Б. Нұржекеұлы т7

Ш срт н Н ф М я-им__________________________ келген Сушнбайды танымагансып жен сурауы, оран езш таныстыруы, урыларына буйрык, 6epyi — 6epi елецмен сес керсетудДч eAici жене ете эдем1 эд!с. — Мен еддм Абылайдьщ хан Te3eri, Жылкдшыч устатпайды сур кежегь Ордера кул мен кутан басып юрген, Кудайдьщ бу да болса 6ip кезег1, — Aeyi — Сушнбайды едет кемстп, сезбен шаншуы. Оньщ юм екенш, оньщ да ipiAiK танытып Kipin келе жаткднын — бэрш бшп тур; б1\\е тура сынап, кдсакдна кдйтер екен деп тур. — Тштуипдей ордага Kipin келдщ, Сураймын аты-жешч, келддч кдйдан? — AereHi — \"батыр болсац, 6oncaFa шыда\" деген амалы. — Жылкелд*. бутан юсен салмаймысьщ, Бапау, сен кшмш тонап алмаймысыч? Мучдардыч аягына юсен салып, Зындата жаяу айдап бармаймысыч? — деген! шын тепошстен repi астарлы кдлжыцра жакдш сеюлдд. Сушнбайды састырып, пысын басу ушш, едет кдбак,шыткдн болып, б!рак, мырс етш кулш жаберуте шак, турран адамныц оспак, е з ш тэр1здь — Терт кдзык, аягына кдкдаймысьщ, KHiMiH откд ертеп жакдаймысьщ? Бул да сез б1летш, ж ен би\\етш теренщ урюте, крркдгга сейлегеш болса керек. — Сушнбай тегш емес, кд1зыр керген, Крл жайып, жаман болмас бата берген. Жылкелдь 6ip к,ой экеп, бата сура, Ырысын ап кдлалык, соныменен, — дейтш Тезек — KiciAiri бар Тезек. Сушнбайдьщ багасын, кдадрш бшчейтш купшшек эюм ейтпесе керек. — Жак,сы акдш уйге келсе, кддыр-ырыс, Айткдны Сушнбайдыч 6api дурыс. Кергенд1 не де болса бетке айтатын, Адамнан сирек туар мундай туыс. 268

______ _______________________ Quef) сэушл Ак^шдыкцы, кергенш керген кушнде айтатын туралыкцы булай багалауы Тезектщ де терендтн, бштрлшн танытады. Надандарра крлданатын едган Суйшбайга крлданбай, сый- сияпатпен шыгарып салуы да — улкен исш к, Асылы, акдхлды сез бен бш кп сез акрьлы мен бшм1 бар адамнан шыкра керек. Бак^ыбай мен Тезек айтысы — кэддмп окрра желта бар дастан сеюдлд дуние. Тезекке келе жаткдн Бак;гыбай жол- женекей б!раз Kicire жолыгады. Тезек жумбак, айтады, бул шешедт Тезектщ кдсында суаннан шыкдан Кржбанбет би болады. Ара-тура Тезек одан терелж сурап отырады. Акдфында Тезек: \"Кржбанбет, мен ею-ак, акрш керддм. Bipeyi — Бак,тыбай, 6ipeyi — С у ш н б а й \", — деп, Бакдыбайдьщ акашдырын мойындайды. \"Кржбанбет, мен CHHKjaHFaH тере туады, сен сияк^антан би туады. Крйтпай, кджымай, ойындаты сезш ен жацы лмай айтатурын Бак,тыбайдай акдш тумайды”, — деп, оны ете жогары багалайды. Тезек, cipe, тура сейлейтга, ез кшэсш де орынсыз буркей бермейтш батыл Kici болса керек. Бетпе-бет келген кдрсыласына: \"Бак,тыбай, сен жецдщ, мен жещлдДм”, — деп, жалган намыскд шаппай, тура мойындаганына Караганда, 6i3 ылри жамандап келген тереде талай жакры мшез болтан сияк,ты. Алайда ата намысы мен ел намысына келгенде, Тезектщ де жаны мурньшьщ ушына келедь Оны 6i3 Сушнбай мен К,атаган айтыскдндары кдялырынан керем1з. Э дегенде тепелетш: \"Ояйьш ба кезщад”. \"Кдньщды судай шашайын\", \"Kpip желкецнен шабайын\", — деп ектем тшскен Кртаганньщ екпшш кергенде, \"Суры кдшкрн Тезек тере Сушнбай жауап кдйтара ала ма, жок, па дегендей, акрила жалтак,-жалтак, карайды\", — деген эцпме Тезектщ намыскрйлырын, елдщ атына Kip келпрмеудд ойлайтынын ащартады. М.Эуезов \"Айтыс енершщ алтьшдщгеп\" деп бага берген Сушнбаймен, атасы Эд1лдщ \"суркрглтайы\" болтан Тубекпен, Куланаян Кулмамбетпен, жалайырдьщ жуйрйт Бак,тыбаймен сез жарыстырып, ой таластырып eMip кешкен Тезектт казак, едебиетз умытам десе де умыта алмайды. О л осы акршдардын, 6epiH де сынай б 1лген, сыньшан еткен соц сыйлай да б1лген. Тезек — ел тарихынан да, эдебиет тарихынан да сырт калмайтын адам. \"Ана тш\", цыркуйектщ 9-ы, 1993 — тауык, жылы 269

Ъексутан Нфкекв-wm_____________ ЕЛУ1Н K 0 PE АЛМ АЙ КЕТГ1 Кдзакцъщтадай жайсацын талайымызгатагдыр Алматыда таныстырды. Аркдньщ, Атыраудьщ, Сырдьщ, Алтайдыц, Шудьщ азаматгары 6ip-6ipii*ri3Ai осьшда тауып, туыстардай, aFa-цпдей немесе жекжатгардай жакдшдасып жатамыз. Крзак^ъщ эдебиетп мен мэдениетше езшддк улес крсып, хальпргьщ акдл-парасат жугш талантьша сай аркдлап откен азамат Жакрылык, Туменбаевпен ж ак д н агайындай сыйласуымньщ езшдцс тарихы бар. Жакрылыкръщ сыртьшан райбат айтып, оньщ гасшгше, жазушылык,кдсиетше кешспк бъуурген адамдарды ез басым кездеспрген емесган. CoFaH кдраранда, ол маган icren еткен адамдык,бшктшн езгеге де icren еткен болар деп ойлаймын. 1973-жылы болар, Телен, Жарасхан — берЬпз \"Жальш\" элманагында жумыс к:тейм1з. Телен ЭбдДков — бас редактордьщ орьшбасары, бас редактор — Шерхан Муртаза арамыз. Жараскрн Эбдрашев — елецде, мен кдрасезде бел1ч баскррам. Крлыма кызылордалык, бейтаныс ж т тгщ уш enriMeci TycTi. OipHFa К,ызылорданын, А р а л ещршде еткешмен, элп эщтмелердегшщ 6epi ез аулымда болгандай жузтаныс жардайларды, 63iM араласып ескен таныс адамдарды суреттейдд. Куана-куана ею эщтмесш немпрге усынып, Т е л е н н щ алды на тастадым. Bip белм еде отыратындыкуан, 63iMi3 суйсшген, унаткэн шырармаларды 6ip-6ipiMi3re айта да отыратын эдетопз бар-ды. Сол эдетпен мен де Жакрылык, Туменбаев деген ж т тгщ ею жакры e^riMeciH тацдап алганымды айттым. Соны еспгенде, Жарасхан орнынан ушып турьш: — Туу, Беке, м е т кдтгы куантгьщыз гой! Н е дер екен, жаратпай тастамас па екен деп, сол ж1птке унсй жанкуйер боп жур едм, — дедj. Шырармасы не кдтгы унаган, не аса унамаган адам есте кдлады гой, содан Жакрылыкцы умьггпай журдм. Кеп узамай ол Алматыга келд, жумыскр орналасты. Bip-6ipiMi36eHжакрш араласьш кепж. Екеу^аздш, сыйластьпымыз отбасымыздьщ жарасгьпъша уласты. Жакрылык,тыц алгашкд KiTe6iH, еюнппсш окдрман кдуым ете жылы кдрсы алды. О л жазушылык, eMipre тез Kipirin, ушрге жылдам крсылып кетп. Оран оньщ журымды мшез1 де себеп болтан шьвар деп ойлаймын. 270

\"Жалын\" баспасы жыл сайьш жастар мен балаларга арналран шьтармаларга жабык,байте уйымдастырып турды. Кезшде ол бейте ете беделд1 болды. Ce6e6i оньщ алгаппдл бейгелер1 Оралхан Бекей, Тынымбай Нурмагамбетов, Молдахмет Кдназов, Марат Кдбанбаев сынды эдебиет суйген кдуымды б1рден елец етюзген елеул1 талантгарра берид! де, соныц e3i улкен рел аткдрды. Сондьпрган \"Жалынньщ\" бэйгесшен жулде аду ep6ip талант ушш улкен абырой-ды. О л бейгенщ жене 6ip артыкдгылыры: жулдегерлердщ шыгармасын жеке немесе топтама жинакрен iHbEFapyFa кщд>1 беретш ед1. Бэйгеге тускен шыгармалардыц ацтык, талкдллауы Мемлекетак Баспа комитет! терарасыныц, Жазушылар одары хатшысы мен комсомолдыц Орталык, кемитетт кдгзметкершщ кдтысуымен ететш. З р и м e3i унаткдн шырармалардыц керкемдтн рана емес, саяси-тэрбиелж мэнш де дэлелдеп багатын заман-ды. М ен бас бэйгеге ылайык, деп \"Мен суйген щлз\" атгы повесп макуадым. М е т к,остаушылар да Шраз болды. Баскд шырармаларды крлдаушылар да шык,ты. Дауыскд салган кезде элп мен мак,таган повесть екшпп бейте алды. Авторы юм болды екен деп конверта ашсак, Жакрылык, екен. EidHuii бейте алу атары мен акдпасы жарынан да эжептэу1р болатын, сондьпрган Жакрыльпргыц ейтш озык, баралашаны улкен куаныш едь BipaK, менщ шггей одан да улкен куаньппым болды: ез басымен де, отбасымен де аралас-куралас журген дос-жаран життац басы мен аяш 6ip жылга созылатын конкурстьщ барысында: \"Беке, мен де бэйгеге тусгп ем, коз кдфыцызды саларсыз\", — деп, не шындап, не эз1лдеп 6ip сез айтпаранына кдтты риза болдым. Сол кдиьны ушш Жакрылыкцы жанымдай жакры керш кетам. Азамапъпъша, шынайы намыскрйлытына, адалдьпргы адалдык, деп кдна тусшетш адамгерпплшне сондай 6ip айрыкща- суйсппспен кецЬммтолды. Бежал ер мшез, сирек ер мшез гой, птынынлд! Менщ урымымда, эйел баласьш ардацтутып, оньщ багасы мен кдсиетш бшп, оны суйе б1лген, оньщ отына куйе биген азамат ем!рдщ ыстык,-суырында да эрдайым езшщ адамдык, бет пердесш былгамай журедь ©йткеш жаны шын куйзелген, Meffipi теплш 6ipey/y уната биген, 6ip сетдуниенщ барша кд1зьпъшан туцшп те керген адам езгенщ де жай- 271

Ъексуятн Нфквкв-ты_____________________ куйш ез халшдей тусше б1ледд. ©згеш тусше бкуден артык, вм1рде улкен адамгершЬмк болады дегенге ез басым иланбаймын. А л Жакрылык, езгеш тусше бтлетш жшт едд. Атына заты сай Жакрылык, десе жакрылык, едд гой, амал не?! 1 Сол \"М ен суйген кд>13\" атты повеанде Жакрылык; \"Адамды шын жакры керген TiAci3 кезкдрастьщ куддретз мьщ тетп сезден артык, екенш мен бул турранда да анык, зерделей алгам жок. Тек Гулжанатгьщ кезшен ез1мдджакрш тарткдн ыкдлласгы керддм де, толкдш сала берддм. Бойымды беймаза 6ip ддры биледд... Осындайда адам журегше тупоз 6ip кендспк керек-ак, Куанышкд, махабаткдтолган журекп шыркдтып-шыркдтып, ушырып алган дурыс-ак,\", — дейдд. Куана бьлетш, куаныштьщ куддретш угатын Kici рана осылай сейлесе керек. ©зщдд емес, езгеш, мен рана жакрымын демей, баскдньщ да жакрылыгьша куану, соган суйсшу — табигат берген мшез бен бшммен жеткен мэдениетгщ ец улкен б и т гой. | Сол бшктжке Жакрылык, жете алран жазушы едд. Оньщ сыйлайтьш, сенетш, кулап унататын досы кеп едд. Оньщ дос болуы жак,-жак, топ-топ болу емес, жан тусшктп мен ] муратгастьпрган туындап жататын. 80-жылдардьщ ортасында мен оньщ ец жакдлн досыньщ 6ipiMeH араздасып кдлдым. \"Жакрылык,ендд кдйтер екен?\" — I деп, iui-гей одан езгерк Kyrin, куддктенш журддм. Bip I жолык,тык, e3repic байкдтпады. Ею жольщтык, тары байкдтпады. Содан тары 6ip жолыкдщнда, озьмедет сурадым: 1 \"Ей, ана досьщ не кри дейдд маран? Азаматгары ездд-ез1 i тату емес ел кдйтш ipreAi ел болады? ©crin жауласьш етем | дей ме?\" — деддм. \"Олжауласпайды, Беке. Мшез гой. Кургыр мшезгой\", — дедд. Досы жайындатиттейде агат сез айтпады. . Оран да мен жайында агат сез айтпайтынын содан тусшддм. | Ею отгьщ ортасында кдлып турьш та азаматгык, кдлыбын бузбаган едд-ау сабаз! Оньщ шырармаларындары кдзак, аулыныц улттык, турпаты, кешпкерлердщ улттык,кейт кдндай кднык, кдндай иланымды келегш едд?! \"Ауыл мен Алматьшьщ арасьшда\" атты noBeci бул тургоддатпго айрыкдна. Балмейрамныценелж MeffipiMi мен аналык, сез1мшщ ражап уйлесппн Жакрылык, туп-тура кдзадры болмыспен алдьща жайьш салады гой. 272

_____________________________ Qnej) cajmci Ауылдыц к,азак^1лырын сак,тап ескен ана к,аладагы балалардьщ орысшалау кыльпына api крйран крла, api ыкдал ете келедь \"Улкеннщ талМн алган деген осы гой. Келий бэрш айна- кртеаз бшп отыр. Кудай-ау, эжесшщ бауырында еспеген бала не терел1 адам болып шыгатын ед1?\" — дейд1 Жакрылык, Перзентхананы, балабакд1аны мадакуап ескен, соган бешмделе бастаган 6i3re будан ауыр сез api будан шыншыл сез бола да крймас. Адамдар арасындагы, эке-шеше мен бала, туыстар арасындагы метрш-шапагат дейтш асыл сез1мнщ азайыгг бара жаткрнын Балмейрам ана да, кейшкер1 аркылы Жак,сылык, та кдшжыла байкрйды. \"Апа, керек болып крлсацыз, тагы шакргртамыз\", — деген улыньщ ce3i ананы ауыр oiua крлдырады. \"Сен, nibipaFbiM, базардьщ наркьша кррап сейлейтш жалдап саудагердей тек езщнщ керек дегенще кррап жыгылатьш сияк,тысьщ. Соньщнан крркдм. Керетуу куьш журш, талай крмасьщнан айрыласьщ ба деп крркрм. Алыс- жакдшды алаламай, кушагына дуниеш тугел сыйрызатын пейш кец март атаньщ улы едщ. крйдан быейш\", — лейл!' Балмейрам апа. Ананьщ бул ce3i тек ез улына емес, мына 6epiMi3re, кдзак,дейтш халыкзъщ барша ул-кргаына айтылган сакцандыру гой. Муны Жакрылык, 80-жылдардьщ басында жазыпты. Ултгык, мшезге акру тусе бастаганын дел байкрп жазган екен. Халкршьщ крмын жеп, халкынын, кемшшп мен кртелтн байкрй быген адам, сез жок, шынайы жазушы. Жакрылык менен уш жас крна кшл едь “Бес жас — бел курдас\" дейтш крзаккр уш жас деген соншальж, алшактык емес, эрине. BipaK i3eTi мен мэдениеп жогары адамга оньщ да езшдж орны мен зачдылыгы болады екен. Жиырма жылга жуык аралас-куралас жургешм1зде, Жакрылык маган шшк сыйластыкган баскр OFaiu крглык еш керсеткен емес. Елу жас деген — ерекш е асу, айрыкдпа белес. Мерейтойды 60-тан бастау керек дегендд ез басым крбылдай алмаймын. Елу деген соншальж, эрюмге аяк асты болтан жас емес. Эне тойлармын, мше тойлармын деп, дайындьж, устшде жургенде Оралхан да ойда жокга о дуниеге атганып журе бердь Елуге келген тойымды dip шалкрт еггазермш деп жургенде, Жакрылык бауырым да сол кунге жетпей жазым болды. 273

Ы с р т н Ц ф / а Ь -р н ___________________________________ Соцгы жылдары Жакрылык, \"Денсаулык,\" журналын баскарды. Елге, халыкка осындай басылымньщ элдекдшан керек екенш 6ip-eKi жылдьщ шпнде эбден дэлелдедь Т эт ■газаныц жаны да таза болатыньша калтк^гсыз кез жепоздк Журтшылык, журналды жылы кабылдады, сондьпрган ел арасьша кец тарады. Болары белгш боп, Te6eci керйпп туркан тойды тойлай алмай еюрден эту, эрине, екшшгп. Куттыктау орнына жокц-ау жазу б1здщде кабыркамызка батады. Б1рак,жазканы, халкршыц кажетше жарар шытармалары Жак,сылык,тьщ езшдей болмаса да, кезшдей болып соцында кадды. Сокан да тэубэ дейшз. ©шрдеп i3i, ецбеп ешпеген азаматэрдайым халкымен, оньщ болашакымен 6ipre. \"Кдзак, эдебиетГ, N1, 7-кдцтар, 1994-ж. ЕДЫ, ЖАЙЫК, - ЕЛ ШЕТ1 Энее Сараевтыц \"Еддл-Жайык,\" романы мемлекетпк сыйлыкда усынылганын баспасезден ок^нанда, басыма 6ipiHUii келген ой \"ылайык,\" деген тужырым болды. Кдлайша ойланбастан о л тужырымка келгешмд1 енд1 кдлыц шдарманмен сырласа отырып баяндайьш. Кез келген сый-сыяпат нак,ты 6ip айтулы icxe катысты бер1лгенмен, шынтуайтында, еж елден 6epri ецбек жемющдд де есептейдг Бул туркыдан Энекецнщ эдебиетке крскан у леа айтарлык,тай крмакцы: ол — казак,эдебиетшщ алпысыншы, жетгасшип, сексешнипжылдарында “Мунаралар шакрграды\", \"Караша еткен соц\", \"Бозкрграу\" атгы повестер мен эцпмелер жинагын, \"Тоскауыл\" жэне \"Алтын арал\" атгы крс романды жийаз каш крсып, кдльщ етдьфманды риза еткен туындыгер. Оньщ сыртында мерз1мддбаспасезде icrereH к^зметз мен жариялаган макалалары оз алдьша езгеше тебе. Крлымызды кеуделпзге крйып, шын ойымызды айтсак, ютэптщ саны да, колем! де жазушыньщ шыгармашылык, дэрежесше елшем бола алмайды. Оны елге танытатын ец басты кдфы — суретк ер лт. Энекец ол жагынан да акрамайды. Сонау студент кез1нде “Ленинпнл жаста\" жарияланган эцпм елерш щ езЬак, оньщ эр сезге жауапкершшкпен карайтыньш таныткан-ды. Сондьпрганда 274

_________ _____________________ Quej) сэумсл ол кеп жазып, кегарш сейлеп керген емес. Жазушылык, беделдд Энекец сейтш жылдар бойы жалыкдай-талмай жинаган. Оньщ шыгармашылык, децгейш эр ецбепн оку аркдглы багамдап отырган окдфман: \"Сараев мемлекетпк сыйлык, алуга ылайык, па, жок, па?\" — деген сауалга тосыркдмастан: \"И в, ылайык,\", — дейтшше мен ез басым куменозбш. Еддл мен Жайык, — ел1м!здщ батыс шекарасын жиектеп жаткдн жер. Шекаралы аймакуыц баскд eHipre Караганда езгешелш болады: ол ел тагдыры мен жер тарихьша сыртган енген б^рде бакцъщ, кейде сордьщ кдкрасы болып та жатады. Гпндыктан шекаралы аймакцъщ шежДреа — ел мен жердщ ец нэзис тарихын баяндайтын шеж1ре. Энее Сараев \"Ед1л- Жайык,\" романында осындай нэзжке кдлам тарткдн. Нэзйс тарих — жазушы уппн ете кдтал сын. Тарихи шыгарма — кдзак, жазушылары уппн a\\i игеру уетшдеп таквфьш. Эуелпде идеологияньщ кеаршен epiKci3бурмалана жазылды. Мшдетп турде ел мен елдщ достыгы гана жаркдш баяндалып, баекд жаты едет буркемелендд. Bip халыкцъщ eMipi бастан-аяк, мадацталды, калганы макратты турде балагатталды. Кдзакдыц еткен дэуренш тек кдра тунек кргп керсетуге тырыстык, Сол эддстерден эм бой тартып, ой тазартып улгере алмай жатырмыз. Бас кетпкерьм1з тек мадакдвуга, мшдетп турде ылта ацылды сейлеуге api дурыс ic icreyre, ал кдлгандары кдтелесуге, акдялсыздык, жасауга тше болып келедД. Энекецнщ басты жепстМ — осы дертген, осы кдтелпеген макратгы турде бас тартуы. О л тарихи шындыкды боямай керсетуге, тарихи кезецнщ толкдшалы eMipiH ез бет- бейнесш сакц-ай отырьш суретгеуге баса назар аударыпты. Романды окднп отырганда: “К,ап, мына жер1 ойдан курастырылган екен!\" — деп сан сокдюйсыц; еспген окдошан, керген окдггаларыцныц 6ipiHAeft нанымды шыкданына суйсшесщ. Азамат согысы кдзак, жерше Еддл мен Жайьпрган етш келгеш белгш. Bipax,осы белгш тарихтьщ 6i3 бгле бермейтш буге-uiireci ете кеп. Тарихи шыгарма сол буге-ппгенщ пнек- кдрнын акцарып керсету ушш жазылады. Кез келген белгш тарихи окцга — кдйшылыщар мен кэкцыгыстардьщ жемкп. Сол жемгстщ кдлай туып, кдлай дамып, кдлай нэтижеге жеткенш талдап беру — жазушыньщ тарихкд деген адалдьпъша сын. Осындай сыннанЭнекец абыроймен етитп. 275

Ш спш н Щ **Ь -т ы _________________ _ _ _ _ Азамат согысы жылдары кдзак, зиялылары да, журт- шылыгы да жж-жжке epiKci3 белшдд. Bipi кызылта, еганшкз акда, ymiHuiici \"Алашкд\" крсылды. Bipi ашык, жактады, 6ipi крркдщнынан куптады, Keft6ipi, aiheyip, дабырдьщ жетегшде, ал KerauiAiri ce3i мен ici сешмдд шыкдщнныц ыкдалында к е п -i. ©3i ойлап таппаган теорияны халык, эркцлы кдбылдады. Солай болтан тарихи шындык,ты бугш ендд баскдша суретгеу — улкен кылмыс. Энекец ондай кылмыскд барматан. Оньщ романында патшалык, Ресейдд крргатандар да, оны крлдагандар да; кднаушы тапка кдрсы туртандар да, олардьщ идеясын куптагандар да ез нанымымен, ез шындытымен кершедд. Мэселен, ежелден 6ip-6ipiH б1лш ескен 1збасар мен Ысмайылдьщ 6ipi “Алашкд\", 6ipi кызылта крсылады. Осытан кдрап, 1збасарды ете жакры адам, ал Ысмайылды оцбаган етш керсетупп еддк крй. А л Энекец ейтпейдд. 1збасарды да, Ысмайылды да nepiiirrere айналдырмай, ез нанымымен, ез кудптмен ic кдглтан адамдар етш бейнелейдд. 1збасар мен Ысмайылдьщ era баска батыткд бет буруы — жалпы кдзакдъщ era жжке 6eAiHyi, ерине. Bipaic, 1збасарды тек жакры крзадргар крлдады, ал Ысмайылды ецкей жаман кдзакуар куптады деп кдраута бола ма? Жазушы жеке адамдардьщ, ятни тарихи тулталардьщ атак,-беделш емес, тарихи шындьпды крртауы керек. ©гангшке орай, K#3ipme б1здщ казак, эдебиетшде тарихи шындьпргы ысырып крйып, жеке тулталардьщ бет-беделш крргаштау дестур болып барады. Мэселен, Эбдлхайыр ханньщ тарихьш алайык, 1731-жылы орыскд бодан болудьщ бастаушысы Эбыхайыр болтаны — тарихи факт! Оны сотан бола 6ipiMi3 саткдш дейм1з, 6ipiMi3 кереген атаймыз. Bip кызыгы — оны ез тустастары да 6i3 кусал екудай багалаган. Соньщ акдфы Эбыхайырдыц eAiMure апарган. Эбыхайырдьщ iciH б1ржола дурыс деп те, бурые деп те кесш айту кдз1рдщ езшде де кцын. ©йткеш ол eMip сурген Aeyip, 6ipiHuiiAeH, eAi толык, тиянакуап зерттелген жок, Еганппден, Эбглхайыр шьш мэншде ете KypAeAi тулта. О д бэлгам, тарихтьш e3i амалсыз тыгьфыкд<аэкеп йреген тарихи курбандык, Эбьлхайьфды орыспен 6ipiHuii боп жакындаекдны уппн тустастары да, кдз1рплер де жазгьфады. Ж еке Эбыхайырды жазтьфу уппн сейтуге, бэлгам, болатын да шытар, гам бгледд. А л 6ipaip \"Егер Эбыхайыр 6ipiHuri боп бастамаса, казак, 276

_________ ____________________ бнф сэулеа ешкдшан орыскр бодан болмас па едд?\" - деген суракдф кдй гулама: Ж ок,\", - деп жауап бере алады. Менщше, eui6ip гулама ондай жауап бере де алмайды жэне солай боларын дэлелдей де алмайды. Ойткеш Кдзак,станды Ресейдщ 6epi6ip алып тынатындыгы даусыз-ды. Сонда Эб1лхайырдыц юнэа тубшде болуга тшс icri 6ipa3тездеткеш ме? ©зше абырой эпермейтш iCKe 6ipunui больш аяк,баскрны ушш айыгггы болса Эбшхайыр айьпггы шыгар, 6ipaK, 6ipiMi3 оны KppFan, 6ipiMi3 айьштап, 6i3 Эбшхайырдьщ абыройы уппн ездд-езМз неге араз болуга тшсгаз? Халыкдык,тургыдан кдраганда, нагыз ултгык, муденщ хас батыры болып кдлуы ушш, ол мансабын сак,тап, Ti3riHAi жаткр бергенше, сол жатпен шайкдсып курбан болуы керек едд, эрине. Онда орыс еммен 6ipiryai баска 6ipey бастап, абыройсыздыкдр баска 6ipey калган болар едд. Тарихтыц мэш 6ipey/y ак,тап, екшпп 6ipeyai датгауда болмаска керек. Орыстьщ боданьша тускенМз кандай анык, болса, ол бодандыкка оз тусштмен кдзакды Эбглхайырдьнд, Жэшбекгщ бастаганы — тарихи шындык. Автор осындай жеке тарихи тулгаларды иэ б1ржола мадак,таудан, иэ бастан-аяк, балагатгаудан аулак, болуга тырысыпты. О л сомдаган большевик 1збасар да, алаш Ысмайыл да, акд-вардияшы генерал Кириллов та, кдязыл боп кеткен 1збасар мен алаш Ысмайылдьщекеуше де кдзак,деген улкен угыммен кдрайтын Кдрабас кэддмп пенде есебшде эдем! кейш тапкрн. Бурынгы жылдардагыдай, жаца егаметп жакдаушыларды тек nepiurre кдяпкерсетуден Энекец батыл бастарткдн екен. Жэне 6ip суйсшткеш: кдйсьйлреулер кусал Энекец революцияны жакд-аушыларды Kp3ipri кезкдраспен сыпыра сынауга да урынбапты. Тарихи шындыкды тап болтан кушнде баяндауга тырысыпты. Алаш кесемдер1 Халел мен Жанша Досмухамедовтердщ атына, iciHe кешнп, Kp3ipri 6i3 6epin журген'батаны емес, сол ез тусындагы багасьш беруге умтылганы да Энекецнщ тарихкд адал болгысы келген талабын таньггады. О л 22 жасар командир Кржановтыц да тарихи ic-эрекетш боямасыз, 3cipeci3 шындык, шецбер1нде суреттеп шыкдсдн. Оныц Ганюшкиндд акдардан азат етуше жер ьщгайьш жетж бглетш ГПрэлшщ акд>1лы себеп болтанын жазушы кцсынды окдга аркдялы баяндап бередд. Ж ещске саяси квдэагылыкдъщ 277

Ы д / ш т Щ + А г-у м ____________________________________ аркрсында емес, жер ьщгайын пайдаланып утымды тактика крлданудьщ нэтижесшде жетедр Роман, социалиспк реализму ту кып устаган кездепдей, саясатпен сусындата жазылматан. ©Mip шындьпын, заман шындырын керсету жазушыньщ басты мураты болтан. Бул орайда саясатган сырт адамдар кртарында атаман Кррабас пен ГБралшщ бейнесш жазушы айрыкща эдем! сомдатан. Екеу1н!ц елдпсге де, ерлжте де таныткрн ipi мшездер1 романньщ ултгык, куш-куатьш айкршдап турран факторлар. Романдагы ГПрэл1 окрасы — астарлы манге ие окцга. ©згеден оза шыкдон cepi ГПрэлшщ жауы кеп. Эрине, тглеулеа де кеп. Крзак, ем1рше тан шындык, бар: дуитаньщ батыл кдмылга бара бере/у, ал ттлеулестерщ — тек плегаш FaHa. IlipaAi де сол батыл душпаннан таяк, жейдь Ец OKiHiiirrici: ез гандшшен шыкдсрн ул езше бтспес жау болады. Адам турппгетш жагдай, 6ipaK, б1здщ халык, ада бола алмай келе жаткрн жагдай. Ед1л мен Жайык,тыц арасын жайларан халык,тыц революция краретш крлай тартып, придай крнтепс аркылы жендске жеткенгнжазушы журепнен крн тамшылап отырьш жазгандай. Саясат пен сырт озбырльпдъщ салдарьшан елддс 6ipAiri мен ултгык, макрат мудесше сызат тускен крзак, азаматтарыньщ ашынган, адаскрн, толкдяран, мукрлган, акрила келген сэтгерш кешпкерлердщ ic-epeKerrepi, пшрлер1 аркдулы Энекец шебер керсетедд. Оран узш-узж мына сейлемдердщ 03i де куэ болгандай: \"Кез кцятын азамат па едд, Исатай мен Махамбетп OATipreH соц, булар крзак,тыц крмын ойлайды дегенге сенддрт кер м ет \" (120-бет). \"Ак, патша бостандык, берсе, бурын крйда крпты? Жаны кргсылган кдлзылдарра айдап салган крт-крты шь^ар\" (122- бет). \"Б1реудщ бетше кррап жалтакуаганнан еткен кррлык,бар ма? Адамра тэуелдд болганнан табираткр тэуелдд болайын\" (100-бет). \"Ак, патшанъщ эгампплш жойылранмен, орыстьщэюмддп жойылмай ма деп круштенем де” (314-бет). \"Bip жецнен крл, 6ip жагадан бас шырарамыз деп кумтлдесш журген \"Аладггьщ\" 63i де б1рьщрай емеспп айдай элемге жария болды\" (370-бет). \"Крракщы крракщымын деп айта ма?!\" (385-бет). — Елдд кдорып альш журсек, крйттж? — Ком кдярады? 278

_____________________________________________Q m f) c o rn e d — Иэ, ак,кдзак, иа щлзыл. Мен ол екеушен де аяухпылык, дэметуден аулакдьш (477-бет). \"¥йып отырран елдд эзэз1лдей азгырып 6ip-6ipiHeH айырдыц. Сонда не ушпаккэ жетюздщ?” (507-бет). \"Жарайды, улт пен ултты, бай мен жарлыны тецер. Ал акдьлды мен акд1мак,ты, арлы мен арсызды, жакры мен жаманды кдлай тен,ейдд?\" (528-бет). \"Кдн кеп тегтлдд, тым кеп теплдд. ©reyi кдйтар ма, жок, па?\" (606-бет). Осы 6ip мысалга келпрген тамшы-тамшы сейлемдер роман-мухипъщ тутас куатын да таныткдндай емес пе? Кдзак, халкршын, кщлы 6ip кезещн шьшайы суретгейтш \"Цддл-Жайык,\" романы — ел1м1здщ ец улкен сыйльпына эбден ылайык, туынды. \"Егвм ен К^азацстан\", 3-желток/сан, 1994-ж. Б1Р РАНА ПО ЕМ А ЖАЗРАН ЛК,ЫН Кдзак, естелшнщ деш адам жаныньщ курделшпн aniyFa емес, жакрылардьщ жак,сы болгапьгн уагыздаугаауес. Оньщ езшдж ce6e6i де бар: естелж кебше-кеп e3i арамызда жок, адамдар жайында жазылады, сондык,тан вьйрден вткен адамньщ кем-кеппн айтьш жату, 6ip жаты, ьщгайсыз; екшпи жаты, онынды ощырман да он, уга бермей кщгайды. Озшдш мшез-кулыкрыз енер адамы ем1рде болмайды. Оньщ внердеп ерекшел1гшщ 03i жеке басыньщ мшез-кулкрпчен астасып жатады. А л мшез-кулык, дегеннщ 63i аимшшк тэртшпен уйлесе бермейд1, о л адамньщ ез ш е тана тэн iuiKi зандыльпргардан туындайды. Баскдньщ ондай ерекшелшн эрюм вз дереже-децгейщде немесе белгш 6ip жагдайта байланысты гаыа туешед!. BipeyAep керген-бглгешн айтса, соныц тещрегшде саясат жасап, 6ipiMi3 крртаушы, тэты 6ipiMi3 кррлаушы боп айтысып жататынымыз бар. Глдалда 6ipAiKTi о да булддрш кете ме деп, кеп адамньщ керген- бглгенш дел айтудан кдшатыны — сол. BipaK,Мукрц — Мукщали Макдтаев — жайында ундемей кдлу маган улкен кунэ сияк^ы. ©йткеш мен — оньщ агалык, алакднын эдебиет табалдырыгын атгаган сэтте-ак, керген адаммын. Аганьщ да атасы болатынын еьпр тэж1рибешз тэп-'rayip керсетп. Улкендд сыйлау — кдзащщертеден кдлган 279

Ъвксутан НффвЬ-ты____________ _______ _ ©неге. BipaK, ага ппрюн эр турлк жалпактап, алдынан кия ©тлей, жумсаганына ж уп рт турсак, кдна mi санап; есесше iHireде глтипат керегш не умытып кететш, не OFaHой белуге ершетшдерг кергашше менен repi мумгандпз аз гей, менен repi coFaH кржет шыгар деп, езшен бурьш пйсше крмкррлык, жасайтындары да болады. Мен ушш Мукдгали осы содры агалардыц кргарына жатады. М ен OFaH K©3i TipiciHAe iHiAiK жасап жарымадым, крлымнан келмедь мумюндптмболмады, ал ол маган риасыз, еш пайда кутпеген, жасаган жакрылыгым ©теледд-ау деп дэметпеген aFa болды. Ондай агата кезжкешмдд ез1мнщ бакдптылырым санаймьш. КудайFa rnyKip, дазадта рулама да, данышпан да, дайталанбас ©нерпаздар да баршылык,. ¥лттык, болмысымызга олардьщap6ipi езшдж улес крсгыда. Оларды кднша мададгасак, та артык, емес. Алайда олардьщ да адам екенш, б1здщ кез келгешгмз сиядты ет пен суйектен жаралганын крлайша умытуга болады? Перштгетд ©зшен баскд ешгамде першгге боп туып, першгге боп ©лмесе керек. Данышпан да ашуланып, элдеюмнен алданып, элдегамдд ©3i де iperoraTin, бала-шагасына урсьш, жумыр басгы пендеге т©н талай-талай ©ткелектен ©туте тшс. Ой ©pici, мэдениеп мен 6iAiMi соншалык, задгар, соншалык, биж бола турып; ылги елдж, халыдгык, ютерде езгеге улп бола журш; iciMeH де, сез1мен де биж парасаттылыдгы сан рет керсете тура анда-санда, онда да ©Mip деген улы купггщ ыкдалымен даньпипан да ©з дережесшен мулде темен, Tirrri усак,к*>1лык, жасап крюы эбден мумюн. Менщше, есгелж жазудьщ 6ip кдындьпы осында: сондай-сондайды айту керек пе, жок, па? Айтсад, аруакрр шет болатын сиядгысыц; айтпасад, онда естелпсп неоне жазасьщ? ©Mip таяйрибео дэлелдеген мынандай да шьшдык, бар: ой-парасаты, таланты биж адамдар усак,кн1лык,жасап, кейде ©з тугырьшан темендеп жаткднмен, ой-парасаты, таланты жок, адамдар ешкдшанда ©з тугырьшан асьш, 6ip рет те болса биж ic-эрекет жасай алмайды. Сондыдган атадгы адамдардьщ осалдыдгарын айту да езшше 6ip кдгзык,дуние. Биж бишн, осал осалдьпын, галскдсы, эргам одан ©з керегш алады. Естелжке деген ыщяластыд K©3i — шындыдгы б1луге куштарльж, Сол себенп эргам ©з керген шындыеын букпеоз жазуга мшдетп, аруак, алдында 6ip-aK, нэрседен — ©ripiK 280

___________________________ 9нф сэужл айтудан FaHa — кррку керек, lipiAep уш н кржет нэрсеш айткэддыкган, кэлтанын кудай e3i кеннрер. \"...Бугал менщ жазганым — бар-жогы 6ip FaHaбутш поема. Адамнын, eMipi мен eAiMi, Kpciperi мен куанышы туралы поема. Егер нанбасацдар, барлык, елед1мд1 жннап, 6ip жинакда топтастырьт керщдерпп. Есгерщде болсын, ap6ip елещм ез орнында турсьш, — депл Мукдц 1976-жылдьщ 14-акданында жазган кунделшнде. ©лершен 6ip ай бурый рана. — Егер м еш содан таппасаддар, онда акын болмаганым!\". Булай деу, менщше, езше e3i сенген адамньщ ce3i. Жазганына, бтргенше кедш толган Kici FaHa осылайша кесш, кесек ашуга ттс. Акр>т екенше ол e3i сенд, 6ipaK, окэдрман журтган жаутаддап жылы сез кутп, олар да сенсе екен, багаласа екен дед», акдфы лрлшнде бнразын, елгеннен сон; бугал крзакгы акын екенше сенддрдь Кдй нэрсеге де крзакгыд кезш ж елезу кдын гой, Мукрталидыд классик акын екенше кез жетгазу де e3iHe тэн кезендер мен | кедерплерден етп. Оньщ бэрш емрдш, зады деп крбылдаган j ДУрыс. Ол, рас, жшрек imiii журепн, кейде шшей-ак гашшешл журегш. Кейб1реулер оны унем iiiiin журепн алкрш атагысы келедд, б1реулер ол жагын айтпай-ак мадгай 6eprici келедд, 6ipaK оньщ e3i айткдн бупн поемасьшан 6ip де елендд ез орнынан алып тастауга болмайтьшы сиякды, оньщ ем1ршен де шын кь1лыгын жасырып калуга болмайды. Бутш Мукщ’алиды бутш куйшде керу керек. О л урпакдщ сонда FaHa кд.1зык Б1ракбэрше кдншалыкбутш айтсадда Мукдгали 6api6ip жумбак \"Менщ нэзпс жанымды гам тусшер?\" — деп оньщ курсшгеш езшщ жумбак болатыньш сезгенддктен. Оньщ жумбагы — еледшдеп сикрф. ©зш рана, ез1туралы FaHa жазып отырган адам кдлайша сенщ де жаныдды деп басьт, сенщ FaHa купия сьфларьщды елецге досады? Оны кдлай б1ледд, кдйдан бь\\едд? Оньщ крлданган сеэдер1тугелдей сен быегш сездер, 6ipaK окдлсад, шындык ем1рдщ 6ip шымшымын алдьща экеп жая салады: — Таудагыдай еш жерде кун шыкдайды, Тун болмайды еш жерде таудагыдай. \"Рас-ау\", — дейсщ шдднен. ©зщ керген таудыц тадын, таудыд тунш кдлай сагынышпен еске алганынды езщ де адгармай кдласыд. Bip ражабы: тау кермеген адам да, ой 281

Ъвксутт ЧНф/ЬЬ-утл_______________________ кермеген адам да таудьщ тацы мен тунш ойша елесгете алмайды, оньщ сулулыгын тау мен ойды тец кергендер гана шьшайы тусшуге тшс. © з кещл куйн аквш бггкеннщ6epi жазган. Жане уйкдсын да, сез байльпъш да — берш жарастырган. Сырт кдрасац, Мукдталидиа де сол сез, сол уйкдс. Тек acepi баскдша. Неге? Нендей жумбагы, крндай купиясы бар? Bis кдйгыны жазсак, кдйгырган адам к э т -yi мумкш деп, соны елесгете отырып жазамыз, ал Мукрц ейтш елестетпейд!, e3i крйгырып отырып жазады. Сондык,тан оньщ елещ езгем1зджшен табиг'и, ем1рдщ ез туындысы боп шыгады. ©3i айткдндай, ол \"жырламайды, сырласады\". Мукрцньщ бупн eMipi менщ кез алдымда еткен жок, Мен оньщ кезещн де емес, 6ipep у з т н гана кердгм, Сол узйтнщ e3i бугал e.MipiMe азык, боп келедь Оньщ жагдайын тусшйсп кдш айту ушш, ез жай-кушмд) де 6ipa3 тусшддрш айтуга тгастн. М ен 1964-жылы кузде, 5-курста уйленд1м. Эйел1м Айзаштьщ аулы Шымкенттщ Тулгабасы болганмен, ол Жамбыл крласында медучилшцеде овдды. Мен КдзМУ-дан терт айлык, шдагдыра Жамбыл кэласындагы кдзак, орта мектебше бардым да, тузымыз жарасып, екеум1з сол арада табыстык, М ен оку 6iTipin, ез!мнщ туган ауданыма барьш мугамм болдым. Ушарал дейтш кдлкрзды ауылда турьпт жатгык, Лейла атгытуцгыш кызымыз сол ауылдадуниеге келдь Мен каникулга шыкдан кезде Айзаштьщ аулына барьш кдйтуга бел будык, BipaK, 6ipiraui сапар сопайып ез1мз гана баруды ыщайсыз кердж, кэзакы тэртшке де гщсынсыздау кершдг Алайда 6i3Ai бастап апара крятын жакдш туыс шыга крймады. Акдфьшда ейтш-буйтш журш, туган жездемдд жалдадык, Ж ол кдражатын 6i3 кетеретш болып келктпк. Жалдадык, деп отырганым сондьщган. Сонымен, жездем ушеуттз он айлык, Лейлем1зд1 алып Алматьта кррай ж ол тарггык, О л кезде Жаркентген Алматьша “Марава\" дейтш терт орындык, Чехословакияны ц ушагы ушатын, соныц тацертецп рейс1мен 1966-жылгы 4-пплдеде шьщгык, Ушак, туп-тура 45 минет ушты. Огырганда ушдгаган Лейле жерге крнганша оянбады. ©те жайлы келж екен. Сагат тацгы сепздщ шамаларында таксимен Алматыньщ орталык,тусына да жетш улгердж. Уюметуйшен онша алые емес арада жиен епкем турушы едь сол уйге туетж. Мен 282

_______________________ <9нф сэулш уйге келген бойда шамаданнан крлжазбамды алдым. Крлжазба дегешм — окушы даптерше жазган туцгыш повесим. Нем1рлеп жазган сепз дэптер едо. Повесамнщ аты — \"Кунам махаббат\". Ойым — кдз1р дереу Жазушылар одатана бару, жазганымды \"Жуддыз\" журнальша тапсыру. Сол ушш ауылда узак,дайындалрам. Бар ыкдоласыммен таза Kouripin шыкдсам. Жакдон жер болрандьщган, Айзаш та 6ipre баратын болды. Л эйлэш KOTepin, дэптерлер!мд1 алып Жазушылар уйше келдом. О л кезде \"Жулдыз\" журналыцыц редакциясы, умытпасам, 3-крбатга \"Балалар алем1\" дукеш жак;га болатьш. Сатат тащы торыз э м бола крйматан, 6ipiHiui боп юрешк деген оймен асьпъш келдом. YiuiHuri кдбаткд кетерысек, барлык, еспс эл1 жабык, Bi3 ушеум1з вестибулде купж. Тогыздан эбден аскдн кезде 6ip ак,сары эйел келш \"Жулдыз” редакторыньщ кецсесш ашты. Ж ен сурасак, мэшщкепп екен. — О, булар сатат онда келсе де ерте келгеш гой, эл1 кеп кутесшдер, — дед! ол Kici. О л Kici отырран белменщ оц жатьшда редактордьщ, сол жагында бел1мдердщ eciri бар екен. Вестибулге келш тары кутпк. Б1раздан кешн баспалдак,ты солкдолдата басьш, ipiденел1 сары жМт кетершп келе жатгы. Мен не де болса тглдесуге дайындалып, икемделе бастадым. — Ассалаумаликум! — дедом ол баспалдакц-ан кетерьлген бетге кдрсы кеп. — Элшсалам, — дедо сары жшт жымиып. Айзашпен, умытпасам, бас изеп кдна амандасты. О л арадары барлык, ещтме Kp3ip менщ есьмде жок, О л жен сурады, мен жешмдд айтгым. Cipe, \"жазганым бар едо\" деп жалпылай айткан болуым керек, “Проза ма, поезия ма?\" — деп, ол Kici накдылап кайыра сурады. — Проза, — дедом. — Э-е, оньщ адамы Акдн Нурманов деген, ол роман жазамын деп, Крстанайын аралап кеткен. Кане, экелпн, жазганынды керейш! Сепз даптерь\\1до тугел крлына устаттым. — Э, муралич екенщ керппп тур, — дедодептер!мдо ашкан бетге. Эр жерш ашьш кердо де, повес!мнщ басталуьгн окапан сиякуанды. Сонан соц беттме карал: — Сен былай icre, — дедо. — Kp3ip мьша дэптерлерщдо бастыруга берш кет, сен Шымкенттен келгенше даяр боп турады. Келген соц езщ 2-данасын окдо, тузет, 6ipaK, 1- 283

Ш ет т а н И ф Ь Ь -т ы ___________________________________ данасына крл типзбе. Оран д ет и Акдц да келт кдлар, келмесе, тары жолытамыз гой. Жур, кдз1р келкт алайык, — деп, мега манаты мэшщкепп эйелге алып келдд. Эйелге менщ жардайымды айтгы да, эйелдщ шартын маган кезбе-кез айтгы: — Э р бетше 20 тиыннан толейсщ. Сен келгенше басып кряды. Оны окцсыц да, маран экеп бересщ. Осы KeAiciM бойынша мен ез жегаме кетпм. Кешюсш 7- пойызбен Шымкентке тартып отырдык, Тулюбаста 8 кун болып, торызыншы куш, 14-иплдеде АлматыFa оралдык, Жалпылай алганда, кец1л к уйЫ з жаман емес едд. Ага- жецгелер1мен, ел-журтымен татуласып, Айзаштьщ кецш кетеррлген соц, жездем екеум1зддц де жагамыз жайлау болатьш. 15-ш1лдеде \"Жулдызра\" барып мэшщкепп Ырымкеш апайдан крлжазбамды сурадым. О л Kici aAi басыпулгермеген екен. Кршжылранмен амал жок, 3-4 куннен соц 6iTipin кряйьш деп келюп. ЦДлденщ 19-ы куга ез шырармамныц алгаш мэшщкеге басыдраньш кердьм. Балалык,па екен элде шыньшдада солай ма, мэшщкеге басылган дуниеде элдеб1р артыкщылык, бар сеюлдендд. Ж азу кугандепден repi оцай окдллады, оцай тус1н1лед1, беделддлеу тер1зд1. Обалы не керек, Ырымкеш апай крлжазбамды кдтеаз дерлжтей басыпты. О кдеп, тузетш шыкдым. Айзаш, Лайла ушеум1з тары журналдьщ редакциясьша келдж. Эпкем онда сыртгай окцтын, оньщ жазкы сессиясы 6iTKerane жездем кцсьшда кдлатын болып, б1зден белшш кеткен. Эйелпм мен кдезьемды Жазушылар уганщ З-кдбатьшдары вестибулге отыррызьш крйьш, редакцияга езич юрдЁм. Улкен белменщ iuii айнала устел, ортасы рана ашык, Мукдц сол жак, бурышкд таман Рахматолла Райымкуловтьщ кдсында отырады екен. Не дегегам сезбе-сез есйчде жок, ЭйтеуЕр, Крлжазбамды Муцацныц крлына устаттым. Асыкрай аударыстырып кердд де, алдына крйды. ¥цкдным: Акдн Нурманов эл1 1ссапардан келмепп. Оны ecrin, унжыргам туеin кетп ме екен, б1лмеймш. — Жарайды, мен мунынды эуел] ез1м окдеп керешн, — дедд крлжазбамды Мукдд кдйта крлына алып. — Ертец ТОЕЫзда кел сонан соц б1ржола сейлесешк. Менщ ец-туамшц крндай куйде болраньш 6ip кудай б1ледЁ, 6ipax, еткенде мэшщкепп эйелдщ: \"Олар онда келсе де ерте 284

_______________________________ Внф сэилесл келгеш гой\", — дегеш ес1мде, тогаз дегеш мэн бермей айта салтандай KepiHin, жольшатын уакдлтымызды кдйыра сурадым. — Крркда, келем, — дедд. Уэделеспк. EpTeci тогазда тары ушеумДз келдщ. Муквд дэл торызда, кешжпей келдд. Бая1ы вестибулден кдрсы алдым. Жымиып, ете жылы амандасты. — Сен жазушысьщ, батшагар, — дедд салран жерден. Куаныштьгн, буы бурк, етш бетше тегти, басыма шыкды. Алакдйларан шушшш сез1м ене бойымды кернедд де кетп. О л Kici меш узак, ойлантып толгантпады. — Сен муньщ жазранын окдзсьщ ба? — дедд Айзашкд бурылып. — Окдшын, aFa. — Эйемушщ уян, уш зрец-эрец есплдд. — Мшдетп турде окдл. Бул анау-мынау емес, улкен жазушы болады. Сен бутан жардай жаса! — дедд урыскдн адамньщ даусындай ддк-ддк унмен. Сез1мталадам алрашкдяэсермен шьтармам жайлы макдау айтса айткдн uibiFap, 6ipax, ейел1ме айткдн элп акыльгна эти кунге деган ризамьш. Сол Айзаштьщ Kp3ipri Айзаш болуьша Мукдцнын, акдллы, сез жок, бас себеп болды. Дэл менщ кекешмдеп сездд айтгы. Жазушы екеш белгш адамга жардай жасау 6ip баскд да, aAi жазушы емес адамра жардай жасау 6ip баскд гой. Менщ кдразга кддалып отырып алганымды Айзекец ылри жакдыра бермейтш, одан да уй ■пршшгше крлкдбыс жасаранымды артык, керетш. Менщ жазрым келгенде, оньщ маран жумыс icrendci келе кдп, екеум1з жш-жш кигалжшдесш кдла беретшб1з. Мукдцньщ мына ce3i маран эншешн жумак,тыц жолын дэл сьлтеп жзбергендей болды. Жазушылар уйшщ 3-кдбатында турьш Мукдц маран не 6ip макуау сездер айтгы. Кднатгансын деген болар, тебемдд кокке жетгазш тасгады. О л Kicire повестей атамньщ образы acipece унагпы. Менщ \"Кунам махаббат\" деп йт крйганыма Мук,ач тацданды. \"KiHaAi\" мен \"кун элГ' дегеннщ айырмашылыгын эдешлеп кддала сурады. Мен, умытпасам, ''ганэл1 — виновный; кунэл1 — грешный\" деп тусшддрддм, ундемедд. — А л ендд мен мунынды жер белнде Tipi журсем, жариялатам. Буран алац болмай, баскд дуниелерщлд жаза бер, — дедд Мукдц MeftpiMi тусе бе-пме кдрап. Сонан сон; 285

Ъвксутпан НфМи-ты_____________ __________ крйьш кэлтасынан алып, маран 6ip ютепшэ усынды. — Мьгнау таныстырымыздьщ басы болсын. Жукдлтан; рана елец ютэпш эсш щ \"Армысыцдар, достарым\" екенш, 6ipiHii(i бетше кеп сез жазылранын рана шольт улгердДм. Толкыганнан аузыма жендд сез де туспедр — Ага, 6ip жерден шай iuiefiiKiui! — дед1м шын журепммен етшт. — О, кызталак, — деп, Мукдц рахатгана кулдр — Шай епдфвда кршпас, imepMi3 eAi. Кдйын журткд, оньщ устше Шымкентгеп кдйын журткд барудьщ оцай емес екенш бкем. Бул жолга екеум1здщ осы таныскднымыз да аз емес. Мына ш тат! зет н сап, сенше айтсфнда, сэп сап окы- Сенш, меш сыйлараньщ — сол. Мен повес№1де \"зейш сап\" дегендджергшкп ерекшелщпен “сап сап\" деп жазады екем, Мукдн, алдында рана соньщ м е т а н тэптшггеп сураган. “Шай ппетк\" дегетм pecropaHFa барайык, дегетм гой. Онымды Мукрц, эрине, тусшдг BipaK,бармады. Екеум1з ендд хатпен хабарласып турура келкптк. О л Kici кэбинетше кдрай кетгр мен ез отбасымды бастап теменге кдрай асьщгым. Сырткд шьпдфнр'а дейш шыдамым жетпей, екшпл кдбаткд тусе бере кггэтиет ашып, жалма-жан крлтацбаны окэдлым. \"Бексултан! — детт 6ipiHnii жолга атымды окщаулай жазып. — Повесщад 6ip эр т н кдлдырмай мен кдлай ок^ысам, сен де осыны солай okj>p Есшде болсьш, елецнщ де басы мен аяры болады... Сапар алые, ж ол узак, талайларра кездесерм1з, 6ipaK, осы кдлпымызда кдлуды ттлеймш мен. М.Макдтаев. 21/VII-66 ж.\". \"Талайларра\" мен “осы кдлпымызда кдлуды ттлеймш мен\" дегеннщ астьш сызьт крйыты. Кдз1р ойласам, егажуздкер мен куншьлдердщ б!разына жольпъш та улгерген кез1 екен гой Мукдцньщ. Эдебиетгщ еситнен енд1 атгайьш деп турран маран юсглж, адалдык, кдлпымнан езгермеуд! аманат еткен екен. \"Сулу эйелден ycri-басы таза ейел кеш артык,\" — дегендд мен есешп кдлран кез1мде 6ip жецгем ак^ы кдт айткдн. М ен ол сездщ мэнш тап сол сэтге туешгем жок, кешн — бойдак,тык,тьщ ыстык,-суырын бастан етюрген сон; барып — бглддм. Сол сиящы, Мукэцньщ \"талайларьш\" да кешн — алуан турл: алыс-жакдш адамдармен дэмдес- туздас болтан сон, — тусшд1М. \"Е, Мукрц жарьщгык,та шггей екеш есттген екен-ау!\" — дейтш болдым. Осы куаньштен ауылга жинала бастадык, EpTeci белетке 286

барталы жатаднымызда, оку б трген iiriciHальт Тулюбасган Айзаштьщ атасы келш кдлды. \"Кдзак,стан\" пойызынан тусигп. Енд1 амал жок, Айзаштьщ imci институтка кужатын тапсырьш, жатакханага орналаскрнша аялдау керек болды. Сол куш туске таман Айзаштьщ атасы Туртан кекем 6epiMi3Ai ресторанга шакафды. Балаларды уйге кдлдырып, жиен эпкем, жездем — бесеушз Kirni парктеп “Ж етку\" ресторанына бардык, Барсак, Мукац 6ip жолдасымен сонда отыр екен. ¥зьш сездщ щлскдсы, Мукдндарды ез устелМзге шакафып экелдж. Тулгабасга болтан тотыз кунде тук татпай, тэртигп куйеу боп абыроймен крйткдн мен сол куш сез бен куаныштьщ эсершен эп-эжептэугр олтеппш. Акд>1рында абыройым айрандай тегЫп, Айзаштьщ айтуынша, мае болтаным сондай, крйнатам (кекем) таксиден кетерш Tycipin, уйге кетерш гарпзпт. — Меш кетерудщ орнына матан кетертш крйды гой, — деп, кекем ганэлай кулитп. Оны гам бтлнгп, ол куннщ егжей- тегжешн куш бугшгедешн еаме Tycipe алмаймын. А л Айзаш айтса, айызы кдньт, меш маекдралап айтады. Кекем кетерш келе жаткднда, Tirrri epi кулкш, epi уятгау жатдайта тап болтанымды да кештедт Одан кешнп окщаларды егжей-тегжейл! еамде крлтандай жаза бергешм жараспайтын сиякцы. Сондыкуан шындыкда кдянат болмас уххнн, эр жатдайды Мукдтщьщ хаты мен кунделшмде сакуалган жазбалар арщллы тана ербпкешм орынды сегалдт Менде сакуалган Мукдцньщ 6ipiHuri хаты 1966-жылдьщ 13-желток,санында жазылыпты. “Жулдыз\" журналыньщ блангасше басылган ресми хат, лркелген Hempi — 13. \"Бексултан! Халдерщ кдлай? Демалыс болды, б1рнеше ай командировкада журдЫ де, бурынры хатьщ мен соцгысын крсып алдым десем де болгандай, айып етпе, jcemipiM! Сол арпалыс ттртшк. Повесщад Акдц да окат шьпщдн, кейб1р шгарлерш крспатанда, кдрсы емес. А л ендд era адамньщ шюр1мен санасады гой гам де болса. ©таен жыл, езще белгш, ылга 6ip наукднмен етп де, журнал босамады. Биылгы жоспарда турсьщ, аландамай, epi кдрай ецбекгене бер. Бул жолда адам сагын сындырмау керек, аттанбай жатьш атьщ болдырса, сапарга атганудьщ сел крлай болар екен?! 287

Ъвкстпан Нфкеке-шы_________________________ Эдебиет шаруаныц жумысы, бауырым, oFaH ж ец турш, жалацаяк, Kipicy керек. Ецбектен, ецбектен! М ен е з басым саган сенемш! Келшге, балаларра менен селем! Мукдрали. Жинак, туралы \"Ленинш ы жаскд\", \"Жеччсуга\", “Кдзак, эдебиеччне\" Teyip рецензиялар жарияланды. niidpiHAi icne асыру — е з шаруац, мен не дейш. Хабарласып чур\". EKiHmi хатымда, cipe, мен п о в еа м н щ жариялана крймаганына кдмырып, туцш с байкдткдн болуым керек. Мукдцнын, экдындырын крлтацбасымен сыйлаган е з жинары аркдллы алгаш таныдым. Одан бурын окдямаппын. Окдясам да, ойымда кдлмапты. \"Армысындар, достарра\" хат аркдылы nixip айтып, “ Осы ойларымды гэзетке усьшсам, уят болмай ма?\" — деген сиящымын-ау. BipaK, мен ондай niKip жазбадым да, ein6ip гэзет-журналга жолдамадым да. Алайда жазбак, болып б1рнеше окуалдым, ак,кдгазды алдыма жайып, жазбакдда отырдым да. Акдяры жаза алмадым. Крлымнан келмедд, елецге ой айту оцайга туспедд. 1967-жылдьщ 16-мамырында: \"Ж ы лга айналды “ К. махаббат\" eAi жарык, керген жок, Уэделердщ e3i де есюрш бара жаткдндай\", — деп кдмырыппын да, орысшалап: \"П о данным переписи 1926 г. казахи составляли 61,3 проц. всего населения республики\", — депшн. О л мел1мечтч кдйдан окдяранымды керсетпептн. 67-жылдьщ 20-маусымында Мукдн, тары хат жазыпты. \"Б ек су лт ан ! Аман-саумысьщдар! Келш, балаларра менен мыц кдйтара селем! © л е ц туралы пш р лер щ е крсыламьш. Алайда б ул KypFbip поэзияга, жалпы, белен деп болмайчъш сиякды. Эйтеу, ез басым кекейге еуелде кдндай ыргакдчен елец туса, солай жазам. Ж азбайм ы н-ау, кдлай шырып кеткенш ез1м де ацгармай кдлам. ОПрюн елецге е зш толы ц ерж берем. Оныц ycrin e чек ултгык, шецберде кдлып, ч-ек улчтык, чурдд Fana устап тургым келмейдд де, арпалысатыным сол. Бурын да жазган болуым керек, повесщдд Акдн Нурманов екеум1з окдып, жоспарга гарпзш, басчъщгарра усынгамыз, ендд олар б1здд атгамас деген сешмдем1з. Оньщ устше мьшау 50 жылдык, мерекеге лайыкды материалдар ж ол берер емес, кешш п жаткрны сондыкдан. 288

_______________________________ Guef> earned ©3iM командировка, демалыста болып, жада оралдым, жауап кешшп кдлды, айып етпе! Хабарлас. Мукртали. 20/VI-67 ж.\". Мукди макуаган повесгщ “Ж улды зда\" жаткднына 6ip жылра толып крлган. Э уе л п куаныш куге-куге кудер узуге таяды. 22-маусымда кунде/ипме: \"Умгггщ еш уге жакдш, ынтаньщ KpfnyFa жакдш турган Ke3i\", — деп жазыппын. Дегенмен умгпмд! эм б!ржола узе крймасам керек, \"Ж асуды жинап крйып, тэты 6ip талпынып керем-ау, осы. \"© суд Г б т р ш барып елеем, дурыс сиякры\", — деп, ез1мдд ез1м кдйраппын. \"© с у \" деп отырг-аным — к е й п т \"Bip еюшш, 6ip yMiT\" романьшьщ awamK^i ж оба аты. Алгаищы повес1мдд жариялай алмай журш роман жазуды жоспарлаганым жастыкзъщ рана крлынан келетш кулшыные болар. 1967-жылдьщ кузшде Алматы обылысыньщ \"Ж етзсу\" гэзетше \"К у й толгак,\" деген эщтмем басылды. \"М ен ен жазушы шьиа ма, жок, па?\" — деген кудгк сонда да юлюп кекешмде турды да крйды. Осындай хэлде жургешмде, Муквднан тары хат алдым. \"К,ад1рл1 Б е к с у л т а н ! — д е д т Мук,ац. — А м а н - саулыкуарыцды 61лд1м, -плектеепш солай болуларьща. Bi3де орынша, \"прил/ик. Демалысьш да, командировкасын да еткерш бггкендеймш. Биыл жазда жур1с-турыс кебейш кетп. Х ат жазып, хабарласы п турраннын, Heci айып? Хабарласкдньщ жакры. \"Кунэл1 махаббатгы\" 6i3 (Нурманов Акдн екеумгз) унатып, усынгамыз, алайда б1зден жораррылардыц алдында эм жатыр. Эне-мшемен эл1 окдялмай жур. Ж елкесш де отырып, мен де мазалаудамын. © зщ е дегешм деген, оны кдлайда юке асырамьш. \"Ж еткудаты цды \" окдш, оларра да шрыттым, унатып жатыр. Аландам ай TipAiriHAi готей бёр. Н е ^,еш н ендц амандьпргарьща ттлектес Мукдрали. 12/Х-67 ж !\". Cipa, Кдзан мерекес1мен купык,таран болуы м керек, кеишшей Мукдц тары хат жолдапты. \"Бексултан! Рахмет, куттык.тауынды алдым. Повесщ мен редакция тугелтанысьш куптап жатыр, риза болгандары да жетерлж. Оншама кдюкдртпай, барынша ту гел басу м веелеам ен байланысты Х амза Есенжановкд ж1бер1лдь О л б1здщ редколлегия м уш еа гой. О ньщ уетше агцы шьшдьщгыц >—1205 289

Ш ср т т _______________________.___________ алдында ептеп ж урексш у де болады гой. © зщ е белгш, шындык.тын, жарьш ш ьта 6epyi — белгш жэйт... Кррыкда, 6apici де менщ езщ е айткдн шюр!мдей болып жатыр. Б1ле б1лсец, мунын, 63i — жарты куаныш. Есен-сау б о д тагы да хабарлармын, уй шине менен сэлем, Мукдгали. 14/XI-67 ж. P.S. Ж алпы, жазгандарыцды жинадта да, жазра кел. EipiHiuiciHe крл типзбе!\". Мукдцнын; ж анаш ырлыгы, агалык, кдмкррлыгы эр хатынан ашык, ащарылады. Умгпмдр узддрмей, унеьп дем 6epin отырады. К еп кеппкпей тагы 6ip хат алдым. Э деттепдей, оны да: \"Бексултан! — деп бастапты. — Халдерщ жакры ма? У й инке менен сэлем. Екшпи сез — повесщад Есенжанов окылы Оньщ raxipi — алд ы ц да . К,алай го те се к а б з а л ? М е ш м ш е , дыскрл демалысьщлд келесщ гой деймш. Келш, кдлай даярлап, кдлай ж1бер>тм1зге кцтыскрньщ ж ен гой деймш. Хабарлас. Сэлеммен Мукргали. P.S. Есенжановтыц мына тш рш жогалтьш алмай ала кед о л тубшде керек болады\". Бул хат, арэ, 67-жылдын, куз айларьшьщ б1ршде жазылган болар. Хатгы алганда, Хамзекецнщ ппйрш ок^ванда, кдндай куанганым е ом д е. \"Birri, менен жазушы шыгатындыгы аныкр-алды. Ецад кудпсгенбеуге болады\", — деген сез1мнщ кушагында ж урш , Хамзекецнщ сод nixipiH Keuiipin те алмаппын-ау! Хамзекен, niicipiH Рахметолла Райымкуловтьщ атына жазыпты. О л Kici \"Ж улды з\" журналыньщ проза бел1мшде гстецад екен. Хамзекецнщ м е т : \"Бурыннан жазып журген адам болуы керек\", — дегеш acipece куантты. Повесп жариялау керек дей тура, бас к етп к ер тым кеп куйеуге тиед! екен, соны азайтса деген ьщгай танытьшты. Кцгскы каникулда Алматыга келддм. Мукцц онда Интер­ национал кешесшдеп 129-уйдщ 20-пэтершде, умьппасам, Ж ум ек ец Нэж1меденовтщ отбасымен ортакр-ас туратьш. М укццны ц \"К апиталды \" астын сы за мукцят окдга, Дантенщ \"Куддретп комедиясын\" аударьш жаткдн кез1 екен. Ойлап отырсам, менщ ж еке уйге дербес крнак, есебшде алрдш сыйлы мейман саналуым да сол Мукдцныц уганен басталыпты. Мукццныц Карл М аркс пен Данте жайында 6ipa3 эцпме айткрны емйг-емк: кдна еомде. Акршньщ анасы 290

________ _______________________ Qnejf сэишл мен эйел1 дастаркдн успнде кеп эцпме айтпады. Нариман шешем1з бен Лангын жецгем13 ет асьш, жакрылап кутп. Мукдцныц жумыс кэбинетшдеп диванга уйкуап шыкуым. Повестщ атьш \"KiHaAi махаббат\" деуге ке/аспм. \"КунэлГ' дегенд! 6api, airreyip, унатпады. Ж урнал 6ipiHiui 6eAiMiH рана басатын бодды. М ен оган да куандым. Акдш адамньщ уйшде болып, ез1мен емш-ерюн сейлесудщ 63i де маран аз куаныш емес едь Акрфында \"KiHaAi махаббапъщ \" 6ipiHiui 6eAiMi жеке повесть тэр1зденш \"Ж улдыздьщ \" 1968-жылры 5-нем1рше шыкры. \"Tipi болсам, жариялатам\", — деген увдесш Мукдц осылай орындады. \"Ж акры шыгарма кдйтсе д е жарык, кередд\", — деп жатамыз. Солайы солай да шыгар. Эйткенмен е з жагдайымды ойлап кдрасам, егер М укдц болмаса, мен ею ж ы л бойы редакция адамдарымен табанды турде байланысып, повеамнщ жариялауга жарамды екенш далелдей алмаган болар цлдм. “Баса алмаймыз\", — десе, баса алмайды екен деп кудер узер едцм. Бакцггыма кдрай, кутпеген жардайда алдымнан Мукдгали Макдтаев шырып, маган кдмкррлык, жасауга мшдетп адамнан бетер бейнетше тезш, алгашкь1 шыгармамныц баспасез бетзнде жарык, к ер уш е аскдн табандылыкцен кемек жасады. Оньщ сол агальпъш тэлешме жазылган улкен сэтплпс санаймын. Bip сэтплпсп еске ала отырып, еюнип caTmiriM жайында айтпай KeTyiM а з к е ц Ш м е к ш эр а т с е ю л д ь “ KiHaAi махаббатым\" журнал редакциясьшьщ тартпасьшда жаткдн кезде, ею эщтмемдд 6ipiHeH соц 6ipiH обылыстык, \"Ж е п с у \" гэзетше ез1мдд кермей-б1лмей-ак, жариялап ж1берген тары 6ip акдш Бекен Эбддразакрв арам болып шыкды. О л ю ам ен мен кешн, Алматьпа келген соц таныстым. М ен уш ш ец куаныштысы: Бекец мен М укдц 6ip-6ipiH шынайы сыйлайтын, niKipAec таланттар екен. © зар а сы йласа бш-ендер езгеш де сыйлай бгледд гой. \"KiHaAi махаббат\" меш мансапкд да жетелеп экелдд десем, кдтелеспесш н. Ж а за ты н K,a6iAeTi бар дегенд1 ecTin, ауылдарылар маран той баскдртатын болды. Сейтш журш, 6ip куш аукомол щызметкершщ, дамрек айтсам, аукомолдьщ 2-хатшысы болып журген кластасымныц уйлену тойын баскдрдым. Сонда меш с ол тойга кдтысып отырран аупарткомньгц басшылары да байкдпты. Акдлрында сол жаз мен1 аудандык, патрия комитет! к ом сом ол ж ум ы сы на шакдфды. Шмдеде аукомолдьщ 2-хатшысы, желтокранда 1- 291

Ъексутан Н ф /ceice-mu________________________ _ хатш ы сы б о п сайланды м. Сай лан ар алды Алм аты Fa шакдфылып, К Д К Ж О Орталык, Ком итет хатшыларыньщ алдынан етпм . С о л арадагы жардайдын, 6ipa3 туспнгш Мукдчньщ мына хаты жаман бермейтш сегалдк \"Бексултан, крльщ тимей, асыгып, жолыга алмай кеппсщ, кдлдырып кеткен хатынцан, базарльпъщнан бмддм. Енд) orin кетп, амал жок, эйтпегенде 6ipa3 эцпмелесш, б1ршама адамдардьщ мазасын алып, rapin шыкрак, па деп ем. Осында Комсомолдар мен Ж азуш ылар Одары 6ipirin жасгардын, (жазушылардьщ) мэслихатын етгазгел1 жатыр, январьдьщ екш пй ж арты сы нда. Б аспасезден бакдялап ж урген шыгарсыц, тым болмаса Одаккд rapin, соньщ жай-жапсарьш да угынбапсьщ гой. Есщде болсьш, кезшде менен еткен биязы (скромный) адам жок, болатьш, бул кунде онымды ibiFa турура тура келдд. Бакрам, едебиет кдна емес, жалпы эдеби вюрден аулакуап, езш ш е жумырткд баскдн акдш- жазушы жок, екен... Kipin, кдтынасуьща кдкрщ бар ма, жок, па, бшп-ак, кетущ гой. С е т шакздэа ма, жок, па деген мэселемен буп н (12/1- 69-ж.) 6ip басгыкда гарсем, эуел1 Ti3iMre ж азьтты да, артьшан эддргащд) б1лмей, euripin тасгапты. \"Жулдыздан\" сураган екен, о л адамньщ эддрюш бымейюз, ал1 кдламакргсьш да алган жок, деген жауап алыпты. (Шынында солай ма ед)?). Э лп басгьпдф айтьт, т1з1мше гарпзген болдым. Ц К комсомолда Кдлаубек Турсы нкулов (секретарь рой) жок, екен, командировкага кетигп. Келгесш оранда хабарлап крям. Шакргру б ар ьт кдлар, ала кдлсац, басгыкуарьщмен акрглдасьт, кед кдтынас. Крлыца кдлам устатып, былай жазады деп керсетпегешмен, езщ тенд1 курбыларьщмен танысьт, ауызега тга р лест, бштштердщ дегендерш тьщдайсьщ гой. Кдншадегенмен де ез республика^ мэн 6epin отырран кэддмпдей мэслихат крй. Tinri, крвык, та eTyi мумган. ТПакьтруьгн алсац, барьт-келу каражатьш ©гамет 03i телейд). Э неук унп езщ е айткдн повестщ 6ipimuri данасын ала кел. Ендд оны баспага етгазейж, менде жаткднша, сонда жатсын. Ендд не айтам, i3 суытпай хабарласып турайык, Есшде болсьш, тек кдна хабарласып, т г а р л е с т турайык, баскдлай кдзакдпдлыкцъщ кджетг жок) Балаларга, келшге менен шын сэлем, аман-саульщгарьща •плектеспш! Мукдгали. 12-январь, 1969-жыл\". 292

Ж а с ак^ш-жазушылардыц туцрыш к ецесш е шакедэу алдым, б1рак,келе алмадым. Келе алмаганым — аупарткомныц I-хатшысы Шаймухан Сапиев «абермедь Сол жылы о ф усп к аймакха асантьш айрыщиа кртты kjjc бодды: кдр куш-туш жауьш, бшкттп белуардан кедад 6ip крра крйдан айрыльш, таятын рана устап кдлган крйшы аз болтан жок, Аукомолдьщ I-хатшысы болрандыкхан, мен Крцьфвлец крй совхозьша аудандык, е ю л боп белшддм де, дереу сол шаруашылыкдд аттанып кетпм. Алматыга ж ол кдтынасы кдындап, ж ол бойында адам шьпыны да кездесп, сонын, 6opi м е т Алматыга ж1бермеуге себеп бодды. Комсомол щязметщде ж у р т , мен жендд ештеме жаза алмадым. OFaH юркженте дешн жазып крйран \"Н е уппн?\" атгы эцпмемдд ауданга юсапармен келген Сайьш Мурат15еков алып кетп де, Бек Торысбаевкд тапсырып, \"Ж алы н\" альманагына бастарды . 1969-жылдыц желтокранында К Д К Ж О Орталык, Комитет! кдюметке алып, Алматыга келддм. Мукдцмен ж ш рек жуздескен кез1м — осы туе. Алайда эр кездескешм бастан-аяк, OAi ес1мде, умьггкдм жок, деп OTipiK айта алмаймьш. Ес1мде кдлраны кдлды, кдлмаганы умытыдды. Жацылмасам, ею-уш рет-ак, Мукдцмен 6ipre ресторанда болдым. С оньщ 6ipAe-6ipiHAe о л Kici артык, iinin, басы артык, эцпме крзраран жок, Б1рде \"Е сж \" ресторанында отьфранымызда, жабыла бастаган кез1 ме екен элде бос орын болмады ма, ешюмдд юрпзбей крйган кезде, крнакуй жакуары тем!р тордьщ сыртьшан Олжас Суйленовтщ даусын естш, Мукдц орньшан ушьш турегедад. Барып кедад де, маган 6ip бетелке коньяк алдьфды. \"Ушне крнак, келш кртпы\", — дедд маран мэн-жайды туешддрш. Олжасты ете кдтгы сыйлайды екен, маран урындьфа оньщ атына 6ipa3 жакры сез айпы. \"Поэзия бнед!, таусылады, — дегеш еамде. — М ен OAi сенщ егшще туеш, проза жазам\". Деуш дегенмен, Мукдц поэзиясын жазып 6iTipe алмай кетп. BipSK, проза мен драматургияра поэзиясын б т р м е й жатып-ак, кдлам сьатеп байкдды. \"С аясатты ж азб а й болм ай ды . 0 c ip e c e ж ас акдгн- жазушыга онсыз киын. Саясатты жазбасац, сеш санаткд 1лмейдд\", — дейтш. Осы ойын ею-уш рет еепддм. Кдпып журетип, Жазуш ылар Одакына кдюып келепш болушы едь К Д К Ж О Орталык, Кэмитетшщ Kp3ipri Абай мен Алтынсарин дащылы крылысындаты жатак^санасында 293

Ы сутт Htjjjth -ifM_______________________ турдым. Bip белмеде эйелДм, уш кдлзым жэне езт — бес жанбыз. О баста б ул белмеш О лег Л и деген Kapic жшт екеушзге берген. О л менщ бала-шагамныц бар екенш бш-ен соц, ©з ергамен белмеш босатып бердд. К ей н мен \"Kapic кдлз\" деген эцпмемдд оган да арнадым. Сейтш, сол тар белмеме Мукрцды крнакда шакдфуды уотардым. Жалакд^м 130 сом, о л кез ушш аса жаман емес. Мукднды Одакц-а (Ж азушылар Оденыи акдлн-жазушылар куш бупнге деган осылай атаймыз) жолыкдъфдым. Кдтгы кдлзу екен. У й карсетпек ойым бар екенш айтып ем, сэл ойлашандай сьщай танытты да: \"Ж ец геце aAipicri жазьш берш кет!\" — дедд. Д ер еу Мукдцньщ у й н е барьш, жецгейге aAipicri жазьш кдлдырдым. BipaK, М укрц да, жецгем де шакдфган куш келмедд. Cipa, демалыс куш нщ 6ipiHe шакдфсам керек, дуйсенб]де ме екен, жумыс куш Мукднды жолыкдъфдым да, ренин бтддрддм. — \"Ж ец гец е aAipicri кэлдьф\", — деп ем гой, — дедд Мукдн,. — Бэрш жазьш берш кетам гой? — Ж ец гец е ме? — Иэ, жецгеме. — Уй, жецгецнщ... — дедд де, Мукдн, бурыльш кета. Ж ец гем нщ айтпай крйганын укдым да, мен кэйтып Мукдда ундемеддм. BipaK, содан кейш о KiciHi уй ге шакдьфып, отбасымды керсете алмадым. Т ек шешем крйтыс болганда кеппен 6ipre келш кендл айтгы. Алты-жеш адам акдиа жинап бердд, тпз1мнщ басьшда Мукдн; тур екен. 1972-жылы мен эл1 кдланьщ эдет-рурпьша уйрене крймагам, ейтш акдиа жинап кемек керсетудд б1лмейдд де екем. \"©MipAe жаман эйел болса болар, 6ipaK, жаман ана болмайды\", — дедд Мукдц сонда меш жубатьш турьш. Ж ац а жылдан кеш нп куннщ 6ipi болатын. Мукдц Одакдпьщ 2-кдбатынан туеin келедд екен. Кд>1зы Ш олпан крльшан жетектеп алыпты. Мукдн, кдтгы кдизу. Б1рдемеге урьшьш крла ма деп, eciK алдынан 6ip машине жалдадьш да, К улэш Байсейтовадагы у й н е жетюзш салдым. Eciiai Лашьш жецгей ашты. Мукднды уйге Kipri3in алды да, eciicri тап мурнымньщ тусьшан жаба крйды. \"Е, мен шпозш экелдд деп ойлап кэдды-ау!\" — деп туйддм. М укдц сол уйде турранында, K^3ipri Тел е би кешесшдей ауруханада кдйтыс (кдлды. О л жасаган 45 жасты аз деп те, 294

_______________________________ Онф сэишл квп деп те аш уга аузым бармайды. ©йткеш оньщ ©Mipi эл1 жалтасьш келедд. Куддйга шугар, жалгаса да беретш шыгар. Оньщ купгп акдян екенш кеп адам K©3i TipiciHAe-aK, таныган. \"Кдзы на\", \"Эбддлдага\" деген елец дер 1 \"Кдзак, эдебиетше\" жарияланганда, гу-гу макц-ау сездщ талайын ез кулагымызбен-ак, ecrireH6i3. TipudH, кдлдрщ тап ©лгеннен кешнпдей б1лу Tipi адамра мумган емес те б о лу керек. Кдсында журген адамньщ аты, кднша айткднмен де, кдсьщдэ журген адам гой. \"Крлда барда алтынньщ K^aipi жок, Крлдан шырып кеткен сон; екщддм-ай\" дегендд кдзак,езше айтаганда, езгеге а й п ы деймгаз. KiMreде болса анык,багасын елгеннен кешн FaHa урпак, беретш болар. Мукднды TipiciHAe мыкды акд>шдеп ец алдымен ец жакдлн адамдары танымады. Оны таныса, ©лещн окдлп, 6ipaK, езш кермегендер мен кдсында журмегендер таныды. Суйегш уйден шырарарда, ж ецгейдщ агасына, hfhh М укдцньщ кдйнагасьша бештген кдйткдн адамдардьщ уйге тусетшш, соран ас эз1рлеп крю керегш айткднымызда, о л Kici: \"Юм келедд дейсщ? Ершомкеле крймас\", — дедд. Бакдсржа Мукдев екеум1з ©Ari Kiciiri зорра кенддрддк. Кешн, бештген кдйткднда, акракэлымыз Эбддлда Тэж (баев бастап кущ рене уйге гаргендердд керш, е лп Kici Мукрцньщ ©3i украган кдддрш алгаш ащара бастады. Мукднды баскдша тану бетбурысы д ал сол жерленген куш сол окдпадан басталды. Мукдцмен журт Жазушылар Одагыньщ ушнде крштасты. Топ-тобымен, жекелеп те ел агылып келш жатгы. Bip кезде эшш Бакдгг Энпмова келдд. ©згелер кусап мэштп айналып ©тпедд, тисе Мукдн, жаткдн ортара тартгы да, кеуде тусьша апарып гул тастады. Тастады да, кдйта бурыльш шьпъш кетп. Э лп кдллык, epbcci3 еом де кдлды. Bip кез елден белектеу к етт, 2-кдбапъщ \"Балалар елем Г турран жаръша кдрай журсем, аркдсын кдбыррара суйеп Аскрр Сулейменов тур екен. Асекец ейтедд деп гам ойлаган: жылап тур екен. Ерекше мшезддАсекецнен ондай ерекшелж кутпеп ем. О Kici е ле -е лг е ш н ш е Мук,ацньщ е л е щ н е тамсанумен етп. Bip жолыкдсднда, Мукдцньщ 6ip томдык, тандамалысы шыкдфлы жаткднын айтгым. М ырс етп. \"О ньщ тандамалы емес ©лещ бар ма едд?\" — дедд беттме кдрап. Бештшщ басьша жылына дешн мусшш орнатпак, болдык, М укдцныц муралары ж енш деп Ж азуш ы лар одагы комиссиясынын, жауапты хатшысы болгандыкуан, о л гаке ептеп мен де араластым. Комиссияньщ терагасы Эбддлда 295

Шсутм Нфкекв-ты_____________ _________ Тэж1баев агамызга керекп хатгарга крл крйдырып альт, со Kicimn беделш алдьта салдык, Акдга мэселесш шешудщ 6ip ушы Мукдцныц TyFaH аулындагы арайындарга -преддд. Сол арадагы арык, кдна, кезыддрйеп парторг: \"М ен оныц уйнен шай iuiin те корген емеспш\", — дегендд айткднда, жагамды устадым. Мукдцныц кдндай акын екенш бымейдд екен, байгус. Кезшде бымесе де, \"О сы журт неменеге оны осынша макд-ап ж ур? — деп, оцашада оньщ гатэбше 6ip кдрап та алмапты. Алайда маселеш ондайлар шешкен жок, халык,шеигп. Халык, Мукдцды кдлткысыз таныды. М укдцны ц соцында кдлган шьтармаларын ретгеп, баспага у с ы н у ymiH, уш не Бакцржа Муцаев, Нурлан Оразалин уш еуттз бардык, Алтай ap6ip елендд дэптерге ■пзшдеп жазып отырдык, жогальш кетпесш деп сацтандык, Лаш ы н жецгегшз: \"Бары осы \", — деп крлжазбаларын алдымызга жайды. С о л 6i3 жинакд-аган елендер1 к е т н \"©Mip-езен\" деген атпен \"Ж азуш ы \" баспасынан 1979-жылы жарык, кердь Ирак, 6i3 усынган елендер тугел шыкцады. Редакторы, баскдсы о л жинак,тан алып кдлган 6ipa3 елец кейш 1984-жылы \"Ш олпан\" деген атпен \"Ж алы н \" баспасьшан жарык, кердь Кешн Мукдцныц к ун д ел т табылды. Bipax, кунделшнщ кеп ж ерш б!реулердщ жыртып тастаганын керддм. Жаца елецдер1 д е шетшен та б ы льт жатыр. Кезшде Мукдцныц елецдерш де редакциялагандар болыпты, соларды кдлпына к ел т р у керек деген окдгрман хатгарьш да оцыдым. Мукдц •пршшкке эм араласып келедд. Оныц e3i елгеннен кейш пьесасы да крйылды, проза ютабы да шыкды. Оныц \"Хош, махаббат\" пьесасьшыц сахналык,жольш ашкдн досым Дулат Исабеков болды. М эдениет м й п с п р л тн щ репертуарлык, алкдсын баскдрып отырганында, маган 6ipa3 жерш езгертпрдд де, репертуарга кдбылдап ж1бердд. Кейш оны Э уезов академтеатры крйды. Сейткен М укдц Мемлекетпк сыйлык, ала алмай кдлды, 6ipax, буюлхалыкдык, сыйга ие болды, Оны ц 60 жылдыгын жалпы кдзак, мацтанышпен тойлады. О н ы ц атагын кцгзгангандар, эрине, болды. Оныц акындыгын айтудыц орньша, ппкенш, кезшде Жазушылар Одагы ны ц м уш елш нен, партия м уш елш нен шыгып кдлг'анын баса айтып, с о л аркдглы сыйлыцтан, абырой- дацк,тан к,акдылары к елген е р ю м -э р ю м н щ ж аман 296

______________________________ Онф сэшш эрекеттерге барганы белгш . \"Б ул сыйлыцты сонда елгендердщ сыйлыгы кыламыз ба?\" — деп намысгангансып, \"Iiuin ж урген адамFa сыйлык, бергеш м1зде не тэр би е болады?\" — деп адалсынган адамдар бурынгыдай батырлы кден айкдйлауларын кдз1р тоцтатты. ©й ткеш MyKpFaAHFa кдрсы болу халык^ьщ енерше, крзак, халкдшыц езше кдрсы шабу екенш олар да ангара бастады. М ен Мукдралидын, т1рл1пнде болмаса да, елгеннен кейш- ак, бакдгггы кдзак, болганына кдтгы куанамын. Оныц аты, елещ жалпы жакры кдзакуарды 6ipiKTipAi, eAi де 6ipiKTipyAe. Оньщ улкен бакдггы — осы. \"М уцагали\", Алматы, \"Ж алын\", 1995-ж. АЗАМАТТАРДЬЩ АТЫ-Ж0Н1Н ЖАЗУРА ЖАРАМАРАН MEMJ1EKETTIK ТЫ \"Егем ен К,азак,станныц\" осы ж ылгы 6-акдандагы нвм/р/нде KJ3la n d i стер м Ы спрлт нщ паспорт ж эне виза жумыстары бас баскдрмасыныц бастыты мили­ —ция полковнип М усаев Эм/'рбай Кепбайулы мен Кудияр Бмэлдщ \"Телкужат азаманытымыздыц кеп ш \" деген сухбаты жарияланды. Жасыратын н еа бар, елйпздщ гэзет-журналдары кезш де телкужаща аты-жон1М13д! кдлай жазуымыз к ерекп п жайында эжептэузр эцгш е цозгады . Алайда, амал не, Ую'мет оны ц 6ipAe-6ipiH кулагына и ге н ж ок, Мусаев мырзаныц сезшде елЪпздщ азаматгарына деген ашык,екпе байкдлады. “Kp3ip халыкцыц 7 процештен астамы рана телкужат алды\", — дей келш: \"М е н ез кдндастарымныц мундай керенаульпын мулде тусшбещпн\", — деггп. Сезшщ басын да осыдан бастапты: \"кейб1реулер^азаматгарра телкуж ат берудег1 к,олбайлаушылык,ты оны ц сапасыз- дьпъшан деп тусшетш сиякцы\", — дей келш: \"... ар тэуелаз елдщ Елтацбасы, Т у ы , Энураны болатыны сияк,ты сол елдщ ез телкужаты да болуы тшс\", — д е г т . Шыньшда да солай. К,азак,стан телкуж аты ец жак,сы царазга, ец эдем1 накдпппен, Америка, Франция, Германия, Жапония сиякуы ец озык, мемлекетгердщ телкужат улпсш непзге ала отырьш жасалганына 6apiMi3 де разымыз. Bipaic, кужат деген нщ 297

Шсштан Ифквкв-ты______________ __________ сапасы солармен FaHa шектеле ме? Маселен, кдзакуан езге элем халыкуарыныц ец озыценер улпсшде жасалса да, ондай Елтацбаны казак, елшщ Елтацбасы деп кдбылдай алар ма еддк? Эрине, жок, Кдзакрган баска элем халыкд-арыныц ец озык, символикасына нег!зделш жасалса да, ондай ту Казахстан туы бола алар ма едд? Эрнине, жок, Элем халыкц-арыньщ ец узддк эуендершщ улгкшде жазылганмен, казак, эуенж щ ыргагы ескерымесе, ондай Энуранды кдйтш Крзакртандйа дер еддк? Эрине, дей алмас еддк. Телкужат та сол сиякуы. Кдзакрган Республикасыньщ елддк ерекшел1п онда да сак^алуга тшс. А л ец басты елддк ерекшелшм1з — мемлекетпк тшм1з. Казахстан Республикасы телкужатгарыныц ец басты к ем ш ш п — азаматтардыц ат ы -ж е т мемлекетпк ттлде толтырылмайтындьпы. Аты-жешндд телкужатка жазута жарамаган плддц кдлай мемлекетпк ттл бола алатындьпы о л — 03 алдына мэселе. Телкужатка азаматтардыц аты-жет тек оры с ж эне атылшын плдер1нде рана толтырылады. Нуржекеев Бексултан, Ахметбеков Карибай, Сегизбаев К ад и рбек к,ана б о ла аласы з, Н ур ж ек еев Бексултан, Ахметбеков Кэр1бай, Сепзбаев Кэддрбек деп жазылмайды, Ce6e6i не д ей а з гой? Ce6e6i, cipa, Мусаев мырзаньщ айтуы на Караганда, 6i3/\\i кдялмыскер деп 1здей кдлса, Бексултан, Кэр1бай, Кэддрбек демей, Бексултан, Карибай, Кадирбек деп 1здейтш б о лу керек, К ирилл жазуын кцбылданранымыздьщ ты м болмаса телкужат толтыруга келгенде де кемектесе алмаганы гой. Keuieri К С РО кезшде аты -ж енМ з тупл, бугал эддрк±упз казак, орыс плдершде тец жазылушы едд, оран да зар болармыз деп и м оплатан? Крзак, кыздарыныц Эйкен, 1зет, Y mIt , Куралай, Эрш сьшды гаж ап аттары б у л телкуж а тк а е з кдлпы нда eMipi жазылмайды. А л ондай кужат кандай керемепмен казак, уш ш сапалы бола алады? Аты-жендд ултгык,дэстурге байланысгы езгертуге болады деген 1992-жылы 16-кацтарда шыкцан Президент Жарльпы бар екен. Bipax, Эддлет ш ш сп рлш ол Жарлыкуыц жузеге асу тепгш 3Ai таба алмай журген кершедд. Сондыкуан К СРО кезшде Т уутуралы куэлтм1зде аты-жетм1з калай жазылса, телкужатга да солай жазылады екен. Соган карамастан б1зддц телкужат ете сапалы жасалган телкужат болып саналады екен, \"... шын мэншде алдьщгы катарлы демократиялык, ел 298

_______________________________ Онф coyrnoi болуымыз ушш б1здщ телкужаты мыз да coFaH лайыкуы болуы тшс екендш белгш \" екен. Бул телкужат бойынша ешгам менщ экемнщ аты не Нуржеке, не Нуржекей екенш аныкцвй алмайды, ейткеш мен Нуржекеулы деп аты-жетмд1 ултгык, дэсгурде езгерте алмаймын. ©згертуге болады деген П р е з и д е н т о в Ж а р л ы г ы бар, 6ipaK, к,алай е зг е р т у ге болатынына зан, жок. Белим, ултгык, мак,таныш пен мемлекептк мактанытп дегендердщ ара ж т н д е мен тусшбейтш 6ip сиквдэ пайда бола бастаран ба, кдйдан бьлешн. М ен щ Ел, Отан дегешм баскдньщ Ел, Оган дегешмен б1рдей емес боп бара ма, юм б1ледд? П лю щ ©нуран, Гербп Елтацба деп макцанышпен кдзакща айта бастап ек, б1реулер Гимнге, Гербке карай кдйта- кдйта суйрей бередь Н еге ейтедд, тусшбеймш. ©3i, буюл отбасында ешкш казак, тш нде сейлей алмаса да, е з казак, халщлн елердей жакры керепн; казак, кдна тусшетш тапшы ттлде сейлеп-жазып ауре болтанная repi жалпьша б1рдей оры с тш н де сейлегендд, жазганды ж ен керетш басшы азамапар жасаган осы телкужат осы кушнде шынымен-ак, кала бере ме? Курметп \"Егемен Кдзактан\", осы сауалымызра жауап 1здеп керешюш! Тапсак, журткд ж едел жетюзешк! \"Егем ен К,азак,стан\", 13.02.1996-ж. ТУЖ Ы РЫ М Ы тын, ТУЫ НДЫ Керкем ойдьщ е ле п мен екш еуш ен етш, танымдык, туррыдан талданбаган улттык, тарихтыц ж ан е рухани мураньщ тагылымы кдшанда елдщ санасына сщш, жадында жапальш, журегщде кдпалып кала бермейдк Б1здщ жыл кдйыруымыздан бурынгы кддым дэу1рдщ езшде тарихы хатка тускен журпардьщ e3i де танымдык, талк^на тэуелдд. iAiMi мен бшм1 ж егш е й K^3ipri еркениетп елдердщ рухани тарихы жазушылар мен философтардьщ керкем ой турплсынан алгандары тацдауынан етш барып, nci адамзаттык, игш к к е айналып отыр. T in ri мем лекеттж саясатгьщ кдлыптасуына да Heri3 кдларан жайлар бар. М ысалы, дуние бел1с1 тусында аса куатты epi тек н к устемджке курьшан еуропашылдык, багьггты орныкцъфура осы к ер кем ой талкдлсыньщ e c e p i Kyurri болды . Бул 299

Ъвксутан НфкеЬ-ты_________________________ еуропалык, улттардыц сана-сез1мшщ оянуына, тарихи- танымдык, кезкарасыньщ крлыптасуына, езш езгеден ер сезшуше пкелей себепкерлпс етп. Kepicbnue, кешпем турю журтыныц, оньщ шпнде кдзак, ултыныц кддым кезещ крлтарыста кдлып, \"улт ретшде уйымаган\", \"тарихи ойлау ж у й еа кэлылтаспаган”, \"еркениетп кррамда eMip суруге кдб1летшз т о б ы р \" деп танылып, тел1мге туст1. Буран отаршылдык, ж азалау идеологиясы крсылып, rynxi тамырымыздан тана жаздадык, Тарихи кужаттар мен деректер болса да, керкем талкмдан етпеген соц, кррамдык, midp крзралмады. М1не, осы туррыдан алганда, жазушы, ралым Турсы н Журтбаевтьщ \"Дулыра\" а п ы exi хггэптен туратын курдем херхем-зерттеу ецбеп езш щ белгш 6ip дэрежеде хезецдж. мшдетш орындаган, жалпы, халкдпмыздьщ м у д е м т1дегшен шыкдсдн байсалды пайымдау болы п табылады. Баспагер ретшде де, жазушы ретшде де к етлд ж бере айтарым мынау: ултымыздьщ тэуелс1зд1к алар тусында жазылып, азатгыхдд хрл ж еткен сэтте соныц рухымен уштаса элеум епж , назарьша усынылган бул кггэптщ бурын жариялануы мумкш емес ед1 де, кешндеп-кенжелеп шыкра, Keuiirin кдлатын едь Сондьщган да заман мен адамньщ рухани мудесше дер кезшде жауап берген шьпарма деп есептеймш. \"Дулыга\" — баспа мен жазушыньщ кезекп 6ip xiTs6i емес, ойластырыльш, ipixTeAin, талхдлланьш барып аса зэру мэселеш зердем оймен хетере б1лгенше хез жетхеннен кешн рана окдфманга усьшылган туьшды. Exi кггэптщ жалпы саны 90 мьщ данамен шыгарылуы жене оньщ таралып кетуш щ e3i бул шырарманьщ тарихи танымымыз уппн аса кажетгшгш жене хепш шк хауымньщ улкен суранысьша ие болганьш байкатады. Кры н кезевде мундай таралымра и е болтан xiTen сирек. \"Ж а л ы н \" баспасыньщ щ язметкерлершщ талгамы мен талабыныц б у т и т к уннщ м уд еам ен орайласып жатхднына 6i3 де хуанамыз api езш1зд1 \"Дульпаньщ\" абыройлы болуьша илек бпуурудд баспагерл1к парызымыз деп санаймыз. Сонымен, \"Дулыганьщ\" н епзп тарихи-танымдык, жене керкемддх epexmeAixrepi неде? Кешпелрлер ем1ршщ exi мыц жылдык, тарихьш камтитын exi томдык, кггэптщ эр тарауын талдау мумкш емес. Bipax, непзп куретамыры мынада: Б1ршш1ден: ултгык, тарихымыз бен еж елп замандагы квш пел1лер тура лы дер ектер эр елд е п , ер жердег1 300

жеддгерлж жазбаларда кездеседд. Зиялы кдуымга таныс сол марлуматгарды 6i3 тек Ресейдщ кезкдрасы аркдллы танып, сол тургыдан тусшддрш келддк. Bi3 ушш империяньщ rmcipi тарихи угам ретшде кдбылданды да, орыс тш нен баскд ттлде жарияланган тгарлердд кдтарра крспадык, Сондыкуан да сан кдрлы тужы рымдар салы стыры лмады . А л Т урсы н Ж уртбаев бур ы н 6i3re бимэл1м, мэл1м бо лса да Tepic тужырымдалып келген, кдяс тусшддр1лген деректердд 6ip жуйеге келттрш, кепшшк кдуым тусше алатындай тартымды етш баяндап берген, Мысалы, б1здщ ж ы л санауымыздан бурынры уйсш, кдцлы, юебань, иузи мемлекетпп туралы кд>ггайдеректерш ете тшмдд пайдаланган. Ш ын мэншде, бул хандык,тар бугшп кдзак, мемлекетшщ кене AeyipAeri туп- тамыры емес пе? Рас, таза кдзак, хандыры X V -расырда дуниеге келдд. BipaK, ол жокуан пайда болтан жок, Мше, осы мэселелерд1 Турсы н Ж уртбаев бугш п кунмен байланыстыра бь\\ген. Бул — улкен жетклж. ©йткеш \"eAi тарихтьщ\" е з тарихьща айналуы — танымдык, тоцкерюпен тец керше. Еганшдден: \"Д улы га\", ен; алдымен, керкем шыгарма. Ж азуш ыньщ толганысы. BipaK, та зертгеуш ш к туррыда жазылран. Крламгер езш щ барлык,тэж1рибесш шырарманьщ тартымды окдллуы ушш жумсаган. Мысалы, скиф, сак, хун, кдшшак, тайпаларынын, теп, тш , дэстур1 женшдеп тарихи деректердщ езш кедумпдей гагар таласыньщ ж е т о н е курган. Мунда тгардщ ©3i окдраньщ мэн-марынасьш ашады. Тарихи тулралардьщ тагдыры аркд>1лы узпс-узж деректердщ басьш крсып, тутастай dip к езец н щ сыйпатын бередд. Эдеби тэолдердд ерюн epi орынды пайдалану аркдялы еткеташздд жуйел1 i3re TycipreH. \"Дулыгада\" кдмтылран 77 бабамыздьщ тудрасын керкемддк таным туррысьшан бейнелей отырып, солар OMip сурген замандагы кешпе/йлердщ п р л т л ш н е н хабардар етедд. Ескерте к ететш 6ip жай, талкд>1лаура усынылтан Ti3iMAe \"Дулыганьщ\" жанрьш “тарихи ацыздар\" деп керсешгп. Бул — жацсак,кеткен аныкдама. \"Дулыганьщ\" жанры — тарихи эфсана. А л эфсана дегершпз — тарихи керкем ой, эпостык, сарыны бар тарихи толгау. Демек тарихи шындыкды ацыздан ажыратып алу уш ш жазылран шьтаарма. Бул мшдетп \"Д улы га\" толык, аткдрып шыкдфн деп с ет м м ен айга аламыз. Унпннпден: \"Д улы га\" тек кдна тарихи толгау мен керкемддк баяндаудан турмайды. М унда жаца гылыми- 301

Ы с у т т H f f a d t - p u ___________________________________ жазушылык, идеялар мен пайымдаулар, тосын талдаулар мен соны ш гарлер бар. ¥лы даланы мекен еткен кешпемлердш, ем1р салты мен дэстурД, олардьщ тарихтагы орны, жекелеген адамдардьщ ic-кдгмылы туралы глгершдд- кешндд айтылган KepeFap, сьщаржак, кдсакдна бурмаланган тгарлердд талдай келш, оларга байсалды тужырым мен уэж аркдялы тойтарыс бередг Мысалы, Скифтер мен кемерлер гамдер, олар кдй -плде сейледд? Сакд-ар мен массагетгердд \"иранттлдес\" деп жургендер гамдер? 0 гк ен расырра деюн \"скиф тш \", \"туран т ш \" делшш келген урымдар аяк, асгынан неге езгердд жэне крндай пигылмен езгерттлд!? Эуелдде Матай, Мадай, Медея, кейшнен грек тш нщ заедылырьша сэйкес Мидия аталган коне мемлекетгщ непзш гамдер крлады, неге прототурюлер курган мемлекет турю журтыньщ тарихынан сызыльш калуга тшсп? Ассирияныц сьша жазуыньщ унпнпп нускрсы кдй ттлдщтуб1рлж угымьша жакдян? Ишпакай, Мэди, Партатуа, Иданбарыстар орнаткдн скиф, сак, мемлекет! неге \"a\\i мемлекетке\" айналды? \"¥ л ы кдьггай кррганын\" тургызуга мажбур еткен хун каганаты ж эне б1здщ AayipiMi3re дейш п тэфркутгар мен кунбилер билеген Уйсш, Кднды, Юебань, Иузи кдганатгары крлай, неге куйредд? Олардан кдндай мэдени, рухани мура кдлды? \"Кдьггай кррганынан\" бастап жанкенгп майданга шыкдфн, акдяры Таластьщ бойында кдятай эскершщ крлынан крза тапкдн Ш еж е тэщркутыньщ тагдыры гамге мэл1м? Оларга Рим гладиаторларыньщ кемекке келугнщ ce6e6i не? Куддретп Рим империясы мен кулдык, Aayipai кулаткдн Баламер, Мьщзык, Мермер, Еддге, Рутила, Еддл — Атгила, Адакер Еуропа тарихыньщ сахнасына кдлай шьщгы? Как турщтердщ кдганатыньщ куйреуше себепкер болтан кдятайлар ма, уйгырлар ма? Тектж буданга ушыраган Кубырат (Крцырат — ?), Баян, Басан, Елдепз, Селжук, Бейбарыс ic n e n i баЬадурлердщ тарихтапя орны н олардын, e3i би леген елдер кдлай багалайды, олар нендей езгерютер экелдд? \"Заманым кеден болды, кеден неден болды?\" — деген саз кдйдан шыккдн? С о л кеден дегешм1здщ e3i гам? Кдзак, тарихьша кдндай кртысы бар? ©KiHimKe орай, б у л сурак,тарга маман тарихшы- ларымыздьщ ездер1 д е толык, жауап бере алмай келедд. Тарихи окулыкдвр мен басылымдарда дал кэз1рп куннщ 302

_____________________________бтф сэушл озшде скифтер мен сакуарды \"иранплдес\" деп тусшгцредь Олардьщ кдндай дэлел1 бар? Э лде Ресей ралымдарыньщ niKipiH малданып ж ур ме? А л Т урсы н Ж у р т ба евт ьщ \"Дулыгасында\" бул сауалдарга барынша толык, тусшж бер1лген. О д ж эй рана ту сш ж п е н ш ектелм ей, баты л болжамдар мен тужырымдар жасайды. Зиялы тарихшылардьщ талкдосына салса, талай-талай келел1 api мудел! меселелердщ кун тор-пбше крйылуына себепкер болатын байсалды ойлардьщ табылатынына еш кумэн келт1рмейм1з. Тертшш1ден: Т урсы н Ж у ртба ев 1рш-усак,ты тарихи окщаларды термелемей, солардьщ ншнен e3i нысана етш алган тулганьщ тардырына тж елей кдтысты деректердд ipiicren ала отырып, оны тартымды керкем ттлмен, ойлы гаюрмен баяндай келш, дербес толгау-новелла дорежесше кетерген. Соньщ нэтижесшде кдрапайым окдфманра да тусшнсп, зиялы кдуымга да ой салатын api щлзыга ощггын шьтарма жазран. Kp3ip каламгер уш ш ете аумалы-текпел1 к езец . Б1рак;га сэт1мен жарык, к ер г ен “Д улы ран ьщ \" мемлекеттш м эртебеге усы нылуы зацды ж эне бул жазушыныц он ж ы л бойры прнектеп жинаган адал ецбегшщ жешса екенше е ш ю м тц к у м э т болмаса керек. \"Кдзак, эдеби еп \", N47, 19.11.96-ж. КДЛЕКЕЦН1Н, 60-Ы - КАД1РЛ1 60 Алпыс — айырыкдю жас: кьгрыкдэ, елуге толгандарда жастык,тыц ж е л т ал1 басы м KepiHce, алпы ста адам акракдлдыфф е д е т умтылады— алды-артын ойлап, жет! рет елшеп, 6ip рет кесуге бешм бола бастайды. Алпыскд келген адамды кдзакуьщ айырыкща сыйлайтыны да гпнлыктян А л Кдлекен, — Кдлдарбек Найманбай — сиякуы ежелден- ак, алды-артын ойлап ескен адамга алпыс жас — ерекше сыйлы. М ен Кдлекецмен коп ж ы л 6ipre icre,aiM, 6ipa3 ж ы л тьпыз байланысы бар жумыстарда тары кяеддм, эл1 кунге дешн аралас-кураластьпымызды узбей келем1з. Ж иырма бес — отыз жылдык, бшс-журю 6ip пш р airryFa кдкд! берсе керек. \"Ж алы н\" баспасында Кдлекецдерекпр болтан кезде мен бас сарашы болдым. Улкендьюппл! ак^ш-жазушылармен 303

Ы суш ш Щ Л иЬ-ш * дау-дамайы кеп кдязметте кун сайын кездесетшб1з. Сонда He6ip с езге кенбейтш, ж енге журмейтш дегендердщ де Кдлекен, к ец ш н таба бтлетш: улкендд агалайтын, Kiniim аркдсынан кдгатын, сыпайы сез1мен, ж ылы кдбагымен кдрсы алып, с о л курм етпен шыгарып салатын. Сонын, аркдсында 6i3re тьщ ры лы к,т ы , байсалды ж ум ы с icreyre жак,сы мумкшддк туатын. О ны б1реулер Кдлекецнщ MiHi санап, тж е айтпайды, тура сейлемейдд Aerici келедд. Орине, ейтуге де болар едд, онда 6ipaK, баспаньщ кызметкерлер! тек дау-дамаймен тана болы п кету1 мумкш едд. © зш щ сыпайы саясатымен Крлекец журткд жаймашуак, кдызмет жасайтындай жатдай тутыза б1\\етш. Ж умыс-ж умы с деп жанды кдшай бермей, адамдардьщ 6ip-6ipiMeH емш -ерю н араласуына, 6iAicyiHe де Кдлекен, кдтгы кецы. белетш. Баспаньщ арнайы жолдамасымен кдязметкерлер Сов ет Одатыньщ талай тукш рш аралап кдйтатын, Маклауды орындарда демалатын. Талай жас талантгьщ тусауын кескен Кдлекец — акдш- жазушылардьщ шынайы алтысына беленген адам. О л б1здД е з отбасьша жга шакдяратын. Д илэ ж ец гем з Крлекецдд халык, уш ш де, e3i уш ш де кртгы кутш-баптайды. Бабьш сак,татан Калекен; 21-расырдьщ да бар кдлзырын бабымен керсе екен деп тыеймш! —\"К вк Аслан Кдра Ж ер \", N3, 99-ж. ЖЛДЫМЫЗДА ДАУЫСЫ ЖЭН1БЕКТЩ Ж э ш б е к Карменов 6ipa3 ж ы л \"Ж а л ы н \" баспасьшда кдозмет ютедд. Улкендд аталап, KiuriHi айналып-угаршп, адамньщ бауырына оп-оцай Kipin кететш. Эцпмега ол басгап, мэнерлеп, барлык, ыкдяласымен, барынша бер ш п, ез айткрнына 63i де суйсшш, езгега де суйсшддрш айтатьш. Тьшдаушысьш т э т т ету ушш, ептеп эсерлеп те жШеретш. Сондыкуан ж урт OFaHугар едд. Элдеюмдердщ KpFbrma сезше, шп-дфкдфн э зш н е шамданбай, шарт ете кдлмай; бипаздап, байсалды ш еш енджпен жауап кдйтаруга тырысатын. Ж алпы, шешен сейлегендд жаны унататын. О н ьщ улкендд сыйлауында мш болмаушы едд. Кдзакдъщ кдй ауылында да Ж эш б ек аталаган жасы улкендер жетш жатыр. Byrmri сыйласкднымен ертец араздасьш, буп н 6ipre 304

_______________________________ Онф сэилеа журген адаммен ертец бет керюпей кету оньщ табиратына келмейтш. Кушак, жая кррсы алу, ацкднлдап амандасу, iuri- бауырьща Kipin жен сурасу, (зетгшктен жазбау — оньщ ец жакры кдсиеп. Ж аны таза Ж эш бек тэшн де таза устайтын. Улкен кдлзметкерлер де, катар журген кдрапайым кдзакуар да оны жиьш-тойына жш шакдлратын. О л той да баскдратьш, эн де айтатын; эн айтьш, куй шертетш im-кдрындастарьш зиялы кдуымньщ ортасьша у т р кдш баулитын. Сондай-сондай ортага барар алды мшдетп турде моншага тусетш. Оны бьлеттшм: \"Ертец Бэленшенщ тойына барушы ем, aFa. Э н айткдн соц агы л-теп л тер лей м ш рой. М онш ага барып тазаланып алайын деп ем, бутш жумыстан ертерек жзберсещз\", — деп, талай p er сыр айткдны бар. О л эндд сахнада рана емес, той-томалакда, крнакуа отырып та кеп айтатын. Ж э ш б е к э й гЫ эш ш рана емес, ш ебер ж азуш ы да болатын. О ньщ ауызш а ец п м еш майын тамызып айтатынына талайлар тан, кдлатын. © з ш щ айтуынша, жазушылык, енер1не ж ендеп мэн берш , алгаш кггэп шыраруъша акдал крскдн Кдлдарбек Найманбаев болыпты. Bip жылдары, эстрадалык, студияда icren журген кезшде, езшщ радиода, теледидарда эн шыркдуына элдеюмдердщ тоскдуыл жасап жургенш айтып кдлды. О л кезде Т елен Эбддков Орталык, Комитетге кггейтш. Bip куш жиында онымен жольпысып кдлдык, Ж эш бекп а л ь т кеп, жогарыдары жайсыз жагдайды кезшше тусшддрт ем. — Оны реттейм1з, — дедд Телен ойланбастан. — ¥ м ьггьт кететшщ бар едд, телефонмен тары есще салайын ба? — дедин оран. — Ж о, Ж эш бекп умьггура болмайды гой, — дедд Телен эншегандеп уэде бермеуге тырысатын эдетш умьггьт. Жуз1 нурланьт, кез1 кул^мдеп, элденеге риза болгандагы эдегшше демш ысылдай шине тартьт, тамсана ж уты н ьт жымиды да: — Бул 6ip 6iTKeH шаруа болды, ага, — дедд Ж эшбек. СезДмнщадамы емес пе, Теленнщ ce3i тебесш кекке жетгазт кеткендей кершдд. Арата 6ipa3 уакд>гг сап тары 6ip бас крсуда ж ольп ы сьт кдлдык, Жагдай сурастык, — Ой, жакры болды, aFa. Радиодан да, теледидардан да токдву жок, — дедд салтанатгы рапорт бергендей сацлак, сейлеп. 305

Ъвксутт Нфквке-ипы_______________________ Б1реудщ шьш куанранын керген де гажап нэрсе гой: оньщ куана бглгеншщ езшен жан тазалыгын керш, кецшм ecin кдлды. Ж эшбек жап-жакры карта ойнайтьш. М енщ байкдуымша, онша кеп утыла да бермейтш. Алайда утып отырса да, крлы ж урм ей оты рса да, мацраз сейлеп, майдалап езрлдеп, жаркцшдырынан 6ip ж азбайтын. Сондай 6ip сирек жайсандьны бар еду 1984-жылдыц мамырында Ж эш бек пен Н естбек Айтовты Жаркерггке шакдфдым. Э пкем нщ кдшы той жасайтын болып: \"Ага, жора-жолдастарьщызбен келш кайтыцыз\", — деген. Алматыдан ею машине болып келдж, Жаркентген eKi маш ине агайын-туыс тары крсылды. Сейтш , терт мэшинемен Ж аркен т кдласыныц ж елкесшдеп Сарыбел аулына думандата кеп туспк. Ж аркентке келген соц, менщ мектепте 6ipre окдшан досым Ак^солдыц уйше ток^аганбыз. А л Ак^кол мен Ж эш бек бурыннан жакры таныс болатьш. Ащжолдьщ туцрышы Ерболдьщ уйлену тойьш Ж эш бек e3i баскдрып, о л тойра: \"М ен щ ец талантгы шэюрпм, керемет энпп\", — деп, Бекболат Т1леухановты ала кеп таныстырран- ды. “Ж эш бек келгенде ак, туйенщ кррнын жарам\", — деп Ак^кол, \"Ак^кол ага у берсе де кием\", — деп Жэшбек, eKeyi сейтш елш-ешкен соц, 6i3 де жарыла жаздап шашбауларьш кетерш еддк, содан С ары белге к елген соц, тары журт тыныштык, бермей, кешю той басталранша б1зд! Тышкдн тауын керсетуге алды да кетп. Тьппкдн — Аркдс (Жоцгар) тауьшьщ куцгей бетшдеп сан таудыц 6ipi. Тьпикдн езеш ш ц сайдан шырып жаткдн тусына кеп токтадык, Аргы бетгеп К^ггай шекарасыньщ крй арамен ететшш алыстан багдарладык, тау етегшдеп кегалды, таура жалгаскан жондар мен жоталарды тамашаладык, Кэктемп ызрар та у етегш ен ам мулдем кете крймаган кез гой, шаршацк^грап турран Ж э ш б е к к е суык, ти п зш алды к, Ортамызда Эбдглда Ыскркрв деген дартер агамыз да бар едд. — Епггеце етпейдь той кц1зранша Жэшбекжанды жазып аламыз, — дедд о л raci. Тамак, шшей, дэм татпай Жэшбепм1з жантайып жатып кдлды. Тыныкрын деп ж еке белмеге жатцызьш, ауьщ-ауык, дэрндэрмек, сорпа, сусьш апарьш, бар мумкшдтешздд салып рмлрлж. Ei3 е з тобымызбен ж еке уйде оцаша купмде болдык, 306

_______________________________________________ Q m f? cd w e o i ауыл адамдары у л к е т белек, жастары белек баскд белмеде куплш жатгы. \"Алматыдан акрш-жазушылар келпгп\", — дегендд, кудай б1ледд, журт 6i3 тау аралап кеткенде-ак, естш алган. йшмтзде айгш эгаш де бар екенш б ул ауыл бъ\\е ме, бтлмей ме, сол жаты рана беймэл1м. Шай элденеше шплдд. Кдзак, уйгыр, дуцгеннщ тамакдары б!ршен кешн 6ipi желшдд. С ез дегендд гулетш жатырмыз, 6ipaK, элт ешюм ен бастаган жок, Кутит журген кдязжелшшекгерддц, иплерддц: “Ал, эн бастацыздар!\" — деп крятын да ындайы жок, едд. Bip кезде отыздьщ ар жак,-бер жарындагы э д е м ак, сары келшшек еи -уш некер1мен юрдд. Элгт эй елдщ жургс-турысында, жымиысында жатыркдудан repi 6i3re деген жакдандык, шггарту басым сиякды. — СЛздермен таныскдлы, кдрсы болмасацыздар, 6ipre отырралы келдж, — дедд. Сей тп де ездерш таныстырды. Келшшекгщ аты еам де сакцалмапты, улты дуцген, кдзакда келш екен. Bi3 де эзМздд таныстырдык, Кдсымызда отырмаран сон,, Ж эш бекп айтпадык, тагы 6ipeyAepini3 бар емес пе едд деп, дуцген келшшек оны жокуамады. Эдеш 6i3re крзгау салу уш ш келген б о л у керек, а дегеннен-ак, э н сап квщлдд отыруымызды крлкддады. Bi3 де т1л мен жагымызра суйенш кдлрандар емесгпз бе, эуелз ауылдьщ алты ауызьш естиж деп, кдрсы крлкд салдык, Оран келшшек айылын да жиган жок, ал ендеше дедд де, эн сап кря бердд. Ойпыр-ай, эдемшк дегенде шек болсайшы, элг1 эйелдщ эдем1 ецше эдем1дауысыньщ жарасатыны-ай! Сындырлаган куш е крцырау ун уй пшн кернедд де Kerri. Y h крсып, некерлер! де суйемел жасап жатыр, 6ipaK, дуцген эйелдщ дауысы бэрш басып куйкдллжиды. Б1здд баурай крятындай не кдукдрыц бар дейсщ дегендей бейкдм отыр еддк, деьшшздд алуды да умыткдндай, тым-тырыс тындык,та кдлдык, Кунддз 63iMi3 керген тау суындай таза, ерке назды сьщгыр дауыс буынымызды алып, балкрггып барады. — Ауылым кешш барады белден асып, Белден аскдн бултпенен араласып. Ауылыц алые кеткенде, кимас кдлкдм, Кара жерге жыладым баурым басып. Желб1р жекен, Ж е л т журген жайлауда мен 6ip бекен, 307

Ъвксутт ЛфШсе-тм_____________ деп крйырды келшшек. Бекен болса бвкен-ак, шыгар деп мойындадык, Э н бтсен де барып 6ipaK, дем алгандай 6apiMi3 д у крл сок?ык, ризашылыгымызды б1лд1рдДк. — А л , агалар, 6i3 мш деттен кутылдык, ендд кезек сДздерде, — дегенде барып 6ip-6ipiMi3re кдрастык, Э й е л д щ дауы сы пысымызды басып, б 1зде эн айта крятындай хал кдлмаран едД. Сура кеткен тал кдрмайды деп, \"ауылдыц алты ауызы элД бггкен жок, тугел айтьш тык,\" деген сылтау таптык, © з обалдарьщ езщ е деген болу керек, келшшек ендД крйым айтыскд шакдгрып, менен басгап сипай крмшылап, эркдйсымызра елец курастыра басгады. влецДнщ басты ею жолы белгДлД крра елец боп келедД де, соцры ею ж олы бДзге кдтысты айтылып уйкдсады. Баскдны кдйдам, баскд1 сездД маран кддап айткдн соц, ж ауап бермей кутылудын кдын боларьш болжап, састым. Булай боларьш гам бДлген, эйтпесе ерте кдмдансак, ауылдан айтыскер бДреудД бДз де ала келетДн едДк крй. ЕндД амал жок, бетпе-бет келген дуцген келДншек бултартатьш емес. Акдгн гой, 6ip шара жасай ма деп Несшбекке жаутацдасам, кызара бертДп, эйелге шуйлДге кдраган кдлпы мДз бакдайды, Кдсымдагыларра ымдап жатьш зорра кдратгырдым. Bip лаж жасай аласыц ба дегендД ацгартып, акдгрын иек кдкхым. КезДн багжац етгазДп бДр-ею кдрып жДбердД де, Несшбек крмданып, крзралак,тап, крлма- крл мазасыз куйте тустД. ©лендД жазып шыраратын акдш суырьш салура сасьш отыр-ау деп шамаладым. Ж ы лы уй, жылы жагдайда тершДп отырран Несшбек era бетД бертш кдгаарып, KG3i к р ы л а т ы й шегенДц кэлпакдпасындай децгеленДп, e3i д е ж ау жакдшдаранын сезген гарпией жиырыльш, не дуцген келДншектД жеп KoioFa, не оран езД жутыльш кетуге дайындалрандай керДндД. Келшшек токхаран кезде, ал баста дегендей Несшбекке кдрап крлымды сДлтедДм. У й ДшДндегД ж урт жым болып, 6api соган тесДлдД. Жауапты сол кдйтарура тиДс екенш 6epi де тусДндД. Жакры акдш екенш бДлемДн, с уы р ы п салура к,алай екенДн кудай 6iAciH, кысылтанымнан борша-борша боп терлеп кетгДм. ЖетелДп, жетгаршш а л ь т Несшбек ун кдтгы-ау акыры. М энш де, уйкдсы н да шып-шымыр цылып 6ip шумак, айткднда, устДмнен тау тускендей 6ip yh дедДм-ау. \"ЭуелД б у шДрюндД бастау кдын\" дегендей, келе-келе НесДпбегъм кесДлдДдейсщ, оньщ эр свзДн кршеметгеп, барДмДз дуыддап жетДсДп кдлдык, КелДншектщ энД эдемД, Несшбектщ сезД эдемД, екеуДне кезек суйсДнДп отырып, ЖэнДбек есДмДзден шыгьш кетДптД. 308

_______________________________ Guef> сэима — M em 1здейтш казак, кдлмаган ба? — деп, 6ip кезде 03i Kipin келгенде барьш ду ете крлдык, — Кел, Ж эш бек! Кел! — С е т жокуатпаймын деп, Несшбек кдн сорпа болды, крлыца домбыранды алшы! — дедж дереу аркумыздьщ кещп сала бергешн сезш. — Bip адеMi келшшектщ дауысы жаткдн жер1мнен жулкриап туртызды. \"Крида жатырсыц? Нетып жатырсыц?\" — деп жазтыртан соц, жата алмадым, — дед1 жымиып. — О л — мына келшшек, — дед1 Несшбек дуцген эйелдд нускрп. — М е т ел-ripin кря жаздады, ендд езщ ие болшы! — Ал, агайын, Ж эш бектщ жазыльш кетуше себеппп болтан, дауысымен дуалап туртызтан бэленше ушш! — деп, дуцген келшшекке т э т а екетм1зд1 6ip биуурш алдык, та, кезек'п Ж эш бекке бердж. Кейде майда крцыр ан айтьш, алдымен дауысьш ашып алатьш Ж эш бек б ул ж олы б1рден шыркду энге бастады. Дал б у ти т кешке лайьгк, келетш Б1ржанньщ \"АЙ1байын\" шыркдп кря берд!. Алташцы сезш сэл езгертш, \"Тойларьщ к упы болсьш, ардак^ы елЬн\", — деп бастады. Домбыраны кдгысынан-ак, сол эн/у айтатьшын сезш отыртанбыз, садк, ете калган уга 6apiMi3Ai белмеден кетерш экелш Сарыбелдщ шалтьш жотасына экеп отыртыза салтандай болды. Кабырта- керегес1з, шадырак,-тудлжс1з, есж -терезеаз тажап шалкдр кещстжке шыта крлгандаймыз. — Ж ер шок,тыты Кекшетау, Бауырыц толтан бакща-бау. Бауырында сексен кел, №сщ жупар ацкцды-ау, — деп кдйырды. Ж е р ! тажап, эш тажап, eHinici де тажап ел екенжпз еске тусш, тебеш з кек ‘ripen эп-сатге бшктедж те кепж. Кекшетау мен Сарыбелдщ сулульпын Жэшбектщ aHi 6ipiKTipin, тутастырып ж1берд1. Кекш етау ymiH де, Сарыбел ушш де, Ж эш бек ушш де бойымызды макуаныш билед!. Би!ктен ецкже сорталап, теменнен шыдта кдрай шамыркдна ерлеп, баяулап кеп булкрша еркелеп, Ж эшбектщ дауысы тула бойымызды тште куалап, тэтг! балкрггады. Соза кеп шыркдса, дуниенщ ipreci кестап кецш кеткендей кершед!; крдырлата баяулатса, журегщд> шымырлатьш, жан дуниеце элдеб1р шырак,жатып жаткдндай жылы эсер етед!. TiA жетпейтш, тедеу! табылмайтьш тажап! 309

Ъексушм Hyjnjceb-щы_________________________ — Ой, унщнен айналайын-ай! — Ой, кесегеч кегерпр-ай! — дескен суйсшпн кршемет Ж эш бекп де, онын, кдсындары бэрМзд1 де бакрпты етп. Ж эш бек энш аяктаранда уй iiui, босага, дэл1з — 6api то лган тыцдаушыдан аяк, алып ж у р Н з б е й т ш ж агдайра ж е т т ь Енд1 е з ш е д ем алы с болмайты ны н Ж э ш б е к те жакры тусшдД: крлкдлатып жатпай-ак, 6ip эннен кейш 6ip энге ез крлауымен ауысты да отырды. Ж акры эншшщ де жакры айта алмай кдлатын кездер1 болады. Ондай-ондай Жэшбекте де кездесетш: шаршайды, бабы болмайды, заукрт сокдайды, сондай сэтгерде де зорлап эн садрызамыз юй. Сез1мтал, бауырмал, кепипл Жэшбек жанын тусшетш ортада айрыкща жаньш кетуцц едь Ондай сэтгеп о л айткдн эн, о л кубылткрн дауыс кулагымызда мэцп крлып крйган сиякты: 1здеймз, сарьшамыз, 6ipax, ешкдшан д эл езшдей Fbm о л ундд ез1мз де кдйта ести алмаймыз, езгеге д е еспрте алмаймыз — оньщ уш жанымыздьщ жадында рана caipraAFaH, эзщмен 6ipre журш, езщдд сакындырады. Ж э т б е к т щ дауысы сонымен ражап. Оныц дэл сондай carreii дауысьш ешгам жазьш ала крйран жок, жазьш ала кряйык, д еге н акдял б1зде бо лтан д а ж ок, Ж э ш б е к бп п ей д р таусылмайды, мэцп деп сенген болуымыз керек. BipeyAep 6ipa3 эн айткэн сон, шаршай бастайды гой. Ж эш бек айткдн сайьш ашыла бердо. Уй толы журттьщ ец алдына ак, ким еш екп кейуаналардыц шьнып алганын байкдп, кдй кезде кдй эндо, кдй ортада кдлай айтуды дэл болж ай крятын Ж эш б ек узатылран кдоздьщ мунды энш зарлата женелгенде, адамдар туг1л бую л уйдщ кдбырралары да к ез жасьш сырьш ексш жаткрндай куй кештгк. Шалкрпъш аспаша, бшктен бшкке кетерш экетш отырран Ж эш бек е н д ! 6apiM i3Ai би д ай д ы ц 6 ip к,ауы зына сы йды р ы п жзбергендей сезглдо. ©нердщ кудореп бэрц.пзд1 б1рдей крш жлбердо. А у ы л адамдары ньщ Ж э ш б е к к е жаудырран алрыс- к,ошеметтерп1д е ш ек жок, Шабьптанран Ж эшбегтм тан; кдолац б ер ген ге деш н талмай эн салды. У йдщ ш ш е н Ж э т б е к т щ жалпак,бетшен баскд ж урт ештецеш де, ешкьмдо де кермейтш куйте жетп. ©нердщ, Ж э т б е к т щ 6ip бакрпты сэп сондай едо. Ондай сэтгерш, кудайра шугар, талай кердом. С о л кергендерм щ м р ж уре1тмдд сыздатады. Кдзак, эншщ, кдзак, ун ш щ ражап 310

_______________________________________________ O m f? e a rn e d кемецгер1 М анарбекп сагынсам да, эндД мэнерлеп айтудьщ майталманы Ж у с ш б е к п ойласам да, кдзак, даласыныц бук1л даркдцдыгьга н е м е й т е рана сыйдырран Работа Еамжанованы тындагым келсе де, ес!ме ы лга Ж еш б ек туседд. Атаньщ улы н емес, кдзакдъщ ражап азаматын, улты мны ц влмес eHepiH вн ерге суй реген бауырымды сагьшам. О л арамызда журсе, кдзакдъщ халык,ендер1 кеб1рек шыркдлар ма едд, эшшздщ ултгык, накдзииы молая туеш, оны уйренупплер де кеп болар ма едд деп кдшлдаймын. Сейтш оньщ орны ылри езш жокуатады да турады. \"Парасат\", N 4, квкек, 1999-ж. КДПЕКЕЦЕ - 60 К ур м етп К,алекецнщ ж анаш ырлары, туыстары, бауырлары! Кдзак, халкдшьщ кдддрлД азаматы, ултымыздьщ улкен жазушысы, кррамымыздьщ белгш кдйраткер! Кдлдарбек Найманбайдын, 60-кд келген мерейтойы к уп ы болсын! Бугшп мерейтой салтанатын баекдрып отырран кдзакдъщ аекдн та лан п ы акдыны Тумаган, \"Ж а л ы н \" баспасыныц туцрыш бас редакторы болды, одан кейш о л кдлзметп Кдлекен, алды, Кдлекецнен маран кдлды. Соньщ бас-аярьша 25 ж ы л о т и т . 25 ж ы л бойы атасы Тумарацмен де, inici мешмен де Кдлекец эй-шэй деспей, узбей сыйласьш келедд. М ен муны азаматгыкдъщ улкен кершкп деп б1\\ем. Адамды сыйлай б1лу — айтура рана жецьл Сыйларансып жургендер шьш сыйлайтындардан элдекдйда еттмдд, элдекдйда кернега келетшш ездерщ1з б1лейздер. \"Ж алы н\" баспасы уш ш Кдлекец аса ж ем ю п кдлзмет жасады. С о л жылдары эр ж ум ы с куш 6ip жаца и тэ п басылып uibiFaTbiH. 60-70 адаммен ж умы сы н бастаган баспада Кдлекец баекдрран жылдары 140 адам ютейтш дэрежеге жетп. Yui бас редакторы, торт бас редактордьщ орынбасары, он шакды бел1м мецгеруппа болды. М эселеш кря б!лу, нггатты сурай б1лу, дэлелдей 6L\\y сияк,ты кдеиеттер Кдлекецад сураганын алмай крймайтын басшы етп. Соньщ нэтижес1нде \"Ж алы н\" баспасы жас таланиарды жылына он-ондап, жиырмалап жариялап жататьш едд. С о л санньщ кдлай сапара айналранъшьщ осы бэр^пз де куэгер1м1з. 311

Шстпан Н‘ фквЬ-шы_______________________ Кдтар журу, кртар кдязмет жасаудын, кдяр-сыры аргамге еркдлай. Bipeyaep е з кдтарынан артык, екенш кдйтсе де керсетш кдлу ушш еьпр бойы арпалысьш етедд, ал б1реулер кдязык, куаны ш ы н к,атарымен белкйп, соларм ен 6iTe кдйнасып еткендд езш е мереке-мейрам санайды. Сондай мереке-мейрамды Крлекецмен 6ipre азд ер мен б!здер эл1 кунге, кудайга агуюр, 6ipre жалгастырып келешз. Кдазметге ейт-буйт, ейтпе-буйтпе деп Крлекец крлымызды кдта бермейтш, \"ездерщ бглесшдер гой, afrreyip, артынан с ез келш, маскдра боп журмешк\", — дейтш. © зш белмей, белекгемей, 6ipre крсып сейлейтш. CemMi де, салмагы да улкен сезбен солай жумсайтьш У л к е н кдязметке к рл арткдн адамньщ отбасы — ту сыртындаты -ripeyi — айрыкдга мыкды болота тшс. Эйтпесе, бабы жеткшеген жуйрЬсгей жок, жерде сурше бередд. Кеп сурш ген ж уйрж тщ ж ыпллы п та кдлуы кэддк. Суршбей, жьпылмай Крлекецнщ 60-кр аман-есен абыроймен жетушде б1здщ Д иля жецгем1здщ азаматтык, улкен у л е й бар. Крлекецнщ тутан-туыс, атайын-жекжат, дос-жаран, таныс- бей тан ы стар ы н 6ip-6ipiMeH байланы сты рып, жакдян- дасты рып, бауы р м ал ьпрыласпен устауда Д иля Fa 6aFa жетпейдд. Азаматгьщ багы боп жолыкдфн эй ел Дилядай-ак, болар. Азаматгыщъщ багасын \"й з, 6i3\" деген сыйласым FaHa бере крймайды, эрине. Ел-журткр, ж еке адамдарга жакрылык, жасау, гскерлш таньпуда да Кдлекец кеб1м1зден озык, журдд, эл1 сол шабысьшан танбай келедд. Yin ютэбш шьтарып берш, тертшш1сше келгенде \"биылша тура турсан, крйтедд?\" — дегенге екпелеуиплер, с ез жок, табылады, 6ipaK, крлынан келген мумкшддпн е д е т бугш крлу Крлекенде болтан емес. Крй жагьшан макдасак, та, кдй кд>1льпы н мадак,тасак, та, Крлекендд Крлекец кд>1лган ж азушылыгы екенш мойын- дауымыз керек. Ж и ы р м а бес жасьшда туцгыш KiTe6i жарык, керген азамат — бугшде бел гш жазушы. Сан кдтлы тагдырдан сыр тарткдн эцг1мелер мен повестердщ , пьесалар мен киносценарийлердщ авторы болтан Кдлекецнщ талантьш баскэлар б1лмесе де, д эл осы 6yriHri мерейтой салтанатьша кртысып отырран С1здер жакры б кей здер. Жендл, журдек шрылатын К рлекецнщ тип; е зщ ойлап, е зщ пайымда>та бешмдейтш диалоггары: халыкдык,мшездд,ултгык,болмысьш 312

_______________________________ Онф сэулш нанымды керсететш окцга жел1стер1 — оньщ талантын сыйлауга 6i3Ai мэж бур еткен сицы рлы куштер. О ньщ \"Крштаскдш келмейдГ атгы п о в еа \"Ж улд ы з\" журналында жарык, керген кезшен-ак, Рахматулла Райымкулов сынды агамыздан макуау бага алып, жазушылыцтыц сокдагына адаспай TycyiHe демеу болса, \"К ектебе\" романы жазушы- лыкуыц аскррына котер1лген кезещне куе болды. Кдлекец — ерте крйраткер болтан адам. Оньщ журналшы кез1 — сол кртамдык, кдйраткерлшнщ басы. К улл1 Kapi- жастьщ суйпспа болтан \"Лениннпл жаста” Кдлекец табан аудармай 9 ж ыл юызмет жасапты. Ж а н е газетгщ ец бедеддд, ец кеп таралтан кез1 — 1960-1969-жылдар аралыгында. Кешн \"Б ш м ж эне ецбек\", \"А ра\" журналдарында бас редактор болуы сол \"Лениннпл жастьщ\" бедел1 мен демеу1 емей не дейаз?! Кдзакртан Ж азуш ылар Одатын ею дур юн баскдртан, республикадаты ец улкен \"Ж азушы\", \"Ж альш \" баспаларьша AepeKTip болтан, Крзакртан республикасы Жотары кецесше депутат болтан, Дуниежуз1 кдзацтары кдуымдастыты Тералкдсы тератасыньщ 1-орынбасары болып, сол круымдастык, курылталы 6epi icren келе жаткдн Кдлекец — натыз кррам крйраткер1 жэне кдзак,ушш Kp3ipri тацдагы ец кржетп кдйраткердщ 6ipi. Жарты крзакуы бутш, бутш крзакуы бупнп Кдзакртанныц бедад азаматы ете алмай ауре боп журген мына заманда Крлекецнщ кдозметшен аскдн казак, ушш абыройлы да ауыр ктлзмет жок, Ауьгр кдомет аткдрам деп шашы атармаса, тургыльпды казак, пен оралман крзакзы бауырласпырам деп басы ауырмаса, ана казак, пен мына кдзакцъщ ipi кдоытына inn жылып, ipind кь1лыгына крн жылап, 6ip кдозарып, 6ip бозармаса, Кдлекец Кдлекец бола ма?! Аяулы азамат, бауыр, халкашыздыц кд\\1рл1 жазушысы, елвупздщайтулы кртам кдйраткер1 Кдлдарбек Найманбайдьщ eMipi мен шыгармашылыты — б1здщ улкен елМ зд щ тарихи 6ip балшеп, нэрл! 6ip тамшысы. Замандас, жар суйген, у л ecipreH, немере гаскеген, 60-кд келнт ата болтан Кдлекец халщлна кщзметш ал! де узак, жылдар бойы жасай берсш! 17.09.99-ж. (Орталык, Кэнсерт залында ж асаган баяндама) 313

Ъвксутан <Нф>!свкв-ты___________ _________ _ \"Ш ИПАГЕРЛ1К БАЯН” РЫ ЛЫ М И BAFACblH АЛА БАСТАДЫ Кекектщ 28-i куш Алматыдага медицина университетшщ ректорат залында ©тейбойдак, Т1леук,абылулыныц \"Ш ипагерлж баян\" Krra6i бойынша рылыми конференция e ir i. Былыми мэж ш ст1 ун и верси тет ректоры, ралым, пр оф ессор Т алгат М ом ы н ов ашты. \"Б абамыздыц б ул кпебййц сикдф кдсиетгер1 бар, окдяран сайын окдярыц келш отырады\", — деп бастады сезш Т.Э.Момынов. Сонан соц ©тейбойдак, Т ыеукдбы лулы ны ц жуйел1 медициналык, кезкэрасын арнайы слайдтар аркдылы дэлелдедд. Н еп зп баяндаманы медицина рылымыныц докторы, профессор Эддлжан Нурмухамбетулы жасады. Академик Э.Кдйдаров, профессорлар Ж.Молдабеков, К,Жарьпфаев, фармацевтика рылымыныцдокторы К.¥шбаев, Кдлтай Халык, Республикасьшыц калымы А.Саржанулы, медициналык, муражайдыц AepeKTipi М .Ж акдшова, KJP Былым Академиясыныц муше-корреспонденп АРакдпиев, проф ессорлар Б.Эб1лкдсымов, Ж .Абдуллаев, доцентгер Х .Н урж анов, ©.© м еш ев, халык, eMuiici З.Кржалымулы, ралымдар Б.Инаятов, С.Эбдиев, Н.Нурмухамбетова, емдеу ф ак ульт ет ш щ деканы , п р оф е с со р Э.Есенкулов, тары баскд лар кдра у з ге н eMuii, агайындыры жет1 атадан аспайынша 6ip-6ipiMeH кдяз алыспау кджетш дэлелдеген, алгаш рет шешекке кдрсы егу эддсш крАдантан, тага баскд толы п жаткдн емддк, д зр ш к жацалык,тарды сон о у XV- расырда e3i крлданьш керген дана бабамыздыц сан кдярын сала-сала бойынша эгатмеледд. ©тейбойдак,тыц ем деу эддстерш дэстурл1 ултгык, аддс деп багалап, оны мектеп, жогары оку орындарыныц окулык,тарына еш тзу кер ек п гш б1рауыздан макулдады. М едициналы к, термшдердд © т ек ец н щ KiTa6i непзгнде кдлыптастыру кдж епип д е баса айтылды. Бабамыздьщ ецбегш талкдялаура арналган рылыми окуды ж ыл сайын уйымдастыру щ жетгш , арнайы ©текец атындага крр куру мэселелер1 сез болды. Университет ректоры, ралым Талгат Момынов: \"Б1рде- 6ip оры с сезш крспай, таза кдзак,т1лшде талкдялаган 6ipbnni конференция болды\", — дедд жасырмай. \"К,азак, эдебиетг\", 05.05.2000-ж. 314

_______________________________ Qnej> саума ЖАЦА ЖАЗУРА КОШ У - БАРЫНДЫ ЖОРАЛТУ Егер уйм ет кдулы алып, латьш элшбише кешуге мшдетгеп жатса, онда, эрине, ссжан кешуге мэжбуршз. А л егер eAi де акд1лдасуды кджет етсе, б ул мэселеге кдтысты ез тгар1лйзд1 ашып айгуды азаматгык, парыз санадык, М енщ байкдуымша, 6ipa3 журт латынга кешудд ултжандылык, ал баскдша midp айтсац, кертартпалык, санайтьш сеюлдь О л — ешкдндай патриотгыкдэ жатпайтьш, тшмдд ме, жок, па, соны гана аныкцауды кджет ететш шаруа. Маган \"кдзакхьщ ултгык, жазуьш кдлыптастыру'' деген сез онша тусшпсп емес. О л жазу, менщше, кдлыптасып крйган. Эрине, Кирилл элшбш непзшде. Ендд соны дереу латьш элшбшне кеппрмесек, кдзак,тшне к у р ь т кететшдей не к р у т те н ш турраны н у г у е т е кд1ын. Ж е н е ж а зу ауыстыруды нелпсген “улт ет р ш д е п тарихи окдга\" санап, кулшынуга тшс екешшзге де онша кезш ж ете крймайды. Неге десещз, б1ршпцден, оган кджеттшк жок, \"Бакдгг\" деп жазып келген сездд ендд \"baqibt\" деп жазганнан не езгередд? М уньщ кдйсысы кдзакдпа да, кдйсысы крзакща емес? TypiK мемлекеттерш щ 6epi латын элш биш е кеппп жаткдндьщган, бодщ де турж екешлпздд керсету ушш гана ма? Егер ейтш кдндастык, жагынан гана кдрап, М урат Эджидщ айтуына сенсек, Кирилл элшбшн жасагандар — турпсгер ж эне оны кене тургк жазуыньщ непзшде жасаган. Кезшде тете ж азу элшбшн крргаган Ахм ет Байтурсынулына да \"Эз1рбайжандардьщ элдекдшан латынга кеппп кротанын\" айтьш секкен екенб1з, Kp3ipri кугшпз де соган украстау. Латьш элшбш дуниежузш к компьютерлгк жуйеге енуге оцтайлы дегендд де кдж етп лж деуге аузы м бармайды. Латынша да, кириллицамен д е ж азбайты н жапондар, Kapicrep, кдггайлар ол жуйеге енш кетш, орыстар ене алмай отыр ма? Эрине, жок, Демек, б ул да дэлел емес. Екшппден, латын элшбише кешудщ казак, халкы уппн зардабы да бар. Ж арты гасырдан астам уакдгг Кирилл э лш би ш де ж азы лган тарихы м ы зды , рылымымызды, окультымызды, сезджтер1м1здг эдеби ж эне мэдени мураларымызды туп-тугел латьш элшбише кднша жылда Kemipin шыга аларымызды, шьша алмасымызды 6ip кудай бьледд. Ж э н е кдндай улкен макрат уш ш Kemipin шыгуга nricni3? Э лд е бурын олар тусш псаз тыде жазылып па едд? ©йтсек, с ез жок, бурынгы жазылган тарихымыздьщ, гылымымыздыц, тагы-тагыларымыздьщ б1разы тагы 315

Шхшпан H iM eL-w u_________________________ жогалады. Сонда барымызды жогалту ушш де элшби р«|юрмасын е з м з б1ле отырып жасауга тшсгаз бе? Кдйдан оцыганын кдйдам, Т елен досы м айтады, Н аполеонра элдеб^р ш ебер дщ niA с уй егш ен жасаган Париж кдласыныц шагын нобайын экеп KepceTiirri. 0Ari нобайда кдланыц ец ескеруспз булы ц-булы н дары да кдмтылыпты. Тепнде, ражап жасалса керек. Наполеон оран кдтгы тацданып, суйсш е кдрап шьпыпты да: \"Отанымызга Kpyin TOHin TypFaH дэл осындай coFbic кезшде мынандай icneH шурылданраны ушш, муны жасаран шебердд дарра асу керек\", — д е г т . С о л айтпакд1ы, д эл бугш п хэл1м1з ж азу ауыстыруды кджет етш турран жардай ма? М ен кдржы тапшылырын айтьш огыррам жок, Шьш кджет болып бара жатса, уюмет оран кдржы табар деп ойлаймьш. Bi3 — кдзакдыц езш кдзакдга сейлете алмай эуреленш жаткдн елш з. Осы ею мэселеш кдтар крюэнда, кдзакдд кдзак,тшн уйрету ме, жок, кдзакдсд жаца элшби уйрету ме, дэл Kp3ip 6i3re кдйсысы кджетпрек? Э лде жаца элшбиге к еш у кдзакдна бымейтшдердщ кдзак,тшн ж едел уйренуше ж ол аша ма? Егер д эл KA3ipri окдыту ж уй есш д еп жардайга кець\\ аударсак, кдзак, балалары ны ц б1ркдтары орысша, ягни Кирилл элш бш нде окдш жатыр. Кдзак, мектептерщдегтлер де с ол Кирилл элш бш нде окуда. Соныц езш де орыс м ектебш д ег1 лер д щ кдзакдна уй р е н у дэр еж еш ете мардымсыз. А л ертец кдзак, мектебшдеплер орыс тшн, оры с мектептершдеплер кдзак, тш н уйрену ушш Кирилл ж эне латын элш бш н кдтар окура, уйренуге мэжбур болады. Сонда олардыц казак, тш н уйрену мумкшддг! кцындай тусе ме, жок, ж ещ лд ей ту се ме? С о з жок, кдындайды. Bip элш бидщ орынына ею элшбидд уйрету уакдгг жагынан да утылдырады, баскд сабак,тарды окдяту бардарламасын азайтады, шектейдд. Бул — задал. Е лу ж ы л жазып келе жаткдн Кирилл э лш б т н щ езшде д е кдте жазып ж урген еми\\ем1з бен сездеришз кдншама. Ж а ц а элш би ге кешсек, соны ц 6epi, с ез жок, еселеп кебейедь Ж азуы мы зды р етгеу ymiH, сауатгы ету ушш кдншама грамматикалык, фонетикалык, синтаксистж, м орф ологи ялы к , рылыми е ц б ектер жазылды, рылыми атацтар коргалды, ендд соныц бэрш кдж етаз етш сызьш тастап, жаца зандылыкуар жасауымыз кджет. ¥зак, жыл бойы жасаган е з байльпымыздан е з М з е з е р к М зб ен бас тартатындай соншалык, не кун туды басымызра? 316

_______________________________ 9тф earned Баска 6ipAe-6ip турш. елшде е з тш н бымеуш шк дэреж еа б1здепдей кэуитп емес. Солай бола тура каушп жагдайды план бетер ушыкцыра тусу1шзге не жорык,? 1УПндетп турде элшбидд р еф ор м алау к ер ек болса, сол бурынры Кирилл apirrrepiHin н епзш де неге реформа- ламаймыз? Бурынгы элшбиде казак, m i ушш мулде жат эрштердщ болтаны бэр1шзге де белгш . К аж етаз эритгерден, зорлап тацылган зацдылык,тардан ар ы лу аркдялы буры нгы алшбшшзд! жацадан жасап алсак, менщ ойымша, сонымыз 6i3re кдй жагынан да тшмдфек болар едг Эрине, онында ака1лдасатын, пшрлесетш жакуары толып жатыр. М эселен, Эбекец, — Э бдуэли агамыз — жаца алшбиге 28 epin алуды усынады. С о л эриггердд ic жузщде Кирилл элтбиш де де каддыра беруге болады. Эбекец h, х, в, дж эрштерш казак, тш н щ табигатына тан ем ес ды быстарды б ей н е лей т ш opinTep д е п ,. элш би ге енпзбегендд ж ен керйгп. Филология гылымыньщ докторы Сапархан Мырзабек те \"жат 6ip дыбыс зчддх ipirew \" деген кагиданы устанышы (\"ЕК,\", 10-казан, 2000). Менщше, эр дыбыс т1лдд байытады деген багдар устанган орынды. ©йткеш тш ндеп дыбыс саны аз халыкцъщ m i дыбыс саны кеп халыкуыц -плшен нес1мен бай болады? Дыбыс кебейген сайын ттлдщ ундшп, ауендшп мол болса керек. Сондыкуан тшм1зде крлданылып журген, калыптаскан дыбыстарды жасанды турде зорлап азайту — о л да тглге жасалган зияндык, Осы тургыдан келгенде, h epi6iH бейнелейтш дыбыс б1здщ тшм1зге мулде жат па? Ерте-ертеде бабаларымыз айтпаган, кешшрек арап тш нен ауыекдн дыбыс-ак,болсын, 6ipaK,б1зге кдз1рп казак; \"УЬ, шаршаганым-ай!\" — демей ме? Оны баекдша, \"ук\", “ух” деп калай айтарсьщ? Егер элшбгам1зден h api6iH алып тастасак, онда тшм1здеп \"туЬ\" (кею), зейер\" (ащы), \"моЬ-моЬ\" (атгы жемге шакдгру), “eh\", \"ah\", \"oh\", “ihi\", \"nah, uiipKiH\" (одагайлар), \"rayhap\" (асы л тас), \"кайарман\" (ер) сездерш де а л ь т тастауга тше болмаймыз ба? Элде езгертт, оларды баекдша \"гэукэр\", \"какарман\" деп дыбысгаймыз ба? Осымыз ттлдд дамытуга, байытуга жата кряр ма екен? X api6i о баста б1здщ ттлде болмаса болмаган шыгар. Аргы Ty6i жат едд дегенге таласпаймын. BipaK, б ул epin бейнелейтш дыбыс та тглМ зге сщ т , дыбысгалуы дараланып улгердг \"A h \" деп те, \"ах\" деп те танданамыз. h мен х-ны 317