшс. Алайда б1зде кебше олай бола бермейдь М.Крзыбаев та аталган макдласында жазушыларымызды жете тусшген деп айта крю кцын. Мысалы, К,.Салгариншц \"Алтын тамыр\", ютабында, М.Крзыбаевтьщ айтуынша, тарихты бурмалау бар. Атап айтсак, \"ежелп турштердГ' жазушы \"Крзакртан мен Орта Азияны мекендеген жерден бауырын кетерш ею аягымен т1к журуш1 алгашкр! тобыныц эу бастагы аты\" деп 137

Ш суаин Нфклки-ут_______________________ крртындылайды\", - деген. Шындьпында, К,Салгарин бул арада \"ежелп туржтердд\" айтпайды, \"турж\" атауыньщ, ягни \"турж\" сезшщ этимологиясьш ежелп \"тур\", \"тур\", \"тур\" атты сездерден 1здеп, ерте кезде \"тур\" атгы тайпалардыц болганьш айтады (268-бет). \"Ежелп турж\" дегешмз — халык, крй, халыкдъщ теп мен сездщ тепн 1здеуде улкен айырма бар емес пе? М .К рзы баев, I-Есен берли н н щ \"Алм ас кылыш\" романындагы дэлазддктерге де 6ipa3 токталыпты. Эрине, бедел, атакдо кдрамай, кдра кдллды кдк, жарып сейлеу — эддлет. Алайда эддлетплжп уагыздап отырьш, езш,эддлегаздж жасасац, ол — сьшайылап айткднда, ыщайсыз. \"Ежелден ддшм1з де 6 ip, т1л1М13 де 6ip\", — деген I.Есенберлиннщ найманньщ бш Кдптагайга айткдлзган сезше токуала келш М.Крзыбаев: \"Евразияньщ ен даласын жайлаган неше турл1 тайпаларда 6ip дш болтан емес\", — дейдд. Онысы рас, шындык, Eipax, ол шындыкдын, бул арата кдндай кдтысы бар? М.Крзыбаев мысалта алган сейлемдд кпэптеп кушнше толык, келпрейшнл: \"Ежелден ддпм1з де 6ip, TiAiMi3 де 6ip, кдтар кешш журген Керейдд ендд 6i3re айдап салды\", — дейдд екен найманньщ бш (120-бет). Ендд М.Крзыбаевтьщ ез1 сол макрласында былай дейдд: \"Сез кдылыпогырган керей мен найман 6ip кезде христиан ддшнде болтаны кдз1р делелдендд\". Олай болатьш болса, жацагы сейлемде кдндай кдте бар? I-Есенберлин де найман мен керейдщ \"ддп де 6ip, ■riAi де 6ip\" екешн айтып туртан жок, па? Мен бас-кез жок, Есенберлиндд жакдай кетуден аулакдьш, алайда жацагыдай nirapre кдрсымын. 1.Есенберлиннщ \"Еддл бойындагы кеп ултгар...\" дегешн де М.Крзыбаев кдтелж кередд. \"¥лт капитализмге ету сэтге пайда болады\", — деген кдрсы аргумент келтзредд. Онысы, эрине, дурыс, даусыз. EipaK, Есенберлин ез романында ултгардьщ капитализмнен бурын да пайда болганьшдалелдеп жаткдн жок, крй. \"¥лт\" деген сездд совет ек1мет1 тусында тана улт больш кдльштаскдн кдзак,бурынгы кезде крлданбай келген бе? Бул сездщ кдз1рп терминдж м ет кешн пайда болды емес пе? А л аргы тубш куа берсек, оньщ ез1парсыдан сщген сез гой. М.Крзыбаевтьщ: \"... монгол шапкдлншылыгыньщ непзп екпшш кдйтарган тек кдна турж тайпалары емес\", — деген даусыз, акдждт тужырымды макдлага неге юржпргешн де ута алмадык, \"Монгол шапкдыншылыгын тек кдна турж 138

___________________________________________Q u e jf с э ш ш тайпалары кдйтарды\" деп тужырымдаран жазушылар бар ма 6i3Ae? Жок, Ендеше, жок, нэрсеш бардай керсетуддц юмге кджеп бар? Тарихшы мен жазушыныц eKeyiHin де 6ip макраткд цызмет ететшддпн баса айтьш, \"...жазушылардьщ тарихи принциптен тайгацтап, кейде мудДрш, кейде суршш жургенше аз1м1здд де юнэл1 санаймын\", — деген тюрдд макдласына езек eTyi — М.Крзыбаевтьщ i3ri ниетш, рлтипатын айцын керсетедд. Совет заманындагы тарихкд байланысты ете к,унды, мацызды т ю р л е р айтыпты. ©.Таразидщ, ©.Кеюлбаевтыц сез крлданыстарына байланысты niidpiтугелдерлж кцсынды болматанымен, б1рак, эдебиет уппн, ттл ушш тарихшыньщ жан ауырткдны меш куантады. Дегенмен ниет пен накды шындык, exeyi ею баскд нэрсе екенш жазушыларымыз бен тарихшыларымыздьщ дурыс тусшетш уакцггы жеткен сиякуы. М.Крзыбаевтьщ макдласында коллективтенддру кезшдеп 1 \"Крлдары малдан айырып, халык,ты апатца экелген теориядагы субъективтщ. ic жузшдеп авантюризмдд\" эддл айьштау бар. Зешн кря зертгеуден туран мундай мацызды пшрлер тарихшыларымызра улкен мщдет жуктейдд. Тек тарихшыларымызра рана емес, эдебиетш1лер1м1зге де халык, алдыцдары, акцкдт аддындары парызьша жауапкершшкпен кдраура мецзейдд. 03ipre б1зддц едебиет зерттеу[шлер1м1з жариялылык, женшен сылбырлык, керсетш келе жатыр деп ойлаймьш. Орталык, баспасезде 6ip кезде тыйым салынран Гумилевтщ, Набоковтыц жэне тары баскдлардыц шыгармалары жариялана бастаранына 6ipa3 болды. А л б1здер: \"Ананьщ шырармасын nmiFapy керек едд, мынаньщ ецбегш кдйта кдрау керек едд\", — деген ауызею сезден эл1 аса алмай журм1з. Оньщ ец бастыce6e6i — ол адамдардьщем1рбаянын, шырармаларын талдап, нацты niicip айтушы ралым жок, Накцы 6ipey немесе накды 6ip мекеме айналыспаган жумыс ез-езшен 1лгерь\\ер ме. Бул салада Mamhyp Жусш Кепеевтщ жэне тары баскдлардыц шырармаларын жариялауды жедел крлга алуымыз керек сиякды. Булардьщ кдй-кдйсысыныц да шыгармаларында к,айшылык,тар мен к,ател1ктер баршылык, Олардыц OMip жолдары да кеддрлТбудырлы. Алайда олар жазган шыгармалардыц танымдык, прогрестж мага халыкдык, мурамыздьщ салматын едау1р артгыратьшы 139

ЪвЬттан ШфзЬке-шы_______________________ кумэназ. Сол мураны ipiicren, саралап алуга галымдар Gipax, acbiFap емес. Бетбурыс та, жариялылык, та, есю мурага еддл 6aFa беру де a3ipre олардан байкдлар емес. Кдяскдсы, 6i3 эл1 жариялылыкха, халык, алдында бэрш ашык, айтып, ашык, ктеуге, сейтш эрдайым халыкден акдялдасып oibipyFa aAi бешмделе алмай келем1з. Бет- бурысымыз баяу, сылбыр жузеге асуда. Белсендшк керсегу де халыкха жедел, уакцысында кдызмет жасаудьщ 6ip Typi екенш ескере бермейтшдеймз. Уакдятпен, мезплталабымен санаспасак, кеп нэрседен утыларымыз, артьшан екшер1м1з хак. Кур сезден, кур ойланып-толганудан накуы эрекетке аяк, басатьш, жариялылык, ушш белсене кдхзмет жасайтьш кез жетп. \"Кдзак, эдебиеп\", 29-январь, 1988-ж. YKUIETEH С03ГЕ ИЛАНСАК, — \"Укш Ыбырай эндер1 ше? — дедь Б1разы бар... — Д¥Рыс. — Ал, \"Крраторр'ай\" ше? — Кдй \"Кдраторрай\", Себе? — дед1м мен. — \"Кус болсац, ждбектен бау татар еддм\" — деп келедд гой, \"М ен бул эннщ тарихьш Кэкен деген акракдлдан 6ip жолы Сарыбулакуа, екгаш рет Алматыда ез ушмде жазгам... — Э, ол халык, эш емес пе? — Дурыс емес, гам! Ал, \"Ащныньщ эш\" ше? — Оны да халык, эш дейдд. — Дурыс емес!\" Осы арадан 6ip узш тастан, кдйта жалгастырсак, диалог одан api былай арбидд. \"— М енщ \"©су жолдарымыз\" деген ютабым бар. — Брлем, Сабе... — Сонда мен Укш Ыбырайдыц \"Ацшыньщ эш\" деген энган, кап шумагьш келпрддм. Окдядьщ ба? — Жок, Сабе! — деп шынымды айтгым. — Дурыс емес, — дедд Сэбец. Мен уялдым\". Уялум ён аяк,талган б ул диалогты мен \"Ж улды з\" журналыньщ 1987-жылгы 2-санында жарияланган Илья 140

Ж ацановтыц \"Акдс,улар к,онран айдын к ел \" деген шыгармасынан келпрт отырмын. Н е керкем эцпме элде радио эцпме екенш, не зертгеу макрласы екенш ажырата алматандык,тан, эдеш шыгарма деп жалпылама атауга мэжбур болдым. 0 зара сейлескен ек1 адамньщ 6ipi — кэддмп академик-жазушы Сабит Мукднов екенш окдярман кдуым кцналмай ацгарар. Окмдым да талантгы, талгампаз агамыздьщ бул сезше тусше алмай капы кцшжылдым. Сейтш уюлеген сезбен енердщтарихьш зертгеуте болмайдыдегенддагамызга ашык. айткрнды жен керддм. Жарайды, \"Крраторгай\" еш У к ш Ыбырайдыга деген ншрд1 Сэбец айтгы деп-ак, нанайык, Ж эне оньщ ce3i \"Кус болсац, жгбектен бау татар еддм\" деп басталатынын да айтса айткдн шытар. Алайда тылыми дэлел, зертгеудеген сонымен 6iTe кря ма? Сол эндд ежелден сушп айтып журген жэне оньщ авторы баскр адам деп бш ен кепшшк сол диалогтан кешн-ак, шындыкаа илана кете ме? С.Мукдновтыц \"© с у жолдарымыз\" атты ютэбшде (Алматы, 1960-жыл) \"Казак, эдебиеп Иэм Ыбырай\" атгы макала бары рас. Онда Сэбец Укш Ыбырайдьщ эндерь композиторлыты жайында тоцталады. \"Гэкку\" 9Hi Ыбырайдьщ шытармасы екеш халыкдсд мэл1м... Оньщ \"К,арак,ат к езш \", \"М ац м ац керш \", \"Макщ алы н\", \"Калдыртанын\" казак, халкдг куш бупнге дейш суйсше шыркайды\", — дейдд. (25-бет). Осыданкешн С.Сейфуллиннщ \"Ыбырай эш\" “КаракездД\" кай кезде, кдлай тыцдатанын айтады. Ыбырайдьщэндер1жайында Сэбец бул макаласьшда будан езге еш пш р айтпайды. Bi/vce де эдеш айтпай крйган болар деп болжау 6iprypAi кцын. А л “Каратортай\" хакцшда тиш еш дерек айтпайды. Мундагы сез больш отыртан, эрине, Акан сершщэйгш \"Караторгайы\" емес. Бул \"Каратортайды\" ел де, елге алгаш таратушылардьщ 6ipi Казак, С С Р халык, epTici Жамал Омарова да \"Сырдыц Каратортайы\" деп атайды. Жазушы Х.Т1лемк:ов курастырып келе жаткан бурьплы-соцты эндер жинатьшьщ барлытында да бул энге \"Сырдыц Каратортайы\" деген крсымша TyciHiK берьип келедд. (“Ауыл кепи кещлдд\", 1985-жыл, 36-бет). Сондьщган эр эннщ авторын аньщгатысы келген адам алдымен оньщ нелжтен Сырта байланысгырылып келгенше де 6ip согып кетуге тшс едд. Амал не, макдлада ондай-ондаймен эуре болмай-ак, эннщ авторын ауызша деректер бойынша анык,татан. Оны 6ipey окьт, 6ipey окамайды гой. Жацында 141

ЪвЬщтан Иф/lceL-yiu_______________________ атакцы жас эшшлер1м1здщ 6ipi \"Сырдьщ Кдраторрайын\" Ыбырайдыга деп орындады. Соны ест1ген сон, барып мэселенщ тым терендеп кеткешн байкддым. Жалпы эн авторларын анык,тау — мэдениетплж. Оны онер суйген адам тусшедд. Алайда бул гылыми жумыс. Сондыкуан оган иланымды, айрак,ты далелаз араласута болмайды. Билж amyFa, беделмен кенддруге гылыми шындык,илжпейдд. 1970- жылы \"Жазушы\" баспасы А.Хангелдиннщ \"Кдраторрай\" атгы ютабын шьтарды, Бул кезде С.Мукдновтьщ кез1 Tipi. АХангалдиннщ сол кггабында \"Кдраторрай\" атгы коркем повесть бар. А л ол повесть сол 6i3 айтып отырран \"Сырдьщ Кдраторрайы\" атгы эннщ авторы жайында жазылран, Жане ол жайлы деректер окигасы ешюмнщ кумэнш эз1рге тудырран емес. О л повеете \"Кдраторрай\", \"Ахау Семей\", \"Ай гек\", \"Ак, дарига\", \"Маусымжан\" эндершщ авторы Ш олпан Жанболаткызы е к е н д т айтылады. Шолпан Акдоешгг мацында жэне кдланьщ езшде OMip сурген, Совет еюмеп орнаган жылдардьщ басьшда кдйтыс больптгы. Оны Нартай Бекежанов кезЫен керш, кулагымен тьщдаран екен. © 3i жайында Шолпан былай дейдг — Атандым он алтымда Кдраторгай Бул атгы шешем крйран, езге крймай, \"Торрайдай ерк1н ушсын ескерус1з\" — Деген1 болса керек кезден крргай, — Демек, бул \"Кдраторрай\" энш Ыбырайдыга деу уппн эуел1 оныц Шолпандык1 eMecTiriH дэлелдеу керек. А л И.Жакдновтьщ макдласында мундай (здешетщ болмаганы эрине, екшшгп. Bpi осы 6ip ycripr тюрдд кдзак,радиосьшьщ таратып ж1бергеш кдлай? А л ендд укш Ыбырайда да \"Кдраторрай\" атгыэн болтаны рас. Будан аты украс болганымен, ол эннщ C03i де, эуеш де мулде баекд. О л эн кезш де нотасымен Ыбырай Сандыбайулыньщ \"Эндер\" атты жинагында 1969-жылы (\"Мектеп\" баспасы) жарияланган. Бул жинактагы Ыбырай эндерш курастырран, нотага туарген адам бэрЬпзге белплр сыйлы Б.Ерзакович. \"Кдраторрайдьщ\" ол жинагргагы елещ 6 шумак, \"Шаш алмас жасык,тем1р кдйраранга, Томар су суат бермес жайлаганда. Белщ бу тэуекелге, ей, жттгер, Жазудан кдйры келмес ойларанда\", 142

_______________________________ Omj? сэишл деп басталады. Em6ip шумагында: \"Кус болсац, жабектен бау татар еддм” — демейдд. Менщ ойымша, Илья агамыз бул арата Сэбецдд орьшсыз KipicripreH. Жогарыда аталган макдласында Сэбец \"Ацигынын, эш\" деген сездд еш арада крлданбайды. Алайда онда мынандай 6ip niidp бар: \"Оньщ жеке такьфыптарта шыгарган жакры елендер1 де аз емес. Соларына бул макдлада йрнеше мысал алайык, BipiHini мысал ацшылык, туралы Ыбырайдын, e3i де жаз кдршыга, туйтын салу, бурит салып, ит жупртудд Kacin еткен. Ацшыларга да кеп ерген адам. Бул жайда халык, арасына кеп тараган, фольклорлык, турде шытарган оныц темендепдей елещ бар\". (22-бет). Осыдан кешн мысалта 15 тумак, елец келт1р1лед1. Ендд \"Жулдыз\" журналыныц 1976-жылы 7-санында жарияланган К,.Султановтыц \"Жезтандай энш1\" деген Iмакдласына кещл аударуга тура келедд. Онда мьшандай ппорлер бар: \"А л ендд бул эншшщ (Дэнеш Ракцплевты айтады. Б.Н.) аса сушки эш больт келе жаткдн \"Ацшыныц эш\" туралы 6ip тужырым айта кеткен де артык, болмайтын сеюлдд. О л — эннщ авторы хакдшда. Кдз1рге дешн 6i3 бул |эндд халык, еш деп келелпз. Б1здщ ойымызша, “Ацшьшын, эш\" — Ыбырай Сандыбайулынш. Бутан басты дэлел — еннщ еленд. Ыбырай шыгармашылыгы жайлы татымды ецбек жазган адамныц 6ipi жазушы Сэбит Мукднов крй. Сол гасшщ \"©су жолдарымыз\" ап ы ютабында Ыбырайдьщ ацшылык,туралы шыгарган 6ip елещ бастан-аяк,келт!р!ледд. BipaK, ол елецнщ кдлай аталатьшы да, эншщ бар-жогы да айтылмайды. \"Ащпьшыц еш” Дэнештщ айтуьшда тогыз шумак, ал \"©сужолдарымызда\" келтсрыгеш он бес шумак,.. Ендд осы е й елецдд салыстырып керелж\", — дейдд де К,.Султанов бул exi елецн!ц Heci 6ip-aK, адам екенш дэлелдейдд. Tirnl далелоз-ак,салыстырьш ж^бергенде кершш тур. \"Эн ше? Эн, бэлкдм, баскдныю болар, — дейдд автор. Сейтед! де:— Жок,, эн де Ы б ы рай д ы н \" — деп тужырымдайды. Отан мьшандай дэлел келпредд: \"Академик Ахмет Жубанов \"Замена булбулдары\" атгы ютабында (1963-жыл) Ыбьграйта чек б!ртарауарнатан. Сонда мьшандай 6ip мацызды niicip бар: \"Осы 6ip аулында юддрш кдлыи, итжупртш, кус салган кезшде \"Bip щызык,итжупртт, ац ауласа\" деген елещн шытарады. Оньщ эшнщ кдндай болтаны 6i3re мэл1м емес!!!\", ...А. Жубанов ол эннщ ел арасында сакд-алмаганын айтып отыр. Сейтш, Ыбырайдьщ 143

Ъексутан <Нф>кеЬ-шм_____________________ __ \"Ацшыныц эш\". Эсет аркщлы К^ггай жерше етш, Дэнеш аркылы ез Оганына кдйтып оралды деуге толык, дэлелЬпз бар\" (203-бет). Kepin отырсыздар, бул эннщ Ыбырайдыш екеш 1976- жылы жап-жак,сы дэлелденген жане осы \"Жулдыз\" журналында дэлелденген. Алайда ол энге Ыбырайдьщ ез1 кдлай ат крйганы жан адамра белпаз. А л \"Ацшыныц эш\" деген — бул энге Дэнеш Рак^ниев крйьш алган шартгы ат. Кез1нде бул атты С.Мукднов та, А.Жубанов та атамаган. Алайда И.Жакднов: \"Укш Ыбырай шаршады-аудеген сэтге \"Ащныньщ эшн\" 6ipece Шомат, 6ipece Молдахмет, одан Эбнфй, Сураган 6epi-6epi айтгы\", — дейдь Буйтш бэрш кезбен Kepin отыргандай жазатын агамыздыц кдндай деректер1 бар екенше окьфман ретшде тусше алмадым. \"Ацшыныц эш\" Эсет эннннщ ушмен Алтай, Тарбагатай тауларына асгы... \"Ацшыньщ энш\" осыдан алпыс ею жыл бурьш С.Мукднов туц1ыш рет баспа жуз1нде аян еткен-дг Бул хикаяга улкен сез 3eprepi F.MycipenoB те толганумен, о йлану м ен e r r i \" , — дейд1 И .Ж акд н ов. Ардацты адамдарымыздыц сезш бетке устап сейлеу жакры-ак, BipaK, эн тарихы накхы, дерекп гылыми дэлелдеуд1 кржет ететшш умытуга бола ма? Шындыцгы беделмен буркеп, бура тарту, беделдд адамдарды дэлелаз айгакда тарту — жарамайды. Шындьгкуы шындьпрган баскрмен дэлелдеймш деу — кдте, ал дэлел жок,жерге жалган дэлел журмейдг Эн — халыкцыц кцшбат крзьшасы, оныц езше де, авторьша да курметпен крраган жен. \"Лениным жас\", 24.02.1988-ж. КДЛРЫК. 0 T IP IK ПЕ ЭЛДЕ... Ауыз эдебиетпздщ асыл кдзынасы — \"Кдфык, еттрж\" атгы халык, ертепсш кдй-крйсысымыз да курмеггеп еспк. Халык,тапкцфлыгы мен енерпаздьпъша суйсше тацдандык, сол эсермен тэрбиелендж. Халцымыздыц улкен енер крзынасына айналган осы ертегшщ бул кунде купмаз куйте тускенш керш, кцтгы кцгнжылуга тура келедт \"Кдфык.е'прж\" 1959-жылгы \"Кдзак, ертеплерГ ютэбшде да, 1987-жылы \"Жазушы\" баспасьшан шыккдн \"Кулддрп эцпмелер\" атгы жинак^а да “Тазшаньщ кдфык,епрш\" деген 144

атпен жарияланыпты. \"Тазшаныю\" деп меншпсгесек те, менипктемесек те, кдзак,та баскд \"Кдфык, ейрж\" жок, болса керек. 1959-жылгы ертегшщ 1987-жылы кдлайша эцпмеге айналып кеткенш де сез етпей-ак, крялык,.. Менщ ец эуелп аныктатым келгеш — ертегшщ атьша байланысты. \"Кдлрык, етзрж\" аталып отырган ертепде ейржтщ саны турак,ты болуы керек пе, жок, па? 1959-жылгы ютэптеп ертегшщ кдра ce3i мен 1987-жылгы \"ецпменщ\" екеушщ ce3i б]рдей, тек соцгысында елецге кешер тустагы ею сайлем, елен бгаердеп терт сейлем гана б е л п о з себептермен кдлскдртылган. А л елец саны 1959-жылгы ютапта 50 шумак, 1987-жылгыда 53 шумак, болыпты. Шумакд-ар шубатыльш, жыл еткен сайын жылжып, ептеп ecin келе жагкрн сиякцы. Эуел1 ертегшщ езше жугшешк. О л былай басталды. \"Ертеде 6ip хан халкцша жар салыпты: “Кщде-юм алдыма келш куурмей, муддрмей 6ip eripiK эцпме курастырып айтып етсе жене артьшан кдлрык, ауыз eripiicri елец кцглып айтса, сол адамга кдязымды берш куйеу кргламын, тотп, ye3ip де етемш. BipaK, 6ip серттм бар: ецпменщ я елецнщ шпне 6ip ауыз рас сез крсылса, дарга тарткдязамын\", — д е т ! 1987-жылгы ютеггпц соцында: “Bip топ кудадрп эцпмелер \"Кдзак,ертеплерГ (1-3 том)... жинакдарынан альшды\" деген тусшжтеме берыген екен. Олай болса, ертегшщ кдра сез1 сол кдлпында алынады да, елещ неге езгерйледд? Оныц себебш анык,тайтын мел1мет к1тепте жок,. “Кулд1рп ецгшелердд\" курастырып, алгы ce3i мен тусшжтерш жазган филология гылымыныц кандидаты К,Сатгаров бул жейткд токуалмайды. Халык, мурасына, оныц шпнде \"Кдфык,eripiK\" сынды ец айтулы дуниеге осылайша жауапсыз кдрауга бола ма? Ауыз эдебиетшде 6ip шыгарманыц б1рнеше нускдсы болатыны белгш, онда ecipece кдра сездщ тупнускдсы болуы мумюн. Алайда б1здщ гылыми жумысымыз сол кеп нускдны одан бетер ершггуге емес, кеп нускрдан ец уздж нускдны тацдап алып, туракуандьфуга багьгггалмас па. Ал \"Кдфык,епржтщ\" тагдырына кдрасак, ондай гылыми батыт ацгарылмайды. Мэселен, 6i3 салыстырып отырган eKi KiTerrreri елец шумакуарыныц рей де ею баскд. \"Кдзак, ертеплер1нде\": \"Кдйныма карга мшш урын бардым\" — деп, ал \"Кудадрп эцпмелерде\" \"Мшддм де кара доцыз аяцдатгым\" — деп басталады. Мундай ауысулардан елецнщ ортасы да аяцалып 145

Sfcjmm НфМ>-ум_______________________ журпаз. Оган да, теп, кешмеуге болар едд, егер -пркестер мен шумакуарда айырмашыльпргар болмаса. Бала кунМзден жатгап ескен елецнщ мьша турде езгергенш окып, кдлай кцналмассыц: — MiHAiM де кдра доцыз аяндаттым, Болдыртып аяцыммен крян аттым. Япырым-ай, сол крянныц ceMi3iH-aft, KeTepin крцызыма кря алмадым. (\"K y M ip ri эцпмелвр\"), 175-бет. Жарайды, \"крра крцыз\" деген \"кара доцыз\" боп кате басылып-ак, кеткен шыгар. BipaK, бул елецнщ уйкасынан да акраптургандьпы \"сез таныр Kici болса\" беп-белпм боп турган жок, па? Б1здщ кдтарларымыз, умытпасам, бул шумакцы ертеректе былай жатгаган ед1. — MiHAiM де акрак, крцыз аяцдадым, Болдыртып аяцымен крян алдым. Япырым-ай, сол крянныц сем1зш-ай, KeTepin крцызыма кря алмадым. Ал, ендд осы шумак, \"Казак,ертеплер1нде\" де ойдагадай емес: — MiHAiM де кара крцыз аяцдадым, Салдыртып аяцыма крян аядым. (295-бет). Крншама жыл бурын кэгазга тускен \"Кдфык, егпрЬспц\" крфык, шумагьш aAi кунге дети тутеидей алмай жургетм13 ею ш нт-ак,! Шумагы тугенделмей жаткднда, елецнщ тегасгологиялык,жаты кдйдан жеткгсш? Иеазджтен бе элде Heci кептжтен бе, кдй KiTenTeri сездд кдбылдарынды б1лмейсщ. \"Казак, ертеплершде\": \"¥ялмай жуз тусацтан сатьш турдым\", — делшсе, \"Кулддрп эцпмелерде\": \"¥ялмай жуз токраннан сатып турдым\", — деш1, Солсеюлдг \"Бабама кдльщ берддм барым сатьш\", — деген жол \"Балама\" кдльщ берддм бэрш сатып\", ал: \"Арасын жырып крстым шел куацныц\", — деген \"Ашасьш жьфьш крстым шел куацньщ\", “Масаньщ съ\\екешн желд кь1лдым\", — деген “Мизамньщ сьлемешн желгм цылдым\", \"Жонынан шепрткенщ кеген ттдгум\", — деген \"Жонынан кеарткенщ кепн TiAaiM\" больш жур. 146

_______________________________ Онф сэитл Мен, эрине, бар айырмашылыкцы терт керсетш отыррам жок, Айырмашылык, кеп. Qfrreyip, айырмашылык, бар екен деп, бас-кез жок,байбалам салудан да аулакдьш. Уакрггеткен сайын, рылым дамьпан сайьш, теюстологиялык, жумыстар терец журизыген сайын эуелп теюстен соцга теюстщ айырмашылыры болуы зацды да. BipaK, ол тек бурынры теюстщ кемпплшн тузеу аркрглы Fara жузеге асырылута тшс. Демек ондай айырмашылык, сапалык, айырмашылык, болуга тшс. Рылымныц дамуы дегетмзз де сол болса керек. Алжорарыдагы салыстырудан 6i3 iArepiAeyai емес, Kepi кетуд1 ацрарамыз. \"Ж елТ, \"кеген\" сияк,ты сездердщ орынсыз езгерюке ушырауы оран дэлел. Ежелден: \"Дуниенщ ауыры урген куык,\", — деп журген сездщ \"Дуниенщ ауыры урген уык,” больгп кетуй де, баска да кемппмдер б1зд1 осы гаюрге ■: итермелейдь А л енд1 бул Kepi кетудщ ce6e6iH , одан туындайтын салдарды, оньщ зиянын (алымдарымыздьщ да, ■|рылыми мекемелер1м1здщ де салмак,тайтын Ke3i келген сиякцы. \"Сокдгр епзге 6api топан\" дегендей, кушания рылым мен бшмнщ бетшде кдлкрт кдна журе берешз?! Оцайдыц I 03iHe буйтш малтырып жатсак, терецге кдйтш кулаш 1урамыз? Елу уш етрштен кдгрык, eripiicri кдлай аршып алу керегш 6i3 уйретпей-ак,крялык, оньщ жолы ертегшщ езшде де анык, айтылган: 6ip ауыз рас сез крсылмауы керек. Осы талаппен мына 6ip шумаккэ зер сальш керелшш: — Maca деген б1рталай батыр екен, Сона деген кднсоррыш пацыр екен. Екеушщ кылыры асцынтан соц, Кумырскдлар жазалап жатыр екен. Осындай eTipiK бола ма? Сонаныц кднсоррыштырына юм кумэнденедд? А л ендд мына тектес. — Мен ез1м жас кушмде бакд бактым, Бакдныц арыгына жабу жаптым. Курбакд Орынборга кдшып кетзп, Bip банд сушнип айтып зорга таптым, — деп келденецнен крсылган шумактарга Караганда, тазша баламыз кене заманнан кектеп отш, К^зылорда мен Алматыны да елецге крсып Ж1бере ме деп кдуиггенесщ. Осындай-осындай орынсыз крспалар мен жоншз жамаулардан арылтып, халкрлмыздын, кршбат кдзынасыньщ 147

Ъвксутан fLi^ojceke-yiM____________ ___________ 6ipi ”К1ырык,в,присп\" эдеби кррымызгатез арада кдйта санап етюзуге мшдетпмз. Бул мшдетп, б1здщойымызша, алдымен Кдзак, С С Р Былым академиясыньщ Эдебиет жэне енер, И л бшм! институттары аткдруга тшс. \"Социалистт К,азак,стан\", 7-апрель, 1988-ж. ЭНШ1, САЗГЕР, АКЫН Эдебиет1м1здщ тарихы на к,арап отырсак,, в ее т шыгармашылыгына журтшылык, назарын алташ аударган акдш 1лияс Жансупров болтанын байкдймыз. ©лец айтуга тура келген жердщ бэршде оныц алдымен \"Эсет\" деген атпен \"1нжу-маржанды\" айтатыны; ©сетке арнаган \"Энгш\" атты елец жазып, оны 1928, 1933-жылдары шыкддн ютэбше енпзу1 жэне Москвада Кдзакртан эдебиен мен енершщ онкундДп етш жатцанда, 1936-жылдыц 23-майы куш, \"Социалды Кдзакртан\" (\"Социалиспк Кдзакртан\") газетшде сол \"Эшш\" елецш сэл кдгекдртып, тагы жариялауы жайдан- жай емес сиякуы. 1лиястыц ез аузьшан шъпдфн, ез крлымен жазган дерек жок, алайда ©сети керген болар, тындаган шыгар деп жорамалдаймыз. ©йткеш Эсет Кдпал ещршде болтан, Маманга айткрн арнайы елещ де бар. ¥стаз атамыз Ибрайым Мамановтыц айтуына кдратанда, Эсет Маман аулында айлап жатып та енер керсеткен. Ж азба эдебиепм1зге Эсет жайында дерек TycipreH еюнпп адам — Сэкен Сейфуллин. О л 1931-жылы жарык, керген \"Кдзацтын, есю эдебиет нускрлары\" атгы ютэб1нде Эсет пен Кемтрбайдыц арыздасуын ею рет мысалта кел-прш талдайды. 1936-жылы Эсет шытармашыльпы республика баспа- сез1нде эжептэупр сез болады. \"Социалды Кдзак,стан\" гэзепнщ 17- май кунп саньшда АС.Пушкиннщ елецмен жазылтан \"Евгений Онепш \" романы жарияланады. Оны Акру ауданыньщ колхозшысы Шэршов деген юаден EciM Байболов жазып алады. “Эз1рге бул шытарманыц и еа мэлшйз\", — деп жазады газет. Голан кешн 26-уй1н кунп саньшда Балташ Ыафкрвтыц '© cerep i эннп, api халык,акдшы\" деген макдласын жариялап: \"Сонымен, \"Евгений Онегин\" романын аударушы Эсет болды\", - деген тужырымта келедь Аздап Эсетт1ц 148

ешрбаяндык, деректерш айтып: \"Эсетгщ кдй жылы туганы белгкпз. Туып, ecin, кебшесе мекен еткен жер1 Уржар, Макрншы кдлалары\", — дейдд. Осы гэзетгщ 15-уй1\\ кунп санында Эшров Арап жазып алган “Эсет акдшньщ елер алдында mbiFapFaH елещ\" (30 жол) жарияланып жэне ол елецнщ жазылу тарихы баяндалады. Айналасы ею-уш айдын, шпнде ресггубликалык, партия гэзетшде Эсет шыгармашылыгынын, уш-терт дурюн сез болуы, сез жок, акдянга деген айрыкдиа шипат. \"Эдебиет жене искусство\" журналыньщ 1940-жылгы 9- санындагы \"Абайдьщ шэюрттерГ' деген макдлада Эсет шырармашыльпы, емрбаяны йраз сез боладыжэне \"Советпк Кдзакртан\" газетшщ кд,1зметкер1 Оспанбай Орынтаев деген xici жазып ж1берген \"Эсетгщ елердеп айткдны\" деген 30 жол елец “Эсет елецдершен\" деген айдармен жарияланады. 1941- жылы 8-уй1нде \"Социалиста Кдзакртан\" гэзет1 “Тамаша адамдар ем1ршен\" деген айдармен Оспанбай Орынтаевтьщ \"Эсет акдгн\" деген зертгеу макдласьгн басады. Автор Эсеттщ шыгармашылыгына да, ем1рбаянына да бурынгылардан repi кещрек ток,талады. \"Эсет акцшды журтшылыкдсэ таныстырып, кдрыштап ecin отырган казак, керкем эдебиетшщ кдзынасына крсылатын келел! табысыньщ 6ipi eTyiMi3 керек\", — деп, аса кджегп жанашырлык, бьуддредд. 1942- жылыжарык.керген \"Кдзакдыц ХУШ-ХТХ-гасырдагы эдебиетшщ тарихынан очерктер\" деген кггабыньщ \"Айтыстар туралы\" белЬчшде Сэбит Мукднов: \",..Б1ржан мен Сараньщ, Эсет пен Ырысжанньщ, А крулу мен Кешшмбайдыц, Менсур мен Дэменщ айтыстарында -пл тазалыш, п л байлыгы тамаша. Бул айтыстар эстетика зацын толык, сак,тап, тьл курылысынан, образдан эдебиет теориясыньщ ттлегше толык,жауап бередд, жазба эдебиетгш, ецкеркемшеталаса алады\", — депжазды. \"Жумбак,айтысы\" деген тарауда Эсет пен Ырысжанньщ жумбакдарын толык, мысалга кел'1-ipinталдайды. \"Бул жумбакд’ардьщ айтылуында да, шенилушде де акдлндыкден кдтар улкен тапк,ыр акдллдылык, жатыр\", — деп суйсше бага бередд. Сэбец Эсет шыгармашылыгына будан кешн де 6ipHeuie рет оралады. 1951-жылы \"Эдебиет жэне искусство\" журналыньщ 7-санындагы \"Абайдьщ шэюрттерГ туралы макдласында: “Адалын айту керек, бул — акд>ш адам\", — 149

Ъексутан ^Ну^фке-ут____________ __________ дей тура, \"халыкцык, музыкада атагы зор жэне хальщсуйт •гындайтьш б1рнеше эдеш эндер1 сак^алган\" адам екенш I айта келгп, оньщ дшге байланысты елендерш ете кэтгы сьшайды. А л 1959-жылыжарык,керген \"Алыптьщадымдары\" I атгы кпэбшде Эсетке улкен ыкылас 6uvaipin, оньщ 1945-жылы ' Ьфггайдд шыккан кггабшен б1рнеше елец жариялайды. 1958-жылы Кдзак,ССР Рылым Академиясыньщ М.Эуезов атындагы эдебиет жэне внер институтынын, кызметкер1 Балтабай Адамбаева Макрншы ауданьша барып, ондары адамдардан Эсеггщ елендер1 мен дастандарьш, ем1рбаяндык, деректершжазьш экелгеннен кешн, Эсет шырармашылырын быуге, тусщуге жэне зертгеуге материалдык, непз кдланды да, муньщ e3i акын шырармашылырьш танудары улкен 6ip белес кезец болды. Акынньщ GMipi мен шырармашылырына байланысты эр кезде ралымдар, акэш-жазушылар, журналшылар мен баска да эдебиет жанашырлары баспасез бегшде ipiAi-усакцы 6ipa3 материал жариялады. \"Кдзак, эдебиепнщ тарихында\" (1960-ж. 1-том, 1-итэп) М.Эуезов: Керкемдж жэне мазмун жатынан кеп айтыстан окднауырак, туратын — Э сет Найманбайулы мен Ырысжанньщ айтысы\", — деп жазды. Айтыстыталдай келш: \"Бул тартыс ру таласы емес, шешендпс шеберлж енершщ халык, суйетш айкдш жарысы болрандык,тан, еленддк курылысында мазмуньша сай кеп керкемдил бар улгни айтыс больш шыккдн\", — деген бага бердо. \"Казак,эдебиетшщтарихьшдары\" (1961-ж. 2-том, 1-кггэп). С.Ордалиевтщ \"Эсет Найманбайулы\" атты макдласы аркылы акынньщ тыгарматыльпы мен элпрбаяны туш ит рет рылыми жуйеге тусп жэне туцрыш рет OFaH эдебиет тарихынан арнайы тарау белшш зертгелдо. Буран дешн Эсеггщ эниплт, композиторльпы, айтыскер акын екендт жайьшда хабарлар мен маглуматгар айтыльш келгенмен, оньщ кеп салалы енер1 б1рлжте зертгелген мундай гылыми ецбек ел1 жазылмаган едо. Булан кешн \"Жазушы\" баспасы 1968-жылы акынньщ тущыш рет шьшармалар жинагын жеке гатэп етш басып шыгарды. Оны ралымдар БАдамбаев пен С.Ордалиев 6ipirin курастырды. А лры сез1 мен тусшштерш Б.Адамбаев жазды. Сейтга, Эсеттщ эдеби мурасы халкдшыздьщ мэдени кдзынасына б1ржола крсылды. Осы кнопке жазран алгы сезшде Б.Адамбаев: \"Эсет Найманбаевтьщ бул туцрыш жинагьш журтшылык, суйонш окитынына. о к ^ а н сайын 150

ак^лнды алгыс сез1м1мен еске алатыньша жэне гатэп будан былай калындай беретшше кумэн жок,\", — деген екен. Сол сездщ расгыгын сощы жылдар толык, дэлелдедт Зерттеунп галымдардыц айтуы бойынша, Эсет Найманбайулы 1867-жылы Кдркдралы уйезшщ TeMipuii болысына кдрасты сепзшнп ауылда туган (Казак, совет энциклопедиясы, 1973-ж, 2-том, 45-бет). Бул — Ka3ipri Караганды облысы, Ацтогай ауданыныц \"Кызыл арай\" совхозы. Эсетпц э к е а Найманбай, ineiueci Кермекдс кедей адамдар болыпты. Эсет улдан жалгыз болтан сиякцы, Кулжа мацына узаткдн araceci болтан дегендд айтушылар бар, dipax, далелдеудплер жок, Эсетгщ элт жас кезшде эке-шешеа кедейлжтщ салдарынан кункерк кэсш 1здеп Семейге кешш келшн. Сонда Эбин, Тэкпн деген агайынды саудагердщ кызменн жасаган деседь Кешн Бакцыга да солармен 6ipre барган сиякзы. ©йткеш Эсетпен айтыскдн Kapi6aft да, Кдли да оныц эке-шешесшщ жатдайын ылги алдыга тарта сейлейдд. Акршныц шытармашылытын зертгеуийлердщ Keft6ipi оны Семей медресесшде окыды десе, йразы Кектумада (Kp3ipri Бак,ты) окыды дейдд. Бутан каз1р, эрине, Tipi куэ жок, Эйтседе Эсетпц есюше, ягни мусылманша окытаныжэне жай oiyjn к,ана к,оймай, эжептэу1р биймд1 болтаны байкдлады, Ырысжанмен айтыскднда, ол биимдшпнщ аркдсында тана кдгздьщ баска жумбакцарымен катар дши жумбагын да дэлме-дэл шешедг \"Агаш ат\", “Шеризат\", \"Барат кав\", \"Франсуз\", \"ШаЬи Баббас\", “Жэмсап\" тэр1з/у кцса-дастандардыц сюжетш шыгыс эдебиеп улплершен алуы да оныц мусылманша окуды б1ршама терец быгендцтн дэлелдейдг Ел арасьша ец кец тараган эйгиа эш \"1нжу- маржанньщ\" кайырмасьшда: \"Сейфы Мэлж — Жамалдай бейнетще кенсем-ай, Крзы Керпеш — Баяндай 6ip молада елсем-ай\", — деген сездердщ айтылуы оньщ халкагмыздьщ ауыз эдебиенн де, шыгыс эдебиеп улгыерш де жакры быгенш керсетедт Эсет жайында акрш КДолыбаев: \"Эсеттщ есга досы Бафари Османовтыц улкен баласы Лукманныц айтуына кдраганда, Эсет 1923-жылдьщ 26-уган куш кешкурым кезш мэцп жумган\", - дейдд (\"Жулдыз\", 1984-ж. N7). Булпшрш баскд макалаларында да кайталайды. 151

Ъексттан Hyfnkek-yiM_____________ _______ __ Эсетгщ сол Афаридщ (шьш аты — Бабдулбари) уйнде крйтыс болтаны бул кунде баршага белгш. Эсетгщ ез уйлершде жш болып турганьш, экеомен Aenci уйезшде жургенде-ак, жакры таныс болганьш Афаридщ крз1рп -ripi баласы Эбддрауф акракдл да айтады (1894-жылы туган). Бул Kici ертеде жазып алган дэптерше кдрап спырып: \"Эсег 55 жасында 1922-жылы 26-уй1лде ¥ланбура жайлауында, курбан айтгьщ 6ipimiii куш жерленит\", — дейдд. (\"Кдзак, эдебиеп\". 25-март, 1983-ж.). Демек, Эсет акд>ш 1922-жылы 26-уЙ1лдеcapcenoi куш жерленген. Кдйтыс болганьшдажурт сол куш тацертец 6ip-aK, бглген гой. Сэмегей шешейдщ айтуына кдраганда, Найманбайдыц кдрындасы Кулжа мацына узатылган кергнедд. Атын ойына зорка тус1рд1, Зерш екен. Кулжа жакдщ Эсет бурын да 6ip- ак,ретбарыпты. ©лер жылы да экесшщ кдрындасына барьш, кдйтаржольшда Афаридйоне сокрдн сиякды. Эсетгщ кдзасы жайьшдагы хабарды ecrireH соц, эйел1 жэне KiriMini деген жолдасы барып Эсетгщ Кдра жорга а-п»ш, такдгясын альт кдйтыпты. Жылын берген соц, эйел1: \"Бул жер ендд 6i3re жерболмайды\", — деп, Сасык,кел мацындагы бауырларына хабар бередд. Кусайьш деген бауыры терт жштпен барып, 1923-1924-жылдардьщ б1ршде Эеевгщ уй шпн совет жерше KOinipin акелигп. Тэтежанныц Эсег влген соц-ак,токд-аусыз елге оралуы ойына туткдгылдан келген шешьм емес-ау деп ойлаймыз. \"Эсег Кулжа жакдщ эпкеамен крштасу ушш барган, елге кдйтуга дайындалып журген\", — деген сездщ жаны бар сшпргы. Эсетгщ -пр1де улпрмеген iciii елгеннен кейш эйел1 жузеге асырган болуы керек. С.Бегалиннщ айтуьшша, Жакрылык, Теленов деген Kici кезйгде Эсетгщ сырласы болтан, 6ipa3 уакд.гг кдсында 6ipre журген. 1945-жылы сол Kici С.Бегалин мен М.Эуезовке Абай мен Эсетпн; кдлай жолыкдщнын эцпмелеп берген. А л ол эцгтмешЖ .Теленов Эсетгщ ез аузынан естогп. Сол есгелжке сенсек, Абай Эсетгщ эшн Faна тьщлдган, альт барган адам да оны анпп деп кдна танысгырган, сондьщган Абайдьщ: \"Б1здщэнгшлердщушнщ зор, тынысьшьщкец екешн макдаи Kopin, елд1 барынша ецепп к,ызарганша айкдйлап эсерленддрмек болады. О л эн емес, айкдйга айналып кетедд\", — Aeyi, ал Эсетпц: \"Маган Абайдьщ осы 6ip ce3i ем1рл1к сабак, болды\", — Aeyi де шындыкдсд жанасатын сеюлдд. .. А л ендд Абайдьщ \"Эсетке\" деген елещ барын бэрЬиз 152

____________________________ Gnef) сэилесг б1ле№з. Олай дейт десек, Абайды кцмай; былай дешндесек, Эсетп кцмай, талайымыздьщ басымызды кдтырып келедд осы елец. \"Акргл жок, кдйгы жок, онда. Ici жок, Tepic пе, оц ба?\" — дегеш Эсет ушш ауыр сиякцы. Ит керген ешй кезденш, Ел1рме, жынды сезденш, Жасынан улгкпз ипркш, Не кылсын енер i3AeHin, — деген сездер кдлайша Эсетке арналмак,? Не ушш арналмак,? \"©зЬпшл, оцбаган термин\", — дегеш де соншалык, ауыр сез. Эсетке айтылса, эрине, кцянат. Абай ондай кцянаткд бармаса керек. \"К.азак, эдебиетГ' гэзетшщ 1972-жылгы 16-ушндеп Iсанында Болатжан Абылкдсымовтыц осы елец жайындаты Inudpi басылды. Абайдьщ ертеректе шыкдан кпэптершде бул елец \"Эсетке\" деп аталмапты. ©лецге ат кешн берыген. Осыран суйенш, Б.Абылкдсымов бул елец Эсетке арналып жазылмаган шыгар деген жорамал айтады. Bi3 де сол жорамалды шындыкдр жакрш санаймыз. ©йткеш ез1туралы соншалык, кцянат сездер айткдн адамга Эсет кдйтсе де 6ip жауап кдйтарар еде Ж ек керш кетпегенмен, екпелер еде Жогарыда Ж.Теленов айткдн жагдайды кулагы шалган елдеюм: \"Е, мына елец Эсетке арналган\", — деп крте тус1нж 6epin жзберген болар деп ойлаймыз. Эйтпесе, еле-елгеганше Абайды курметгеп, устаз тутып ескен Эсетке анандай елец арналамаса керек. ©лйч аузында жатьш шыгарган “Акдгргы сезшде\" Эсет: \"Абайдай арт жагына сез кдлдырып, Жакры едгау, атгеген-ай, елудеген!\" — деп екшеде \"Евгений Онегин менТатьянасында'': \"Кдзакуыц Абайындай болмасам да, бул жерге ез тшмде айтьш берем\", — дейде Бул сездердщайтылу жагдайына кдраганда, Абай мен Эсетпц арасында тек жарасымды сыйластык, кдна болтан, сондьпрган \"Эсетке\" елецш бурынтыша \"Б1реуден 6ipey аргылса\" деп атаганымыз орьшды болатын сияк,ты. Эсетпц даусы айрыкдеа зор болса керек. С.Мукднов: “Б1ржанныц эндер1 сияк,ты, Эсетпц эндер1 де аса биж, аса ыртакцы кдйырымы кцын болтан. Сондык^ан оныцэндерш уйрену де кцын едддейдГ, — деген тгар айтады. \"Акдгргы сезшде\" Эсет: 153

Ъвкитан Hvfnkeke-ты___________ Бозбала, осы эш м д уйренерсщ, Ыргакдо келире алмай куйзелерсщ... ...А сау э н ж етегщ е ж урм еген сон, BipiHHen 6ipiH, xopin суйрелерсщ. — деген гой., Шынында, булан деу ушш де адамньщ езше e3i сену] керек шыгар. А.Жубановтьщ оган бага бергенде: \"Эсеттщ акдндьпы эншшлнен кем емес\", — деп, эшшлМн даусыз акнкэт санап непзге алуында до улкен сыр бар болу керек. Э й гШ энш1-композитор Кенен Эз1рбаев жазушы Cayip6eK Бак)5ергеновке айткдн естелшнде былайдейдг \"Эл1 еамде. Ж ас кез1м. Атагым жаца шыккдн эшшмш. 1ле бойына, осы куш Кдпшагай кдласы турган кец жазыкдо, уш жуз ак,боз уй тйтддд. Жарты ай бойы ойын-сауык, байте, кекпар, салым, курес болды. Кун сайын кешке кдрай енер таласы, анпплж сайысы басталады. Мше, осы жиындо Эсетп керддм. О л отырып эн салган уш-терт уй кулады. Кап уйдщ туырльпы, жабьпы тшнген. Бэрш icren журген — уйден орын жетпеген жтттер мен келшшектер. \"Эсетп керешз, доусын еспдж, ендд езш кереюз\", — дейдг А л езш керген энпплердщ imiHeH 0Mipe болмаса, Эсетке пар келер ешкдйсысы жок,-ау! Оньщ устше киген тещрепн зерлеген кд.1зыл MayiTi шапанына д е й т кез алдымда к,алды\" (ДРакдшевтьщ \"Макзанышым — ельм\" атгы гатэбгнежазган алгы сезден. \"©нер\". 1984-ж.) Эншшк енерш эбден мецгерген сон; рана Эсет жанынан эн шьп'ара бастаган болу керек. ©йткеш оньщ алгашкы, жас кезшде uibiFapFaH эндершщ 6ipiHe жататын \"1нжу- маржан\" эш — курылысы, эуенддлт жагынан кдзак, эндершщ гажаптарыньщ 6ipi. О л энге академик АЖубанов: \"...Оньщ халык, арасьша кап тараган, балага дешн быетш “Эсет\" атаньш кеткен эш Эсет шырармашыльпыньщ шьщы десе болады\", — деген жокары бэта бередг \"Орындоуы келкхе, \"Эсет aHi\" — сахнаньщ сэншщ 6ipi\", - дейд (\"Замана булбулдоры\". 1963-ж.), Шынында, бул эндд тек Естайдьщ \"Кррланымен\" FaHa салыстыркьщкеледг Ею эндеп муц до, сагьшыш та, acipece кдйырмаларындагы эуен мен сездщ б1рлеспп соншалык, украс, соншалык, мшездес — кдйсысын болса до 6ipiHeH 6ipi артык, бэталау куна сияк^ы. \"1нжу-маржан\" — махаббат aHi. \"Еркем, сеш-ай сарындым\", “Сагынбаскд не шара?\" \"Крзы Керпеш — 154

_______________________________Qnej> сэушл Баяндай, 6ip молада елсем-ей!\" — сияк,ты эн кдйырма- сындагы сездер-ак,бул тюр^озге дэлел. Алайда эннщ непзп теюсшде, ягаи елецшде махабат мотив! жок; эн 6ip баскд да, елещ 6ip баскд. \"Еркем, сеш-ай сарындым\" деп турган кэйырмага 'Эуелетт эн салса эшшЭсет, Аккуменен, аспанда жер ттлдесед\" деген аскдк, сездщ еш уйлеспейпш былай да керипп турран жок, па? Муньщ сьфьш аныцтаура, 6i3ine, С.Мукдновтыц 6ip niKipi кглт болура THic, \"Алыптыц адымдары\" апы ютэб1нде ол Kici былай дейдк \"Эсеттщ \"Эсет\" аталатын атакхы эншщ сезш эдетге 6i3 1лияс Жансупровтш деп ойлаушы едж. 1лияс осы эндд ете жакры керепн едд, сондык,тан мэжшс болтан жерде елец айгугатура келсе, алдымен “Эсетп\" айтатын ед) жэне барлык, ыкд1ласын сала, барлык, сезЬон жумсай айтатьш едь Сонда: \"Ce3i имдш?\" — десек, \"Непзп Эсетгщ езшш, мен тек 6ipa3 ецдеддм\", — дер едь Онысы рас екен. 1лияс айтатьш елец: Эсеттей сал эн салсац эсерлетш, Делебеш крздырып дэсерлетш. Даусым — дауыл, сез1м — жел, ушм — ескек, Басылайын ойнацтап, аз желдетш, — деп келсе, Эсетгщ ез крлынан жазылып, ол елгеннен кейш 1945-жылы Сарсумбе кдласында (кд1тайлыкЗ басылган ютапшасына KipreH бул елецнщ сездер1 темендепдей екен\", — дейдд де, б1здер \"Кщсмет\" деп журген, 1лияс Жансупровтыц шырармаларында \"Omni\" аталып журген елецнщ 46 жолын келттредь Ырак,Сэбец e3i мысалга келпрш отыррантерт жол осы елецнщ узшдкп екенш асьныстыкрен ацрармайды, сэл инверсияга ушырарандьпрган байкдмайды. Эйтпесе, eKeyi 6ip елец: Эн салсац, Эсеттей сал эсемдетш, Крздырып делебеш дэсерлетш... ...Сез — жацбыр, даусым — дауыл, эшм — ескек, Ойнацтап басылайын аз желдетш. Kp3ipri эн жинацтарында \"1нжу-маржанга\" телш журген елец непзшен уш шумак, соньщ ортацгысы былай: Эсеттей сал, эн салсац, ацыратып, Орман, торай, езендД жамыратып. Аркыратып агызып эн HecepiH, Толцынымен журекп жадыратып. 155

Ш ср т н ___________________________________ А л 1лияс Жансупровтыц \"Энни\" елещнде мынандай жолдар бар: Э н салсац, езймдей сал ацыратып, Жайлантып, крцырлатып, жамыратып. Н осердей негпр теккен жауындатып. ГЖансупровтщ елещ — Эсетпкшдей емес, соньщ eicniHiH, нобайын рана пайдаланган мулде баскд елец. Аньнырак, айтсак, елещ аркщлы оныц мшезш, болмысьш елестетш отырып Эсетке арнап жазган ез елещ. Кезшде \"Кдзак, эдебиетГ гэзетше жазган шгаршаз кдте болтан (15- январь, 1982-жыл), \"Эшш\" елещ бастан-аяк,1.Жансупровтщ тел шьтармасы. О л тек \"1нжу-маржанньщ\" сезш рана сел езгертщ айтып журген, ал ол сездщ apFbi Ty6i Эсетпю болганмен, \"1нжу-маржанра\" арналмаган. \"Э н н и \" ел е щ н 1.Жансуг1ров 1928, 1933-ж ы л ры жинак^арына юрпзген. 1933-жылры жинары мен 1936-жылы \"Социалды Крзакртан\" гэзетше басылган узщоде “Есю эш т аузьшан\" деген ескертпе жок, 1928-жылры жинагьш таба алмадык, ЕЖансупровтей дарынды, арлы ащын Эсет елещн ез1мддк1 деп жариялай крймаура ти1с. Ж эн е жацылыс жарияланып кеткен болар деудщ де ретт жок, Б1зд1 шатастырып журген — Эсетгщ эн1н орындаушылар. ©лецнщ алрашщ.1 жолында-ак,Эсетгщ аты аталран сощ бул елец Эсетпга деп журген — солар. Кдзак, топырарьшда орьшдаушылардьщ эн тегасш ауыстырып алушылыктары ете кеп. Эсетгщ 6ip енерш екшндсшен белш кррау кцын. ©йткен кунде оныц eMipi мен шырармашылырьш 6ipryrac куйде кезге елестету де мумкш емес. Оныц устше энш айткрнда, елещне токуамау; елецщ талдаганда, эуенше бара бермеу сыцаржак^ык, та сеюлдг Сондыщан 6i3 Эсетпц акдгндыры мен композиторлырын езара байланыста Караганды дурыс керддк. Эсетгщ эдем1 эндершщ 6ipi — \"Кисмет\". \"Кцсмет\" — тур1к сез1, магынасы дшге байланысты: жеке адам тардырьшдары, дуние жузшдеп барлык, окцталар толык, алланьщ алдьш ала берш крйган эм1р1мен болады деген урымды бълддредд (\"Атеистический словарь\". Москва, 1983). 156

_______________________________О нф c&UMoi Кдзащна \"алланьщ жазуы\", \"жазмыш\", \"пешене\" деген сездермен мэндес. Кдзак, музыкасы упдн улкен ецбек спдрген АЗ.Затаевич 1925-жылы \"Ky>ipFbi3 халкдшьщ 1000 эш \" деген ютэп LUbiFapFaHbi мал1м. С о л ноталы ютэптщ 1963-жылы Москвадан \"Кдзак, халкдшьщ 1000 эш\" деген атпен екпшп рет шыкддны да белгШ . Соньщ 298-бет1нде, Семей губерниясынан жазып алынган эндер жинакуалган жетшцп тарауында 633-ретпен \"Эсетгщ эш\" деген шыгарманьщ ногасы бермген. О л эн/у Затаевич сонау жиырмасыншы жылдары Иманхан Эбдканов деген юаден жазып алыпты. Эсетп \"Зайсан уйезшдеп халык, акдшы\" деген. Cipa, эндд жаздырушы солай мэл1мет берген болар. Нота б1лмегендпстен, 6i3 бурын булэндд Эсетгщ \"1нжу-маржаны\" болар деп уйгарып журдпс, эйткеш \"Эсет эш\" деген атау ел арасында сол энге кдтысты айтылатьш. Затаевич жазып aAFaH эндердщ шпнде \"Ардак,\", “Макдал\", \"Кдракез\" атты эндер б1ршама. Сол атгас эндер Эсетге де бар. Солардьщ шпнде Эсетгш жок, па екен деп, Алматыдагы Чайковский атындагы музыкалык, училищеш бтрш , кдз1р Курмангазы атындагы консерваторияньщ 2-курсында окдга журген Нургул Сеттхановага элп эндер/у нота бойынша пианинога тартгырып тындадык, Сонда, жогарыда керсеплген “Эсетгщ эш\" \"1нжу-маржан\" да, \"Кдсмет\" те емес. М.Ержанов пен Р.Курмангалиев айтатын \"Смет\" болып шык,ты. Сэйтш, \"Смет\" те Эсетгщ эн1, \"Кдсметтщ\" 6ip нускдсы екен1 дэлелдендг Ал ен/у \"Смет\" эншщ елецше байланысты айтарымыз мынау. И са Байзакрвтыц 1956-жылы шыкдан \"Шырармалары\" ютэбшщ соцында Кдзак, С С Р халык,эрт1а К,Бадыровтьщ \"Ак^ш-эрпст\" атгы естелш бар. Сонда ол Kici былай дейдг \"Мысалы, \"Смет\" эншщ мына елецш Иса жазган болатын: Алтайдьщ айналасы ш еккен алтын, Квркейткен ipreciHe крнган халкдш. Bip кезде кочсы конган жарлы-жалшы, М ше, б уп н ерк1ндеп басты кдркын. Алтайдьщ кен шьидды саласынан, Би1к куз, тер ец ж артас арасынан. Соккднда болат балга шуйдес1нен, О т шырады жаркылдап кек тасынан, — 157

Ы ср ш в _____________________ ._____________ деген сеилдд кеп елендерге осылай сан per теист жазып, енддркггщтокдвлмай еркендей беруше белсене атсалыскдн едд\". \"Кдйнар\" баспасынан 1985-жылы шыкддн \"Ауыл кепи кещлдд\" атты эндер жинагына кдрацыз, сондагы “Смет\" эншщ елец! сэл-пэл езгерген Исаныц осы ce3i. Демек, \"1смет\", \"Смет\" сездершщ \"Кщсметген\" езгергеншде еш кумэн болмаса керек. BipaK, K£3ipri кунде \"Кцсмет\" эншщ эуелп елещ мынау деп кесш айту мулдем мумкш емес. Алайда эрюм эр турлз айтып журген олендер баршылык, Мундай еленддк езгешелнсгерше бола оларды \"Кщсметгщ\" нускдлары десек, онымыз кдте болар едд, ейткет эннщ нускдсы сездщ емес, эуеннщ айырмашылыгына кдрай ажыратылуы керек крй. Bi3 бул жинакдщ \"Кщсмет\" эншщ елендерш цикл кусатып топтал берддк. А .Ж убанов Э сет ендершщ кдтарында \"Еркем-ай\", \"К,аракез\", “Ш ама”, “М айда крцыр\", \"М акдал\", \"Кдйшак,бай\", \"Улкен Ардак,\", \"КйшАрдак,\", \"Мэликекдлз\", \"Кдсмет\", \"1нжу-маржан\", \"Ыргак^ы\", \"Кэршк\", \"Зулкця\" эндерш атайды. BipaK, орындаушысы болмагандыкдан, 6i3 бул эндердщ бэрш бже бермедапз. Б.Жакдтбайулы булардан баскд Эсетгщ \"Жалган эш\", \"©тепбергенге\", \"Кдлз арманы\" деген эндер1 де бар екенш айтады. О .О р ы н т аев \"BiAiMAi бикем суй сем -ай \", \"Алкэрагер\", \"Жамбас сипар\" атгы да эндер1 бар дейдд. Макдншы ауданьшда туратын Бнсен Мэсэл1мов деген Kici Эсетгщ \"Сырмак, уйкер\", \"Кдыз арманы\" эндерш кдз1рге 6ipAeH-6ip б1летш адам. Амал не, бул эндер ол юсдден 93ipre жазыльш альшган жок, Б.Жакдшбайулы белгш \"Эпитек\" энш де Эсет шыгарган дегендд айтады. О л м елтетп OFaH Хусмишя Эддлбекулы деген Kici айтыпты (\"Ленинтшл жас\", 6-январь, 1962-ж.) Хусмшга — Эсетпен айтысатьш Кдли акдшньщ imci, ал акдын Кд1дырмолда Эд1лбекулыныц атасы больш келедд. \"Эпитек\" эншщ uibiFy тарихын Эсетгщ кдсына кеп жыл epin журген шэюртт Кэддрихан Итжанулы айтыпты. \"Эпитек\" Эсеттйи дегендд \"Мэдениет жене турмыс\" журналына жазган макдласында С.Бегалин де куптайды (1977-ж. N12). Жацагы Кэддрихан \"Эсетпен 6ipre epin, Шерубай-Тананьщ аулына барады... Сол ауылда Эпитек деген 6ip сулу кд>1з болса керек. Кдязга ттлдесуге эуелпде мумкшддк таба алмайды да, дэл кдйтатын куш \"Эпитек\" 158

_______________________________ Qnej> озима энш mbiFapFaH екен... Осы \"Эпитек\" анык, Эсеттщ эш екенш Хусм1лия Э/улбекулына Кэддрихан ез аузынан айткдн, — дейдд С.Бегалин. Сейтедд де, эннщ ею шумак, елецш келнредь А л осы куни ендер жинагында \"Эпитектщ\" ce3i деп \"Эушлдектщ\" уш шумак, елецш келт1рш жургешм1з журткд аян. \"Эпитекке\" уш кдйнаса сорпасы крсылмайтынын елецнщ езД-ак, айтып тур: Кдмысы Эушлдектщ муше-муше, Саргайдым осынау келдщ суын iiue... Басында Эуп1лдектщ мунары бар... Басынан Эупыдектщ мунар кетпес... (\"Ауыл кешi кецйцу\". 1985-ж. 33-бет). \"Эутлдек\" эншщ сезД \"Эпитекке\" тугелдейтелшш кеткен i соц, эндер жинагынан соцты кезде ол эн ез орньш ала алмай дажур. С.Бегалин жазып алган сез Кдзак, С С Р хальщ epiicrepi г Рэбига ЕсДмжанова мен Рахия Крйшыбаева айтатын | \"Эпитек\" энш щ елещмен тектес шыгады. Мэселен, 1 С.Бегалинде: Ей, сэулем, хат жазамын сеш ойлай, Ж урекп булыцтырран толкын болмай. Дертпмдд жазып-жазбау ез крлында, Ой билеп тына алмайды epiKKe к,оймай. \"Эпитек\" эшшц бДрден-бДр орындаушылары болтан I Рэбига ЕсДмжанова мен Рахия Крйшыбаевада бул шумак, былай: Ей, кдлкд, хат жазамын ceHi ойлай, Журштнау булыкдырып толкын болмай. Дертзидд жазу, жазбау е з кдлыцда, Бой билеп тына алмайды epiKKe крймай. Муншалык, украстык, бекерден-бекер бола ма? Ж эне мунымен санаспауымыздурыс па? Осы жатдайлардыц бэрш таразылап кдрасак, \"Эпитек\" эш \"Эсетпю деген шындык, боп шыгады-ау дейм1з. Эсетге \"Ыргакды\" деген эн бар екенш де кеп адам айтады. А.Ж убанов \"Замана булбулдарында\"; \"Эсеттщ \"Ыргактысын\" былай крйранда\", — деп, оран еш кумэн келнрмей айтады. 1983-жылы 18-эшрелде журналшы 159

Ш а/ш и т Н ф к и к и -у т _______________________ ____________ Э.Ыскдкрвамен 6ipre жолыккднымызда, Кщдырмолда Эддлбеков: \"Эсетгщ “Зыр кдкуы\" деген эш бар\", — деп кэддмп е з М з радиодан естш журген \"Сыргак^ы\" эган салып берген болатьш. Ce3i де сол: \"Ак, туйгын кус крлымда\" деп басгалады, тек айырмасы бул Kici \"сыргакуы ма\" дегеннщ орнына \"зыр кдк,ты ма\" дейдд, Bi3 ол кезде: \"Bip энд1 \"Сыргакцы\" этап халыкуиа десек, \"Зыр кдкзы\" этап Эсептю десек, ьщгайсыз болар\", — деген оймен ундемеп ек. Жогарыда айткдн Нургул Сейггхановага Затаевичтщ кггэб1ндеп 648-реттеп \"Ыргак;гы\" эган пианиногатартгырып кергенМзде, к улак у таныс \"Сыргакуы\" эганщ ацырап кря бергеш. Сайтш, \"Сыргакцы\", \"Зыр кдк?ы\" деп журген»пздщ 6api 6ip эн — Эсетгщ \"Ыргацтысы\" болып шык,ты. \"Сырракци\" эш бурыныракуа хэлык, эш делшш келсе, Kp3ip Б1ржан эндершщ угар!нде жур екен (\"Ауыл кепи кещлдд\". 1985-ж. 112-бет). Бул, эрине, крте. ©йтуге еш непз жок, Kp3ipre деган \"Сыргащы\" аталып келген эннщ елецшде де езгеше сыр сакуалып келотп. Мысал келт1решк. \"Ауыл кепи кещлдГ' жинагында \"Сыргакзыныц\" сез1 былай: Ак, туйгын кус крлымда сыргак,ты ма, Басып-басып алайын ыргак,тыма. \"Сыргак,ты\" деген сездщ ез1 де, \"ак, туйгын кустьщ\" не 1стемеп де онша тусшйсп емес. ЕндД Ь^ыдырмолда Эддлбековтщ сез1не кещл аударайык; Ак, туйгын кус крлымда зыр кдк,ты ма, Басып-басып алайын “Ыргактыма\". Сездщ магынасы да, эннщ шын аты да осы сэздерден шьна келген жок, па? Ж урт “зыр крщгыны\" \"сыргакцы\" деп шатастырып журген. Мундай жадсак, дэстур энге ат кря салуда ежелден бар. Эннщ шьш атьш б1лмегендер оньщ елец жолындагы алгашкц1 сездердщ 6ipiH кря салады. Мэселен, осы куга \"Еркем-ай\" деп айтьш журген эгтпз жогарыда айткдн Затаевичтщ ютабында \"Ак, боз ат\" аталып жур (612-ретге, 287,581-бет), ©йткеш елещнщ 6ipiHuri жолы былай гой: \"Сен едщ ак,боз атпен орагьггкдн\", \"Крга Ж1бек\" операсына ария боп енген \"Крс барабан\" эга жайьшда кезшде кеп айтылды. Бул эннщ де аты кдте естуден кдте 160

айтылып журдь Оныц алрашкцг елец жолы былай: \"Кдркдралы басында крс караван\" (барабан емес). Эсеттщ композиторлык, шыгармашылырына \"Смет”, \"Эгштек\", \"Ырракзы\" эндершщ занды крсылуы, сез жок, оныц халык, енерш дамытудары ецбегш сомдай туседь Tayhap кд1з\" атгы эн Ж аяу Мусада да бар. Эсетгщ 'Tayhap кдгзын\" тыцдап кермегенджтен, бул ею эннщ айырмашылырын да, украстырын да айту кцын. 0HUii, домбырашы Э.Курбанралиев кезшде Б.Ерзаковичке 31 эннщ нотасын жазып етюзген екен, соньщ шпнде 'Tayhap кдгз” да бар. Б1з ол крлжазбаны окц алмадык, Алайда бул era эннщ кдйырмасындары сез украстыгы ептеп урейленддредд: Жаяу Мусада: \"Ахау, ой, Tayhap кдгз, Алма мойын крцыр кдзым\", — болса, Эсетге: \"Ей, Tayhap кдгз! Алма мойьш крцыр кдэ!\". Эсеттщ Heri3ri сез1 Ж ая у М у са н ж ш е н езгеш е болрандык,тан, бул эндд жинакцд енпздж. Сондай-ак, эл1 эн эуендер1 белг!с1з, б1рак, Эсетгщ эш аталып журген \"Кргз арманы\", “Этепбергенге\", \"Майда крцыр\", \"Кд1зык,-ау, иирган\", \"Желддрме\" сиягргы шырармаларды да эн Teracrepi кдтарьшда топтал бердж. \"Кемшрбай мен Эсеттщ арыздасуы\" Э с ет п ц де, Кемшрбайдыц да кдгр-сырын 6ipa3 аша тусетш аса багалы шыгарма. Тэрбиелж мэш куш бупнге дейш купт, болашагрга да зор болатьш шырарма. Ага енерпаздыц кептен 6epi капы сыркдт екенш еспп, ж еп куншшк жерден эдеш 1здеп келу — жай рана 1зетплж емес, хальщгыц енерпазына, енерше деген улкен курмет. Наукдсыц мецдеу тартгы дегеннен соц, Жыладым бэшт айтып уш кун удай, — дейд1-Эсет. \"Ей, уш кун жыладыдейлпсщ, мык,тасауш минут курсшген шырар\", — деп, OFaH сенбейтшдер эл! де бар шыгар, гам бгледь Bip кетер тым болмаса басыцызды! 1ншк сэлем1мд1 берш турмын, — деп кшллж керсету, араны сыйлау, aFa ушш жаны ауыру — кдндай керемет кдсиет. Эсетт1ц адамдырын, енердег1 адамгершшк турырын, орнын танытатын кдсиет. \"Сен кетсец, езщдей боп ул туар ма-ай!\" — деген екшшггщ ез1 — Кемшрбайга берген цызганышсыз 6aFa. Сыйластык, 161

Ъ к р т ш Я ф / cd t-y n ,_____________________ ______________ бауырмалдык, деген асыл кдсиетгерддц ic жузшдеп улп Kepimci. С.Дэугговтщ макдласында Mauihyp Жусш Кепеевтщ осы елец жайындагы тусшжтемеа бар (\"Кдзак,едебиет1\", 1985, 9-aFyc). Оган Караганда, Эсет пен Кемтрбай 6ip-6ipmeH энмен жауаптаскдн. Акруатгык,Нуркдсен Тыныбаев акракдл (1926-ж. туган): \"Бурын \"Кек кептер\" деген эн болушы едд, Табылдин Базез деген Kici айтатын. Мен де жас кез1мде айтушы ем\", — дедд. Bipax, есше Tycipe алмады. О л юсшщ айтуынша, Эсет келерде эдеш Кемп1рбайдыц \"К ек кептерше\" салып келедд. О л эннщ: Киналды-ау кдйран жаным, Ой, кетп-ау кдйрап сэшм! — деген кдйырмасы да болыпты. Эсетке жауап кдйтарганда, Кемтрбай сезш: Уагалайкумассалам, Эсет cepi! Басымды жастыкденен кетер 6epi. Азырак, \"Кек кептермен\" эн шыркдсам, Суйепм Сараркдга жетер ме едд? — деп бастайтын кершедд. Бутан кдраганда, кдзДрп айтыльт журген бул елецнщ э т \"Кек кептер\" емес. Сонда, бул эн кДмдш: Эсетгш ме, Кемшрбайдйа ме? Kecin айту, эрине, кцын. Кдлайда, эйтеуДр, эндд де, елендд де елге таратушы Эсет екеш анык, Кемтрбай мен Эсет ертеден таныс адамдар сияцты, © ле ц н щ сездер1 сотан мецзейд1. Эсет: \"Даусымды танимысыц?\" \"Крсыльт журупп еддк жасымызда\", — деп келсе, Кемтрбай: \"Бек eMip еске туст жасымдагы, Хал сурап Эсеттсщ кдсымдаты?\" — деп жауап кдтады. Екеушщ арасындагы ата-шшк шэюрт пен устаздьщ сыйластытъша украс. Кейш, кдпияда кдйтыс больт бара жатьт, Эсет те елер алдында Кемтнрбайша елец шытарып кетедд. Арнайы елецмен айтыльт жургендисген, \"Акд>грты сез\" елецш де эн теюстер1мен 6ipre берддк. БДздщ ойымызша, бул шытарманыц Эсет шытармашылыгынан алатьш орны айрыкдю. Оньщ музыкасы да, елещ де енерДмДзге крсылган улкен улес. ©лец сездершен Эсетпц арманы, енер куьт еткен eMipi, елден жырак, кеткен еганшп — 6api, бугал жан дуниеа кершедд. ©лер алдьшда ел-журтьша берген емДрлж ece6i тэр1здд. ©лецнщ эрбДр жолы, ap6ip сезДмагьшалы, сырга толы. 162

Артыма сез кдлдырмай ала кегли, Кдптары дан сияцты себымеген. Менен сорлы акдш да erri ме екен, Bip ce3i баспа орнына берьлмеген? 1ипмде кап сез кетп-ау тер1лмеген. TipmiAiKTe эрекет етпеген соц, Суйектен не шыгады кеб1ндеген? Бул жолдардары екшшгп жене ол екшшггеп шындыкуы баскд сездермен айтып жетюзу, cipe, мумкш емес. © з басыныц бар муц-мудесш, екшш-куйшшпн Эсетше айтып кегкен акрш кемде-кем. Оныц айта алу куддреп соншалык, — окцсын,да иланасыц. Эсетпц езшен бетер кцналасьщ.Эсетпен тагдырлас талацдьщ еткенш ойлап тары екшесщ. Салем де артга калган туран елге... Каре алмай акр.фры рет елер!мде, Мойнымды сунып турмын терец керге. Ел-журттан алые кетш, акдлрында Аярын шалые баекдн мен 6ip пенде, — дейддакргн. С оцры арман, соцры егашш. Ьшнде кептен тутеп жаткдн кушгш, жанын куйзелткен дертш, туран елге деген сарынышын сощы сагатында зар кдллып жариялап отыр. Жтттер, екшеецдер, эшмдд ацеап, Армандай еске тусер менщ дацкдым, — дейдд Эсет. Арманын рана айтпайды. \"Бозбала, осы эшмдд уйренерещ\" деп, аманатын да айтады. \"Ш ама\" энш щ авторы Жарылрапберд1 Ж умабаев делшедд. BipaK, ол эндд Эсет те айтып журген кершедд. “Шаманы\" энге шыгарран елецдерше крспаганмен, сезш елендер тарауына крстык, “Эсетпц Кднафиясы\" дейпн елецдд де жинакдан алып кдлдык, Кдзак, С СР халык, aprici F.Курмангалиев орындап журген \"Кднафия\" эншщ Басыкдраулы Кднафиятю екет даусыз. Эсет елещнде де: Басында Кдратаудыц 6ip топ мия, Крлында энш1л жйгг гармония. Осы энге шатгандырып салады екен, Баласы Басыкдра Кднафия, 163

Ъексушт 'Hyfnfceh-ты_____________________ деген сез бар. Сондьщтан бул ендд Эсептю деу зорлык, кершдД. \"Зулкдта эш\" де Эсетпю деп айткрндар да, жазгандар да б1ршама. BipaK, оны да жинакдщ крспаганды жен керддк. Бул эннщ терт нускдсын Затаевич \"Кдзак, халкдшьщ 1000 энше\" юрпзген екен. Соган Караганда, кезшде ел арасына кен, тараган тэр1зд1. С.Сейфуллин \"Тар жол, тайгак, кешу\" ютэбшде: \"Зулкня\" Акдюладан шыщщн белгш эн едг Зулзртя eciMAi 6ip бак^ггсыз эйелдщ зары... Зулкдгя зарлы, кдаретп эмн жас баладай езш-ез1 жубатьш сггырьш салган тар1зд1\"... — дейддде, сол эннщ терт шумак,елецш келиредь Эннщ: \"Крй, крй, бепем! Крй, бепем! Жылама, сэулем, элди-ай!\" — дейтш кдйырмасы да бар (1960-ж. 401-402-бет). Зулкря Оспанкдязы — емрде болтан адам (1871-1918). Оньщ 6ipep елещ 1985-жылы \"Рылым\" баспасы uibiFapFaH \"Х1Х-расырдары кдзак, поэзиясы\" деген ютэпке енген. Ондагы елецшн, тек 6ipiHini шумагы болмаса, баскдсы С.Сейфуллин келпрген елецге де, Б.Жакдшбайулы жазьш алган елецге де (\"Ленинпил жас\". 6-январь, 1962-ж.) украмайды. BipaK, соныц 6epi Зулкдта елещнщ нускдсы немесе халык, дамьггьш экеткен Typi болуы мумюн. Алайда эн Зулкняньщ езшйа деп ойлаймыз. Жалпы алганда, Эсет — суырып салма акдш. BipaK, ол езшщ кейб!р шыгармасын жазып та шьтарган. Бул ретге оньщ шыгармашылыры ауыз эдебиеп мен жазба эдебиетшщ ортасындагы Kenip icnerrec. Меддреседе окдш, есюше тэл1м-тэрбие алгандыртан, Эсетгщ б1ркдтар елещ мен кдгсаларында дш жайы эркдглы сез больш кдлып отырады. Алайда ол дднддикелей уагыздап, журтгы дш жолымен журуге шакдярмайды; адамгершшкп уагыздайтын кщщда-тартштердд айтьш, сол аркдялы журтгы кдгянаттан, зорлык,-зомбылык,тан тыймак,ты ойлайды. Мысалы, “¥раным — apFbra шордан кдракесек\" деген елещнде: Дуниеге адам болып жаралган соц, BiAiMci3 кур жур1сщ — бейне есек. TipAiKTe жакры, жаман кдялган iCTeH, nepinrre макдиар куш алады есеп, — дейдь Дшге иланьш, дшге кулак, крйып ескен халыкдд сол 164

ддннщ езш пайдаланып акддл айтады, Tipuii/iiKTe жасаран жамандырьщ ушш жауап бересщ деп, Tirrri, урейленддруге тырысады. \"Акдлл — кднат, иылым — дос, иман — серж\" деген сезшен де осындай шпыл ацтарылады. Эйткенмен ддн тургегсында Эсетп жежлз акдап, шамадан тыс nepinrre етш ж!беруге де болмас. Эсет елецдерш жинаушы Э.Курбанралиев \"К а р е т к е айткдны\" деген елец туралы мынандай дерек айтады: \"Меддреседе окд>т жургеншде, баскд шэгартгер демалып немесе сабак,пысыкуап жаткднда, Эсет шалкдсынан жатьш алып эн айтады екен. А л кдз1рет сабак, сураса, баскдлар б1лмей кдлсада, Эсетгщ 61/шей кдлатын кез1 жок, Шэгартгер Эсетпц устшен ылри шарым айтады. \"Сайтанньщ азанын айтып мазамызды алады, сабак, окудыц орнына елец айтады\", — дейдд. Меддреседе непзшен ецкей ьнай мен сырайдыц балалары окцтындыкуан, шэгартгердщ шагымын тыцдамаура щиретпц де лажы болмаса керек, 6ip кушЭсетп шакдлрып альш: \"Сен неге сабак,окдлмай, сайтанньщ азанын айтасыц?\" — дейдд. \"Жок, молдеке, менщ айтатыным сайтанньщ азаны емес, елец\", — дейдд Эсет. \"О л кдндай елец, кдне айтшы!\" — дейдд кдз1рет. Сонда Эсет молданьщ 63i окдггкдн сабагьш елецге крсьш айтып бередд. Элецад тындап болтан соц кщпрет: \"Ж ок, мынауыц сайтанньщ азаны емес пе екен. Окдшын десец, окц бер. Окдлмаймын десец, багамды берешн\", — деген коршедд. Содан окуды тастап, Эсет б1ржола елец куып кетатп. Оньщ: Атым — Эсет, ураным — аргын шордан, Кут дария кдярандай шык,тым молдан. К,аз1реттщ кдсында шэгарт ед1м, Адастырды осы елец орта жолдан, — дейпш сол себептен кершедд. Бул елещн 6i3 жинакща цоспадык, Зерттеушглерге болмаса, кдлыц окд,1рманра кджеп болмас деддк. Кдлдырмолда Эддлбековтен жазып алран \"Друзы кдадр сухан xaM6i сана\" деп басталатын елецш де кггэпке крспадык,. © й ткеш ел ец дш и сездерм ен кдтты шубарлангандыкдан, тусшу ете кцын. Тусшуге кцын елецнщ керкемддп де белгш емес пе? Эсет елецдершен нарьгзтагггык,сана-сез1м к о ри т турмаса да, байдыц эддлетс1зддпн, зорлыкщылдырын эшкере ететш елендер1 бар. Оньщ шырармаларында елдд рылымрэ, бшмге 165

Ы н у т т Я ф и > -у ж ___________________________________ шащлрран арартушылык, барыт басым. \"Сараркд салкдш тауда тэта сулы\" елещ Эсетац кррамдык,ой-тюрш б1ршама айкцш керсетедг Кдлып тур кдзагымнан туыскдндык, Заман ба, пенде азды ма — суыскдндык, Kici eATipin, мал талап, эдепаз боп, Бурынилда бар ма екен бул душпандык,? — деп, Эсет адамдар арасындары жекелей факплерден ары аса алмайды. Саяси багыт-бардар, кррамдык, макрат деген жок, урей рана бар. Cipe, бул еленд! акргн Aenci уйезшде азамат сорысы кроу журш жаткрн аласапыран кезде жазган болар. \"Kici елттру, мал талау\" сиящы заща да, адамдьпдсд да жатпайтын кдтыгезддктер ащлнды кдтгы шошыткдны кершш тур. Bi3 б1лмегенд1,6i3 уйренбегендд кешнп жастар уйренешн демейдд: \"Макратыц — ойын-кулю, щлз-келшшек\", — деп кейидд. \"Крлдьщ ба, кдйран кдзак,\" елещ де осы текгес. Бул елецнен Эсетгщ жаца заман рухын терец yFa алмараньш, ypyFa мумкшдпт болмаганын да ащарамыз. Кдзак,тыц осы кун! кепшшп Айрылды киер ки1м, iinep астан. Айырылып атакрныс, мал-мулкшен, Ащлры 6ip шыбындай жан деп кдшкдн, — дегенше кцраранда, Эсет анненковшыл акгвардияшылардыц Алакел, Макдншы мацындагы ойрандарьш кезбен Kepin кдттытущлген. Оньщ кулаилна да совет, тенддкдеген сездер жеткен болу керек, б1рак,сол сездердщ шьшайы магьшасьш санасына ащ р ш улгермей жатып, оныц ауыл-мекенш ацгвардияшылардьщ басып алуы; Сабьф Баббасовтардай озык, ойлы, ер жштгердд сураусыз, сотсыз атып тастауы; бейбгг елд! баса-кектеп етш ауыл устшде ат ойнатуы, атып- шабуы оран акдфзамандай эсер еткен тэродд. Осындай ел басьшан кун туран кцлы заманда ез басы мен ез малый крррарандарра ол Куйзелген ел, жырылрэн туды кермей, Bip-6ipine ойлайтын aAi кдстан, — деп налиды. BipAiK жок, ынтымак жок, эддлдйс жок, Тарткызды сазайыцды эдет-рурпыц. 166

_______________________________ Guef> earned Куазак, к/амын ойлаган Kiciu бар ма? Бьлгенщ, 1здегенщ — езщ кулкыц. Радрлет, шапагат жок, журепнде, АдамFa epix бермес ецшец кдлртьщ, — деп ашынганда, ол улы Абаймен ундест кетедь Татык,санада табан Tipenтура алмаганымен, квз1 кврген тецазджтерд1 эд1л ак).пI айтпай да тура алмайды. Кудайдан кррыкпаран залымдардан, Момындар адал акыл ала алмай жур, — деп 6ip сокдыкра, Бай. мырза, аткд мшген азаматтар, Басында жемга жок, ку агаштай, — деп, олардьщ ел ертещн ойламайтын соквдэ ттрлтн тары эшкерелейдд. Баскд елдер алга басып кетсе дары, Б1зд1ц ел шегшедд кодам баспай. Жайылып сахарада коддык, надан, 0нерл1 баскодармен араласпай. ’ деп, мэдениетч озык, елдерден уйрену кржетпгш айтады Баскрлардан уйрену идеясын элаздеу, сез арасында айта I кетсе де, муньгц e3i Эсетгщ прогеошл адам болрандьпъш ацрартады. Кдзарым алты ауызды бола кодар, Бастаса пайдалы icri 6ipey крстай, — деп, ол сыншылдык, та таньггады. \"1ледеп керуен сарай\" елещ Шэкэр1мдпб екеш кейш Шэкэр1м акуалганнан кейш аныкуалды. \"Шыншыл бол, шыкда жолдан\" елещнде акрлн кдзак, жастарын OKyFa, рылымды уйренуге ундейдь Надандыкуан рылымды кцынсынып, Акылдан адасып жур б1ркдтар ел. Акдгл, рылым болмаса, 6ip пияла. Жанары жок, децгелек кезщ 6ip нел, — деп, акрллы мен LaiMi жок, кез жанарын кур жылтыраган децгелек эйнекпен (пияламен) б1рдей деген бейнелз ой айтады. \"Бшмдд озган Kici 6epi езщдей, Аяк, крл, байкдп кэра келбетше\", — деп жастарды кулшындырады. Бшм, 167

Ш ш ж т Н ф У я -р м _______________________ ____________ оку адам жанын тазартады, тузетедд децад акдш. \"Ж ас ж ш т надандыкден алданады\" деген елещнде: Акылдыньщ сез1нде жупары бар, Рылыммен тан тазарып жанданады. Окудыц тузетпейтш адамы жок, Ндрацил мшбарларга шам жанады, — деп, гылым мен окуды жогары багалайды. Кейде акдшньщ акддл айтып, уагыз таратып кететпп де бар. \"Шыншыл бол уагадашыл\" елещнде: Акдллыц ушан-тещз болса дагы, Жалганда жак,сылык,ты пулга сатпа. ©ciMAiK, кулм хайуан, макулукдтты, Жараткдн рыздык, erin адамзаткд, — деп бук1л ттршишспц Heci адамзат екенш, ал сол иелйсте жакрыльщгы устем етш устау да адамзатгьщ ез крлында екенш айтады. © з кдра басыньщ кдмы ушш журген \"сабаздарды\" кере-кере шаршайтын кездер1 де бар. \"Сабаздар санасы жок, сатыльш жур\" дейтш елещнде: Жар болмаса жасаган, кдын болды, Элемнщ езушен наным KeTin. Сурасац, акнкдтшыл атым ©сет, Айтып-айтып болдырдым арым кетш, — деп кейидг “Элемнщ езушен наным кеткендиш\", айтылган сездщ ар жагында ылш кулык,-сумдык, жататыньша эбден K63i жеткен акдш дагдарса дагдаргандай. ©м1рдщ еткшпп, баянсыз екенш acepAi жетюзу ушш, “Сулеймен, Зулкдонайын патша кдйда\", \"КдЬарман Рустем- дастан кдгран да еткен\", \"Heci3 ею жиИан хак, Мустафа, Болтан жок, фэни мулю соган да пул\" деп акдш едет •пзбектей сейлейд! (\"Айыпкд, тьщдаган жан, алмагайсыз\"), Арасьшда: Рахматтан наумыз болып куры кдлмак, Крйматан хакдд мойын дш бузык,тар... Бай, патша бул кундеп есеп емес, Макщарда им артылса, соны мак,тар, — дейдь Байлык, патшалык, елген сон, есеп емеспгш айту аркьглы байлык, пен мансапкд кулшьшуды куптамайтыньш бгл/уред!. О л ддндд аузына уагыздау ymiH алмайды, сол аркдьлы кдянатшылдар мен нысапсыздарды ауыздыкуау ушш алады. 168

_______________________________ Риф earned Эсет — ескшк-ri кертартпа эдет-турыпкд сын кезбен кдратан адам. Ата-бабадан жалтасып келе жаткдн жакры дэстур мен кертартпа дэстурдд ажырата 6iAyi жэне оны сынауы — оньщ ез заманындаты озык, nirapAi адамдардьщ 6ipi болтанынан. Бутан acipece оньщ эйел тецадпн KppFan жазтан елецдер1 айтак, \"Кудалык, туралы\" елендер1нде ертеден 6ip \"6eciK куда\" эдетш сынап: Мал ушш куда болар сэби улта, Уатда цылып туйыксыз алые жолта, Ол бала елед1 ме, есед1 ме, Боларын кдйдан б1лген малта тулта, — дейдй ©лецнщ соцын ете 6ip улкен, ойлы туйшмен аяцтайды: CyftiKTi бутатыца бурлеп шыккан Курметп жемгацдд ысырап кдллма! Мунысы жай акцшдык, татдырлык, емес, терец ойлы, философиялык, midp. ¥рпатьщды, ез болаiпатынды кдддрле, езще-езщ жау болма деген тибрат жатыр. Акдьл, тибрат айту макратында шытарылтандьпрган, Эсет 6ip елещнде б1рнеше меселеш кдтар сез цыла береди Мэселен, \"Тэмси\" атгы елещ бутан дэлел. Эуел1 дуниенщ етганнп екенш айтудан бастайды, \"Бугшппл неге болдьщ, ертецлд б1л\", — деп, 6ip тушп тастайды. Еш нэрсе icreMereH ттстемейди Болтанмен аллац кепъ\\ неабеге, — деп 6ip кетедй \"Кдрап жатпа, ецбек ет\" дегендд айтады: Нэрсе жок, талаптанбай табылатын, Наркескен кдйралмаса жузделмейди 03i \"Кцсмет\" ататан, 6epi пешенеце жазулы деген кдщдата кдйшы шюрлер айтады. Оныц ддн иелерше, дшге кдйшы келетш шытармасы 6ip бул емес. \"Молданыц сыры\" тэр1зд1 елец жазуы бутан айтак, Элейн ендд гам бар бул мацайда, Kici елмесе, табатын акдпа цайда? Хал1 бггкен 1ргебай, Исабай бар, Bipi елер тым курыса туар айда. Кудай-ау, шыныменен кулым десец, BipiH емес, екеуш кдбат жайта! — 169

Шсутт fjjjntefe-аш_______________________ деп, молда атынан сейлеп, молданьщ буюлойы мен пигылын эшкерелеу аркдолы соларга алданган ацкду елдщ де кушн epiKci3 кезге елестетедь А л \"Айт болса, молда барар байларына\" деген елещнде: Ла такдату мен Рахметолла, Деген аят тубшде пайдалы ма? — деп кекетедь Жастарды окуга, бш м ге ундеп отырган Эсет сол окдлгандардьщ кушнген, Kenipin сейлеген мшезш де жак,тырмайды. ©3i айткдндай \"акдгкдтшыл Эсет\" бетке айтатын шыншыл адам болтанта украйды. Оньщ кеп еленд эр кезде эргамдерге бетпе-бет айтылтан экспромтгар. Олар б1рден-б1рге айтыла кеп кеп езгергстерге Tycyi де мумюн, алгашкндагы керкемдитнен айрылган да болар, Oipax, ойы мен турашылдьпъш сакуаган. \"¥зьш сакдл\" елегцненде оньщ сол MiHe3i ацгарылады. \"0йтем1з, буйтем1з\" деп алашорданьщ адамы жыньша тиген болу керек, оньщ сезшен халык,кдмын жеген шынайыльпргы ацгармаган акдш ун-тунйз атганьш кетпек болады Анау сонда да артынан кдлмай крйган соц: Акдшак, достан акдглды душпан артык, Крлына кейб1реудщ туссе rayhap, Кермейдд багасы арзан мыстан артык, Жаманньщ сан уаде кылганынан Жакрыньщ крл с1лтеген туепалы артык, — деп, жак,тырмаганын жасырмай айтып салады. Акдшнын, ак^кртшылдыгы кд>1лыгынан да, сезшен де айкдгн кершедд. Жок,тау, кец1л айту, кецгл сурау кдзак, халкьшын, ежелден келе жаткдн ип дэстурлерше жатады. Эсетгщ Кемшрбай акдшньщ кецшн сурай барган елещне жогарыда токд'алгамыз. Эсетгщ одан баекд да шыгарган жокуауы мен кещл айтулары азаматгык, бетш аша туседд. Турысбек Мамырбеков деген адамньщ туыстарьша кещл айткрнда: ©TinTi Кдракерей Кдбанбай да Кдзак,тыц арыстаны сеюлденген, — деп, аруакды батырдьщ атын атап басу айтады. А л Сапайулы Шынардьщ кь1зына жазып берген жокдауында: Кдлмасын деп кдрызы, Нашардьщ сезш к,олдаган. Жак/тган MiHi йздерге — Жацылмауы турадан, — 170

_________________________ 6mf> сэитл деп, кдза устшде де шыншылдыгынан таймайды. Кдйтыс болтан адамдардьщ жакдш туыстарына жокуау жазып беру кдзак, акашдарыныц салтында бурыннан бар. О л дэстурдд Эсетгщ де аттап етпегеш кершш тур. Сондай-ак, жацаша аужар, беташар шыгару да акдшдардыц жакры дэстурше жатады. Акдн cepi, мысалы, e3i унаткдн Ак^окцы, ¥ркця сиякды кд!здар узатылып бара жаткднда арнайы аужар шыгарып айткдн. Жаца заманныц рухьша сай беташарды кезшде ЕЖансупров те, баска да акрщдар жазган. Эсет те сейтпгп. Эйгш \"Тауарих хамса\" ютэбшщ авторы Курбадаали Халидовтыц Аягезде туып-ескенддп белгш, ол да Эсет кусал, Шьпыс Турюстанда кдйтыс болтан. С ол Kid Эсетп б1лген екен жэне одан 6ip беташар мен аужар жазып алыпты. Бурынырак,та 6i3 Эбддрауф Османовтьщ крлында I Эсетген жазып алган аужар бар екенш жазганбыз (\"Казак, г, эдебиетГ. 1983-ж. 25-март). С о л аужар мен беташар \"Тауарих хамсада\" да бар боп шык,ты. Салыстыртанымызда, ! ею-ак ж ол ауыткдгганын кердпс. \"Рылым” баспасы 1983- жылы шыгарган \"Ерте дэу1рдеп казак, эдебиетГ ютэбшщ ! “Тауарих хам са\" ж эне к,азак, эдебиет1 тарауында J Б.Акмукднова: \"Курбангали e3i жариялап отыртан салт , жырлары улплерш Эсет Найманбаевтан жазып алганын ескертедГ, — дейдд. Эсет ара-тура газет-журнал окт>гп, сол аркылы дуние жацалык,тарына кулак,туре журген адам тэр1здд. \"Сарарка салкдш тауда\" деп басталатын елещнде: Адамныц кдмкоршысы бар екен деп, Газет-журнал жузшен угыспадык, — Aeyi оган дэлел. \"Бабдолла Токай туралы\" элещ де осындай КЬфын танытады. Рабдолла Токдевтай татар кайда, Эр жылты сездершен сынаганда, — деуше Караганда, оныц шыгармаларын эр жылда газет- журналдан окдш журген адамдай. Унем1 жазьш шыгармагандык,тан, ол жазганы 1\\е-шала жарияланып турмагандьщтан, Эсетгщ кай елегц кай кезде шыкканьштап басып айту кцын. BipiHe белгш 6ip куэ болса, кейб1рше айтушылар куэ. А л оныц жар сулулытын 171

Ъвксщтн Н’ фэкеЬ-упы______________________ сипатгайтын махабат жырлары жас кезшде туган шыБар деп топшылаймыз. Ей, кдлкд, ризамын сертке жетсец, Жерлерден киын-кыстау аман етсец, — дейдд \"Ей, кдлкд\" дейтш елещнде. Энге арналгандай-ак, шыгарма, 6ipaK, am бар дейтш дерек жок, Алайда осы метшмен Работа Ес1мжанова \"Саулем-ай\" деп эн салатыньш ескерсек, халык, am атальш кеткен ол аннщ де Эсетке кдтысы бар боп шыгады. \"Суйген, жаным суйген жалгыз e3i\" деген елегц де сушспеншЫкп жырлайды. Э дегеннен кезек уйкдспен басталганьша кдраганда, бул елецнщ бас жагы б елп а з болу керек деп ойлаймыз, мынау уз1нд1 Tapi3Ai. 1968-жылы шыккдн ютэптщ алгысезшде \"Муцды 14.13\" атты поэмасында кдзак, эйелдершщ тецшздш жайын крзгайды деген кдгскд гана мэльмет бар. Bipax, ол шыгарма жинакуа жок, Эсет e3i Шыгыс Турюстанда елее, бул шыгармада Совет еюметз сез болтаны кдлай болады деп, курастырушылар оны крспаган сиякды. Bipax, “Мунды кдааан\" Эсет крлтацбасы айк^ш ащарылады. ©лен, таботат сулулыгьш суреттеумен басталады; Шглденщ жанга жайлы куншуагы, Жайнаган жанга ракдт жапырагы. Кецни хош 6ip алланыц нурыменен, Тецелш катер1лер жанныц багы, Майысып гул мен агаш Караганда, Желкыдер жерде жуа, сарымсагы. Булбулы, эннпл кустар елец айтсын, Шымырлап куат балкдш бойындагы. Тойганда самал, салкдш жел1 согып, Сулудай бурацдайды эр бутагы. Кекорай, кек шалгынга ауыл крнып, Жарасар ак, уйлердщ шацырагы. Осындагы табигат сулулыгына елггкен кец1л кушн акыннын, езге де елецдершен табу кцын емес. Оныц: Жаз шышп, жаманшылык, тоналганда, Тал гулдеп eMip шалкдш оцалганда. Оранып жерд1ц бетз кекорайга, Самалы салкдга сая болар жанга, — 172

дегеш \"Муцды кыздары\" суретпен у нАе с ' эуендес. ©.Курбанралиевтщ дэптершде “Кисмет\" эшнщ ce3i деп керсеплген мына еленде де сондай украстык, бар: Кек LiibiFbin, жерддц жуз1 жайнаганда, Басына булбул крнып сайраганда... Кулынды шырылдатып, шуркдлратып. Кек майса шалгын жерге байлаганда... Халык,тыч бул да улкен 6ip мураты, Кекорай жылгалы езен жайларанда. Осы жардайдыц 6api “Мунды кдлз\" Эсётпю дегенге иландырады. Осетгщ азаматгык, бет-бейнеа, мшез1 мен кдлльпын тусшуге оныц эр кезде эрюмдерге арнап шьтарран елендер1 кеп кемектеседд. Айтушылар 6ip жерш умытады, 6ip жерш жумсартады, бэлгам, етюрлей туседд, титл, крсып та »i6epyi мумкш, 6ipaK, Осеттщ сод адамр'а, сол магынада елец шьтарып айткдны акцкдт болота тшс. Сондыкдан мундай шырармалар ем1рбаяндык, деректердд аныкуаура да кемегш типзе алады. Олар керкемддк жарымен катар осындай кджетгитмен де кунды. Айтар сездщ реп келгенде бурып кдлу Эсет мшезшде болмаган сиякцы. Оран жогарыда айткдн \"¥зын сакэл\" елещ де дэлел \"Тура айткдн туранына жакрайды\" дейдд халык, бсет сонда кдндай купине сенш кдймыкдайды? Б1здщ ойымызша, оньщ непзп суйенген куш — шындыкцъщ езт Шындык,ты тап басып айткдн сездд халык, табанда ш п экетедд, сейтш, ein6ip мыкды \"кептщ аузьша кдкрак, бола алмай\" кдлады. А л елге кдддраз болгысы келепн бай да, мансапкрр да болмайтыны белгш. Bapi де ел сыйласа екен, мшМздд кейб1реу 6L\\ce де, кепшшк бшчесе екен дейдд. Bip рет айтып калган акдшды ашындырсак,, jaFbi баска жарымызды крпсытып маскдра кд>1ла ма деп кдймыгады. Олардыц акркдтшыл акдлн алдында теменшжтейтп, cipa, сондыкдан. Эсегпц: К,ойы он мыц, жылкы ею мыц, кемел деулет, Жалгыз-ак, акыл, ойы тапшылыкта, — деп, Тацгыт уюрдайга мшш, MiHi болганда да, акылы жоктьпын батгитып бепне ангуы, 173

Ъекоутан Нфквк-ут_____________________ Мойнында тазы иттДц де кдргысы бар, Маган шацын жук,тырма пандырыцныц, — деп КерДмбек бидД сезбен баскд coFyu, ТерДдей сабын жакддн жылп-жылп етДп, ШДркДн-ай, K,oftFan жерден табылмайсыц, — деп КэрДпке жылпсхлъпъш кезбе-кез айтуы кара кушке емес, кдрапайым халыкцъщ кушДне сенгендДгДнен деп ойлаймыз. Эсет елецдерДнщ керкемдДгД, бейнелД сездердД крлдану дэрежесД эр елецДнде эркдлы: бДрДнде жогары, бДрДнде орталау, кейде тДптД кдрабайыр болып жататыны да бар. Оньщ басты 6ip себебД есте сакуаушы адамдардьщ кдбДлет дэрежесДнен болар деп шамалаймыз. Ара-тура дэл есДнде сак,тай алмаган тустарын езДнше жамап, езДнше жалгап жДберушДлердДц бар екендДгДн кдлай мойындамассыц. Кептеген айтушы тДкелей ЭсеттДц езДнен уйренбеген, сондык,тан бДрден-бДрге ауысу барысьшда кдндай елец болмасын езгерДске ушырамай кдлсьш ба. Эйткенмен ерДксДз суйсДнтетДн саф алтьшдай жолдар мен шумакцар да бар екенДне, бугДнгД кунге олардьщ аман-есен жеткенДне куанасьщ. \"Элемнщ езушен наным кетДп\" (\"Сабаздар санасы жок,..\"), \"Айырган щ.1лдан кд1лшьж,талай булбул\", \"Барабар ажал бесДк жок, пен барга-ай\" (\"Айыпкд, тьщдаган жан...\"). Жиырмада сары алтынныц буындайсьщ, Тасьиан Уш ТентектДц суындайсыц. Бар болса суйегДцде, ерге жузДп, Сакданныц тасындай боп зырылдайсыч, — деген ж олдардан (\" Ж а с ш ам а\") арк,алы ак^н н ы ц крлтацбасы сезДлДп турады. Э с ет ш ыгармаш ы лы гы ньщ айрыкдна саласы — айтыстары. Оньщ ДшДндегД айрыкщасы, ец керкемД — Ырысжанмен айтысы. Бул айтыскд казак,совет эдебиетДнщ классиктерД академик жазушылар М.Эуезов, С.Мукднов, тагы баска да атакцы гальпуедармен зертгеушДлер аса жогары бага берген. Баска шыгармалары елД белгДсДз кезде ЭсетгДч аса талантгы акдш екенДн журтшылык, осы шьнармасы аркд1лы-ак, таныган. Эсетгщ Ырысжанмен дэл кдй жылы айтыскдны белгДсДз. БДрак, арада бДраз уакдгг еткен соц, айтысты еске тусДрДп Эсетгщ киса етДп кдйта жырлаганы ешкДмге купия болмаска 174

____________________________Guef) сэима керек. Бул айтысгагы поэзиялык, керкемджтер Эсетпю деп кдрасак, кдтелеспеймз, ейткеш ол бул шытармаде ез сезш де, Ырысжан сезш де ецдеп айтушы автор. Болтан айтысты кешн кцса етш жырлау XIX-гасырдыц аягы мен XX - гасырдьщ басында пайда болтан дэстур сегадад. Осы кезде кдзак, арасына шыгыс хикаяларыньщ желкгше курылган \"Рустем-Зораб\", \"Сейфулмэлж\", \"Ш эюр-Ш эюрат\", “Бозжитг\", “Муцлык,-3арлык,\", \"Жусш-Зылиха\" сиякуы кцса- дестандер кеп таралады. Б1ржан мен Сараныц, Эсет пен Ырысжан айтыстарыныц да кцса болып таралуына осы дастан ыкдал еткен тэр1здь Кешшрек езшщ Эсетпен айтысын Кэр1бай акдян да дейта жырлаган. \"Бэленшемен делай айтыстыцыз? Кдйтш жецддндз?\" — деген сурак, адешга сез жок, крйылады. \"О л былай болды, ол ейдегенде, мен буйдедш”, — деген эцпме айтылмай тагы турмайды. Осындай дежетсхлйстен барып акд>1ндар ез : айтысын насихаттап журетш болса керек. Эсет пен Кэр1бай сейткен. Атак,ты айтыскер Ж ам бы л да К,улманбет, : Досматанбет, Шашубай, Сарбас адешдерды жецген айтысьш ! e3i есшде сакдеп журген. BipaK, мшдегп турде жецген адеш айтысты тарататын берж дэстур болмаган. Жецгенш де, I жещлгенш де жасырмай айтьш журу ep6ip адешныц азамат j арлылыгына де байланысты болар деп ойлаймыз. Кейде ею | адешныц айтысденына куэ болтан уппшш адет де айтысты [ насихатгаушы болтан. Мэселен, Эсет пен Кэр1байдыц айтысын сол айтысде детысден адешдер Ержан Ахметов пен Ауган Жацсылыкрв та жыр д ет айта журген. А л Сара Б1ржаннан жещлсе де, айтысты непзп таратушы e3i болтан. Айтысьш отырган адешдердыц 6ip-6ipme айтден сездер1 ылги шындык, бола бермейдд. Сезден cypinaipy ушш, эсерл1рек айту ушш, кейде олар шындьждъщ езш ецдеп, acipeAen ж1берулер1 мумюн. Мэселен, Эсет Ырысжанта: \"Шыгып ем он бес жастан он алтыга\", — дейддГБуган дерап, Эсет Ырысжанмен он алты жасында, ягни 1983-жылы айтыскрн деген кррытынды шыгара салута болмайды. Ал айтыстыц юрюпесшде Эсет; \"Сол кезде он сепзге келген едм\", — дейдг Сонде дейсысына нанамыз? Эсет те, Ырысжан де шын жастарьш жасырып отыр. Эйткенмен, Эсетген Ырысжанньщ улкен екеш рас тэр!зд1, ейткешЭсет отан бекерден-бекер \"Kepi\" деп тшспесе керек, Ырысжан де бостан-босде оны \"бала\" деп темендетпеуге тшс, 175

Шсттт НфЫсе-ты____________ _________ Эсет пен Ырысжан эдеттепдей ез руыныц белдь беделдд адамдарын салыстырып 6ipiHeH-6ipi артьшысы келмейдд; сездщ жуйесш куып, таза енер-биймдерш жарыстырады. Эуел1 6ipiH-6ipi \"Kepi\", \"бала\" деп кдгыскдн акдщдар оларынан тук шыкдаган соц, жумбак, айтыскд кешедк ¥сынысты кыз жасайды, жумбак,тарымды шешсец, жещлгетмдд мойьшдаймын деген шарт айтады. Жумбак,тардьщ айтылуы да эдема, ineiniAyi де тапкдяр. Екеуше де суйсшш отырасыц. Жапанда 6ip бэйтерек шыккан биж, KepiHep келецкеа кекке rain. Жемкт мэуес1мен жарасулы, CeHiMAi сепз бутак турган иш, — деген Ырысжанньщ жумбагын Эсет былай шешедд: Бэйтерек — жапандагы ак, падиша, Кецш, улыктыкрен кекке жеткен... Дегенщ сепз бутак — сеп з санат, Жайылган жапырагы — кргаз акдпа. Жумбакцы айтушы мен шешупп де хальж, успнен кун керген адамдарды жагымсыз кустарга тецеп, оларга ара- тура мшездеме де бере кетедд. Кдзак ауыз эдебиетшде кдлыптасып кдлган бейнеа бар кустарды эдеш астарлап жумбактайды. Кузгын дегеш — елубасы, жапалагы — жасауыл, куйкентайы — онбасы. Ел мазасы кетед! мундайлардан, Халыкка тынышталмас ыгайлардан. Жемтж жеген кузгындай желекпелер, Он KppuibiFa — старшын ыцгайланган, — дейдд Эсет, Ел эюмдершщ эрекетгерш жакры б1летшддкген, жумбактьщ астарындагы адамдарды кдшалмай табады. Жумбакдъщ непзшде жай тапкргрлык кдна жаткдн жок акынньщ элеуметпк ой-nudpi, кррамдык, кезкдрасы да жатыр. Тек зертгеуиплер уипн ам де аныкдай тусудд кажет ететш 6ip нэрсе: Ырысжанныц жумбагында он кдршыга жайында епггеме айтылмайды ДЭ. Эсеттщ шешушде: \"Он кдршыга — старшын\", — делшедд. Айтушылардан ба, баскддан ба, осы арада 6ip байкдмастыккетшжурген тэр1здд. Муньщ сырын бкупплер ел арасында кездесш кдлуы гажап емес. 176

Айтыста адамныц дене мушелер1 де ете ш ебер жумбакц-алып, аскдн тапк^грлыкден шеппледь Екеушщ де логикасы суйсштедь Ырысжан: Кос эйнек шыны да емес, темф де емес, Еш адам тузете алмас болса кемю. Ашылып, жабылады пружинамен, Ол e3i кымбат нэрсе, арзан емес, — деп жумбакгаса, Эсет: Кос эйнек шыны да емес, TeMip де емес — Ашылган кдн тамырмен ею кезщ, — деп шешедд. Жылды, аптаны жумбактаулары да осындай тапкыр шебер. Бул айтыс — керкемддп жогары, улкен поэзиялык, шыгарма. Эсеттщ акдлндьж, мумкшджтерш, -пл шеберлш мен ой ушкырльпын айкдш танытатын туынды. CoFaH Караганда, бэлюм, о баста e3i жазып тараткдн ба деп те ойлаймыз. Айтыс-кисаньщ басталуы да ерекше: ынтыктырып, кд1зык,тырып, Ырысжанды ебден мактап алады да, езшщ одан да жуйрж екенш 6ipre-6ipTe айтыс барысында ащартады. ©зш щ серш к eMipiHAeri халык, кршеметш макуанышпен шебер суретгейдк Халык,ты шагалалы келдей кылып, Бетшен кдй дарияньщ жузбеп едж, — дейдд. Ырысжаннын, осал акдлн емесш тьщдаушыра елестету ушш, оньщ эн салып отьфран сэтш былай суретгейдк Осы кец дуниен! 6ip уыс кып, Тастайды крлмен жинап умак,-шумак, Айшыкгы, эдем пркестер Ырысжанньщ аузынан да мол шагады. Ел шднде гараран бул айтыстьщнускдларында 6ip-6ipmeH тым алшак, кеткен жерлер1 жок, езгешелжтер! тек жекелей сездер мен сейлемдер FaHa. О баста жазып шырарр'ан ба екен дегенге бул жагдай да жетектейдк Алайда eiu6ip зерттеупп, ein6ip Эсегген езге акын ем!рде Ырысжан атгы акын кыз иэ эйел болды немесе кердж демейдк Керкемддп жарынан кемппндеу тускешмен, когамдык мэселелердд крзгау туртсынан Эсеттщ Сэмет теремен айтысы Ырысжанмен айтысынан да терецге бойлайды.

______________ Ырысжанмен айтысын кешн Эсет e 3i кдйта жырласа, бул айтыс эуел баста-ак, жазбаша болтан. Эсеттщ 1968-жылы шьпдфн кхгэб1нде бул айтыстьщ Жушсхан Келдеев (1905- ж. туран) айткдн нусцасы жарияланган, бул штопке Сулейман Эбддлдаевтан жазып альютан нускд енпзшп отыр. Бул нускд Келдеевтжшен repi келемддрек, толыгырак, Сулеймен акракдл 1910-жылы Талдыкрртан облысында туран, 1984-жылы А лакел ауданыньщ \"Кектума\" совхозына кдрасты Акдш деген елддмекеншде кдйтыс болды. О л юсшщ жаттау крб1леп ете кушп едд. ¥мытып калган жерлерш ез1 жалгап ж1бермейтш, ецдемейтш, шыншыл Kici болатьш. Б1лмейтшш \"б1лмеймш\", умыткдн тусьш “умытьшпьш\" деп тура айтатын. О л Kici 6ip кездерде Афари кджыныц, кешн оныц баласы Эбддрауфтыц саудасын жасаскдн, Эсетке байланысты кеп сездщ басы-кдсында болтан адам. \"Афари кджы сауыкдсрй, елещш Kici болатьш, Абайдьщ елендерш жш айтьш отыратьш\", — дейдд Сулеймен акракдл. О л Kici e3i Эсеттщ эндерш айтпайтьш, сэл мурньшан сейлейтш. Эсеттщ айтыстары мен кцсаларынан баска Сэмет торе мен Арап акдлнньщ да айтысын жатка бтлетш. С Обддлдаевтьщ айтуынша, Эсет пен Сэмет 1916, 1917- жылдардыц б1ршде айтыскрн. Сэмет теренщ мекеш кдз!р К иров атындаты совхозды ц орталыты боп туртан “Кдызылащы\" деген жер екен. ОлЭсетген жас, оказан ж т т кершедд. АЯнушкевичтщ \"Кунделштер мен хатгар\" апы гатэб1нде: \"Кдсында баласы жэне кузепшлер отряды бар Бексултан Атадаев келдд\", — дейтип (\"Жальш\". 1979-ж. 101- бет) осы Сэметтщ арты атасы екен. Эсет б1рде Кдракерей шпнде Байсиьщгыц Мендеке деген атасьшан тарайтын Кэюмжан дегендпонде отырып елец шытарып кетедд. К ейн Кэюмжанддгане келген СэметЭсеттщ елещмен танысып шытады да, намыстанып отан жауап жазады. Оныц жауап елещ Эсетке Тарбататай жак,та жургеншде тиедд. Эсет отан сол жакуа журш жауап жазып жтбередд, 6ipaK, Сэметген хабар болмайды. Cipa, жецЬлгенш мойындаганы болар. Бул айтыстан Эсеттщ турашылдыты мен \"акцкэтшыл- дыты\" айкцш кершедд жэне оньщ казак, шеж1ресш де жетж 6iAeTiHi ацгарылады. Тере мен кдра казак, арасындагы, бай мен кедей арасьшдаты тецазддкп бул айтысьшдаЭсет батыл айтьш батыра сьшайды. Эйел тендш мэселесш де тшп- кршпай, терендеп кетередд: 178

_______ бнф сыта Кдфык, жет! — к^здыц куны — сексен байтал, Ecenci3 иен малка бегш еткен. BipeyAiH жеарше 6ipey тисе, Бул Tiirri зор маекдра елзм еткен. Талкдн боп тас ошакы кдлса даты, Кд13 алкан кдллмысты боп кенш еткен, дейдд. Эсет бул айтысында эдеш сейлеп асып тусешн, сез жуйесшен сурщддрешн дегенд1 мулде ойламайды, терелер мен ел билеупплердщ бар кдьдмысы мен мшш ашып айтуды кана макрат еткендей Бай — малмен, кедей сорлы — кемшшкпен, Бейнетш дуниешч шегш еткен... Тецдес1п кдра казак, келе алмакан, Торешц аулы крнкан кенереге... Тук бълмеген тереш султан крйып, Кергендер бьлгендерге течеле ме? Хабарсыз, кара кечы сорлы казак, EpiKci3 билж берген со немеге! — деп ашына ширыкады. \"Кергендер бглгендерге тецеле ) ме?\" — рухани тецазджке ыза болтан акдш терелердд титл \"со неме\" деп ашык, жакзырмайды. Акдш бул арада кдра j казак, атынан сейлеп, анык, хальщтык, niKip танытады, элеуметпк б т к тургыга кетерглед! Халыкда, кдрапайым кедейлерге жаны ашыган акдга оларды тере, бай мен билердщ кэнап отырганы аздай, саудагерлерддч де алдап кететшше кдшжылады: ¥ялмай 6ip течгеге 6ip к,ой алып, КедейдДч кднын сорды олар дакы. Мансапкррлык, паракррлык, пайдакунемдж сиякцы казак, улык,тарыныц жшркеншт кд1лык,тарын сезбен ызалана туйрейдг Шен кымбат, шендд Kici еулие боп, Ашылып ел арасы уланбаккд. Бес течге еч болмаса акдга керек, Арызын кедейлердДч тьщдалмаккА- Бастарын 6ipiKripy орньша, улыкуардьщ ел шпне ipmd салатынын, кедейге жаны ашудьщ орнына одан пара дэмететтнш эшкерелейдь 179

Ш х у т т Я ^ ф к е - t/m ____________________________________ Хабарсыз акикдттан шартык, билер, Бузады еддлетпч порымдарын... Кернект1 кепшшкке ецбек к,ылмай, К,амы Foil 6ip басыцньщ кдгынганыц, — тэр1здд айыптаура жататьш ашык, пшрлер айтады. Осетгщ мундай endp ce3i таре тукдлмы Сэметп кдтгы ашынтады. Жанына баткдны оньщ жауабьшан да кершш тур. Ашу шакдлрып, кэддмпдей кркдн-локда байкртады. Саскдны да болу керек, б1рак, непзшен Эсет сезшщ жанды жерше тигенддгшде, тигендеде деп тигендшнде гой. Сэметтерелердд ак,тауын тастай салып, найман атынан сейлеп кеткенш байкдмай кдлады. Кдзактарга терелер келш кдна тэртш орнады дегендд айта келш, найман туралы Эсет лам демесе де, оран: \"Найманныц кдй жершен таптьщ м1шн?\" — деп, кепе-кернеу ж ала жабады. Т ерелер жайында айткдн акынныц шындыгына кдйтарар жауабы болмаган сон;, амалсыз эншешн сол а р а д а т наймандарды ез жагыма тартам ба деп далбасалайды. Кун керген агайынды корлаймын деп, Байкдцыз, кдп журмесш кдрныц ашып!.. Оздд euiKiM деген жок, кой: \"Эйелге ерген\"... Ж ел шайкдп ашылмасын жапкдн пердец, — деген сиякты оспакден, шешецнщ елшде ж у ра ч деген астарында кемс1ту, корлау ма!ынасы бар сездермен ыкхырмак, болады. BipaK, Эсет OFaH одан бетер ширыБады. Таты б1рдеме десеч, беттчдд будан бетер айрыздаймын дегендей эршеленедд. Тереден ит туса да алып келш, Билеип букараны хан етуде... Намаз окып кудайFa кулдык кдллса, Бес Kici epTin журген даре-пне... Торе елее, 6ip кдзакты коса кемш, Адамды сонша корлап кор етуде, — деп, акдшньщ терелердд айыптауы алдьщрысьшан да асьш Tycin, ce3i семсердей тштлейдд. Эсептц сез саптасынан сескенген Сэмет корыкдщнынан жауап бермедд деуге кдкд1мыз бар. Эйткеш енддтары 6ip осындай елечнен кейш оньщ торе тукымы болып бедел сакуауы кдын болар едд. Бэлюм, Эсет оны ел бетше кдрамастай етер ме едд, кдйтер едд. Соньщ бэрш саралап кдраран Сэмет амалсыз жечыген. 180

_____________________________ Quefi сэушл Бул айтыста Эсеттщ жецу1 аса баталы жещс, оныц халыкщылдыгын, кдрапайым халык,мудесш жакры б1летшш жэне оны жырлай йлетшш дэлелдеген жещс. Экец тере Ш ыцрыстьщ атасы им? Дэлел жок, ата тауып ак, етуге, — дейдд Сэметке, оныц туп атасыньщ шигалтн кцза бастайды. С е з жок, бул айтыс Эсет шытармаларыныц шпндеп шокхыкуысыныц 6ipi. Оныц халык,атынан сейлей алатыньш, керек жершде сезбен крртай да алатыньш айкцшдайтын шьтарма. Эсет пен Бак,тыбайдыц айтысы ешгамнщ есшде толык, сакталматан ба, айтыстыц болтан-б1ткеш осы ма, ол жаты 0Ai белпс1з. Эбд1рауф Османов акракдл дэптершдеп жазута кдрап отырып 1983-жылы: \"Эсет Бак,тыбаймен 1898-жылы айтыскдн. Era акцш Садырдыц болысы болтан Жакднбай деген гасшщ асында кездескен. Курбантали деген гасшщ ушнде айтыскдн. Era акцшга да тец сый берглген\", — деген болатын. С ол Эбддрауф акракрл айтып отырган Курбангалидыц ез баласы Эдыжан Курбанталиев кдз1р, Шергали Эдьлжанов деген баласында саксаулы \"влецдер\" деген дэптерше былай деп жазыпты: \"1898- жылы август айында Жакрнбайдыц асы болды. Астыц орны Макдншыныц сазында, осы кунг1 Саратовка селосыныц батыс жагы, Саратовка селосы на exi километрдей жакцш, дал тас жолдыц успндеп кумныц крйнауы едь Айтыс б1здщуйде тунде болды, Жиналгандар: Жэлменде, Дулат, Десет тукцшыныц акракдлы Ес1мбек, Кунболаттар. Жиылган кепш ш к аганыц баласы деп, бастауды Бак,тыбайта уйгарыпты\". Айтыстьщ болтан жерш, оган гамдердщ келгенш Эсет Kipicne елещнде e3i де айтады. Тек гам жендд, гам жещлд! дегендд булдыр кдлдырып: Жуз жылкы, тогыз кундыз — бас бейгеа, Тарт болыс кдуымыныц уйымында. Таркдтты сол жиынды татулыкцен, Ел екен аласы жок, пигылында, — деп, ризашылык, биууредг Соган Караганда, Эсет айтыстьщ тец байгесше риза болтан сиякцы. Эсептц ем1рбаянына токцалтанда, зертгеупплер кебшесе оныц Kp3ipri Макдншы ауданында болтаньш баса айтады 181

Ы с у т м Н у ^ А и -у ж ______________________ _____________ да, сол кезде Aenci уйезпгщ ортальпы орналаскдн Андреев, уйез курамына кдраган Саркднт, Алакел аудандарында да 0Mip кешкенш кеп елей бермейдь Осы айтысгыц юр1спесшде Эсет езг Байжшт, Тума, Токдак, Байсиыкры, Yui-терт жыл крныс хылдым 1здеп барып, — Дейдд. Kp3ip 6ipa3 зертгеупплер Кектума деген ат аталса болды, оны бугшп Бакръпа жори салады. Шындьпында олай емес. Талдыкррган обылысьшьщ Алакел ауданында Кектума атты орта гасырдан кдлган кдланьщ орны бар. Бупндер оньщ орны бшнер-бшнбес крна. BipaK, бул ауданда ipreci 1906- жылдарда кдланган Кектума атгы село да бар, кдз1р ол \"Кектума\" крй совхозыньщ ортальпы. Эсет Сэметпен де осы мацайда журш айтыскдн, тек екшпп сэлемдемесш Тарбагатай жакр-ан, ягни Макдншы мацынан берш ж1берген. Арынды акр>1н Э сет Бакрыбаймен айтысында да кдймыкдай б1рден дурсе кря бередд: Бактыбай, тец болмайсыц меншенен, Катыннын, дауыс айткдн сез1менен, — деп, кдрт акданньщ бэсец унмен айткднын да мшей женеледд. А л Бакрыбай оган: Айталык, эдеппенен сыпайылап, Крспалык, бул айтыскд кеп шатакты! — деп, езшщ жасы улкендшн астарлап ескерткендей болады. Эсет пен Кэр1бай ежелп айтыс дэстуршен ауьггкдмайды: Эсет аргынньщ, Кэр1бай найманньщ айтулы адамдарын мадакр-айды, б1ршщ руын 6ipi кемсггедд. Алайда жалпы адамгершшк, шыншылдык, эддлддк, жомарттык, сиякры меселелермен аты шыкдан адамдарын да, енерпаздарьш да макран етюедь айтыс осы жагынан кунды, бултургада кдз1р де тэрбиелж курал бола алады. Бул айтыстьщ булан баскд аса 6ip кунды жер1 — Б1ржан мен Сара айтысьша кдтысты ппорлерь Алаштыц жшн белген Сара бейбак, Б1ржаннан о да кердд талай зардап, — дейдд Эсет. А л Кер1бай Сараны крргай отырып: 182

Quej) cawieoi Ол Capa бейбак, емес, анык, сацлак, Бетше бар аргынныц салган тацлак, Кдцгып келген Б1ржанды итше Kepin, 0 Ai сенен кеткен жок, вткен зардап. Сараныц жауабыньщ MiHi бар ма, Айтпапты кдрагайды талра жалгап, — деп, Эсетгщ езше жабыса кетедд. А л Эсет жалтарам деп жаза басады, \"саскдн тек турмас\" дегендей, Квр1байдыц крлындагы домбырасына тюседд: Крлынды KepiHreHre тарбайтасыц, KeTepin иыгыца ку тацтайды, — дейдь Кэр1бай мынандай сети жатдайды кдпы ж 1бермейдг BeTiMe ку такд-ай деп цылдыц салык, Экецнщ крлыцдагы найзасы ма? — деп, Эсетгщ e3i де домбыра устап отырганын ете утымды пайдаланып кетедд. Балым да, талым емес те Б1ржан мен Сараны ц айтыскднына кумэн келттрген кездер болтан, ал мына айтыста олардьщ кездескеш еш кумэназ сез болады. Айтыстыц болган-болмагандыгы емес, Эсет пен Кэр1байдыц айтысына олардьщ сол айтысу устшде айткдн nudpAepi непз болады. Соган кдраганда, Б1ржан мен Сара 1900-жылдарга дешн айтыскдн, оны Эсет те, Кэр1бай да быгендеп ойлаймыз. Эсет пен Мэликенщ елец, айтыстан repi сэлемдесуге жакдш. Алайда Эсетгщ Алматы мацайында болтандытына эдеби куэ сиякды. Эсет, cipa, бул шытарманы энге сальш та айтып журген болу керек, ейткеш Эсетге \"Мелике\" деген ен болтан деуиилер бар. Bi3 бул жинакдщ 1968-жылгы кггепте жариялантан нускдны Кдядырмолда Эддлбеков айтатын нускдмен толыкдырып, елец курамына кдте Kipin кеткен шумакщрды крспадык, Эсетгщ Кдязырмен кдкдыгысы да осындай 6ip-6ip ауыз жауаптасудан турады. Оларды дабырайтьш айтьш \"айтысты\" деу, ерине, артьщгау, алайда айтысу тепне жакдш екенш мойындамаута да болмайды. Осыны ecKepin, мундай кркзытыстарды да айгыс тобына крстык, Акдгнныц мол мураларыныц 6ipi — кцса-дастандар. Бул салада эдеби кдуымга оныц туцгыш белгтл1 болтан шытармасы — \"Евгений Онегин\". А л алгаш 1936-жылы 183