Б. Нұржекеұлы т7

Щ сушж Щффеки-ум_______________________ майдыц 17-сшде \"Социалды К,азак,стан\" гэзетшде (\"Социалисте Казахстан\") EciM Байболовкд Шэршов деген юсшщ айтып 6epyi бойынша жарияланды. \"03ipre бул шыгарманыц Heci мал1маз“, — деп жазды газет. А л сол жылдыц 2 6 -у ш т кунп арнайы макдласында Балташ Ыскдкрв: \"Евгений Онегин\" романыньщ соцгы улпсш аударушылар Эсет пен Эбйп екенддп аньщгалды... Эсет пен Эбйп жайьш б1летш Акру ауданыныц азаматы, Шынасылов Ш амайдыц айтуына Караганда, \"Евгений Онегин\" романыньщ мазмунын естш, елецмен ендеп жазган Эсет энпп жане нарыз оригинальшан аударушы Эбйп едд\", — дейдд... Эсетгщ замандас курбысы 06im деген болтан. Эбйнпен 6ipre журш, кеп жолдас болтан. Эбйп бурынгы Aenci уйез1 начальнипнщ т1лмэип\", — деп жазды. 1937-жылы А.С.Пушкин шыгармаларыньщ казак,тшндеп уш томдыгы шык.ты. Оныц eKiHuii томына \"Евгений Онегиннщ\" ЕЖансупров аударган туцгыштолык,тэрж1мэсЕ Абай аудартан узшддлер, сонымен катар Шэршовтыц, Торыбаевтыц, Сапаргали Элтбетовтщ айтуларындагы роман желгамен жазылтан шыгармалар гардЕ Мундаты Торыбаев деп отырганымыз белгш акдш Куат Tepi6aee. Эсеттщ 1968-жылты кггэб1нде \"Пушкин\" деген атпен жарияланган нускдны Б.Адамбаев Жушсхан Келдеевтен жазып алтан. Онда бас кейшкер етш Онегиннщ орньгаа Пушкин альштан. С.Элйябетов нускдсьшда да солай. Б1здщ ойымызша, муны айтушылар шатастыртан, Онегин дегендд умытып кдлтан соц, есшде калган автордын, атымен ауыстырьш ж1берген. Эбйп ттлмэшка окаггып барьш аударып отырган Эсет автор мен кейткердд езддпнен шатастырьш алуы мумюн де емес. Эсет \"Евгений ОнегиндГ аудармаган, езек-ri окцтасын тана кдгскаша жырлап шыккдн: Мазмунын осы сездщ кыскдртамын, Аягын соза бермей енд1 узартып. Онегиннщ романын аударуда, Керек к,ой аударуга кеп уакдгг, — дейдЕ Эсет айткан жырга ец жакдгны, Шэршов пен Tepi6aee айткан нуска болар деп ойлаймыз. \"Социалды Казакртанга\" жарияланган Шэршов нускасында бас кешпкер Онегиннщ езЕ Бул нуска былай басталады: 184

Qmf> cmmci Сойлей бер, кызыл тЫ и, кдпияда, Турганда тэн саламат, жан уяда, Аудардым Пушкин ердщ романын, Жазылтан мыц с еп з ж уз жиырма yinim iii жылы Русияда. Роман с е п з белек, узак, елец, Алдымен Онегиндей ерге келем. Кдзак,тыц Абайындай болмасам да, Бул жерге ез тшмде айтып берем. Пушкин 1823-жылы романныц 6ipiHmi тарауын FaHa жазьш бггкен, ал романды тугел бтрген жылы — 1833. BipaK, романныц сепз белек, я т и сепз тарау екеш рас. Бутан Караганда, Эсетке романды б1реудщокцт, ара-туратусшд|рш бергеш рас. Жырлаушы езшен бурын бул романды Абайдыц аударганын да взлетал KepiHin тур. Шэршов жырды есшде жакры сакц-ай алмаган, умьггьш калган жерлер1 кеп. ©3i елец шыгара алмайтьш да адам болу керек. Оны мынадан байкауга болады, жырда: Ол цыздыц аты болар Татьяна, Келгенде цырык, алтыра Онегин ер. Ол цызды кез келттрген тэщр1м пана, Пердес1 осы кыздыц ашылмаран, — деген шумак,бар. Эрине, Эсет буйтш жырламайды. ¥мытып калган Шэршовтыц бул араны тузеп ж1беруге де шамасы келмеген. K,Tepi6aeB нускасын дурыс тусшш, дурыс багалау ушш, ол KiciHin е с т е л т н е ж уг1нгенд1 ж е н к е р д т . Э.Курбангалиевтщ кцгзы МэЬисэруар Курбангалиевада саксаулы олдокументге былайделшген: \"1910-1911-жылдары семейл1к бэсентин руынан ш ы в д н Сакдга деген бай саудагер туратын едь Мен сол байга кенпр болып турдым. Май айыньщ аяк, кезшде сол жылда Эсет келшГ Сакдштыц ушнде он шазргыкун крнак,болып жатгы. Сакцш макуаншак, Kici едь Ушнде неше кундей ойын-сауык, болды. Кдланыц байлары Эсет акдшды кезекпен крнакца шакцфьш турды. Эсет пен Сакдпггы алып барып турдым. Пушкин деген орыстыц аскдн акдшыныц шыгармасы \"Онегин мен Татьяна\" деп елецш айтканда, еспген елдщ 6epi тацданды. Мен уйренсем деп кумарланып, жатгап альш халыкца кеп таратгым, б1рталайдан 6epi айтпаганга умытыцкдфап 185

S f e y m a n Щ / a h -y n ,____________________ _______________ кдлыппын, Жазбасын таба алмай к^нальщк^градым. Кем- аныгын биче алмадым\". Бул естелжте ерекше, кещл аудартатын era жэйт бар; 6ipi — \"Евгений Онегиндд” тжелей Эсетгщ езшен уйренгегй жэне оны Эсетгщ \"Онегин мен Татьяна\" деп жырлаганы, екшшкп — Тер1баевта ол жырдьщ жазбасыньщ да болгандыгы. ¥мытьщкдфап кдлганымен де, Эсетгщ ез айтуьша ен жакдшы деп осы нускдны алуымыз керек деп ойлайм ыз. Тер1баевта Ш эр ш о в т еп бастама мен Эл1мбетовтеп аякдау жок, Бэлгам, ол гасшщ \"умытьщкырап кдлыппын\" деп отырганы сол да шьпар. Тер1баевтьщ басы мен аягын умьггып кдлтанына, сез жок, Пушкин де, Эсет те KiHOAi емес; 6ip нускдмен еюннд нускдны араластыруга болмайды дегены сылтауратьш, бутш шытарманы белшек кушнде беруд.дурыс кермедцс. Солсебепп жок,шумакц-арын крсып, бул гатэпке K,Tepi6aee нускдсын жарияладык, Эсет аударган \"Онегин мен Татьянаны\" акдш Есенсары Кунанбаев та айткдн кершедь Эсет жырлаган Пушкин шыгармасыньщ халык, арасына кец тарагандьпъш осы терт нускдньщ болуы да дэлелдейдь Эсет шыгармасын лирикалы дастан деуге келедг непзп окща желкз Пушкин романымен ундес KeAin отырганымен, аяк,талуы мулде езгеше. Бул, эрине, Эсет кдялыныц ж е т с ь Шыгарманьщ аятанда Татьянанын, жас Kyfteyi де, Онегин де дуэлгде еледь ©зш e3i атып Татьяна да еледь Бул аркдьлы Эсет махабатсыз eMip eMip емес дегецдд айтпак, тврвд. Эсетге \"Татьянаньщ хатгы алгандагы сипаты\" деген тарау бар. \"Онегиннщ сипаты\" деген Абайда да бар. Булукрастык, бекерден-бекер емес. Эсетгщ Пушкинге баруына Абайдьщ ыкдалы ce3ci3 болтан. Тараудьщ атьш украс крюы да содан. Абайдан кешн екппш адам больш \"Евгений Онегиндд\" кдзак,халкдша жетгазу — Эсетгщ эдебиет тарихынан улкен орьш алатьш ецбеп, кдзак, жэне орыс эдебиетгершщ, орыс жэне кдзак, хальпргарыньщ достык, байланысына крскдн крмакуы у леа. Бул — a\\i жете айтылмай, жете зертгелмей келе жаткдн шытарма. Эдетте, езге акындар шытыс жырларыньщ улпсшде киса-дастандар шытартанда, отан жел1 етш сол шьпыс халык,тарьшын, ем1ршен хикаялар алатьш, ал Эсет 6ipiHuri рет ез дастаныньщ окща желган орыс ем1ршен алып жырлады. Халкымыздьщ эдебиет тарихынан бул окща лайыкцы орын алута тшс. Б а с п а с е з б етш д е ж ари ялан тан Э с ет т щ eKiHmi

_______________________________ Qnej> earned дастаны — \"Салиха — Сэмен\". Бул дастан IUbiFbic Турюстанда 1945-жылы басылып шыгышы. Б1зде алгаш рет 1960-жылы \"Дастандар\" жинагында басылды, содан 6epi талай жинацтан орын алды. Bipax, соцры кезде бул шыгарманы Кдозырдшдеуиилер де шырып жур. 1981-жылы Шыцжац елкесшдеп ¥лтгар баспасынан бул поэма Кдоыр Мамырбекулынж1 болып басылып шырыпты. Б1здщ пайымдауымызша, бул дастан Эсетгаа. OFaH мынандай дэлелдер келпруге болады. Эсетгщ терелерге кдлай кэрайтыны, кдндай бага берет™ Сэметпен айтысында ашык, айтылган. К,ызыр теремен де к,андай жекжаттыгы барлыгын жогарыда айтк,амыз. Эсетпен шс-кдгыс елец шыгарганына Караганда, К^гзырда акцшдык, кдеиет болмаган деп кесш айту кцын. \"К,ызыр тере — зор молда, сезге де errri\", — дейдд гой Эсет те. Эйткенмен узак,эр1 сюжегп дастан жазу ака1ндык,жолына ? б1ржола тускен адамныц ici болса керек. Кьгзыр ондай жолга езш арнамаган адам. “Салиха — Сэменнщ\" буюл i елец курылысынан, сю ж етш ен , окщганы бастау, аяк^ауьшан ысылган шебердщ крлы ацгарылады. I “Салиха — Сэмен\" — mohfoa eMipiHeH жазылган шырарма. Казак, шдндег1 терелердщ де apFbi теп солар. \"Нарыз ханныц тукдпчы Мамырбекп, Шыцрыстыц шьш ! баласы асыл тектГ', — демеупп ме ед1 Эсет? С ол Мамырбектщ баласы бул дасганды жаза крлдыдесек, Кекше | эулие бабасын сонша кдтьпез етш керсетушде не себеп бар? Кемек сурай барран Сэменнщ жалрыз атын да альш кальш, езш эулие жаяу ж1бермей ме? Шырыста 6ip керемет хан болады, Жараткдн ол бурылды соран сайлап. Бурылды сол Шыщыскэ багыстаймын, Сен жайлап ¥ланга бар тамашайлап, — дейд1 гой жэне. ДастандарыЯсукей хайды тарихгагы Есугей дешк, Ш ыцрысты оныц улы Ш ыцрыс дешк. Сонда Есугейдщ кь1зы Салиха болады да, Шьщрыс ам дуниеге келмеген бе? Ауыз эдебиетшде тарих, эрине, дэлме-дэл баяндалмайды, ондарыныц 6epi тарихи акцкдт болмайды, алайда e3i тере адам баекддан жаза басса да, Есугей мен Шыцрысты шатастыра крймаса керек. Эдеш езгерткен болар дейтшдей де себеп жок. А л Эсет акдш терелердщ катыгезддгш, кдрапайым журткд мешр1м аздш н эдеш керсетед1 десек, сешмддрек. 187

Ъексушт <Нф)сеЬ-шы_______________ _______ 1983-жылы жас акргн Р.Кулахметов екеум1з к^зыл- ащылык, Эршжан Сыздыкбаевка жолыкданымызда, ол Kici: \"Кртзыр менде монголдардын, ацызы бар дел, Эсетке дасган кдт жаздырады. \"Сэлиха — Сэмендд\" Эсет жок,та мен жаздым деп елге таратады. Exeyi араздаскдн соц, 6ip аргын кд1зы Эсетп сакуандырады. Эсет содан 1920-1921- жылдары Буратолага келцад\". — деген болатын. Дастанньщи еа Кртзыр деунвлер осы эцпменщ жащырыгына сенат жур ме деп те ойлаймыз. Кдлай болтанда да ондай эцпме бекерден-бекер ел арасьша тарамаса керек-ть Зертгеуцп Е.Байтокрв \"Шытыс Турюстан кдзакуарыньщ эдебие-ri мен енер1 хакьщда\" деген макдласында: \"Эсет акрш жырлатан \"Агаш ат\", \"Салиха — Сэмен\"... дастандары халык, кдзынасын байытып, ел игшгше айналды\", — деп, бул дастанньщ авторына еш кумэн келт1рмейд1 (\"Казак, ССР Былым Академиясыньщ хабарлары\", 1982-ж. N 4). Сонан соц бул дастанда кездесетш кейб1р т1ркестер мен бейнелеу aaicrepi Эсеттщ баска дастандары мен елендершде де кездесш отырады. Мэселен, ”1нжу-маржан\" сез1 — Эсеттщ ен, cyraicri api жш крлданатын сездершщ 6ipi. Бул туралы КДолыбаев: “Эсеттщ бейнелеу куралдарьша назар аударсак, кай шытармасында болса да осы 6ip \" 1нжу- маржан\" reneyi ерекше орьш алады\", — дейдд (\"Жулдыз\" 1984, N 57.) А л \"Сэлиха — Сэменде\" к;ыз бейнес1: \"Безенген вне бойы шжу-маржан\", — деп суретгеледт Тура дэлел бола алматанымен де, мынандай ук,састык,тарды эншей1н сэйкестж дей салута болмайтын сиякцы: Еч кдшбат шжу-маржан су моншакдын... Саналып су моншакка шжу-маржан... (\"О н еги н мен Татьяна\") Сездердд 1нжу-маржан ак,тартанда... (\"Ак&ргы сез\") 1нжу-маржан асылдан акдгк, седеп... ( “Жемсап\")

____________________________ Queff cawed Салиха айтты сонда Семен ерге... \"Ер Семен атын ертгеп кдруланды\" деген сияк,ты “ер\" сезш TipKen сейлеу де Эсетке тен еддс: Ержетш ес б1лгенсш Онегин ер... Келгенде кдфык, алтыга Онегин ер... (\"О н еги н мен Татьяна \") Тез крнды Хасен ерге мундай бакдгг... Bip радом кудай долды Хасен ерге... (\"Агаш ат\") Алдынан ер Шеризат кдрсы барып... ( “Шеризат\") Шадорып алдьфады Нурыман ердь.. —(\"Нутыман Нагым\") \"Салиха — Семен\" дастанындагы: \"К,ара ж е р — мешр1мдд анам, аш крйнынды, Саяца келш турмын Семен Fapin\", — дейтив Эсетгщ \"Онегин мен Татьянасындагы\": \"Кдра жер — ата-анам, ец жадоным\", — дегегамен б1рдей, ал \"Fapin\" сезш xici атына крсып сейлеу оньщ езге шьтармаларында да мол: ToFaflFa тура KipAi ye3ip Fapin... Мшйрз хан тагына, ye3ip Fapin. (\" Ш ер и за т \") Eui6ip муны б1лмейдд кдтын Fapin... (\"Нуриман Нагым\") Fapin доз елден шык,ты тглден жазып. Г (\"У ш ж епм Kjji3\") Жусштей жуз1 HypFa екен Fapin... ( “Барат ц ы з\") Аш кдекдф кез болады уры Fapin... (\"У ш баланыц эцпмеЫ\") 189

Шсл/жт Щ ф ^-ут________________________ Сондай-ак, \"Салиха — Сэмендеп\" мына ею жолдьщ: Ак, етш , кдлзыл б етш кднмен жуып, EpiKci3 крлмен жойды разиз жанды, — аумаган куйде дерлж \"Шеризатта\" да кездесу1 бул шырармалардьщ 6ip крлдан шыккдндырын дэлелдейдд: Аппак, ет, кызыл бетке кдрамастан, Бауы здап бейш ар аны ц басы н алды. Э деби кдуымньщ кулагына ерте шалынган Эсет шырармаларыньщ 6ipi — \"Агаш ат\". О л жайында алраш хабарлаган — О.Орынтаев. Бул Kici \"Социалиста Кдзакрган\" гэзетзнщ 1941-жылгы 8-ушн кунп санында жарияланган \"Эсет акдш\" атгы макдласында: \"Онан кешн араптьщ ацыз ертепсшен “К,ызыл табан” (\"Агаш ат\" деп айтылады) деген 1300 жолдык, улкен поэмасьш жазьш шырарады\", — дейдд. Б1здщ б1лу1м1зше, бул — \"Агаш ат\" жайындагы алгашкы дерек. \"Агаш ат\" — шытырман окщалы дастан. Кэддмп кцял- гажайып ертепсше украс. Агаш ат жасап аспанга ушу буюл дастанга езек окдта болтан. Сондьпрган бул шыгарманьщ \"Агаш ат\" атануы орынды да дейлпз. Кдрапайым шебердщ кцялынан туган гажайып агаш ат 6ipiH-6ipi шьшайы суйген ею жастьщ махабаты ушш кдгзмет етедд, намыстанган кдтыгез ханньщ ел1м жазасьшан ею жасты куткдрады. Агаш ат халыкдъщ акдылы, аддлетпн, крргаушысы сиякды улкен мэнге ие болады. Агаш аткд бола эке-шешесшен айрылган Хасен тагы сол агаш апъщ кемепмен суйгенше крсыльш, ата-анасымен кдйта табысады. Егер агаш атгы акдылдьщ жем1а , енердщ кунн дейтш болсак, оньщ теттгш бымеу жамандыкда жетектейдд де, оны мецгеру кушщад арттырады, мумюнддгщдд молайтады деген п ш р айтады акдян. Дастанда мешр1мдшк пен мешрмс1зджтщ де ара жш ашылып керсеттлген. Мэселен, кдкздьщ экес1 езшщ экелж парызьшан repi хандык, тагьш — мансабьш жогары кряды, кызыньщ бетен жштп суйгенше намыстанып, ею жасты да ел1м жазасына кеседд. Bipaic, Хасеннщ байсалдылыгы, агаш атгьщ ттлш быгенддп ханды жерге кдратып кетедд. Хасен алгаш агаш атпен белгкпз елге келш тускенде, оны паналатып, езше бала етш алган шал — кдрапайым халык, екш. Кдтыгездж, жазалау сиякды мшездер ханга тан болса, мешр1м, юшшешлддк, бауырмаддык,сиякды i3ri мшездер бул 190

____________________________ Qnef) сэулш дастанда кебшесе кдрапайым адамдарга тан. Будан Эсетгщ кдлыц букдрага деген ыкр1ласы, курмеп айкцш ацгарылады. Окдга Багдатга етп дегенмен, дастандагы кешпкерлердщ аты кдзакдга: Кдмсыз шах, Хасен султан, Гулгасыл ханша, Балхаш, т. б. Хасен мен Гулгасылга курбы к^гздарыньщкцзак, эдепмен ау-жар айтуы, агасыныц, экеа мен шешесшщ елец айтьш xepicyi — 6api кцзакща дэстур. Тек кдна Рэббигун, Маекун, Охак,деген сиякды жер аттары кдзакщадан алшак, 1968-жылгы кнопке жазган тусипгшде Б.Адамбаев: \"Эсет \"Уш жепм KJJ3\", \"К.ЫЗЫЛтабан агаш ат”, \"Шеризат\" жэне “Жэмсал\" кцссаларыныц жел1сш, кешпкерлерш класси- калык,шьиыс эдебиетшен, этап айткднда, \"Мьщ 6ip туннен\" алган, — дейдд. Бул тюрдд, б1здщше, болашакца эл1 одан ары аныкдай тусу керек. “Мьщ 6ip туннщ\" кдй хикаясы бойынша Эсетгщ кдй кцсасы жазылганын, хикая мен f кцеаныц украстык,тары мен айырмашылык,тарын нак;гы I б1лгешм1з абзал. \"Уш жепм щлздьщ\" да непзп авторлык,позициясы “Агаш аткд\" украс. \"Агаш атгьщ\" бас Kemmcepi хан улы болса, мунда Сэмсая аггы жепм крлз. Бул дастанды С.Эб/улдаев i; \"Сэмсая\" деп те атайды. Бакдгггы болуды, хан мен ya3ipAi 1 де жумсайгын адам болуды кцялдаганы ушш гана патша j Сэмсаяны Багдатган куьш ж1беред1 Жакры ем1рдд ойлап I армандаганы ушш жепм кдв жаза шегедь Оньщ хэлш Эсет былай суретгейдг FapinTin хэл! мушюл, керсец куйщ, Kip баекдн, усп-басы жыртык, кшм. Далада зарлап, жылап уш кун журдь Басына бейшараныц тусп-ау кцын. Хасен кусал Сэмсая да жарлы адамдарга тап больш аман кдлады. Эзен бойында лашыкуа тыркан кемп1р-шал жепм кр1зды бала щяп алады. ©здер! ашты-токзы отырган кемп1р- шал кр1здан ас та аямайды, меюр1мдерщ де аямайды. Шал Сэмсаяга: LIIbipaFbiM, кд1з кдглайын улга балап, BipeyAi 1здеп кетпесец езщ кдлап. Бар мэз1рге риза бол, бала болсац, Кун керген адам еддм сута карал, — дейд1. Акулрында крщдыцакрглдылыгы, юкерлш мен крлынан eHepi тамган шеберлш аркдсында кемп1р-шал да, кдпдьщ 191

Шсутан Hvfnlceke-ты____________________ _ ез! де куанышты кунге жетш бакдлтгы болады. Суйгенше крсыльш, хан мен уэз1рге де кдазмет жасаткдн акдялды кдлз e 3i кэщрып жургенде пана болтан кемтр-ш алды еш умытпайды. Адамгершшк пен жакрылыкды жендмпаз етш жырлаудан акдлн мунда да жазбайды: К елпт кдйта айналып кемтр-шалга, Керген сон жалрыз кдязын булар жылар, — дейдд бала мен ата-ана арасындагы бауырмалдыкдф адеш ток,талып. Эсеттщ таза казак, турмысьшан жазган дастаны — \"К еш у б а й \". Е р т еп мен ацызра тен эш релеп айту, тьшдаушьшы тандантам деп нанымсыздыкка урыну — бул шырармара да тан. К,исалардьщ к,уд1ретт1 ыкдгалы байкдлганмен, бул шь^армада казак, турмысы, элеуметпк- саяси жагдайы тарихи шындыкдф сай нанымды суреттеледд. Шыгармага патша еюметшщ отарлау саясаты езек болады. О л тек ер ж т тгщ намыс уппн неге де болса ойланбай баратынын epAiK санайды, Кешубайдьщ осы кдялырын мадакуайды. Кешубай 18-шде болыс, 22-сшде ага султан сайланады. Окд^а жер дауьшан ербидд. Баскдра казак, жерш бермеймш деп, Улыкден даулы болды шепке бола, — дейдд акдын. Кешубай улыкд-арга жер бермейдд, сол уппн оган жандарал мен ояз кэс болады. Шындык,ты 1здеп Кешубай ак, патшага арыз жазады. Патша кдбыл алды арызды ала: — Букдра 6epi б1рдей маран жана. MiHicTip ез кдсымнан жДберемш, Барады-уйш айда ya3ip дана, — деп жауап бередд ол арызга. Арызды тексеруге келген уэз1р Кешубайга ояздьщ жершен де жер крсьш 6epin, екеуш бурынрыдан бетер араздастырып кетедд. Ж ан а жыл мейрамы кезшде кдязара бертш келе жаткдн оязга Кешубай кездейсок, кдрсы жолыгып кдлады. Кектенш журген ояз двп кеш енщ ортасында Кешубайды елдщ кезшше шешесшен тартып бок,тап салады. Кешубай оязды атады. Ак, патша о л уппн Кешубайды Сахалацга (Сахалинге) айдауга арнайы буйрык, бередд. 192

сзулеа Он солдат тунде барып байлап алкан, Крлына, аягына шсен салган. Bipeyi oAin, 6ipi Tipi крр боп, Айрылды мэртабадан ею баглан, — дейдд Эсет. Акцшныц оязга да, Кешубайга да жаны б1рдей дшиды, кдрап отырып eKeyi б1рдей крр болды деп екшедд. Акдпшыц мундай мешрбандыльпъша кдйран кдласыц. Туа гуманистт тандантады. Сертке 6epiKTiK, yaFAaFa адалдык, — Эсет шыгарма- ларында ец кеп жырланган такдфып. А л \"Уш баланыц эцг1месшде” бул такдфып ерлжке барабар дэрежеде багаланады. Удрддшыл щлз езшщ сол крлльпымен урыны да, кумар ж т и з де тоцтатады. Мысал эцгшенщ шпнде айтылатын бул шыгарма кдзак, топырагына ете жакдш. Гпндыктдн болар бул ацыз эцгше Сэкеннщ “Кекшетау\" дастанында да айтылады. © з уэдесше берис кд13 куйеушен рукрат алып алдымен суйген ж ттш е жольпута шырады. Жолай ypbiFa тап болады. © з куйеушщ рукратымен уэдесш орындауга келе жаткднын ecrin, уры екеш урыда ад1лдисген атгай алмайды. Соньщ 6apiH цыздан есттген ж1пт те езшщ орынсыз ттлепнен бас тартады. Осыны мысалга айтып отырып, кдзы да уш баланыц бойындагы бешмднйкп байкдйды. \"Урыны уры сонадайдан таниды\" демекпп, алтынды aAFaH бала урьта деген ктипэтгмен езш-эз1 устап бередь Адамдар арасындагы 6ipAiicri, арайындьпргы дуниеге кдгаырушылык, бузады дегендд айтады автор. Кэршк — емаз двурен келш жеткен... Адамныц дуние luipniH — бауыр eTi... Тфлжте 6i3re керек ацыл cepix, BipAiKneH боларсыцдар жаура 6epiK, — деген нацыл сездердд айта келш: Алдамшы аз кун кдгзык, дуние ушш, ' Жолынан адасатын коп крй адам, — деген — крзыныц рана туйпп емес, автордыцда непзп айтар Дшнщ 6ip MiHi адамзатгы алалауы едь Ж ер бетшдег1 журттардьщ 6ipiH мусылман, екшипсш кэтр, ушцпшсш жейгг деп б олт , 6ipiHe-6ipiH алакез eryi, бэлюм, дш атаулыньщ ец улкен кдхлмысы да болар. Бэрйшз Адам ата, Хауа анадан тарадык, дей отырьт, халыцты алалайды. Дщ 193

Ыюутан Н ф /uh-ym_______________________ окуын 6ipa3 б1лген Эсет оньщ осы кертартпа зацынан бшк турады. О л орыс Онегину ер деп мадакуайды, бшмддлт мен инабаттылыгын кдзакда улп етедд. Татьянаны Тэтцц деп еркелетедд, монгол Салиха мен Сэменнщ кдйрылы махабатын кдбыргасы кдйыса агырьш жырлайды, кдншама арап журтыныц ул-кдлздарын ардак, тутып, олардыц ешрлерш дастандарьша аркду етедд. Кешубайдьщ ерлшн ак, патшага багалатады. Эсетгщ угымында жакры хальж, жаман хальж, дейтш терю ры м жок, ол уппн тек жакры адам мен жаман адам рана бар. Оньщ eui6ip шыгармасынан баскд улткд, ботен халыкдсд деген кдялаудай келецке байкдлмайды. Бул тургыда Эсет — улкен гуманист. Соньщ 6ip Kyaci — оньщ \"Франсуз\" кдрсасы. Акдянньщ алуан хальж, вгалдершен куралатын кешпкерлер галереясы бул кдгсада франсузбен толыкдырылады. Эсет дасгандарында кебшесе балага зар патша, халифалар сез болады. \"Франсузда\" да, \"Шеризатга\" да, \"Жэмсапта\" да, \"Агаш ат\" пен \"Барат кдлзда\" да солай. \"Шеризатга\" халифата удды эулие сыйласа, \"Барат кдязда\" патшага ул кепшшк ттлермен болады: Мешрбан мусылманга бек эддлет, TuvenTi бала бер деп кеп жэмигат. \"Кел деген — кеп TiAeyi” макдл болып, Болыпты 6aft6imeci еюкдбат, — дейдд акдян. Жалпы, Эсеттщ кдрса-дастандарына кдрап отырсац, хальпргьщкдмын ойлаган патша гана эддлетп болып келедд. Куддык,деген нэрсеге акдшньщ мулде кдрсы екенддп ащарылады. \"Шеризатга\" да, \"Барат кызда\" да улды болып куанган патша немесе ул ттлеп жалбарьютан патша крл астьшдагы куддарьша азатгьж, бередд. \"Барат кдлзда\" акдш: Тойында азат етп кднша кулды, Дунияда 0Mip патша эддлетп, — десе, \"Шеризатга\": Алланьщ парыз кылган aMipi деп, Сол кунде азат erri кднша кулды, — дейдд. Bip кд1зык, нэрсе: Эсетгщ 6ipa3 дастаньшда Бабдолла атгы адам не саудагер, не бай болып журедд. Акдшньщ ол атгы негьш сонша унаткднын тусшддру кдшн. 194

Gueb earned \"Барат кдлз\" — рдшнктык, дастаны. Дастанньщ окдяа же/исшде \"Уш желм кдязга\" украс тустары, -пял украс шумагы да бар. Баламныц мен барайын анасына, Анасы акд1лдассын баласына. Патшага кдлз бермеймш деп айтпаймын, Жеткен соц бэлираттыц шамасына, — деген \"Барат кдяздагы\" шумак, \"Уш ж елм кдязда\" сел гана езгерш кдйталанады: Барайын мен кызымныц анасына, Анасы акдлл салсын баласына. Мырзага кдлз бермеймш деп айтпаймын, Жеткен сон бэлигаттыц шамасына. Мундай украстыкуьщ текстологиялык, жумыекд да пайдасы тидд. \"Уш желм кдязда\" кдяз екесше ж1бер1дген адам \"жаушы\" делшшл, ал \"Барат кдлзда\", \"елнп\" дейдд, 6i3 де оны осы сощысына тузетлк. \"Барат кдлздагы\" тек кдна \"Уш желм кдязда\" емес, Эсет шыгармашылыгындагы букдл сулулыкды жырлау макратына украмайтын 6ip нэрсе — сулулыкдъщ езш кару кылып жумсау. 1згшктщ, ен, аекдн мешрбандыкдъщ K93i есептелетш эйел сулулыгы мунда кару есебшде жумсалады. Барат кдлз патшадан езшщ сулулыгы аркдялы кррганады, сулулыгын кррганые кдруы етш пайдаланады: патша сулулыгыма шыдай алмай кдртайсын деп шешедд. Белнде пердеш ашып кдлз отырды, CapaftFa лэулж кдллып жарык, курды. Кдй1ымен м ет керш кдртайсын деп, Куйкдллжып неше речдд сепз кдярлы, — деп туанддредд автор. Буйтш баекдны ез сулулыгымен елпрмек болтан эйел баласы казак,адебиепнде, cipe, Эсеттен баекдаа кездеспейдд. Шыгыс хальпргарыньщ эдебиетшде 6ip Heri3i бар ма, жок, па e3ipre ол жаты 6i3re белпаз. Эсеттщ \"Жэмсап\", \"ШаЬи Баббас\", \"Нугыман-Нагым\" дастандарыда махабатгы жырлайды. Алайда ешкдйсысында жалац махабат эщтме болмайды, байлык, мансап, зулымдык, сияк,ты кдра куштерддц эддлддк, адамгериплж сиякды i3ri ниетпен арпалысы буларда да бар. Шытырман окдоалардьщ дамуы да, iueaiuyi де кдлзыкдырып отырады. 195

Ы с у ш т H ft M t -у м ___________________________________ Эсет Найманбайулыныц эдеби мурасы — аса крмакхы мура. Оныц ем1рбаянында, шыгармашылырында ам де анык^ауды, толык^ыруды кджет ететш жардай кеп. Оныц I93ipre жиналмаган, крлга туспеген шыгармалары ел шпндеп зерек жандардыц зешнщде жур. Соларды мулде жогалып кетпей турранда сак,тап к,алу — халык,тык, мшдет, баршамыздьщ парызымыз. Эсет шырармашылырына эсер еткен, оны акдш erin тэрбиелеген Heri3ri куш, б1рш1шден, бай халык,ауыз эдебиеп. Эсетгщ одан кейшп тйселей устазы — Абай. ©л1м аузында жатып та Абай аузына алуы, Абайша гдазмет жасай алмараш>ша еюнур \"Онегин мен Татьянаны\" жазганда, езш Абайдан кшпк устауы — оныц устаз алдьшдары i3eri. Эсетке yiirimni эсер еткен — орыс жэне шырыс эдебиеттершщ улплерь Эсет орыстьщ улы акцшы АС.Пушкиннщ \"Евгений ; Онегин\" романьш кцзакща жырлап кцна крйган жок, орыс эдебиетшен шама-шаркцшша улп де алды. О л улп оран эуел1 Абай арцылы келсе, кейш 96im плмэш сияцты орысша окцшан адамдардыц ыкдалымен де жетп. А л шырыс эдебиетшщ улплерш e3i де окц алатьш дэрежеде болды. Букдра халык^ы енерге, мэдениетке ундеуде Эсет сиякцы халык, акцгндарьгныц шырармашылыры, ауызша тараган шыгармалары цызмет аткдратыны даусыз. Эсетгщ аскдк, эндер1 мен алуан такдфыпты елецдерр кцса-дастандары халыкзык,енер»пзд1дамытуга, сонымен кдтар халкцмыздьщ мэдениетш кетеруге де ез улесш крскдны жэне крсып келе жаткдны кумэназ. Эсетке елжтеп, одан улп алып ескен де кдзак, талангтары б1ршама. Атак,ты эннп-акцш Кенен Эз1рбаев, ак^ш Есенсары Кунанбаев, ез1мен айтыскд тускен Кдли Эд1лбеков, Кэр1бай Сасанов, Сэмет Малаев iHiAiK i3eT жасап енерш уйренш ескен Арап Эм1ров, Шериаздан втепбергенов, Ауган Жакрылыкрв, Ержан Ахметовтер, \"Онегин мен Татьянасын\" умытпай сацтап табыс erymi Куат Tepi6aeB, Жушсхан Келдеев — бэр! де Эсет шырармашылырыньщ ecepi тиген жандар. Булардьщ эркдйсы-ак, Эсетке шэкзрт атануды мак,тан керш ескен енерпаздар. Шашубай Кршкдрбаев 1949-жылы Кенен Эз1рбаевпен жолыгыскднда: Атыцды экец кдйдан крйган тауып, 0Hmici Алатаудыц думан-сауык, Б!ржан сал, Акдн, Эсет, Балуан Шолак, Солардыц жолын кудыц энш салып, — 196

___________________ _________ Quejj сэитл дейд1 OFaH. А л белгш халык,акдшы Телеу Кебджов \"Семей акдшдарына\" деген елещнде: Семейде менен баскд tofh3 акдш, Bapi де тшнен май тамызатын... Эсетке шэюрт болып улп керген, Bipeyi Есенсары нагыз акын, — дейдд. Эсетген улп кергенднтн ерекше атайды. Сан кырлы талант Heci © с ет Найманбайулыныц композиторлык, акдшдык, мурасы халкдшыздыц мадени ем!р1нде алдагы уакдггга да игшктз кызмет аткдратынына, рухани байлыгымыздыбайытуда оньщ шыгармашыльпыньщ езшднс yAeci болатындыгына еш куман жок, Шыгариалар. \"Жазуш ы\" баспасы. 1988-ж. БОРЫШЫН 0ТЕГЕН АЗАМАТ Мен ез кдтарластарымньщ шпнен халык, алдындагы азаматтык, борышын шыгармашылырымен етеген eKi жазушыны айры кд т багалаймын: 6 ip i — К,абдеш Жумадшэв, екшшкз — Крйшыгара Салгарин. Екеушщ де ютабш ел суйш окдды. BipiHinici белгш 6ip тарихи кезецнщ керкем бейнесш шыншылдыкден жазса (\"Сощы кеш\", \"Тардыр\"), eidHmici тарихтьщ езш есте жок, ерте заманнан тартьш керкем баяндайды (\"Алтын тамыр”). Тарихты айту, жазу — тарихкд тнселей кызмет жасау. О л ушш бшм мен ыждаЬат, бэршен бурын адал пшыл кджет, ейткеш тарих-тардырды адалдыкрыз акуару — аса Kpyirrri; оньщ зардабын 6ip б1лсе, б1здщ халык, бкепндей болды. Аты аталран ею азаматкд деген менщ глтипатым осы ьщгайдан туындайды. Крйшыгара — елуге едадк щлзметш аткдрып жеткен жазушы. Оньщ eAi жазары кеп те шыгар, алайда 6ip рана \"Алтын тамыр\" аггы роман-эссеа арщллы ол талай жазушы мен талай тарихшыньщ жупн абыроймен аркдлап шыкцы. Егер кдзак,тарихшылары халкршыздьщтеп мен тубш онды- солды уцпп элдекдшан жуйелеп жазып тастаган болса, Крйшекецшц \"Алтай тамырьш\" айрыкщалап жатпас ем. Бэлюм, онда Крйшыгара бул ютебш жазбас та шыгар. ©з тарихын 63i 6iAe алмай сусаран халыккд \"Алтын тамырдай\" 197

Ъексутпан Нффеке-ут___________________ ____ kit.'hi аса кджет едр \"Сен де 6ip шршш дуниеге, Кетйтн тал та, бар к^лан!\" — деп, Абай айтпакщы, Крйшыгаракетттиздд ете дал тауып жазды. Оньщ улкен азаматгыгы да осында. Жене ол бул ютэггп эл1 жариялылык,заман куш алмай турып крлга алтан болатьш, “гасырлар терещне саяхат жасаута ерекше бешмдшк\" таныту, \"хандар мен байлардьщ кдрым- кдтынастары туралы ой толтау\" — аса кдупгп болып турран кезде жазган-ды. Оньщ \"Алтьш тамыры\" сол себеппен де кунды. Дегенмен кпэптщ басты кундылыгы кдьш кезде жазылрандыгында да, шыкданында да емес, кдлай жазылтандырында, кдндай тарлым айткднында болар. “Алтьш тамыр\" аса бшмдшкпен жазылган. Оны керкем эдебиет есебшде кррасац, кеп кемшшп бар: ал тарихи деректердд нанымды баяндауы, белгш деректердД кррьгга келш жаца дерек айтуы кеп жагдайда илантады, кейде айызынды крндырады. Бурьш-сонды казак, эдебиетшде тарихты булай эцпм елеп жазудьщ yAriAepi бар болганмен, дел К.ойшьп'араша кдмту болтан емес. Оныга — бастама. Bip окщадан екшид океаны жулгелеп нанымды дамытуы, эр окнганьщ нак,ты факт!лер1 мен эпизодтарын к^ялмен кдлпына KeATipyi, талас тюрлерден акнкдткэ жол табута тырысуы, тарихтьщ таглымына езш щ кезкдрасын 6iAflipyi — 6epi риза етедь Тарихшылар тарихты тупнускд деректерден тзрнектеп жинар болса, ол жиналган кэзынаны жалпак, журткд Крйшыгараша кд>1зык,тылап баяндап беретшдер де болуы керек. Онсыз тарих жалпы халыкда жетпейдд. А л тарихты брлмегендер ешкдшан толык, мэдениетг1 бола алмайды, Айтматов айткдн мэщурпткке урыну да содан. Хальпдщ тарихын тугендеп беруден улкен к*>1змет болуы мумюн емес. Крйшырара epi жазушы, epi тарихшы бола б1лдь О л кусап елуге келу — абырой. Кеп окитьшдар да тарихты бтледд, кеп б1летшнщбарльпы тарихшы, 6ipan, солардьщ 6api бурьшрыньщ бульщрырьша ез жаньшьщ адал шамшырарьшан жарык, Tycipe алмайды: кдбьлетз немесе мэдениеш жетпейдд, тары сол сиякцы ce6e6i тольш жатыр. А л eni6ip халыкуьщ еткен eMipi тек эддлдж пен жещстен турмайды, соран кдрамастан хальщгардьщ кунел1, к1нел1 кезецдершен де Крйшырараныц заман шындьпъш суыртпакуай бтлгеш суйсштедр Ундд халк^гныц Чанделл эулетшен шыккдн 6ip перзенп анасыньщ некеаз

• ______________________________ Guejt earned сушепениплшн де адал махабатдеп багалап, coFaHескертгаш кд1лып саулетп Кхаджурахо кдласын — эйгш махабатгы мадак,тау кдласын туррызыпты. Крйшырараньщ \"Алтын тамырьшан” да жалпы адамзатгьщ еткен румырьша деген ерекше шипат, курмет, аласыз перзентпк кещл ацгарылады. Бул кггэптщ жалгасын жазранда да осы принципшен айнымаса екен деп ттлейшз. Кдламьщмен халкдща алда да адал к^лзмет жасай бер! Ткектесгаз! \"Кдзак, адебиеп\", 31.03.1989-ж. АКД>1Н САРАН Ь Щ АКДКДТЫ Кепжылдан 6epi Б1ржанмен Сараньщайтысыайналасындэ ■ era шгартайталасумен келедь Bipeyaep айтысгыдейд, б1реулер : айтыспады дейдь Алайда накуы дэлел жешегенджген, era жак, та ез тужырымын тушп айта алмай келедг Кезекп 6ipталас 1970-жылыда ербш, оган \"Кдзак.эдебиот\" I гэзетшщ беттнде (9-ектэб1рде| талым Шеген Ахметов кррытынды шгар айтыпты. \"BipiHuri мэселе — айтыегьщ кдй жылы вткендцтнаньщгау. Б1ржан 1834-жылытуып, 1897-жылы J 63 жасында кдйтыс болтан. Бул \"Жазушы\" баспасьшан 1967- ! жылы шыкдан \"Б1ржан сал\" апы rarairri нак^ы дрлелденген. ! Ол Сарамен айтыекднда: — Адымым кун1 бугш кдлыбымда, Era жыл отыз беске келгешме, — дейдд. Сонда жасы 37-де болтаны емес пе. Демек, айтыс 1871-жылы еткен. Сара да сол айтыскднында: — Такрыр-ау, он сепзге биыл шыкуьш, Сан жуйрцс глесе алмас самгаганда, — дейдд. Олай болса, Сараньщ 1853-жылы туганы аньщгалады\", - деггп Ш.Ахметов. \"Мше, \"Б1ржан- Сара\" айтысьш додзга сальш журупплер бул токуамга кулак, асады гой деп ойлаймыз\", — деггп редакция да, Б1зше, непзп дэлелдд айтыстьщ езшдеп мэл1метгерден i3Aey — б1рден-б1р дурыс эд1с. Ш.Ахметов бул арада дурыс рылыми жолды устанран. Алайда айтысгы додага салудьщ мунымен ток,тамаганы белгш. Акдлры академик Бабит MycipenoB 78-жылдьщ 12-декеб1р1нде \"Кдзак, эдебие-п\" аркдглы \"Акын CapaFa сок,тыкдасак, кдйтер\" деген макдла 199

'бвк и т и т N ^ M x -у ш ___________________________________ жазуга мэжбур болды. BipaK, талас онымен де токуамады. Токуауы мумин де емес едт Ойткеш рылым ешкршан беделге токцамайды, дэлелге токц-айды. Сондьщган 6i3 де бул хакршдр 6ipep далелге жугшбекшз. Эуел1 Б1ржан салдьщ еьпрбаянына зер салайык, \"Крзак, эдебиетшщ тарихы\" (I-кхтап, 2-том, 1961-ж.) жогарыда Ш.Ахметов айткрн датаны куатгайды. 1834-1897-жж. \"Крзак, совет энциклопедиясында\" да (2-том) осылай. А л \"О л им? Бул не?\" деген энциклопедиялык, басылымда (1-ютап, 1985- ж.) 1832-1897, академик А.Жубановтьщ \"Замана булбулдары\" итэб1нде 1831-жылытуьш, \"Тем1ртастьщайтуынша, Б1ржан 1894-жылдьщ кектемшде, жазга салым крйтыс болтан\", - делшигп (1963-ж. 51-бет). Буйтш б1ркелилж сакуамауымыз, эрине, тылыми осалдытымыз. Б1ржанды да сарылып зертгеушшщ жок^ыты гой. Эйткенмен 1980-жылы шыкрдн “Сара Тастамбеккызы\" ютэбшде Т.Кдлилахановтьщ, 1985- жылы шыкдрн \"Акдш Сара\" ютэб1нде С.Кдйнарбаевтыц айтыс 1895-жылы етп, Сара 38 жасында крйтыс болды деген жацсак,деректер1таласгыц токз-амауына баспы себеп сеюлдд. Бул е й Kici де Сара еьпрш зертгеуде улкен-улкен ецбек сйцрген адамдар, 6ipax, олардьщ да кдтелесу1 мумин деп ойлаймыз. Б1рш1шден, Б1ржан сал е>иршщ соцты кезшде аз дегенде 2-3 жыл аурушац болтан адам, 1897-жылы кдйтыс болады. Сондай куйдеп и сш щ 1895-жылы алые жол Жейсудаты елге атпен келш, сершк куруы сенддрмейдь Енннпден, 1895-жылы Б1ржан 37-де емес, 61-де. Егер айтыста айтылтан Б1ржанньщ жасьша сенбесек, онда оны Б1ржан емес, баск,а айткдн болып шытады жэне ол Б1ржанньщ шьш жасьш бымейтш 6ipey болады. \"Даудьщ басы — Дайрабайдыц кек сиыры” деген сол емес пе? Унпштпден, Б1ржанньщ Рахия деген келшшщ айтуьша кдратанда (\"Б1ржан сал\". 1967-ж. Ж азы п алтан — К,Крщарбаев) бертш келе ол Сараны екшпп рет тэты 1здеп бармакщы болады, б1рак, атасы Нуржан жзбермейдт Демек, айтыс Б1ржанньщ жастау кезшде, ятьш 1895-жылдан кеп ертеректе болтан. А л енд[ \"Айтыс болтан ба?\" - деп куддктенудш, де жеш жок, Болтандытына дэлел1м1здщ жетпей жаткдндыты — оньщ болматандьпъша тжелей дэлел бола алмайды. Сэбит Мукрнов сол айтыекд Б1ржанньщ кдсына epin бартан атасы Нуржанньщ баласы Ахметжанмен жузбе-жуз сейлескен. Кэр1баймен айтысьшда Эсет: 200

— Алаштыц яигш белген Сара бейбак, Б1ржаннан о да кердд талай зардап, - десе, OFaH Кэр1бай; — Ол Сара бейбак, емес, анык, сацлак, Бетше бар арп>шныц салган тацлак, Кдцгып келген Б1ржанды итше Kepin, 0 Ai сенен кеткен жок, еткен зардап, — деп жауап беред) (Эсет. \"Шыгармалар\", 1988-ж. 137-бет). Айтыстыц болрандыры жане елге кец тараганы будан ащарылса керек. Енд1 Сараныц 38 жасында к,айтыс болтаны неге кумэнд8нд1ред1, coFaH келешк. Б1рш1шден, жазушы 3.Акишев М.Ерюмбеков деген гасшщ: \"Сара б1здщжак^ш жецгешз едд, 1913-жылыалпыскд таяп кдйтыс болды\", — деген niKipiH 1970-жылы 24-уй1лде “Кдзак, адебиетше\" жазган. Екппшден, талым Балташ Ыскдкрв та Сараны керген адамдардыч саз1не суйенш, 1910-жылдары оньщ 50-ге жакундап кдлган эйел екенш айтады. Ушшипден, Кдзак, С С Р халык, apTici К,.Байсей1тов \"Куштар кец1л\" атты ютэб1нде езшщ Сараны шамамен 1911-1912-жылдары кергенш баяндай кел1п: \"Ею бетшщ ушында кдоылы бар, шешем куралпас Kici екен. Бэлюм, менщ шешемнен де егделеу ме деп те калам\", — дегеш бар емес пе? А л Кднекец 1905-жылы meuieci 37-ге келгенде туган (1-9-бет). Муньщ 6api Сараньщ 38-ак, жыл вм1р сургенше куджпен кдратады. Сараньщ бес бала кетерген ана екенш де ескерген жен СИЯК.ТЫ. Б1ржан Сараньщ аулына кдй кезде келу1 мумюн дегендд 6ipa31алым болжауга тырыскдн. С.Мукднов — б1ржан еуел1 Абай аулында болып, содан соц Жетшу аскдн деген болжамды туцгыш айтушы. Eci.M Байболов -70-жылдарда айтыскдн депп. Е.Ысмайылов та Б1ржан Абай аулына келген соц, 80-жылдарда айтыскрн дейдг А л К.СЭ “1865-жылдары Абаймен кездесу! Б1ржанныц композиторлык, еншийк, акдшдык, енершщ дами тусуше улкен эсер етедГ', — деп жазьшты. Алайда АЖубанов 1865-жылы жазда Азнабайдьщ поштабайы Б1ржанныц басына кдмшы урганын, соган орай эйгш \"Жанбота\", \"Адаскдк,\" эндершш, туганын дэлелдейдг Демек, бул жылдары Б1ржан сал Жетгсуга сапар шеге 201

Ь Ь у ш т Щ ф Ь у т ___________________________________ крймаса керек. Оныц успне 1865-жылы Абай ал120-да FaHa емес пе? О л 1845-жылы тутан гой. Б1зд1крймай таластырып журген осындай-осындай кщоы мен кисыны келмейпн даталар болса керек. Сонан сон, 6i3 Бабен айткдн 6ip сакц-андырудан ал1 сабак,ала алмай журм1з. \"Сараньщ паленше курбысына, тугенше нагашысына, одан оньщ паленше жиеншщ тугенше жиеншарына жетш, содан жазылып алынды дегендердщ бэрш де ж т кезден, бшзр мамандардьщ елепнен епизш кана. ен, керепн кэдеге алуга болар\", — деген болатын ол raci. Б1зд1 сол талгамай алынган мал1метгер де таластырып жур. Жакында Сараньщ Б1ржаннан баска адаммен де айтыскдны мал1м болып отыр. \"Жазушы\" баспасы 1988- жылы шытартан \"Айтыс\" кпэбшщ 2-томьшда \"Торебай мен Сара\" айтысы жарияланды. Ескржаулы Торебай деген Kici 1844-жылы Жамбыл обылысыньщ Кррдай ауданында туып, 1911-жылы кдйтыс болтан екен. О л Бакцыбай акынньщэйел1 Мэйкемен де айтысыпты. ©юнйнке орай, бул ею айтыс та бутан дейш жарияланбай, соньщ зардабынан тылыми гаюрлерге турти болмай келпгп. Ендд Торебаймен айтыскандаты Сараньщ оз сездерше жугшш керетк: \"Белгш эйелде ерке сал екешм, БЬледд уйсш, найман Сара екетм. Атакты сал Б1ржаннан бата алтанмын, Бтледд ел елецге еб1м бар екен1н. К_ырык,тыч сепзше жасым келд1, Екп1ндеп озге акыннан басым келддм\", — деп 6ip тастайды. \"Ол. Рас. Б1ржан матан пана болтан, Бекбай мен матан е и л aFa болтан. Б1ржанга он сепзде муцым шатып, Акыры Жиенкулдан азат болтам\", — деп таты айналы п сотады. Айтыстыц к,ай жылдар шамасында OTyi мумкш екеш кггепте айтылмапты, алайда Сараньщ 38-ден кеп жасатандыты кумэназ той деп ойлаймыз. Ендд Теребайдан соз тартайык, “Батасын Б1ржан салдын мен де алтанмын, Айтыста катарымнан кем кдлмадым. ©3iHAi Бекбайта косып, бата 6epin, Б1лемш Б1ржан ceHi куткартанын...\" 202

Qmf> сэитл \"Аррын менен кдлпиакры кемггем деп, Ж ещ л дщ суганддк аркын Ж эмгшбайдан\", \"Ояз бен Б1ржан салдыц достыгынан, С ен болды ц Ж иенкулдан мулде азат...1' \"Он терт жас Э с ет акын с ен ен Kiuii...\" \"Эсетпен сен айтыстыц сиыр жылы, Ж усш бек келш Kerri бары с жылы\". \"К,ырык,тыц ceri3iHe с ен д е келсец. Елудщ ж етеуш е мен д е келгем. Осы 6ip тышкдн жылы кездесер деп, Найманга оздд едеш 1здеп келгем\". Мундаты ер сездд куа берсец, эщтме ажептэу1р кебеran кетедд. 03ipre 6i3re керегш рана алсак, Теребай 57-ге 1901- жылы келуге тгас. А л сол жылы 48-ге келсе, онда Сара 1853- жылы TyyFa тшс. Демек, Ш.Ахметовтьщ айткдны дурыс болтаны гой. Сонда Б1ржанмен айтыскднда жасы 18-де болса, айтыс 1871-жылы еткен Foft. Онда 1834-жылы туран Б1ржанньщ 1871-жылы 37-ге келгеш де рас. 1867-жылы туран Эсетгщ 1853-жылы туран Сарадан 14 жас киш екеш де дел. Осыншама дэлддк Теребайдьщ сезше epiKci3 глтипатпен кдратады. Жэмпнбайдан Саранын, жещлгенше де, Эсетпен айтыскднына да, Жусшбек Шахулисламовпен барыс жылы жолыкдфнынада нануга тура келедд. ©йткеш ез1де жалайыр шпнде Кдратал бойында турып жаткдн акд^пса иланбау ушш де себеп керек, ал ондай себеп жок, 1967-жылы туран Эсет 1871-жылдан кейшп сиыр жылы 1877-де бар-жоры он жаста, демек ол Сарамен келеа жылры сиырда, ярни 1889-жылы22 жасында айтыскдн. А л Жусшбек соньщ келеа жылы, ягой 1890-жылы барыста Сарага келш кеткен. Демек айтыс содан кейш 8 жылдан соц барьш Кдзанда басыльш шыкдщн. Теребайдьщ сезшде сырт Караганда тепрлеу келетш 6ip жэй бар: ол — Сара екеушщ тышкдн жылы айтысуы. Тышкдн жылы непзшен 1900-жылра тура кеЛедд, алайда ол кдзакща есеппен 1901-жылдьщ 22-мартына дешн созылады. Бул 6ip жылга ауытку осьшдай есептщ салдары болар деп шамалаймыз. Немесе айтыс 1901-жылы кдлс шпнде еткен. \"Теребай мен Мейке\" айтысында да крсымша дэлелге жарар 6ipa3 мел1мет бередд. Теребайдьщ: \"Кдиздары уйсш , найман шалыктаран. ...Ю рмесш деген сездд жатгап алып, Айтуда 6ip-6ipiHeH кдлыспаган\" — 203

Ъекстлт НфквЬ-ты_____________________ Aeyi Сараньщ да солай айткднына мецзейдд. Демек ол Майкемен Сарадан кейш айтыскдн. Ал: \"Белгш жалайырга Бак,тыбайды, ©ленге крспауымыз жарамайды, Аруагы жарык,тык,тыц разы болсын\", — Aeyiне кдраганда, Бак,тыбай кдйтыс болганнан сон,, hfhh 1902 жылдан кешнп уакдптарда айтыскдн. \"Сыйынам Б1ржан салга устаз санап, Б1ржанды улы акдшра крйдым балап. Ертеде Жетгсута келгешнде, Б1ржаннан бата алып ем куда кдлап\". \"Бак,тыбай жуйрш акын болса дары, Кдтардан Майке, Сара озса дары. Yiueyi сал Б1ржандай болтан емес, Крлдарын KeKTeri afiFa созса дары. Б1ржанньщ ол TepTeyi алдын керген, Б1ржан сал оларра да бата берген\", — деген Теребай сез1 Б1ржанды кермеген адамньщ сезше еш украмайды. Будан кешн де Б1ржан Жепсута келген жок, Сарамен айтыспады деп айтудьщ 03i тек эдебиетке емес, тарихкд да кдянат болар деп ойлаймыз. “Лениншт жас\", 26-этрел, 1989-ж. КОП Б1Р1КПЕЙ, 1C Б1ТПЕЙД1 Халык,тьщ тнин халык,б1ледд, сондьщган OFaH олай сейле, былай айт деп жен керсету, буйрык, беру — бшмаздис. Алайда бурын солай болыи келгенше кез жума кдрау да уят. Халыкръщ ежелден келе жаткдн атауларьша, кейб1р жаца epic алган ceTTi TepMiHAepi мен баламаларына халык,тьщ ыркршсыз арнайы нускдулар аркдлы пермен бер1лш, сонын, салдарынан еж елп Едшм1з — Волга, Жайыгымыз — Орал, титп Оралдьщ e3i Урал, ал Ci6ipiMi3 — Сибирь болып аталып ж ене жазылып келдд. Ендд сол келецсiзддKTi токкату керек. Оган баспа, гэзет-журнал кызметкерлерг окрггушылар бас-кез болуга тшс. Тшмгзде \"устел\" дейтш сез бар, соны Kp3ip \"стол\" деп жазудагдыраайналды, 1960-жылы шыккдн \"Кдраш-кдраш\" ютэб1нде М.Эуезов \"устел\" деп жазган. Ж.Аймауытов \"Кррт Кржа\", \"Акрглек\" романында \"устел” деп крлданыпты. 204

\"Самауыр\", \"кереует\", “кемпит” сеюлденш -пл ерекше- л т м 1зге уйлесш кеткен мундай сездердд орынсыз зорлап кдйта езгерту — обал. 50-жылдардьщ аярында узынагаштык, eKi MyFaAiM ресторандагы дастаркдн мез1рш е \"бешбармак,\" деп жазудыц халык,ты кррлау екенш делелдеп, содан 6 epi \"кдзакди ет\" деген тагамньщ ез аты атала басталган едд. Арада 40 жыл еткен соц, кейб1реу ол сезден кррланбайтын да, намыстанбайтын да болтан сияк,ты. Успм1здеп жылы Хадиша Кржакдчетованьщ \"40 уроков казахского языка\" деген KiTe6i жарык, кердь О л Kici кдзак,тьщ улттык, тарамдарынын, кдтарында “бесбармак,\" деген тагамды этап, оран \"бешбармак, (мясо по-казахский)\" деген тусшж 6epiirri (228-бет). Менщ б1лу»|де, казак, халкдшда, баска халыкуа да бесбармагы бар адам кездеспейдд, д е т дурыс юалердщ бершде де бес-ак, саусак, болады жэне ер саусак,тын, ез аты болады. Ал \"бешбармак,\" деген халык,тьщкдсиетп асьш кррлайтын, келеке ететш ат Радловтан басталып, содан ЗО-жылдагы Голощекин кдзаккэ шанышкд! мен кдсык,ты кдлай устауды уйретпек болтан туста кдйта пайда болтан. Bi3 казак, TiAiH бглмейтшдерге тглд1 булайша уйрете бастасак, уят пен намыс дегенддде узамай баскдша уйрете бастармыз деп крркдм. \"Угамет\", \"еюмет\" деген сездердщ ара ж т н ашып кезшде агаларымыз \"правительство\", \"власть\" деген угымга екеуш жеке-жеке ешшледь Содан тшм1з 6ip сезге болса да байыды. Ендд 6ip сол тек'п айырым марынасын ескеретш сездер, менщше, \"epin\" пен \"карт\". \"Эрш\" \"буква\" дегеннщ кдзакдшсы болып ттлМзге б1ржола ацдь А л \"кэрш\" дегендд eyeAi \"Жалын\" баспасыньщ, одан кешн езге баспалардьщ коллектив! 80-жылдардьщ басынан 6epi “шрифт\" деген сездщ кдзакщасын быддретш сез ретшде пайдаланьш келдг BipaK, соны ралымдар эл1 колдамай, сездпсгерге сол манде енпзбей келе/ц. Менщше, бул принциптшк емес сиякуы. Ж ен icxe жабыла крлдаушы болтан жак,еы емес пе? \"Смена\" деген сездд 6i3 eAi ер сакдса жупртш аударып журм1з, оньщ пшнде ец кеб!рек айтылатыны \"кезек\". Ал, шындырында, \"кезек\" ce3i — \"очередь\" дегендд дурыс тусщаДретш сез. Сондык,тан будан былай \"кезек\" сезш ею сезге ортак, балама кылмай-ак, “сменаны\" \"ауысым\" деп аударсак, кэйтедд? \"Социалисток К,азак,стан\", 21.11.1989-ж. 205

БЭР1М 13ГЕ КДЖ ЕТ БИ1КТ1К Эбекец — Вбил Кеюлбаев — елуге келигп. Мерейтой иесш мундайда мак,тау, мадак^ау — дэстур. ©йтпесец, куаныштыц Heci куаныш? Алайда 6ipeyaj макуай салу, датгай салу б1здерге кдй кезде де бэлендей кцындыю<а туспесе керек-Ti. Мадактатыц келсе, елу жылдык, ем1рден ттлге тиек етер 6ip дэндд 1здесец, неге таппассьщ; ал датгагац келсе, жарты гасырлык, гумырдан 6ip жацылган кезш кдйта крбырата крюдьщ Heci кцын? Exeyi де оцай. Жэне эрюмнщ- ак, крльшан келедь Bipax, ондай елшеммен, ондай ниетпен Эбекец жайлы эцпме крзрау — ец ayeAi елщнен, сонан сон; Эбекецнен уят, кдла берсе, езще уят. ©йткеш Эбекец — озшщ буюл eisdpi мен шырармашылыты аркдоы сол \"уят\" деген yFbiMFaелес-бейне болуга умтылып келе жаткдн тулга. Сондыкуан оны жалалап, даттау кдншалык, арсыздыкдэ жатса, орынсыз макуау да соншалык, жосыкрыздык, болар едь А л макуамай да даттамай сипак^атып шыкрац, оньщ аты — сапуэшдык, Елуге келген адам: “Осы жасымда не тындырды екем?\" — деп, ©3i де ойланатьш шыгар; оган: “Не тындырды екен?\" — деп ©згелердщ де сьшай кдрауы занды болар. Менщше, Кеюлбаев кдй сын мен кдндай сынакдд да кдскдйып кррай алады. О л едебиетке oyeai акдш боп келдь Жиырма 6ip жасында \"Алтьш шуак,\" деген эдем1 атпен ©лендер жинагын шьтарды. Алысты мецзейпн ой, терецнен тартатын niKip ©лецнщ ©ресше ауырлык,етп ме екен, Эбекен; содан кешн-ак, кдрасездщ крйнына суцпдд. Кдз1р ол — кдзакцъщ ец эйгш прозашыларыньщ 6ipi жэне прозамен рана шектелмеген талант. Арамыздан оньщ сьшшылырьш олкд1 санар окдфман, акдян-жазушыны немесе сыншы табыла кряр ма екен, cipa? Олардьщ кдй-кдйсысына да Эбшгген куптау есту, сын есту ешкэшан эншешн нэрсе болып K©piHreH емес. Эбекен; — эдебиет босатасын атгаган куннен 6epi узшсаз, бэсендеуйз кдламын крру егш келе жаткдн бетп публицист: ол — елдщ, эдебиетпц тарихы мен ■пршшгше ешкдшан енжар кррап кермеген адам, сондыкуан кдй кезде де кдлам сардарларыныц алдынры сапында. Демалута, босацсута кдкдш жок, деп угышан кдламгер. Эбекецнщ кррам кайраткерлш де осы угешнан ©pic алады. Халык, мэдениетз, улт тип, ултгар достьпы, урпак, тэрбиеа, е л мен ж ер тарихы дейтш ец кдсиегп, ец цастерлз 206

_______________________________ Quej) сэилш кдлзметгердщ кдй-кдйсысына да оньщ перзентпк Tepi аз теплмеген. Жане ол тер — текке емес, зиялылык, пен саликдлылык?ъщ аркдсында тетшн басып, кемешн тауып теплген тер. Оньщ енерлшп, жан-жак,тылы1ы мухитты жарып келе жаткдн улкен кемеш елестетеда © з 1нщ бет алдьш рана жука тшп, туп артына рана су yinpin ететш жщшке кдйыккд оны тецеу еш мумюн емес. Мацдайалды кэк,жарылып, жан-жагында толкынга толкдш уласьш, 1зшен улкендд-юшЫ ак. Ke6iKTi шр1мдер балалатып, салынды музтауша салмакрен сыргып келе жаткдн кемеге украйды. О л кеменщ кемел кдзыналарыньщ 6ipi — аударма ецбектер. Э й гш Толстойдьщ эйгьи \"CoFbic жэне б е й б т ш л т н \" кдзакдга сейлетуге улес крсу, Шекспирдщ \"Король Лир\", \"Ромео мен Джулетга\" — сиякцы классикасын, Мопассан мен Чеховты кдзакщалау — Эбекернщ абыройлы гстершщ кдтарында. 1 Осылайша Ti3e берсем, оньщ ерекшелжтер1 ал! толып I жатыр. Алайда Эбекецнщ c e r i3 кдырлы азамат екеш Еосымен де далелдендд-ау деймш. Егер, шынымды айтсам, мен сепз кдлрлы екенш дэлелдеуге соншалык, куиггар да болып отыррам жок, ©йткеш б1здщ агаларымыздыц, i замандастарымыз бен Ш1лер1м1здщ арасында ондай кеп и кырлылар ажегаэ^р. А л кд1жалатымыз бен тапшыльпымыз — 6ip сырлыларда. Ягни таланты мен бшмш, жан байлыгы мен ар байльпъш, буюл кеп кдлрлы кдб1летш 6ip рана улкен I макраткд — елдщ иплш мен 6ipAiriHe FaHa батыпайтын принципп, табанды талантгарымыздьщ aAi де аздыгында. [ Bip кдязыры: шыгармаларында, улкендд-кпыш мшбеден сейлеген сездершде елдщ иплш мен 6ipAiriH ту етш сейлемейтш б1рде-б1р талант б1зде жок,, сейте тура кепшшктен сырт ала бере немесе езше етене санайтын уш-терт адамньщ ортасында елдщ иплш мен 6ipAiri дегендд ез тайпасы мен руынын, иплш мен б!рлшмен шатастырып ала беретшдер баршылык, Осындай еюжуздшк, кепке 6ip TypAi, a3Fa еюнпп TypAi сейлеу — бпдщ 6ipAiftMi3Ai бузып, ipiAiriMi3Ai мужin келе жаткдны ешшмге купия емес. Элдешмге езЫспоп базына midp айтсац, сеплген ipreHi жамагьщ келш кешстж бмддрсец, содан да: \"Bi3,ai coFun жатыр гой\", — деп секем альт, 6i3боп белшудщтьщ себебш тарытауьт ала крямыз. Кекпплдж, шггарлык,деген бэлелердд кепщйодлж пен кенддске жендзе алмай, соньщ кеаршен 6ipi-6ipiMi36eHалысып, ездд-ез1м1збенeperecin, нэтижесшде 207

Ысутан Цф/ик-рн_______________________ ертещйшздд болжамак, турмак, бупнпм1здщ ак,-кдрасын ажырата алмай кдцрып кдламыз. К,айта куру кезещ крлымызга берген жариялылык,атгы жакры кдрудыда кейде 6i3 сол кек пен иитарлыкуын, ыкдалында жумсап ж1беретш сек1лддм1з. Басты макратымыз угынысу, тусппсу емес, элдеюмдд елдмппету, мулде арамыздан мурдем Keripy тар1здд. \"Бэленшеш халык, жауы еткен — анау, тугеншеш устап берген — мынау\", — деп, акркдтгы ашьш айтудыц, менщше, айыбы жок, Б1рак,белгш 6ip кезецнш, буюл жауапкершшгш жекелеген адамдарга гана артып крйганымыз кдлай болады? \"С ен оны куртсац, мен сеш куртам\" деген принцип адамгершшкке, адам баласьша деген мешр1мдшкке жата ма? Отызыншы жылдардыц елшеушз опат экелген кдтыгезддгшен оньщ Heci артык,? \"Жалпы e3i, осындай устараньщ жузшдей e n d p мэселелердд байьшпен, парасат битнен темендемей, жеке бастьщ кдокылына женддрмей; ел б1рлшн, азаматгар татулыгын ойлай отырып ой айтатын; мшбеге шьпъш кдлай сейлесе, екеуара оцашада да солай свйлейтш; хальпргьщ кдмы мен жеке адамньщ кдмын б1ршен 6ipiH белмей, 6ipiHe 6ipiH кдрсы крймай; журт ушш жанымен жыласа, жеке пенде ушш арымен крналатын кдзакуа, теп, азаматгар бар ма, бар болса, юмдер?\" — деген сураккд мен ойланбастан: \"Бар\", — дер едим. Ж эне сондай азаматгардьщ ец алдыцгыларыньщ 6ipi деп Эбшгп атар еддм. Бул — менщ Кеюлбаевкд айта салган арзан кршеметам емес, оньщ eMipi мен шыгармаларындаты ой-тюрлерш салысгыра отырьт, кдтар журген, сырласкдн кундер1мдд таразылай келш ток,таган 6epiK тужырымым. Бул 6araFa 6ip мен тана крл крймасыма кэмзл сенемш, ейткет e3iM сырласкдн талайдьщ жан тукгаргнде жаткдн ой — осы. Жазушыньщ да, жазушы еместщ де 6ip-eKi ретке кдй- кдйсысы да жакры сез айтып жан-дуниецад желпште алады, суйсштедд, кц1зык,тырады. А л 6ipaK, ею-уш ретген кейш кебшщ кдйыты кдйырлап, Ty6i 6ipece таскд, 6ipece кдйрацта •rain датдара бастайды. Былайша айткднда, Ty6i KepiHin кдлады. А л Эбекец ею-уш ретген кешн де, ею-уш жылдан кейш де терецге бойлап, сол терендне сеш де тартып, e3i котер1лген бш ктжке ceHi де жетелеп бара жатады. \"Жакрыдан — шарапат\" деген осы болса керек. Мен Эбекенде туыскдн жок, туган жерге, жерлестерше деген iftranaT жок, деуден аулакрын. ©зшщ кдй тайпадан тарайтыньш, кдй рудан ербитшш ол ешкдйсымыздан кем 208

_______________________________ 9нф сэишл бммейдь кдйта б1зден repi кемел быедр Оньщ кебиупзден аргыкщылыры — ез руын, ез жерлестерш кдлай сыйласа, езгеш де солай сыйлай 6iAyi. Оньщ ем1рлж кредосы бойынша, езш халыкцъщ улы деп санаган адамга халыкуы алалаудан артык, абыройсыздык, жок, Оны жерпплдйстен, руигылдыкуан бшк тургызатын — осындай макрат. Bi3,ai оньщ бауырьша тартатын, тещрепне топтастыратын да сол. Bpi замандас, epi жасымыздьщ кдрайлас екенше кдрамастан, оны 6i3 ез ортамызда ага тутамыз. Эрине, денесшщ ipiAiriHe, бас суйегшщ келемше емес; творчестволык, йсш к ipiAiriHe кдрап солай санаймыз. Халкдлмыз еж елден жогары багалайтын, aAi де сейтш кдстерлейтш 6ipa3 сара мшез бар, олар: жауды куганда да, жаудан кдшкднда да сабырынан айнымайтьш байсалдылык; езше, кдс пен доскд да б1рдей шыдамдылык, керсетепн кецдж; алые пен жакдон талаекд тускенде, елдж мудеге кдрай иек прейтш адалдык; улкен мен Kiuiire тец-жар юштешлдшк; эз1л мен эд1лсезге б1рдей жоргалайтьш шешендж. Эбшш езгеден даралайтын осындай мшездер. Эбекецнщ барлык,шырармасын талдап, бэрше бага 6epin жату дэл бугш мумшн емес api мшдет те болмас. Оньщ кдламынан шы вдн цыруар шыгармасын топтастырган \"Дала балладаларын\", \"Bip шокам булты\" мен \"Bip уыс топырагын\", “Кускднаты\" мен \"Шьщырауьш\", \"YpKepi\" мен \"Елец-алацын\", тары баекд ютэптерш крнып окц алмаган ap6ip жас ез халкын танып-быуде 6ip кемппндж тартары ce3ci3. вйткеш Эбекецнщ eMipi мен т ворчест восы халщ>шыздыц рухани байлыгыньщ 6ip тушр дэшн крйтсе де курайды. О л деннен дэм татпау, менщше, езщнщ рухани есуще немкурайды караумен бара-бар. \"Уркер\" жене \"Елец- алац\" романдары ушш Эбекецнщ Кдзак, СС Р Мемлекетпк сыйлырыньщ лауреаты атануы оньщ езш мемлекетпк байльиымыз деп багаларанымыз сиякханады маран. Эбип Кеюлбаевкд ондай бара, менщше, асыра мак,тау емес. М е т ц ойымша, Эбекецнщ шырармашылый,ipiAiriH алгаш айкьш таныткэн шырармасы жиырма жеп жасында жарык, керген \"Куй\" повеа де, оньщ терец, парасатгыталант екенш б1ржола мойындаткдн шырармасы — отыз терт жасында жазып бггкен \"Ацыздыц акыры\" романы (алгашкь1 аты “Махаббат мунарасы\"). КебЬиз дэлдеп, тушрше дешн тал басып суреттеуден кашып, диалогкд молырак, жугшш жатсак, Эбекец оран ете 209

Ш сутт НфЫи-уш_______________________ сирек крл артып, KepiciHme ауыр да кдаын, б1рак, аса ] абыройлы эддске — диалогсыз суреттеуге e3i суранып ! умтылады: оньщ кдй шыгармасында да iiind жан шр1мдерш ернектеу, детальдык, далд1ктер, елестету куаты кднык, тецеулер, адамньщ жан сырын суыртпакцап тартып керсеге бьлу мен кдамыл-эрекепщ кдар-сырын шеберлжпен таркдта 6iAy басым. Оньщ кекеспп racim кррламайды. Мыскдллы мен мусаркеушщ e3i езу тарткдлзып отырады. \"Ацыздын, акырындага\" Ахмет саудагердщ кд>1лыга — ссжаи куэ. \"Тамаша десе, инкен асын жерге крятьш саудагер тоота 6ip апта кдлганда-ак, сандыкдъщ тубшде жаткдн тойга киетш кимшщ бэрш алдырады. Сосьш айнаньщ алдына барып уды сэскеге дейш отырады да кряды. Эуел1 басына селде орайды. \"Былай\" орайды, айнага кдрайды — келмей турган тэр1здд\" деген жолдарды окдшанда, есще epiKci3: \"...Сылкдлм ж т т басына сэлде орайды. Bip ораган сэлдесш кдйта орайды, сол гшркшнщ басьша гам карайды?\" — дейтш халыкдъщ мыскд>1л еленд туседд. \"Куй\" повесшде: \"Шундрек кезшщ алдьш шугар-шутр ар ке тамшылар тумшалалты\" деп, суйгамаз аркенщ езш од суйгамдддеталь ran пайдаланады. Мундай мысалЭбекенде ушан-тендз мол. \"Туркмендердщ 6api тунерген кдлпы: уйге тастаса, 6ipey урлап экететшдей, 6api де кдллышы мен кднжарын салакдатып асыньт келотп\", — дейдд. Мыскдлл да, турмысгык, деталь да, ултгык, бетбейне де — 6epi бар, бэрш камтьпан гажап сейлем. Алпыс алтыншы жылы жарык, керген осы повесшде ол мэцгурт адамдардьщ кдлайдуниеге келуш алгаш суретгеген- дд. \"Кездд ашып-жумганша алты тущыннын, шапты альшды... Алты ж ттгщ крлдарындага терпи алып, тущындардьщ басьша жапты. ...Жылы Tepi шекелерш солкдллдатып сорып ала женелдд. ...Ак, тайлакдъщ Tepici кунге куйш тырысып барады. ...Олар 6ip апта бойы осылай зар илеп шьщгарды да журдд. Сосьш бастарына шаш шыкды, ол туйенщ кецшен ете алмай кдйтадан бастьщ куйкдсын тесш, Kepi есть Алты тущын ел1 кщда, жер1 кдйда екенш бымейтш мэцгуртке айналды. Журе-журе тглденде айрылды. Туйемен 6ipre ередд, туйемен 6ipre келедд\", — деп жазган-ды. Э б ш шыгармалары шет елдерде басыльш к/ана крймай, шетелддк сыншылар оньщ шыгармашылыгана жогары бага 210

_______________________________________________ Q n ef> ca u m oi да 6 epin жур. К,азак,стандык, жазушы Г.Бельгердщ куелэнд1рушше, немю сыншысы Герберт Кремпиен: \"Адайлар мен туркмен арасында жуздеген жылта созылган алауыздык,тан хабардар ететш осы окцталар кешпендд хальпегарда бурын тарих болмады деген кдуесетп жокда шыгарады\", — деп жазыпты. Эбекец шытармашыльпыньщ танымдык, кушш бул пшр, менщше, жакры танытады. Эбекецдд ез халкдр ез Одаты б и к багалайды. Оньщ биктш — 6apiMi3re ортак, 6apiMi3re кджет биктк. Эл1 де биктей бер, Эбеке! \"Лениншм жас\", 6-желток,сан, 1989-ж. ШЫНДЫК, ТЭРБИЕС1 I Адам ухшн ец кдгмбат бала болтандьщтан, эдебиеттеп ец курметп — балалар эдебиеть Барлык, ецбек, барлык, енер курметп болтанмен, балаларга арналганнан асары жок. А л сол хдязметщад балалардьщ e3i жогары багаласа, енер адамы уипн одан улкен бакргг бола бермес. БердДбек Сокдак£5аев — урпащф деген басты шыгармаларын жазган, охдлрмандарынан лайьщты багасын алган бак^гггы жазушы. О л Алматы обылысы, Нарынкрл ауданында, 1924-жылы тутан. Оньщ шыгармаларын окри-ан адам ем1рбаянын да бшп шыгады. Кдй жазушы да шыгармаларында ез ем1ршен алые кетпейд! деп жатады гой, Берд!бек агамыз алыс-жакдгн деп ейтш елшеп жатпайды, туп-тура ез кергендерш керкем бейнелеп жазады. Сондьщган оньщ шыгармаларында идея ушш боямалантан, кдзак, eMipiHe крсынсыз келетш, ойдан курастырылтан окцгалар кездеспейдд, О л 6ipaK, болтаный болтан кушнде, кергенш керген кушнде 'пзбелеп жаза бермейдд, не эдем! эзкмен куптайтыньш, не етшр кекеешмен наразылытын ацгарта отырады. \"Балалык, щащф саяхат\" атгы повесшде езшщ анкета толтыргандагы сетш кдт-кдбат астарлап ежуалайды. \"Кез келген кдрапайым анкетада эке- шешец юм болтан деген сурак, турады. О, бул сурак, — барлык, сурацтыц ец мацыздысы. Болашак, ем1р маршрутыцньщ сызылуына оньщ жасайтын ыкдалы ете зор\", — деп 6ip тастайды. Содан соц: \"Мшеки, элп сурак, алдымнан шыта келген кезде, менщ кезш жайнап кеткендей 211

g fc )— » fHf/Mci-уш_________________ _ _ болады. Жауапты кулшына жазамьш: \"0кем де, шешем де кедей болтан! Ж ай кедей емес, ку такыр кедей!\" — деп тары 6ip таптап кряды да: \"Ата-тепмнщ кедей болуы — ол совет егаметз ушш менен сешмдд, менен баталы адам жок, екенш б1лд1ретш бас буррызбас дэлел секыдд. Ана жылкыбай балалары солай деп — ата тепшз кедей болтан деп жаза алмайды. Анкета толтырранда, крлдары ддрыдеп, журектер1 толкдш турады. Кедей болмай, бурын бай адамдар болтаны ундн, олар экелерш тап сол кезде 6ip-6ip бокдайды\", — дейдд. Огызыншы жылдардьщ шындырын ол осылайша api дал керсетедд, api жас балара солай эке-шешес1 ушш жазыкды болудьщтым акылга сыйымсыздыгъш келеке етедд. \"Жепнылде жиырма шак,ты бала бармыз, мектегт тугел 6iTipin шыкдык, Картаньщ оц-солын айыра алмайтьш Елемес те бтрдд. Мемлекепж комиссия осы кдркыньщнан тайма, бегелме, рылым шьщына карай ерлей бер деп, оран да жолдама бердд\", — дейдд сол повесшде. \"Мунысы Heci? Балаларра булайша ашып айткдны кдлай? Совет мектебшщ беделш туармей ме?\" — деп, еуелдетжсшш кедасьщ. Сэлден кешн барып сабаца тусесщ. \"Ойбай-ау, бул отызыншы жылдардьщ шьшдыры гой. Окудьщ да, окушыньщда сапасы сол кезде сондай екенш кдлай жасырады? Жасырраннан жалгандык, тумай ма, баланы жалгандыкден тэрбиелеп шьшшыл етуге бола ма?\" — деп, шындыкдан улкен тэрбиепп жок, екенш енд1 езщ де еске ала бастайсьщ. Сейтш, Сокдак,баевтьщ кдрапайым рана жазган шырармасынан кдрапайым шындыкды танып тамсанасьщ. Балаларра арналган нарыз шыншыл шыгарма адамзатгьщ бэрше де арналган. Оны балалар да окдаы: одан олар e3i куралпас замандастарыньщ ой epiciMeH, ю сш пмен, кемшшгтмен танысады. Улкендер де окдды: одан олар балалардьщ психологиясьш, epeioueAiri мен езгешелпсгерш, андырпыры мен адалдьпын, тэрбиенщ TepicririHeH бет алган багоггы мен бардарьш бъ\\едд, бала тэрбиелеудд уйренедд. Эдебиетгщ осы ерекшел1гш ескерген Бекец езшщ бала кез1нде керген-быгенш, acepAepi мен туйсшуш K£3ipri балаларра агынан жарылып айтады. О л — мынауым балалардьщ тусшитне ауыр болар-ау деп, окдшаны немесе ой-п1юрлерш едеш жецыдетпейдд. Бултармай, бугынбай шындыкдъщ аз сурлеушен журедд. Оньщ eiu6ip ецбепнен балаларды баласыньш менсшбеу ацгарылмайды. Сондыкдан оньщ шьи-армалары api балаларра арналган, api улкен-кшпнщ 212

______________________________ Quejf сэужл бэрiне де арналган боп шыгады. О л кдйсыб1реулерше балалар жазушысы дегендд крмсьшбайды, Крита балаларды, балалык, шак,ты кртгы кдстерлейтшш эр шыгармасында жацалап хнындай туседд. Бекецнщ кейб1р шыгармаларын балата арналран ба, баскрра ма деп дагдарушылар да табылады. Мэселен, \"©лгендер кдйтып келмейдд\" романьша байланысты б1реулер толкдды. Буд роман, эрине, теменп класс балаларьша басы ашык, арналмаган, алайда оны орта класс балалары тусшш api суйсшш окитынында дау жок, Бекен, мунда езшщ балалык, жэне жастык, шапян сыр eTin айтып 6epin отыргандай. О л крй шырармасьшда да естш эз ем1ршщ кдлр- сырын сабакц-ап таркртып айтып бередд. Куды балалармен KiTen аркдялы сырласып, оларга е з басынан откен хикаяттарды жасырмай баяндап жазатындай. Кдзак,тьщ кэддмп халыкдык, эцпмелеу эддамен журекке тете жол табады. Сонысымен иландырады. А л иланды ру — керкемддктщ басты шарты. Бекецнщ балаларра арналран айтулы дуниесшщ 6ipi — \" М е т ц атым — К рж а\" атты повесь Бул — оныц шырармашылырындары улкен 6ip белес болтан шыгарма. О л — сонымен 6ipre кдзак, балалар эдебиетшщ де улкен 6ip белеса. Сондай-ак, Совет Одагы балалар эдебиетшщ де кдзынасына крсылган улес. Халыкдъщ, жас окдярмандардыц шынайы ыкд>1ласына беленген сэтп туынды. Жазушыныц бул шырармасы Совет Одагы халыкд'арынын, жэне шет елдерддц 6ipa3 ттлше аударылды, осы шырарманьщ окдпа желю1мен туарш ен кинофил»! де журтшылыкд'ан жакры бага алды. Кржа — кдзак, балаларыньщ Том Сойер icneni суш ки кешпкерь \" М е т ц атым — К рж а\" повесшщ жазылуына да М арк Твен тэр1зд1 элемдж аты бар жазушылардыц ьпщал еткерп сезаз. Алайда ол — елжтеу дэрежесшде к,алып крймаган, кдзак, топырагыныц шындыръшан туындаран талантгы шырарма. “Осындай шырарма кдзак, балаларьша да .керек\" деген биж макратган барып туындаган дуние болса керек. \"Менщ атым— Кржа\" повеанщ жазылуэддсшде, баяндау сипатында айрыкдпа жацашылдык, жок,. Мунда кдрапайымдылыкдд, нанымдылыкдсд баса кендл белшген. \"Kipicne орнына\" деген тараудьщ басты мшдетшщ e3i — шырарманьщ иланымды шыгуына кдязмет жасау. \"OripiK ештеце крспаймын\", — деп уэде бередд автор. Шынында 213

'Ыссутан ЧИф/свкв-ут_______________________ да, щыгармада: \"Эй, мынау жер1 сешмс1здеу-ау\", — дейтш солкылдак, жер жок, Bip шыгармасында ©3i улкен боп балаларга сыр айтса, жазушы бул повесшде балаларга бала боп сырын аниды, езшщ жамандьпъш да, жакрыльпын да жасырмай жазады. Сол жасырмай жазуыньщ аркдсында окырманньщ ыкдлласын жакры аударады. Кдзакда \"Аузьшда эзш жокдыц — крйнында крлшокрары бар\" дейтш свз бар. Эзиуу айта б1лу де, тусшу де, эз1лге эз1лмен жауап беру де — адамньщ юсшк децгейн танытатын кдсиет. Бул туриада Кржага кызыкраскд болмайды. О л Tiirri ез атына орай да эз1л-оспаккд батыл барады, оз беделш KppFan бугежектемейдд. Сол кылыгы, cipa, жас окырманньщ кекейнен шыгады. \"Шыньш айтсам, бул о баста Кржа емес. Кржаберген екен\", — деп, кэддмп кдзакы ашык, мшезбен сыр ашады. Одан api эдем1 азьлкештишен KiciHi epiKCi3 жымитады \"BipaK, дуниеде не крлы гажайып кубылыстар бола беретип тэр1здд, бертш келе \"Кржабергеннщ\" куйрьпы узшп тусш кдльтты\", — дейдд. Элдеб1р жэнджтщ куйрыгы узшп кдлгандай крт айтады. Повестщ он бойында мешр крзгайтын, эдеп укдыратын ж ане оны эдеш леп оцашаламай, окдгга барысында жымдастырып келйретш тустар мол. “Экец деген свздд айткднда, журепм кдрс айрыла жаздайды-ау. Кдндай жакрш, кдндай ыстьир!\" — деп тейренедд Кржа. \"Eh, кдйран экем! Егер сен iipi болсад, мумюн, мен будан repi баскдлай болар ма еддм. Юм бъледд, жер элемдд шулатып соткдр Кржа атаньш жургензм экеаз жеттм ескендитмнен де шыгар\", — деген Кржаньщ сырьш окрп-анда, кдй баланьщ да есше ©з aKeci Tycepi c©3ci3. Жазушы экенщ кдддрш ©стш эдем1 эддспен айгьш ©тедд. \"Осы бойда бурыпггагы гатэп шкафыма кдрай ©тш бара жатыр еддм, Кдратай кулдмареген дауыспен: — Эй, Кржатай, сэлем крйда? — дедд. \"Жасы улкен таныс адамга сэлем бермеу— кергеназддк- тщ 6 eArici\", — деп мамам меш талай баулыган. Сол парызымды амалсыз ©теп: — Сэлеметаз бе? — дей салдым. Улкендердщ устше буйымтайсыз ет кдлзулыкрен йрш келгенддктен, ендд амалсыз б1рдеце icreyiM керек болды\". Бул араны окыган бала да эдептшкп Кржамен 6ipre мойындайды, улкендд сыйлаудьщ халыкцык, дэстурш еске туаредь 214

\"ИКрюн-ай, былай болса: ялам эуем улкен болып жаралса! ©юрдеп езше тшсп мамандыгын аткдрып болтанная кешн барып балага айналса!\" — деп, Кржа балага тэн кдялга бер1ледд. \"BipaK, амал кднша, ешрде булай болмайды, болмак, емес. ЭуелД беделаз, бш м аз бала болып жараласьщ\", — деп, кряддыц жалын кря берш, кдйтадан шындыкдщ туседд. Арманы кдндай жылы, макраты кднадай жарасымды! Ол езшщ жакры адам екенш тез!рек дэлелдепа келедд. Балалык, мшезбен icren крйган кдлльпргарына кдрап, улкендер мен мугаммдердщ оны сотанак, санаганына екшедд. ©кшшпнщ езшен онын, адал жаны керппс бередд. Кржаныц кд»1лык,тары белгш 6ip логикадан туындап жатады. Адам жанын yFa бермейтш, OFaH ущле бермейтш KiciAepre онда унелп 6ip крикыл журедд. Содан барып кезекп тентектж туады. \"Колхоз малы — менщ малым. Соньщ 6ipeyiHe мшемш де кетемш. Белсенддлердщ эркдйсысында 6ipHeuie атган бар\", — деп ой туйеддКржа. Кэддмпправолык, дауга барады. \"©кем Кддыр осы колхоз курылган куннен бастап уста болып 1стедд, мамам — сауьшшы. Bip аттьщ 6ip кунддк терш пайдалануга менщ неге кдкдямжок,?\". \"Балалы уйдщ урлыры жатпайды” — деген угым, бДз ундемей пите сакуап журген кдлжылды Кржа батыр айтьш сап кдрап отыр. Осы тектес эпизодтар повестщ элеуметпк жупн де артгыра туседд. Кржага ылги жаман acepi тиетш Султанньщ бойында да кеп жакры кдсиет бар. О л — батыл, errri, тагарыр, ер кещлдд. Алайда сол жакры кдсиеттщ 6api жаман макраттарга жумсалады, нетижесшде Султан суйюмаз бала боп шыга келедд. Онын, бойында баскдга деген метр, аяушылык,жок, сондьпрган ол не icrece де тек ез пайдасын кездеп ютейдд. Ал оньщ езше пайдалы боп кершген нэрселердщ баскдга улкен зияны бар. Мэселен, жайлауга кетш бара жатып крйшыньщ кдракел eATipiciH кдгып кету1, б1реудщ кдзын атьт алуы, тагы сол сиякдылар. Баскдга кднша зиян icren жатса да, ол ешкдшан онысьша еюнбейдд. Кржа ейтпейдд, ол ез iciHe63i бага берш, кдтелптне кдтгыкуйзеЛЕдд. Шешесш мектеп AepeKTipi шакдлрганда: \"Байгус мамам, — деп кдшжылады Кржа, — элп энпмеден кешн кдндай куйте туспеюш. Ьпкенщ ipin, жегенщ желш болады гой. Онсыз да керцл1 жарым адамды азапкд салып елтаретш болдым- ау!\". ©су, акдлл юру деген осы гой. Кржамен 6ipre куйшш, 215

Ш с ^ т а н З Щ г и -у ш ___________________________________ Кржамен 6ipre кулш отырган жас окдгрман Кржамен 6ipre есейе де туседд. Сокдгакфаев шыгармаларыньщ тарбиелж мэнш кушейтетш де осындай шеберлжтер. \" М е н щ атым — К,ожа\" noeeci сотыстан соцры жылдардап>1ауыл мектебшщ eMipiHapi нанымды, api керкем суретгейдд.Тптп, тек мекгеп кдна емес, колхозды ауылдыц вшршен де тэп-Tayip марлумат бередд. Бул повесть кдз1рдщ езшде б1рнеше буын урпакды тарбиелеуге улес крсш, ал1 де талай урпакдъщ тандайьша татитьшы даусыз. Б.Сокразфаевтьщ “Балалык,шакд<э саяхат\" атгы повесили, де балаларра танымдык, мэш зор. Мунда автор басы ашык, ез ешрш жазады. Крзак, аулыныц табиратьш, мшез-кулкрш, ауыл адам- дарыньщ ара кдтынасын, эдет-салтьш; сол ортада ескен балалардьщ гас1лж кдлыптасуын, еьпрдщ ащы-татпсш татып KepyiH Сокдак,баев аса 6ip шыншылдыкрен, эарелемей, тущлтште жтбермей, жадагай урандатьш та ж^бермей, крцыр TipAiKKe тэн к,он,ыр баяндаумен суреттейдд. Шытырман сюжет, жумбак, эрекеттер жок, мунда, ейткеш казак, ауыльшда жакрьщ да, жаманыц да — 6api жария. Улкеннщ де, баланьщ да ici — 6api елдщ кез алдында. Повестщ сарьшы шындыкдъщ эуешне 1леседд де отырады, Отызьшшы жылгы казак, аулындагы ашаршылыкды 6i3 Kp3ip-Kp3ip рана ашып айта бастадык, ал Сокдтак,баев балаларра оны ерте бастан-ак, баяндап берген. Жазушы суреттеген аштык,ты окдлтан бала эке-шешесшен ол аштык,тьщ ce6e6iH де сурары акдткдт. Жокдпылык,тыц ешрьмен ез1 жакры керш журген Майра кдлздын, ушнен menieci exeyi ун сурап барранда, бала Берддбек уялтанынан Kipepre тесйстаппайды. Онымен крсыльш сен де кдтналасьщ. \"Мьша айнаны Майра бетш керш журсш деп едеш экелддм. Уйде 6ip тушр дэн кдлмады. E>ip юшкене ун бер, балама кулше nicipin берешн\", — дедд шешем. \"Майра бул сездщ бэрш де естш турды\", — дейдджазушы. \"KipMereHiM кара жер, эзер турмын. TeAMipin кдйыр сураганнан б1зддн; бул халМздщ н е а артык,?\" — дейдд ол зырырданы кдйнап. Ашьодан халыкдф кемепм1з тие медеп, бурьш уры болтан Жантай, Бокдпабай деген юс1лер кдйтадан аттарына мшедд. Сейтш, exeyi кдлмак;гардьщ жылкдясын урлап экеп елге таратып бередд. Урлык, жасау, эрине, жаман кдьлык, А л елдд апгган кдгру — ол да ет-уан кд1лык,емес. Ею отгьщ ортасында 216

калган ею уры акдяры елдд агчан сакц-ап калу ушш, тэуекелге мшш тартш бузады. Bipax, солдатгар кеп елдщ етш тугел кдйтадан тартып алады, тым курса, сол тартып алран етп 6ip эжетке жаратса екен-ау, бекер тастайды. Жантай мен Бокщабайды, OFaH хемехтесхендердд ауданга айдап эхетедд. Ендд урлык, жасамаймыз деген крлхат берш кдна олар арен, кутылады. А л аштык,тыц з ш ауылдыц ецсесш одан api басады. \"О, жалган! — дейдд аштыкцен, жокщылыкрен еткен бала кезш каз алдына экелген Берддбек. — Б1реуден 6ip нэрсе сурап телм1руден еткен жаман не бар екен! Ждгерш кум болып амалсыз бара жатамын. Крлымдагы сут cypayFa арналган ыдысымды керсетпей тьпып алам\". Емшехтеп imciH ем1зуге ауру, аш анасында сут жох, сол нэресте ушш, сэби ушш амалсыз аукдтгы уйлерге баруга мэжбур. \"Апам юшкене сут берсш дейдд Турдыбекке... Осы сездд айткднда, жарты жасым курьш кеткендей болады\", — дейдд. Нанасьщ. Намысты, адамдык,арды осыншалык,аяхдф баскдн аштыкдсд лашет айтасьщ. Осыньщ 6epi отызыншы жылдьщ, халык, колхозга 6ipirin жаткдн кездщ, я т и кецес дэу1р ш щ мак,таулы шындыры дегенге плана алмай дагдарасыц. Bipax, жазушы бейнелеген акркдт барьшша иландырады. \"Сурап экелшген 6ip хдсык, сутке сол шамалы кдйнаган су к,осылады. Молайтылады. Аузы на шай кдсыкден тамызган кезде, Турдыбек ендд сутгщдэмш б1рден сезшедд. TipniiAiK, еш р ушш ку себи осылай куреседд\", — дейдд курсше тушндеп. Осыны окдэнанда, ел басынан еткен крыншылыкды, кдясылтаяц кезецдд жас охдлрман накды сезшедд. Соц иалист хргамньщ даму жолында кдзак, аулы кешкен ауыртпалыкдъщ кдншалык, болганын кез алдына елестетедд. Демек бул шырарма елдщ тарихьш укуырады, танымдык, та кдязмет аткдрады. Соншама кдиын жардайларда да адамдардан м е т р узишейдд. \"Кдзакдъщ бойындагы б1расыл мшез: жакдлнын далара тастамайды. Аузындары асынан жйрып бередд. Нагангымуш маран ешкдндай да ауырсынран кдбак,б1лддрген жок. Осы уйдщ ез адамындай, менщ баскд жакдф бармай, осында салмак, салып келуом занды дегендей нгуркдлрап кдрсы алды\", — дегендд охд,панда, халыкдъщ i3ri дэстурше epixci3 суйсшесщ. Ж ас буынньщ бойына жакры тэрбиеш Бекен, осылайша сйцрудд макрат етедд. 217

Ъвксултж 'НффеЬ-ты___________________ Совет eKiMeii орнаган сон, тамырьша балта шабылды деген кейб1р ед^летаздпсгщ жокщылык, кезде кдйта бас кетергенш Бекец балаларра ашына айтып бередь Мэселен, \"аяк,-крлы 6ip тутам темпиген\" Жумабайдьщ \"бул елкеде сирек\" керисп эйелге уйленуь \"©лгендер кдйтып келмейдГ романындагы Сепзбай кдртгьщАлтьш атгы езшен элдекдйда жас кд1зды токдлдыкдсд алуы — осынын, берше туйш жасагандай: \"Адамды адам ететш де, хайуан ететшде турмыс екен, мен соны биуум\", — дейдд жазушы. \"Кдйдасьщ, Tayhap?\" noBeci — жастардьщ албырт, ак^лл ток,татуды бишейтш, э/и дайындык,сыз, сондьщтан да сэтаз махабатыньщ тардырын суретгейтш шыгарма. Бул повестщ окрасы к^лзрылыкуы болганмен, мэш ащы. Exeyi де 6ip-6ipiH суйе тура ею жас 6ip-6ipiH мэцп жогалтып алады. Bip Караганда, буран жардай юнэл1 сияк,ты. Ептеп, эрине, оньщ да KiHapeTi бар. Б1рак,ец улкен юнэ — жштгщ ез жауапкершшгш сезшбеуь О л Tiirri ауылга кеткен соц, Tayhap жайын жендеп ойланбады да. Ойланбайын деп ойламайды, ойлауга оньщ 6iAiMi, жалпы тусшнз, тэрбиеа мен мэдение'п жетпейдд. Кдю табигатын TyciHin, OFaH ьлтипат жасап уйренбегенддктен, езш де, ГауЬарды да еюншже урындырады. ГауЬардьщ тагдыры жас гашыкуарды сакз'андырады. Сокдак,баевтьщ нагыз балалар эдебиетше жататын томенп класс окушыларына арналган noeeci — \"Аяжан\". О нда к,алада ескен Аяж ан н ьщ ауылга KeAin, ауыл адамдарымен жене турмыс-жайымен танысуы суреттеледр Аяжанньщ ©3i к,уралпас балалармен достасуы, ауыл ерекшелжтерш Kepin-6 iAyi мунда ете 6ip жылылыкден керсетгледр Бул ютэпке енш отырр'ан кдламгердщ \"Жекпе-жек\" (Алрашкы аты — \"О н алты жасар чемпион”) атгы noeeci де балаларды намыскр, отансуйгшткке, ж!герл1 адалдык^д тэрбиелейтш шьварма. Сокдак,баев шыгармаларыныц iiuiHeH балаларра арналмаганынтабу мумюн емес. Оньщ суретгейтш кешпкер1 ересек адам болса да, ал оньщ кришпы балаларра не улг1 етш, не одан жиренддрш отыратын сиякды. \"Бурыл ат\", \"Эршпай жене кекжал крскдгр\", \"¥лтан окщасы\", \"Жол\", \"С аш а\", \"Ана журегГ' сияк,ты эцг!мелер1 жене тары баскдлары — балалар да, улкендер де ынтамен окдгын шыгармалар. 218

_____________________________ Quej> сэишл Балара щлзмет жасау — болашак, уппн ецбек ету. Ал балалардын, курметше белену — ецбегщнщ болашакда жетуь унауы. БердДбек аганыц ец улкен бакдоты да сол. О л — б1здщ болашарымызга кдязмет жасайтын жазушы. II Балалар эдебиет! кеп сардарларыньщ 6ipi — жазушы Магзум Тиесов. О л 1904-жылы Целиноград обылысыньщ Кррралжын ауданында туран, 1973-жылы кдйтыс болды. Оньщ кдламынан шыкдан \"Жидел1байсын жершде\", \"Дала перзергп\", \"Бак^гпы бозторрай\" сиякуы кггэптер — казак, балаларыныц ой-танымы, тарбие-бшлп уцдн хал-крдарынша кэвмет еткен шырармалар. М.Тиесовтщ \"Дала перзенп\" повеа — оньщ балаларра арналган ецбектершщ ец шурайлысы. Мунда Еркебулан атгы жас баланьщ козкарасымен танымдык, тэрбиелж мет ' бар 6ipa3 жэйтгер крзгалады. Олардьщ ец Heri3rici — ел мен жер кдсиеп, соны би\\у, кастерлеу. Мэселен, жайдакуау | айтылады дегеннщ езшде де: \"Кррралжын ауданында улкендд-юшш жуз отыз 6ip кол бар\", — деген мэл1меттщ жас отдярманга белгш дэрежеде эсер eTepi созс1з. Ал; \"Ол | келдер — жер жузшдеп кустардьщ ец жакры, ец жайлы I жайлауы. Кррралжын келдерше жыл сайьш ею жуз елу ею I турль иэ, ею жуз елу ею турл1 канатгы керуен келедГ, — | деген тю р туран жерге катысты макуаныш сезтщд! де | урлейдь Малды ауылдьщ TipmiAiriH, кцындыгы мен кдоьпын жас Еркебулан экеа мен шешесшщ, эжесшщ, тэты баска улкен юйлердщ epeKerrepi аркдглы сезшш спырады. АйдаЬарлы — Кудайберл1деп аталатын жердщ тарихьш тарату барысында ел мен жерге катыстыэжесшщ аузынан улкен-улкен сездер естид!. Тулж атгарьш жасына карай дурыс атай б1лудд де aKeci уйретед! Еркебуланга. Повесть осындай эдюердд ©те тшмдд пайдаланатын- дьпымен кунды, ойткет кульш, жабагы, тай, кунан, донен деген атгарды бала турмак, осы куш улкендердщ де дэл 6Lvyi сиреп барады. Сол сиякуы бота, тайлак, кунан атан, кунажын гнген, донен атан, донежш шгенд1 6ip-6ipiHeH ажыратып; бузау мен торпак,тыц, баспак, пен тайынша, танаиыц 6ip-6ipiHeH айырмасын аныкц-ай крю да малдан алыстау осе бастаган кдз1рп балалардан эжептэу1р таным- бшм талап етедг Осыны ескерген М.Тиесов мундай кржетп 219

Ъекстшн 'Hyfnkeke-mu_______________________ нэрселерге айрыкдна салмак, сала баяндайды. Будан | жазушыныд ез шыгармасын айдын макрат крйып жазатындьпын агдарамыз. I , М.Тиесов кдтарлы aFa жазушылардьщ айрыкдпа ескерудд кджет eTeTiH 6ip ецбеп — балалар эдебиетшщ казак, топырагында aai толык, кемелше жетш, маманданып калыптаса крймаган кезшде кдлзметжасап, coFaH крзраушы, демеуип бсшандыщ-ары. Шырармаларында кездесетшneft6ip Ki6ipTiKrep, дурыс ниетгщ дурыс коркемдцс шегшмш таба алмай кдлуы да соныд салдары. М ал бакдан халыкдыд баласы да мал бакрын, егшшшш епн салсын, баска мамандыкца мойьш бурмасьш деген талап крю, эрине, келедаздцс. Opi зиянды. Алайда ата кэсштщ аты ата каст. Малшыны малы асырайды, егшнпш — епш. Халкдын асырап келген, асырап огырран Kacirrri кдсиет тутпаган урпак, ата мурасьша лайыкды иегер бола алмайды. ©йткеш ата-бабаньщ кэс1бш зертгеп б1лмесе, оньщ турмыс жардайын, эдет-рурпын, дэстурш де ез дарежесшде тусшбейдд. А л ата Kacirrri б1лу— баска кэсштердд медгерудщ 6ipiHmi баспадлагы. Осы жардайды М.Тиесов \"Дала перзентГ повеанде катгы ескерген. Еркебулан крй мен крзыньщ KyriMi мен бабьш тусшген сайьш, сол крй мен крзыны баклуш зке-шешесшщ де мшез-кулкдш, едбек бейнен мен зейнетш терещрек yFa бастайды. Оньщ малды мэпелей бглуг, ат мшуге кумарлыры машина мен тракторра суйсшуге, соларра щязыруга уласады.Эжесшщ, малшы эке-шешесшщтэлвчшде оскен Еркебулан да малшы болады деген тужырым усынбайды жазушы, 6ipaK, мал кдлдрш быген Еркебулан ел каддрш де, жер Kftaipi мен мамандык,кдддршде жастайьшан багалап оседд дейдд. \"Борщ б1рдей тойшы болсад, ку боларсьщ, борщ б!рдей крйшы болсад, кул боларсыд\", - деген халык,данальпымен жазушыныд да идеясы муделес. Балаларга арналган эдебиетге балаларды ага-ананыд кдлай тарбиелеу кржетг де айгыла бередд. Ондай эдюалемддк адебиетгерде эуелден бар. Мэселен, Астрид Линдгреннщ Балакрйы: “Ал менщ саган уйлену1ме болмай ма?\" - демеупп ме едд шешесше. Сонда сабыр сакдап: \"Бул мумкш емес шьюар. Сенщ экеде куйеуге шырьш крйдым гой\", - деп жауап берунп едд гой nieiiieci. Осы диалопъщ астарында баланыд балалыгына улкенгад кдлай улкенддк жасау кдже-ri де жаткдн жок, па? Осы тектес эдю М.Тиесовтен де табылады. Биялайын су кдллып крйран Еркебулан кдлста рукратсыз далара шы рьш кетедд де, акдсдла жасауга юрюедг 220

Шешесшщ: \"Уйге бар. К еш и аяз жаман\", — дегенш тындамайды. Кейн уйге йрген сон,, усшген тырнакцарыньщ кебеа аши бастайды. Б1раздан соц шыдамай Еркебулан жылауга кешедд. Сонда сыртган йрген екесй \"Олай болса суыкдд суык, аязга аяз, музга муз. Сен менщ муртымныц музьш алшы. Осы муздьщ езш е й крльщмен алшы. ©з!м алайын деп еддм, муртым ауыра бердд. Еркебулан, сен ауыртпай алшы\", - дейдд. М урт муздан тазарганда, Еркебуланньщ тырнакуары да ашыганын кряды. О л осыдан кешн мынандай ой туйедд: \"Сейтсем, маган аяз тиген екен. Менщ саусак,тарымдыаяз шымшыган екен. Мен сондыкуан жылаган екем. Аяз менщ тырнакзарымньщ астьша да йрш алыпты. Акдщла салу жумысымен муны бшчепшн\". Эке мен бала арасындагымундай келйгмддкд>1лык,талай эке мен талай балага да улп болары даусыз. Кезш ашкдннан малдьщ ортасында вскен Еркебуланньщ техникага ынтыгуы да кдчзык, Экесшщ крй багудан келген соцры ец 6ip жак,сы epMeri радиок,абылдагышты ол ойламаган жерде бузып алады. © з сез1мен айтсак, былай: “Мен эуел1 6ip в и н т бурап алдым. ©3i кдндай эдемь Тап- таза. Жалт-жулт етедд. Керддм-керддм де, ез орнына бурап крйдым. Бурьшгысынан да кдтгырак, етш бурадым. ©зш жакры бурай алады екем. Таты 6ipiH. Taibi 6ipiH. Сейтш отырганымда, 6ip жш-жщшпсе алтын сым тусш кетп. Мен OFaH тигегам жок, Оньщ 03i тусп. Кдй шегеден кулаганын бничей кдддым. Жогалып кдлмасын деп, кдлтама салдым. Сейтш, отырып кдрасам, алакдным толы винт!\". Муньщ аяры 6ip шатакдд апарады-ау дегендд epiKci3 ойлайсьщ. ©йткеш крйшы деген айдалада жалгыз ауыл отырады, оньщ жалгыз ермеп де, элемдеп езге пршшкпен жалгыз байланысы да тек радио, ал ол радионы Еркебулан бузып тастап отыр. Мундайда шыкдаган шатак, кдйда шыгады?! Алайда Еркебуланньщ nienieci де, э кеа де ондай \"шатакдщ\" бармайды. Бар жагдайды акесше баяндап: \"Мен йнэль Мега жазала\", — дейдд nieineci. Экесшщ жазасы кешгеннен аспайды, \"Ащылды шешенщ баласы кдлай ойнауды бь\\едд\", — деумен ол кеп нэрсега мецзейдд. \"Экеге кдрап улесер\" дегенддеске алсак, экенщ ол сабырлылыгьшда балага уйретер улп барын да умытпауымыз керек. Мундай утырлы эддстер шыгарманы керкейте тускен жэне оларды М.Тиесов орынды крлданган. М.Тиесов жекелей окдиалар мен ацыз эцпмелердщ езш белгш 6ip туганмен тэмамдап, одан кррытынды шыгарып 221

Ъексутан Лф/секв-ты____________________ __ отырады. Бала кцялына лайьпсгап Жетткэракдхы, Акрозат жэне Кекбозат жулдыздары жайында кдязыкцы эцпмелеп келедд де: \"Жулдыздарга жол салынды. О л жолды бщдщ мьша туркан Байкрцырдан ез1мДздщЮрий Гагарин ашты\", — дейдд. Мундай ацыз бен акдждтгын, байланысы шьтарманьщ керкемддк шырайын юрпзе туседд. М.Тиесовтщ балаларга кржетп шет ел халыцтарыньщ ертег1лер1н аударуы ж эне езш щ де ертеп жазуы — кдлайда кдзак, балаларыныц бшмдд, тэл1мдд, тэрбиелД болып ecyiH квксеуден тутан эрекет. Оньщ \"Бакдпты бозторрай\", \"Сулулык, патшасы туралы ацыз\", \"Данальгк, дэндерГ, \"Дэн мен тас\" атты epTeruvepi Андерсеннщ epTeri жазу эддстерш еске тусДредд: тарихи шындыкдсд жататын факт тенррегщде ой ербДтедд. CapapxpFa Ер-ric суыньщ канал аркдылы келуш автор куанышты ертектщ аркдуы етедд. CoFaH байланыстырып Сараркдньщ сулульпы мен байльпын тебДрене толгайды. Ж ер тарихы мен ел тарихьш урпак, санасына сщДре беру ушш, жазушы ертегшщ де жанрлык, мумкДнддктерш мол пайдаланады. Кдзак, елшщ еткеш мен бугшпсш салыстыра суретгейдд. КдзДрп заманныц кдлзьпы мен куанышын, шаттурмысьш шурайлы баяндайды. Осы кунде балалар ушш ертегД жазу кдзак, жазушы- ларыньщ кдй-кдйсысына да тацсыцемес, эбден эдетке сщген эддс. А л сол игДдэстурдд басгаушылардьщ кдтарында Магзум Тиесовтщ де бар екешн жэне оныц ол саладагы улесД эжептэуДр салмакды екенш бДз ешкдшан есген шырармауга тшсшз. 1990-ж. ЕАЖАП: ОЛ ЭЛ1 БИ1КТЕП БАРДДЫ! Мукдгали акдлннын, дуниеге келгенше алпыс, дуниеден еткенше он бес жыл болыпты. \"©зДмнДц есебДмде: Мен биыл дол кд.фыктьщ бесеушде. КДм бДледд... Енддп калган емip Неше жылга жетерш, Неше кунге. 222

Gnejf earned ¥мыт болып есебщ де, есегщ де, ¥йк,тап кетсем болтаны тесепмде, Кдлрыктьщ бесеушде\", — деггп ол 76 жылдьщ кдцтарында. \"Айткдны келш\", сол жылы наурызда, крфык,бес жасында, бауыр ауруынан ауруханада кдйтыс болды. О л ем1рден отетшше еюнгенмен, олгмнен уршпеген де, елетшш умытпаган да, \"Уакдпты ток,татар шама” бар ма? Bepi етедд: дэу1рлер, замандар да, Менщ жаным ашиды мына ем1рдд ©тпейпндей керетш адамдарра\", — Дейдд ол. \"©летуилн тай уинн, Кешетурын сай ушш Желке терщ курысып, Эрюмменен урыспа\", — деген Асан Кдйгы бабасымен ол осылайша ундеседд. О л езш щ алдындагы агаларын да, кдтарындагы курбы- курдастары мен пйлерш де — ешкдйсысын кундемеген. “Бауырларым-ау! EapiMi3 кдгын кун кеигпк. Арамызга б1здщ Кдй жак,тан келдд кундеепк?!\" — деггп кезшде кушнт. Гпггарлык, коре алмастык, сияк,ты кесапат мшез оган мулде жат. О л кдламдастарын о з жаныныц кецдтмен, ез шындыгымен, оз адалдырымен баралайды: \"...Эбдддда — тугыры мыкты, алган багыты айкдлн, улкен парасат, улкен ойдык, акдгны!\". \"Ж убан — эпик акын. Лирика дейтш сулуымызды эпикара мыкуап кдгзмет enipin журген акдгн — осы\". \"К^азак, жырыньщ маржаны, кдзак, тш ш ц сешмд! кулы — Куандык, акргн\". \" 0 з OMipiHin огей баласы, 6ipaK, кдзак, жырыныц еркетотайы — Токдш\". “Кддыр — найзагайлы акын. Дау1рдщ, уакыттьщ o3i жараткдн oMipniem акдгн\". \"Жумекен — жумбак, акд>гн. Тамырын терецге салран огна бай, плге саран, суреткер\". 223

Ы с у ж а н Щ ж А я -ш ь ,___________________________________ \"Сага — унем1 вздену, есу устшдеп, эр сезден крцырау ойнаткдн лирик, зергер акдгн\". Оныц агынан жарыльш бага берген акцшы eAi б1ргалай, 6apiH тчзбелеп жату Miидет болмас. О л TiriTi Олжас Сулейменовтщ орыс тшнде жазылган шыгармасынада пшр айтып: \"Адамга табын, Ж е р ендй\" — Aayip тынысын аркдлаган, мол арналы, эпикалык,дастан\", — деген болатын. Алайда ол езгеге адал болганмен, оган езгелер де солай кдрады деуге аузым бармайды. \"KemipiHAep, достарым, Кеипрщдер, крстарым!\" — деп, кдстары бар екешн оныц 03i де мойындайды. О л кез1 -прюшде СС Р О Жазушылар одагы мен С О К П мушелтнен шырарылды, елгеннен кешн оран КдзацССР Мемлекетпк сыйльиъш берпзбеу уилн 6ipa3 азамат белсене куресп. Баскд халык; '\"Прыердщ GMipi эл1 алда, алдымен атакуы елгендерге берешк\", — деп жаткднда, 6i3 \"Сыйлыкзы елыердщ сыйлыгына айналдырмайыкУ’ — деддк. О л аз болгандай, кейб1реулер: \"Оны элдегамдер Абаймен тец кря бастады\", - деп ол уппн \"тек крюшьшы\" емес, 6ipaK, e3i елее де, елец1 сыйлыкда усынылып жаткдн Мукдгалиды кшэлэдй Сейтш, халык?ыц Абайын eMip бойы e3i табынып еткен Абайды оган кдрсы кару етпек болды. Элдеюмдер оньщ кезшде шкендптнщ де лауреатгыцка ылайык, ic еместтн кулшына дэлелдеп бак,ты. К^лскдсы, лауреаттык, бэйгеге, оныц елец1 емес, шггарлар мен кундестердщ гайбаттау \"шеберлпт\" мен \"кдбглетт\" тусп. Ацыры сощысы 6ip сэт жецдд де. Эйткенмен халык, ©з ьпдыласын, журепнен шыкдан шьшайы бэйгесш Мукргалира 6api6ip бердд. Елдщ, зиялы кауымньщ эдгл талабымен республикамыз Мукргали Макатаев атындаты Казахстан Жазушылар одагыныц жыл сайын жас акцшдарга берыетш сыйльпъш тагайындады. ©3i сьшлык, ала алмаган адамныц аты енд1 ец узджке берыетш сыйлыкцыц атына айналды, \"Оцаша кетш, Айнабулацта отырып, Сыра iiuceM бе екен Жумекецдерд1 шацырып\", — дегендей, Мукдц маркам арак,-шарапты 6ip юс1дей-ак, imeTiH. \"...Алдан шыгып достарым, Тоса берд1 тостагын. YcbiHFacbiH тостарын, Олтеп-сытеп тастадым\", — 224

I Елу, алпыс жасымда, Борщ болдыц кдсымда Кэр1бай Ахметбеков. Оралхан Бекей.

Елу, алпыс жасымда, Жен,гелер1 Мариям мен Кулэтайдьщ кдсында Кулэш Ахметова. Той устшдеп 6ip сэт. Ортада — iHiM Султанбек.

Берщ болдыц кдсымда Сейдахмет Берд1кулов. Туманбай Молдагалиев.

Елу, алпыс жасымда, Кдйырбек шай iuiin, Нурлан тыцдап, Фаузия api тыцдап, epi тамак, жеп отырган кез. Айзаштыц нагашы агасыныц эйел1 — Пернекул, anneci Маржан, досы Пэнпркул, оныц anKeci Мэскеу.

Берщ болдыц кдсымда Кулеш Ахметова. Камал Сэруарулы Ормантаев, оц жарында Куаныш пен Бейбйг, сол жарында зайыбы Роза

Елу, алпыс жасымда, Дулат Исабеков.

Берщ болдыц кдсымда Телен куй тартып отыр. Иген эн айтып, Телен эн айттырып отыр.

Елу, алпыс жасымда, Кэ/црбек Сепзбаев. CepiK Эбд1райымов.

Берщ болдыц кдсымда Тумарац Молдаралиев. Кецес Аухадиев.