Б. Нұржекеұлы т7

Елу, алпыс жасымда, Ток,бай аганыц кдсында. 1н1ле р 1м Ж у ст б ек , Амантай, Мукдметкдли, ¥лык,бек, Байтурсын, Оразакдщ aFa, Таубалды куда.

Берщ болдыц кдсымда К,¥Дам Таубалды Шэцгереев aFa. Мырзагали Молдахметов.

Елу( алпыс жасымда, Марал Ыскрк,баев. Нуррали Нуапжанов.

Бэрщ болдыц кдсымда MeHi ОК.ЫТКДН устазым Ахметкдлиева Нураш эпкем Айзаш мен Султанбектщ ортасында. Дулат пен Нургайша.

Еду, алпыс жасымда, Белжайлауда еткен той.

Берщ болдын, кдсымда Ш.Елеукенов пен Жацыл жецге, Роза жецгем мен Эбйшежш aFa. Кар1бай мен Кэд1рбек.

Елу, алпыс жасымда, Берщ болдыц кдсымда Е.Омаров, К.Аухадиев, М.Молдахметов, Айзаш екеум1з, Ермек Келемсешт Белжайлаудагы тойда. Бакдржа мен Нуржамал.

деп оны e3i де жасырмапты. Б1рак,оныц iinici бэдж, былалыт inrir емес едг Кцналыс пен куаньшпъщ, ipiMK пен серьмктщ, сешм мен туцшстщ кцк> талпатан сэтгершде 6apiMi3 де шгпк крй, iniin журм1з юй. \"Адамды адам тусшбеу — 6ip ак^грет\" заманда \"б1здейлердщ мьщы кеп, мьщы кеткешн\" бке тура, кейде ейтпеске амальщ да жок, \"Мэцгшкке ез1ммен ала кеткен Менщ незж жанымды им TyciHep!?\" — дегенAi Мукдц да бекерден-бекер айтпаган uibiFap. Ауруханада жатьш, сощы куш мен сонры сагатына дейш елец жазып ем1рден эткен ак^юта кцянат айтпау да Tipiran адалдьпы мен адамдыгына таразы болса керек. Акршдьжцъщ анык, багасы аракуы татып алмайтыньша, ешюмге кдрсы келмейтшше, отбасындагы улгш тэрпбше емес, елещне, элецшщ epeci мен ойыныц жуйесше кдрап берглмес пе?! \"Кдлайда айтарымды айтып елем, Айта алмасам, жасайды кдйтып елец?\" лей алатын талантты, депзе алатын кдбгдетп тану кдшан да басты макрат болмас па? \"Бар екен той. Бар екен жакры Адамдар! Жакры жок, деп айтпацдар, батшаЬарлар!\" — деген юй Мукдц. Ж эне кдндай куанышпен, сацлак, унмен айткдн! С ол жакрылар бугшде Мукдгали aipbiHFa ез багаларын беруде. \"Мукдгали — б1здщ замандагы гажайып акдшдардыц 6ipi\", — дейдд Эбекец — ЭбдЬлдэ Тэжабаев. \"Айрыкща талант Heci\" екенш айтады академик Кдратаев. \"Советгж дэу1ржйздщ ipi cypeTKepi\", — дейдд Фариза. Аян: \"Музбалакуар рана мекен ететш музартгарга жулдызды жол гартып, жальшдап эткен жырдьщ маркдскдсы\", — депп. Орыс эрштестершен К.В.Скворцов \"аса ipi акрш\" екенш айтса, М.Курганцев: \"©те жаркрш, купгп де кэрнекп жаца 6ip тулгалы акргн\", — деп багалайды. Алайда, айту бар да, ic жузшдеп курмет бар. Kp3ip М ук^али шырармашыльпы курмет-сыйдан ic жуз1нде де кенде емес. Оран елец арнамаган, оньщ енершен yAri алматан жас акрш жалпак, Кдзакртанда жок, Оньщ елещ — 6ip сэтгж немесе кезецаж улп емес, унем1 уйренетш, ылш оралып coFbm отыратьш 225

Шсутпан ftvfakeL-wibi__________________________ турак^ы устаз-елец. Ж эне ipiKTen алран топ елещ емес, барлык, влещ сондай. Аскар Сулейменовше айтсак, \"оныц тандамалы емес елещ жок,\". Шатынаган сорыс салган сызаттан, Kapi кеуде жалын аткдн, сыз аткдн! Терт баланы тыныштыккд курбан кдш, Терт кел1нд1 терт адамра узаткдн. Муны окдлтанда, сенщ де журегще сызат тускендей болады. ©лецнщ Heci арбаганын ажырата алмайсьщ: шындыры ма, айту едда ме, Heci? Бораны улып, бетшен боздагы ушкан, ¥ядары тит1мдей шерменденщ. Жеттм балапанньщ жай-куй, тутр даидей журеп сенщ ат басындай журегще ауыр жук артып кетедд. Махаббат бугш жене кардмалы, Кдрамады... Жанымды жаралады. Шэмы-ау! BiAeciH бе? Шын махаббат Осылай кдрамаудан жаралады! Окд>ш отырганда, елец екенш умытьш кетесщ. Ж ан айкрйьш, журектщ ышкдшысьш тыцдайсыц. Оньщ ap6ip елещ, елещнщ ap6ip жолы — езшщ жан сыры, ©зегшен етпеген сездд ол елецге крспайды. Сондыкуан да ол — айрыкща акдан. Перзент суйген, перзентп болтан адамньщ куанышьш ол былай бередд: Иа, Алла, керддм бе, кермеддм бе?! Иэ, Тэщр1м, берддц бе, бермедщ бе?! Шырылдаган унщнен айналайын, Шыныменен eMipre келгенщ бе?! ...Жэлрыз еддм таста ескен шыршадайын, Жабыркдушы ем дауылда сынса кдйьщ. Су боп кетпей неге тур крс шырагым, Ну боп кетпей неге тур ку самайым? Оныц кулл1 елещ, \"Акдсулар уйк,татанда\", \"Чили — шуагым менщ\", \"Шолпан\", \"Ару ана\", “Ж ан азасы\", \"Бала шацтан — болашакдс,а\" (\"©м !рдастан \"), \"Райымбек! Р ай ы м б ек !\" \"К,ашцын\" (бггпеген) сияцты поэма- 226

_____________________________&нф earned дастандары — халыкдъщ езЬмен, енершен 6ipre жасайтын улп туындылар. Ондай елмес улпм тудырган перзентш ер халык, ез классип санаган. М у ж а л и да казак, елещн улп калыпка куйган классик акдлнымыз. Оньщ 6Hepi де, eMipi де халыкцйа, тойы да халыкдык,той. О л — халык,санасымен 6ipre бшктеп, казакдъщ мэртебес1мен 6ipre ecin кеде жаткан ултгык, макз'анышымыз! \"Жас Алаш\", 1991-ж. КЕШ1РЕРС13, С И Н О Н И М Н Щ К0ПТ1Г1 - TIJI БАЙЛЫЕЫ \"Казак, эдебиетГ гэзетшщ осы ж ьш ы 26-ш1лдедеп санынан \"Синонимнщ кеп тт тгл байлыга емес\" деген такафыпты окананда, э дегенде ез кез1ме ез1м сенбеддм. ©йткеш ол такдярыптьщ ар жагында синонимнщ тьл ушш кажеп жок, деген кагида да кдллтиып турган сияк,танады. Макаланы окат шыгьт, шынында да, автордыц солай деп отьфганьша кез жетшзддм. \"Синонимдер мейлшше азаяды. Олардьщ эркдйсысына жеке магыналык, жуктемелер берглед! де, шатастырылмай крлданылады\" — дейд1 К,Жукешев. Сонда, оньщ ойынша, \"ана тглМздщ кесегесш кегерту ушш\", синонимдердд мейлшше азайтуымыз керек екен. О л аз десещз, одагай, каратпа, кдястырма, крс сездер де мейлшше азакжа тше екен. Кдй маселеге де эрюмнщ nudp атута кдкдлсы бар. Мен галым емеепш, 6ipaK, казак, ттлш тек галымдар билейтш ты деп туешбеймш, сондыкднн ез тшм хуралы быгетмдд айту маган да перзентпк парыз. Автор \"Казакща-орысша сезддктеп\" \"эдем1 — изящный, красивый, прекрасный\" деп синонимдермен керсетуд1 жакдъфмай, \"Б1зде синонимдд кеп тауьш, кеп крлдану тглдщ байльпъш, сейлеуппнщ шешенддпн керсетедд деген Tepic урым калыптаскан\", — дейдд. Оньщ ойынша, \"красивый — сулу\" больш б1р-ак,сезбен аударылуы керек. \"Красивыйдьщ\" тура марынасын \"сулу\" ce3i беретип рас, сондык,тан ол сезддкте 6ipiHini берыедд, ал одан кешн сол марынаны быддретш баска синонимдер рет-реттмен берыедд. Олай icrey — сезджтщ рылыми зацы. О л зац — тек казак, ралымдарына емес, бук1л элем ралымдарына ортак,. 227

Ъвксутпан Ифкеке-ты_____________ __________ \"Красивый\" ce3i термш емес, терминдд рана 6ip-aK,туракды сезбен аударуга болады, ал жай сездщ кеп магъшалылырьш eui6ip крра кушпен де, жосын теориямен де жоя алмайсьщ. Мэселен, \"красивая девушка\" дегендд “сулу кдяз\" деп аударамыз, ол \"красивый ход\" дегендд кдлайша \"сулу журю\" деп аудара аламыз? EpiKci3, “эдем журю\" деп синонимге жугшемз. \"Красивый уголок природы\" дегендд \"табиратгьщ эсем немесе тамаша бурьппы\" демегенде, не деймз? Мундай ражап кызметп бар синонимдер ттл байльпы болмаса, ендд не ттл байльпы саналмак,? О заманда бу заман ттлдеп сездд азайту толдщ байльпы саналады дегендд юм еспген?! \"Орыс ттлшдеп ap6ip туракуы урымньщ казак, тшндеп баламасьш дэл тауып беютш алмай, эр урымды кеп сезбен, кейде магьшасы алые жаткдн сездермен туспалдап аудара беретш болсак, синонимдердд шубыртып, айтар ойга келендсе Tycipe беретш болсак, кдзак,тш тусппказ, Ki6ipriK, тусалган ттлге айналады\", — дейдд автор. Эрине, аударма дэл болура тше, оран ешюм дауласпайды. Б1рак,кдзак,тш орыс сездерш аудару ушш рана ешр сурмейдд, ол — кдзактардьщ 6ip- 6ipiHe ой-тюрш быддретш куралы жене курал болганда да, ултгык, куралы. Орыстьщ dip сезш неге кдзакцыц бес сезьмен аударамыз, 6ip сезше 6ip рана сез беютеюк деген кдгида ттлдщ iund табигатына келмейдд. ©йткеш эр ттлдщ ез1не рана тэн табигаты болады. Автордьщ: “Keft6ip жолдастар кэзак,ттлшщ езшдпе ерекшелжтерш сакц-ау керек дегендд айтады, — дей келш, — Кдзак, тш элем таодергнщ даму диалектикасынан окдпау сурлеумен дами ала ма?\" — дегеш epiKci3 тацдантады. Э р -лл езшддк ерекшелтн неге сакуамауы керек? Не ушш? ©зшддк ерекшелт болмаса, ол кдйтш ез алдьша жеке т1л бола алады? \"Адрес\" деген сездд \"мекенжай\" деп кдна 6ip сезбен кдзакдтара аудара салута, мэселен, бола ма? Болмайды... \" М е т ц адреегм\" дегендд \"менщ мекенжайым\" дерещ, ал \"в мой адрес было сказано\" дегендд \"менщ мекен-жайыма айтылды\" дей алмайсьщ, \"менщ атыма айтылды\" дейаз. Сол сияк^ы \"юбиляру вручен адрес\" дегенддде \"мерейтой иесше мекенжай тапсырылды\" деу еш уйлеспейдд. Оньщ ce6e6i орыс ттлшдеп \"адрес\" сезшщ осы уш магынасын да беретш 6ip сез кдзак, тшнен табылмайды, ейткеш бул ею т1лддц кдлыптасу табигаты ею баекд. Мундай ерекшелжпен санаспау сауатсыздык, болар едд. Автордьщ: \"Крс сездердд кеп крлдану Т1лдщ эрлшпне, 228

тусшжтшгше, дэлдшне келецке туаредд”, — дегенш де сын кетермейтш тужырым деп санаймын. \"Буларды крсарламай, маринады сьщарларын рана пайдаланранда, айтар ойымыздьщ элдекдйда дэтйрек болатынын ескере бермеймаз\", — дегенддайтарда, автор \"ем-дом\", “бала-шара\", \"у-шу\", \"салдыр-гулддр\" деген крс сездердд мысалга алады. Ал мен ез басым “бала\" деген сез \"бала-шара\" дегеннен repi ойды дамрек жетюзедд дегенге илана алмаймын. Кдйта \"бала-шаганы\" кеттктт жэне эр жастагы, эр жыныстары балалардьщ жиынтырьш бмддретт магыналык, аясы ете кен, сез деп багалаймын. Автор \"современный\" сезшщ туракды кдзакдпа баламасы жок, деп кдянжылады да, оньщ \"заманауи\" деген \"дэл баламасын\" усынады. Сонда, эрине, \"современный казахский язык\" дегендд \"заманауи кдзак,тш\", \"современный человека \", \"заманауи адам\", “соверменная жйзньдд\", \"заманауи eMip\", \"современная техниканы\" «заманауи техника\" деп 6ip сезбен аударьш шыратын боламыз. Демек, онда кдзак, m i ез задынын, ьщрайымен емес, орыс ттлпрщ ьщрайымен дамура т тс болады. Бул кдрида, б1ршппден, ете кдуигп, ана т1л№пздщ езшдйс ерекшелжтерш тежеуге, баскд ттлге барынышты етуге багытгалран кдрида. Екшипден, жузеге асуы мумкш емес, Tepic кдрида. ©йткеш em 6ip дербес ттл езге ттлдщ заедыльпымен дами алмайды. Унпниплен, баскд ттлдщ эр сезше бодщ ттлдщ 6ip сезш рана телш беру деген сез — бугал ттлМздд кдны-сел1, нэзштат мен сезЬггалдьпы жок, терм1ндер жиынтырына айналдыру деген сез. Кдяскдсы, К,Жукешевтщ бул niKipi — рылыми Heri3i жок, midp. Оньщ: \"... кдзак, m i тусшжаз ттлге, 6ip ойды айтып жепазуге кдтын ттлге айналып жур\", \"... онсыз.да туош каз тишоздд езге тупл 63iMi3 укдайтын халге жетюзер еддк'(жетшзш те журм1з|\", — дегендерш тек бас шайкдп, тац кдлып кдна окура болады деп ойлаймын. К,Жукешев кдзак.тш, непзшен, орыс сездершдэлаудару ушш рана керек деп угатын сиякды. Сездпсге \"марына\" дегендд — смысл, значение, содержание, толк — деп б1рнеше синониммен ayaapFaraaкртты кейидд. КДсшщбасын кдтырады, \"орысша накды матынага ие болып отырран сездердщкдзакща туракды баламасын таба алмайдал болып, крлын 6ip-aK, сьттемесше им кешл\", - дегендд айтады. \"©згелерге ттлуйретугеде жендл болар едд\", - депэлдененщ 229

Шсутан НфмЬ-ут_______________________ ушыгын шыгарады. \"Синонимдердщ молдыры т1лдщ байльпы болып табылмайды. KepiciHiiie ой кучпртпгш тудыратьш басты себептердщ 6ipi — сол\", - деп Kecin айтады. Мейм гой, айта берсш. Б1рак,олейтш айгкднмен, шындык, солай емес крй. Маселен, кдзак, тшнде бет, жуз, тур, туе, келбет, керж, ец, ажар, шырай, пиши, кескш, дидар, нускд, рец, рай, элпет, уекын, мусш, нысай, суреч. сиык, сурык, турпат, бэден, сыкдыт, ер, порым, пошым, сьщай деген синонимдер бар екен (Э.Болганбаев. Кдзак, тшндеп синоним дер свзд1г1. 1962-ж. 63-бет). Егер осынша сьщарлардьщ орнына \"бет\" деген 6ip рана сезд1 кдлдырсак, тшм1з,аДч кдлайша байлыры болмак,? Ондайда керкем сейлеудщ 03i мумкш бе? \"¥скдшы жаман екен\" деген мен \"бетз жаман екен\" дегеншц эсерлж мэш б1рдей ме? TiAiMi3Aeri \"буаз\", \"жукп\", \"екшдбат\" деген сездер 6ip- 6ipiMeH синоним. А л осы уш сезд1ц екеуш кдлекдфтып, TiAiMi3Ae 6ipeyiH гана кдлдырсак, онда \"жукп сиыр\", \"жукп саулык,\" деп ж урген болм ас па ек?! Н э з ж т т н е н , сыпайылыгынан айрылган ондай т1л кдлайша бай т1л аталмак,? \"Bip сезд! аудару керек болса, оган магынасы жакдш сездердщ бэрш т1збеу керек\", — дейд1 К,Жукешев: А л оньщ 6apiH ттзу — сездж жасаудьщ гылыми жолы. Автор жакхырмай отырган одагай, кдратпа, кдгстырма жэне крс сездер де ана тшм1зд1ч крдадну аясын, оньщ керкемдис мэнш кецейтетш сездер. А л синонимдер б1здщсездж кррымызды кебейтедь Синонимдерд!, ягаи сездж кррды азайту аркдшя ■пл байлыгын арттыру еш мумюн емес. Оган жасанды кдгиданьщ шамасы келмейдь Кдлай десек те, аздык, кедейлйспч, кептж — байлык^ъщ белпсь \"Кдзак. эдебиеп\", 16-тамыз, 1991-ж. АУЫДДЫН, AFACbl, Ж АСТАРДЬЩ ЖАГАСЫ Батыры мен акдшы бар ауыл кдзак, yniiH ежелден курметп. Жаркент ещршщ ул-кдпдары Ток^ай Исабекулын акдш деп, азамат деп агалайды да, багалайды да. Алпыскд келш акракдл больш отырган Токдчньщ бойыцдд белектеп айтатьш 6ip кдеиет бар, ол — енерге деген елш еуаз жанашырлыгы. 230

\"Крцырелецнен 6ipэшш kj>I3шьпыпты\", - дегендд ecrice, Токдц соны керш, жардайьш быгенше тыным таппайды. “Алматыдан 6ip окушы айтыскд кдтысыпты\", — десен;, Токдн, токдамай дереу сол жакда тартьш отырады. Барады, табады, танысады, агалык, акщлын айтады. 0 нерм адамды халык, кд&Дрлейтшш езш щ 1здеп келуз аркдоы 6ipiHmi боп дэлелдейдь Ауылда, ауданда мадениетке кдтысты 6ip шаруа шьта кдлса, шагад»1лап басы-кдсында Токдц журедь Бугал eMipi устаздыкцен етш, мектепте булддршшдерге кдзак, -mi мен эдебиетш уйрепт. Кдзакртан халык, атарту к ш щ узддк кд>1зметкер1 атанды. Акд,шдык,табысы да аз емес, терт б1рдей елец жинатын шытарды. Кдзакрган Республикасыньщ халык, aprici Дэнеш Ракдпиевтщ эндерше ец кеп елец жазган да б1здщ Токдц. Оньщ e3i mbiFapFaH am де отыздан астам. О л езшщ атак,ты акдш, дацк,ты композитор атануы жолында табан тоздырмайды, сол дарежеге кейшп жастар жетсе екен деп Aer6ipi кдлмайды. Жаркент ещршдеп эдебиетал, сурепш, елецпп, орындаушы сиякцы сан кцгрлы енерпаздардыц басын курап, \"Шыган шырак,тары\" атгы б1рлеспк куруы да сол кдмкрршыльпыньщ нэтижеа. 0 p6ip ауылда елддк, ултгык,мшез-кулыкдъщ басым кергас алуына Токдц сияк,ты азаматтар аз ецбек ащрмейдн Халыкуыц енернплдитн, ел шпнщ ауызб1рлтн, берекел1 ce3i мен iciH api устайтын, epi уйымдастыратын — осындай- осындай кдрапайым аталар. Жаркент ещршщ талай таланты езшщ танылуымен Токдца кдрыздар. Токдцныц ец улкен кдэвмеп де сол — халыкдъщ жас талантгарыныц кезш ашу, крлынан келгенше соларта суйеу болу. Осындай енерсуйер, енерге суйеу болар ага кдзакдъщ эр ауылына кджет. Ондай атасы бар ауыл эмэндэ бакдпты. Токдцньщ гам екенш мьша ез елещ де жаман сипаттамайды: — Жайдары жанды керсем курак ушып, Жас шэгарттей орнымнан турам ушып. Улкенге де, кишге де тер усынам, Журепммен суйемш 6ip-a«, кушып, Ойламаймын мык,та не купгп екен деп, Немесе iciM бутан туст1 екен деп, Me3ipAi дастарханды жайып салып, Отырамын туп-тугел iiuce екен деп. 231

Ы с у т т t t y iA i- y m ___________________________________ Болтан кезде шаттанып маз крнагым, КулДмдеймш кектемдей, жаз боламын. Сан жылдардыц сырларын туйш кдлам, Bip жасартып тастайды аз Fana кун. Дос ymin cyFa Tycin, от кешемш, Куанам кун кещлге текпесе муц. Керек болса, кднымнан кдн беремш, Керек болса, еттмнен ет кесемш. ©зшен бурын езгеш ойлайтьш, кдзакдыц ттлш, эдебиен мен мэдениетш ауылда, фермалар мен белычшелерде, ауылда, бригадаларда кун сайынгы тынымсыз iciMeH игерьлетш жаткдн Ток,бай сьшды агаларымыз кдзакд>1лырымыздьщ теьоркдзьпы сеюддд. Олардьщ орны езгеше. Кудай сондай аталарымызра иумыр берсш! \"Жас Алаш\", 06.1992-ж. KETIKKE K/UIAHFAH К1РП1Ш Кдзакртанда Крйшьпара Салгараулын бымейтш кдзак, дал Kp3ip азайган шыгар-ау деп шамалаймьш. ©йткеш ол совды жылдары елдщ шелдеп отырган ец керегш жазьш жур. Абай атамызша айткднда, ол — кеттм1здд тауьш, соган кэланган гарпии сиякуы жазушы. А л кетшм1з, ярни елдщ шелдеп отырганы не? О л — тарих. Елщдд, аз тегщдд, езщдд езгемен сахыстыра, гасырлармен сабакд-астыра танытатын 6ipAeH-6ip куддрет — осы тарих. Сол куддретпн, шылбырьша жармасьш, сабак,тап сыр тартьш, халкдяньщ apFbi-6epriciH термелей тугендеп журген Крйшекендд бшиеу гамгеде болса уят. Кетитлпздд жамап журген жазушыны бшчесек, онда гамдд 6u\\eMi3? Сонда Крйшекен, тарихшы, ягаи галым ба, жазушы ма? О л галым да, жазушы да. Дурыстап айтсак, ралым- жазушы. О л ралымдыры мен жазушылыгын \"Жалын\" баспасынан шыкдан \"Алтын тамыр\", \"Кембе\" атгы era романы аркдллы таньпты да, тандантгы да. Тарихта К.Я.Бичурин жупыны FaHa жазьш кдлдырган 6ip ацыз бар. Хундарды Муде деген хан жацадан билей басгаган кезде, дереу керна дунху елшен елпп келедд, О л Муденщ аса жуйрж тулпарын сурайды. Муде бередд. О л еюнпп рет 232

келгенде, Муденщ ец сулу токдлын сурайды. Бередд. YmiHmi рет келгенде, ею елдщ арасында иеаз жаткдн, не uie6i жок, не ацы мен кусы жок,кдцырап жаткдн жерш сурайды. CoFaH келгенде рана Муде ашуга мшш, дунхуга кдрсы туткдыл coreic ашып, оныц елш кдгрып салады. Осы ацызды Крйшекец жазушылыкден баяндап, кдй заманда да елмейтш езект1 меселе ретшде шебер жащыртады: \"Жердд беру деген не сумдык,? Ж ер деген елдщ Tiperi емес пе? Ж ер аз ел бола ма? ...Кане, айтындаршы, кдй биец кулындап, кдй кдтыныц босанып жер табаддг? ... Ж ер — елдщ асыраушысы. Асыраушысьшан айрылган еледд. Жердд беру — бупнп токдъпынатасьшан, б1рак,ертецп куш кдрны кдйта ашарьш ойламаган тогышардьщ ici. Жердд берем деу — едл; асыраушысынан айыру деген сез. Ондайлар елдщ жауы. Ж ер — урпакдф кдлдырар жалгыз мурац. Жердд беру — урпагынды сол мурадан айырып, ертец 6ipeyre тэуелдд ету, кулдыкдсд беру. Жерден айрылу — елддгщнен, ерлтгщнен, еркщнен айрылу\". Бул — Муде ханньщ ce3i. Бичурин жазган ацызда: \"Ж ер — мемлекетгщ непзГ, — деген Fara сез бар, баскдсы жок, Демек баскдлары Крйшекендш. О л тарихты ecrin, жазушылыкден, гасырлар бойы кдлыптаскдн халыкдыцурым турБысынан езшщ азаматтык, ой-niKipiH к,оса отырып сейлетедь Балымдыры мен жазушылыты 6ip -6 ipiH толык,тырып, TyciHAipin, соныц нэтижесшде жазганы кд>13рылыкды, жуйе кутан гпюрлер1 ойга крнымды окдллады. Крйшекец окдганыц, бурыннан келе жаткдн белгш деректердщ 6ipAe-6ipiHe ешкдшан билшэт тужырым айтпайды, бэрш салыстыра келш, салмацтай^отырып, ез кррытындысын усьшады. \"Менщ ойым осылай\", — дейдд. niKip таластыратын тарихшыга, ойына крсылмайтын oigjpMaHFa еркдшан шюрлесетш мумюнддк кдлдырады. Булай icrey — оныц азаматтык, жазушылык, мэдениетк Халык, тарихына мен рана кржамын дегендд ацрартатын кейб1р ралымдардьщеркеюрекззгшен ол мулде ада. ©йткеш ол тарихты галымдык,атак,алу ушш, сол аркдллыжалакдлсын жендеп алу ушш жазбайды; елДнщеткен-кеткенш бзлу ушш, б1лгенш урпакдсд тусшддру ушш жазады. \"Алтын тамыр\" деп KiTe6iH ол бекер атамаган. Кдзак, 233

Ш е п т а н Щ ф / Ь -у т ___________________________________ халкыныц соноу заманда жаткдн алтьш тамырьшанык^ауды макрат eTin, сондык,тан атаган. Кез1нде бул ютептщ баспадагы крлжазбасьша Былым Академиясыньщ б1лдей юызметкерь тарихшы валым рецензия жазып, оныц саяси зияндыльнын, пантурKicriK позициясын эшкерелеп эбден ауре юялганы бар. Bi3 ейтетшш кдйдан б1лешк, кейб1реулер жок, жерден 6acnaFa саяси юна тагып жаткдн заманда, казак, тарихшысы казак,тарихына жанашырлык,жасап, ниетпзд! куптайтын шыгар, оныц сол ниетш жамылты кылып, Крйшекецнщ тарихка ущлген кажет дуниесш тез1рек жарыада шьтарып ж1берсек деп журм1з гой. Айтатын Heci бар, ameyip, ютэп 1986-жылдьщ жазгутыры талай тексеру мен KjjpaFbi крюкартулардан кейш жарык, кердпау! Сондай заманда осындай ютэп хальщка керек деп, кез майын тауысып калам тарткдн К,ойшекенд1 халыкдыц азаматы ретшде калайша сыйламассьщ?! Ka3ip, кудайга шуюр, екшщ 6ipi батыр гой, ол кезде Крйшекец кусап бьлек сыбаньш тарихка кай жазушы барушы eai?! Мэселе ерлпеге де емес, еткен ецбекте. Егер ак,журекпен шынымызды айтар болсак, Крйшекец — rainiripiM еылыми институт аткарар icri дендетш тастаган адам. Хунну, сакуар деп жургегалпз юмдер екенш аныкуау ушш кейб1реулер диссертация жазган болар едь Ж эне ол диссертация ете кунды болтан болар едь Крйшекец ез быгенш, 1зденш тапканын OKpipMaHFa карапайым ттлмен карапайым ютэп етш кана тарту етп. Казакцъщ жузге белшу1 туыстыкуан бурын б1рлеспктен туган нэрсе екенш дэлелдеп бакуы. Оныц бул niKipiH окцфман окд|ды, крвыкуы, алтысьш айтгы. Айтпакщы, оньщ бул ею тарихи ютэбш президенпм1з Назарбаев та окргды. Баспасездеп xa6apFa Караганда, президенпм1з ризалыкпен окрптгы. Bip eramiirrici, осындай ютэптщ жарык, керуше байланысты галымдар, жазушылар рылыми кецес, тюрталас егюзе алмады. Cipa, Крйшекец катгы насихатгалып кетер деген болар, 6ipaK, Крйшекецад емес, оньщ ютэптерш кец насихатгау кажет едд. Ocipece тел тарихымызга сусьшдап OTbipFdH халыкра- Мына мемлекетпк сыйлыкда усыну барысында, бэлюм, ол олщдлыкуыц орны толып та калар, им б1ледь 1989-жылы \"Алтын тамырдьщ\" жалгасы \"Кембе\" жарык, кердд. Крйшекец мунда алдынгы ютэпке Караганда ерюндеу кеспуц. ©йткеш уакрптыц ©3i ерюндеу болды. 234

_____________________________Gueff сэишл Артык, мак,тау да жам андаганм ен б1рдей. М е н Крйшекендд асыра макдап алмасам екен демей, жетазе макуай алмай кдлмасам екен деп крркдм. Кене туржтердщ туцгыш ханы Бумынныц, Екшип Typix кдранатыньщ ipreciH кдлаган Кугылыр ердщ, оньщ баласы |Култегшнщ, тары баскдлардьщ тарихи ешрбаянын жасау, оны кь1зыкты етш баяндау — тек жазушылык,ты емес, рылыми дэлелдеудд де талап ететш жумыс. TypiK халкдшьщ ежелп гуламасы Тоцыкекп К,оркд>гг бабамен 6ip адам деп дэлелдеушщ e3i — бодщ кылымга крекдн улкен улес. Мен j улес дегенде, айкдын делелденгенддгш айтпаймын, соны |дэлелдеу барысында айткдн, салыстырран niKipAepiH, факплерш айтам. Рылыми жорамалдьщ ете 6ip жакры у лп а деп бёлем. Ацыздьщ e3i акдшдттан ербитшш Крйшекец бул г кггептершде 6ipHeuie дурюн дэлелдд баяндайды. К^пшак,тардьщ apFbi-6epri тарихы, солай аталу ! завдылыкуары, печенеггер, торктар, кдракдлпакцар туралы i дэлелдер! — 6api бас алмай окдггын кызыкды дуниелер. Елге, халыкдед деген тарихи саткдшдыкуар мен тарихи ерлжтерддКрйшекен, ез ютэбёнде 6ipa3 алдыга тартады. Жай алдыра тартып к,ана крймай, сщыц ep6ipiHe езёнщ жазушылык, азаматгык, кезкдрасын устей де отырады. Сондыкц’ан кггептщ тэрбиелёк ecepi ecipece куит. Мэселен, кдтшак, батыры Басаманныц крлга тускен кездеп мшез- кулкдя, cipe, акдарзамагаа дешн ез асерш жоя крймас деп ойлаймын. К^шшак,тьщ ез1нен шыкдедн Кдбылан атты саткдян Басаманды эбден-ак, арбайды. \" — Эй, мирула байрус-ау, езщ елген ссщ, сети, адалдырьщньщ, арьщньщтазальпъшьщ кёмге кереп бар? ©лдщ — бёттщ! Онан да eMip yuiiH куреспейсщ бе? Кёмнщжыртысын жыртасьщ? Кдтын алып, бала суймей кдяршыныцнан киылганда .не мураткд жетпексщ? Кёмщ бар, айтшы маран? Кём ушш курбан болмакрыц сонда?\" — деген Кдбылан саткынга Басаман батыр былай жауап бередд: \" — Елём уппн! Ата-бабам кшддпн кескен жер ушш!\" “Халык,тан шыкрай, халыкдед жаны ашымайды екен ешюмнщ\", — дейдд кдшшюкзъщ акдылды кдызы Кдрашаш. Ж ау Мецгу: \"Бук тёзендд!\" — деп акырранда, Басаман батыр: — \"Бёздщ кдлпиакд-а урлык,жасаган айыптылар рана бас ran, тёзе бугедд\", — деп жауап бередд. Жаудын, рахым жасаймьшдегенше де Басаман илжпейдд. 235

Ъ ексуш ан Н ф / се Ь -т ы __________________ ____ \"Ер жттге ею журт болмайды. Сен - менщ журтымнын, жауысьщ. Мен — сол журтгьщ кулымын. Маган берыген буйрык, 6ipey-aip халыкдщ кэйгы екелген жауды кыру. Сондыкхан мен жанымнан крркдлп; саган кдызмет ете алмаймын!\" — деп жауап бередд. Бул жауап дал кдз1р де 6ip ce3i есюрмеген жауап крй. Тарихтьщ дерегш жазушылыкден -пркту жолы осы гой. Осынысы ушш риза боласьщ Крйшекеце. Тарихи дастан сиякхы ерлйсгщ гажап шеж1рес! Салгараулыньщ ютаб1нде ете кеп. Оны окдлган адам езшщ осы халыкхьщ урпагы екенш макхан ететшддпсезаз. Академик Тарленщ жазу ywici бар К,ойшекецнщ тарихты сейлетушде. EKi к.олын 6ipiHeH сон, 6ipiH шауып тастаган кезде Басаман батыр: \"Бауырларым кдлпшакхар, барсыцдар ма, керщдер. KepiHAep де 6ipirinAep! BipiKnereH елдщ ершщ Kepepi кршанда осы болмакГ — дейдд. Бул, бэлюм, Басаманньщда, Крйшекецнщ де, соны окд>ш отырган б1здщде ce3iMi3 болса керек. Тарихтьщсабакхасгыгы да, у л п а де осылай, Крйшекец сиякхы жазушылар аркьглы жалгасатын шьнар. Жакрыны макхаган, арине, дурыс. Б1рак,мен Крйшекендд мемлекетпк сыйлык, алуы ушш гана макхамаймын, елге ен, кржетп кезде кджетп ютеп жазганы ушш ризамын. Елдщ улы, хас азаматы осылай болу керек деп суйсшемш. Сондыкхан оньщ мемлекетпк сыйлык, алуы бодщ азамат- тьпымыздьщ да KepiHici деп тусшем. 04.11.92-ж. КДЗАК, О К Ы РМ АН Ы Н А ХАТ Базарлык, экономика азык,-тулж, ки1м-кешекке крса рухани байльщтьщ K93i болып табылатын кпап пен баспасездд де барынша кдямбаттатып ж 1берд1. Оган окдлрмандар да, баспагерлер де кдтгы кдгналуда. Bipan, кдгындыкхыц да ала алмайтьш асуы, эл1 келмейтш куддреп болуга ra ic, о л — елддк, ултгык, муде. Кдшн екен деп халыкхык, icreH, ауыр екен деп елддк макратган тайсакхау — ез ултын суйген ap6ip ул-кдязга ел1м. Сондыкхан \"тан атпайын десе де, кун крймайды\" демекпп, тэуелаз 236

мемлекетгщ иегер азамагы болу жолында талай кдындык?ы ар-намыспен жецуге тш сш з. Коп кдындык,тыц ец кджетпа — астындагы атынды сатсац да бшм алу. Бшмаз урпак,ез елшщ пзгшщ ешкдшан 63i устай алмайды, устаган кунде де ие бола алмайды. Бул — упт емес, шындык, Бшмнщ K03i ютэпте екеш — ежелден акцкрт. CoFaH кдрамастан кдз1р кдзак, окырманы ютэтт аз OKyFa айналды. Кднша жузге сатсац да арак, алура бар кдзак, 60-70 сомнын, итэб1н крлына да устамаура айналды. Алынбаран ютэп, эрине, окэ1лмайды. А л окылмаган ютэп — далара кеткен ецбек. \"Будан кедей кушмде де тоЙБа баргамьш”, — деген екен баягыда 6ip казак, Сол айтпащиы, будан кцын кунде де кдзакцъсрымызды сакуап калган халыкдыз. Сондыкцан урей бонды кднша билегенмен, yMir басым. YMiT узмдд дегенше, 6epi 6iTri десейхш. Ондай куннщ бетш ары кщлсын! Алушы азайган соц, амал жок, кдз1р кдзакдга ютоптщ саны да курт кемуу. Бурьш жыльша 300 ютэтт емш-ерюн шыраратын \"Жалын\" баспасы 30 ютэггп елт-талып зорра енддретш куйте тусп. Демек жардайымыз да, мумкщадтм1з де он есе кем1дд деген сез. Bipan, буран бола базарлык, экономиканы бас-коз жок, балараттаура болмайды, оныц зацы булжымас зад: елге ец кджептш рана шьтар, сонда ел с е т елпрмейдь Bi3 ец кржетпт шырарудамыз, 6ipaK, ел ец кэжептге де мойын бурмай барады. \"¥шкдн кус, жупрген ац— 6epi тамак,\" екеш рас, алайда адам баласы ацра айналып кете крйган жок, оныц o3ipre ежелп ею азьны бар: 6ipi — Тамары, eKiHuiici — рухани кажет! Эйткенмен, \"кцын жардай\" дегеннщ желеу1мен рухани жагдайды жутацдатып бара жаткднымыз да купия емес. Мен ез1м накуы б1летш жагдайдан буран дэлел келпрешн. \"Жалын\" баспасы \"Куран хикаялары\", \"Кдзак,тыц коне тарихы\", \"Крзак,тьщ кцлытарихы\", \"Кенесары жэне Сыздык, султандар\" деген тарихи ютэптер шьтарьт жатыр, алды сатура да тусп. Кдзак, окрфманы кггэптщ бар туршен ырыр болса да, Kp3ipre, am-eyip, тарихкд тойына крйган жок, ейткеш жеттс жылдан астам ез гарихын жылы жауып крйып, езгенщ тарихын oKjjn келдь О л олк^глыкцыц орнын толтыра крярдай уакргг арада ал1 ете крйган жок, Bipax, C0F3H кдрамастан, жорарыдагы ютэптерге елден сураныс мардымсыз тусп, сондыктан амалсыз аз данамен шыгарьт жатырмыз. Ец маскдрасы: тарихи штэптерд1 тарихты 237

Ъвксутан Нфквкв-ты___________________ __ окдггатын мувал1мдердщ де алмайтыны аныкуалып отыр. Валим, итэп сату жуйесшде 6i3 бшиейтш кемшшктер де бар шытар деп ез1м!здд, airreyip, жубаткдн боламыз. Окдфманньщ ьлтипэтш жоталтпау, онымен муделес болу — б1здщ баспаньщ басты макраты. Осы ниетпен 6i3 ез окдфмандарымызга улкен 6ip сьш да жасаталы отырмыз. Оньщ Memci мынандай. \"Жалын\" баспасы кдзак, тарихы жайында 1776-жылы жазылган айрыкща итэп шыгармакщы. О л итаггп осы уакдггкд д е т и сацтап жетюзген — жазушы Балтабек Кфгдырбекулы, со Йсшщ эке-шешесь Ютэптщ, дурысы крлжазбаныц сакц-алу тарихын Б.К^ыдырбекулы итэптеп алтысезшде жан-жакцы мэл1мдейд1. Кзтэптш, аты — \"Туп-тукцаннан езйме шейш\". Авторы — Кдзыбек бек Тауасарулы. Кдзыбек бек — бала кезшде Букцра, Самаркднт, Ь1стамбул, Римге бартан, сепз жыл сол жерлерде эр турл1 жолмен бшм алтан; Азия мен Еуропаны, Ресейдд аралатан, кейн Жоцтар мемлекетшде кдзак, елшщ eAiirici, Жолбарыс ханньщ ордабеп болтан адам. О л эйгш Ацырацай сотысында ¥лы жуз крлына крлбасшылык, жасатан. Халкцгаыц жоцтар баскдшшыларына кдрсы сотысына белсене кдтысып, сан рет жекпе-жекке де шыкддн батыр адам. Сотыскд езшен 6ipre улкен улы Кдскдры мен одан TyFaH немереа Молдабай да кдтыскдн. Кггаптщ жалпы келем! 25 баспа табак, Баспаньщ жане KiTanTi тапсырушы Б.К^1дырбекулыньщ алтысездерш крспаганда, итэп непзшен бес дербес тараудан турады. Оран крсымша кейб1р сездерге тусшжтер, крлжазбаныц сакуалу тарихына кдтысты мэл1меттер берыген. Кдзыбек бул гатэпте кебшесе ез кез1мен керген, тжелей e3i араласкдн окцгаларды жазган. Атасы Матай деген Kici де езшщ еспген-быгенш жазып кдлдыртан екен, со юсшщ жазгандары непзшде EciM хан жане онымен тусгас кдзак, батырлары жайында ете-мете кунды мэл1метгерд1 айтады. Кгеэпте кдзак, ем1ршен тарихи окцталар ете кеп баяндалады. Оньщ эрб1ршщ 63i айрыкща кунды. Кдзыбек бек кдзак,хандары Э з Тэукеш, Эбшфйырды, Жолбарысты, Абылайды керген, олармен сейлескен, 6ipre болтан. Сондай- ак, халкцшыздыц уш ардагы Э з Телемен, Кдз дауысты Кдзыбекпен, Эйтекемен де niKipAec болып, сан рет эцпмелескен, ащалдаскди. \"Айтык, алташкы екеушен кшп болтан. О л Теледен терт, Кдзыбектен ею жас кшп болатын. 238

_______________________________ Онф сэтесА, BipaK, аз жасап, 56 жасында дуниеден етп\", - дейдь Абылайдьщ атакды крлбасшылары Бегенбай, Кдбанбай, Наурызбай батырлармен халкдгмыздьщ азатгьиы жольшда узецплес журш, Кдзыбек бек талай жорыкдщ олармен 6ipre кдтыскрн. О л e3i 1692-жылы тутан, ал Кдбанбай одан ею жас, Бегенбай ж ен жас улкен болыпты. Жолбарыс хан мен Кдбанбай курдас екен. Кдзыбек бек сондай-ак, жыр атасы Букдрмен де кеп сырласкдн, кездескен, оньщ елендерш хаткд да Tycipin берген. Эйгш Кржаберген, Актамберлд, Умбетей жырау- лармен кдлай жуздесш, крлай кездескеншде автор ютеб1нде баяндап етедь [ Сарысу бойындаты Айрантеплген жерде болтан кдфгын [ согыста к^закхарльщ кдлмащы кдлай жецгешн, кейш ол ! араньщ ‘‘Кдлмак,кырылган'1аталып кеткенш автор окрганьщ I ету барысымен бастан-аяк, баяндап шытады. Ацыракдй [ согысын, Текел1 ойпатындаты, Кумтекейдеп урыстарды I тутастай да, белшектеп де талдап керсетедд. С о кездеп кдзак, 1 батырларыньщ непзп сотысу эдютерш талдап, оньщ кдлай жузеге асатыньш тусшддре баяндайды. Кдбанбай, Бегенбай, Наурызбайдын, мшез-кулыктарын, ара-кдтынастарын, ерекшелжтерш — берш ез ой тушшмен , жасырмай айтьш бередт Алташкдя ею батырдьщ кдзасын да, крйда, кдлай жерленгенш де жазьш кдлдыртан екен. Автор Эбшсдйыр мен Абылай ем1рше, кд,1лык,тарына кдтысты 63i керген, бш ен He6ip тосын жатдайларды алдыта тартады. ©сип кдяскдша шолып еткеннен-ак, бул ютэптщ бага- куны б1ршама аньщгалса керек-н. Кдзыбек бек: \"А л матан кереп — рудьщ м удеа емес, бук1л кдзак, журтынын, болашаты. Егер кдзакдд кдрсы б1рдеме ойлар болса, матан Теленщ де, Кдзыбектщ де кереп жок,\", — деген ниет устанады. Автордьщ ал аса -бш к т т осы сездерден-ак, эжептэу1р ацгарылса керек-Ti. Осындай ел ушш аса кджетн, кдзакдъщ ез крлымен жазылтан тарихи ютепп \"Жалын\" баспасы 1993-жылдын, алгашкдя жартысында, бэлюм, 1-токранында шыгармак, Кдзак, окдлрманы мундай ютепп де алмайтын болса, онда б1здщ мулде баскдша ирлжке кешкенМз жен шыгар деп ойлаймыз. Сондыкд-ан баспа осы ютэпке ез тарапынан жазылым уйымдастыруды жен керш отыр. Сатып алтысы келген ep6ip адам куш бупннен бастап, баспага 100 (жуз) сом аударым жасауы керек. Бул — 6ip 239

Ы ш ш т H ijM u - f m _________________________________ ютэптщ багасы. KiraiTri ужымдык, турде кеп данамен де сатып алуга болады. Акдгсын крлма-крлбаспагаэкелш беруге де кдрсы еместз. Кдюкдсы, окдгрманымыздыкерек кпэппен кдмтамасыз ету ушш, осындай 6ip сыни арекетке де аяк, басып отырмыз. Баспаньщ мекен-жайы: 480124, Алматы кдласы, Абай дацгылы, 143-уй, \"Жалын\" баспасы, Аударымньщ арнайы хат бел1мше: \"Кдзыбек бек Тауасарулыныц KiTa6i уш ш \" деген ескертпе жаза салганньщ еш артыкдпы жок, Кдшбатты казак, окдярманы! Бул итэп кдзак;гын; эр отбасына кджетп гатэп екен деген шгарге келсец, оны сатьш алуга acbixj ©юнбейсщ. \"Жас Алаш\", 05.11.92-ж. К,ОШ, ОРАШ! Тумак, бар да, елмек бар екеш белгш. Bipax, армандаган бижке ендд гана иек артып, жетсем-ау деген жеруйыкдъщ жемзсш ендд гана жей бастаганда, соньщ бэр1мен кдс-кдгым сэтге-ак, кудайдыц куддреттмен б1ржола крштасып кеткенщ кдндай екшшгп! Сенщ орньщ б1здщ ортамызда бугш-ак, ойсырап кдлды. Жиырма жылдан астам уакцгг сешмен 6i3 эдебиет дейтш кдсиетп шацырак,тыц астында крян-крлтык, бауырласып журддк. Кейде 6ip вз ойынды окдлс айтып кдп, артынан кек сакуамай тез кдйта крятыньщ болушы едд, ендд сонынды да сагьшармыз. Басынды шалкдк,устап, эдебиетке ерке баладай вз сэнщмен, вз свзщмен келш ец, сол еркелеген кдлпынды сакцап, кенет кетш кдлып отырсьщ. Бала суйш, бакдггкд бвленген, отбасынын, кдвыгына тоймаган нагыз бакдпты шагында зайыбынды жеар, бала-шагадды жетич еткенщ жанымызга айрыкдна батады. Халкдзщньщэдебиет! мен мэдениетше айтулыулес крсып, атаньщ ульшан елдщ уды болу дэрежесше сен вз талантьщ аркдялы кетерыддц. Сен умытылмайтьш улсыц. Огбасьща, жора-жолдастарьща ен; улкен демеу — осы. Тагдырдыц жазганына амал бар ма, бауырым. Крш бол! Топырагыц торкр болсьш! \"Егемвн Казахстан\", 19-мамыр 1993-ж. 240

ЖЕТ1СУДЫЦ ЕР САЦЛАКДАРЫ K^3ip казак,халк£1 еткешнтугендеуаркулы бупнп куншщ бардарламасын жасап жатыр. Менщше, муньщ ешкрндай секетпп жок, Бурыннан бар тарихын жок, деп, ежелден ел боп келгенш айтк^гзбай крйган халык,туб1 ecrin 6ip бетбурыс жасауга типе едд. Ж еисудьщ Талдыкррран обылысына жататьш аймагы да мундай урдютен кур калган жок, жэне соныц алдьщры сапында болды. Дурюретш Кдбанбай батырдыц, Бак,тыбай ак^шныц, Ескелд1 бидщ, Бали Ормановтьщ тойын, Жуматай Жакушбаевтьщ асьш етюзу1 coFaHдэлел. Ендд, мше, сол жакрыдэстурдд жалгастыру ушш тары да бас крсып отырмыз, Кез келген жакры ниетп жаман крллык, арщллы бузып ж1беруге болады. Ец бастысы: 6i3 осыдан сак, болуымыз керек. Бэр1шздщ де ауылра, аймакрд, кулл] кдзакда белгш болтан ата-бабаларымыз бар. Bi3 солардьщ орнын, багасын бъ\\угетшстз жэне оларды 6ip-6ipiHeH асырура, атак,-дацкр>ш жарыстырура жол бермеуиупз керек. Hfhh тарихи тулгаларра беретш багамыз тек рылыми дэлелденген фаюплерге, сурыпталран, жалпыхальнртык, мойындаудан еткен деректерге рана cyfteHyi керек. Сонан сон; букьл казак, тарихына ортак, кезшде хальпргык, ултгык, пршшгтупздщ тугастыры ушш кдюмет жасаган Теле, Кдзыбек, Эйтеке билердд, Абылай ханды, Бегенбай, Кдбанбай, Наурызбай сынды батырларымызды, Букдр, Абай, Жамбыл сияк,ты Даналарымызды ауыл-ауылга, аймак,-аймавда беле-жжтеп кдраудан ете-мете аулак, болота ттсгаз. ¥лыларды ауылра Тарту аркд1лы 6i3 оларды темендетем1з, елддк тугырдан ауылдык, тебеинкке к,арай суйрейм!з. Осыныц Kepi жардайына да жол бермеу керек. Э р ауылда батыр болтан, эр ауылда атак,ты бабаларымыз еткен, 6ipaK, боньщ бэрш Абаймен, Кдбанбаймен иык,тастыра беру ынсапсыздык, болады. \"Алуан-алуан жуйрж бар, элше карай жупрер\" деп атам кдзак, 63i айткдн. Э р жуйриске ез дэрежесщде 6aFa бергеннен ешгамнщ бупнп ececi ортаймайды. Э з ауылымнан кулл! кдзакда белгш OipeyAi шырарам деп намыстану — орынсыз, Букар мен Абай, Бегенбай, Кдбанбай мен Наурызбайлар — бэрМздщ де мактан тугатьш бабаларымыз, бэр1м1здщ намысымыздын, да, елд1пм1здщ де у лп а — солар. Ал осыдан келш туындайгын занды сурак, бар: ел1м1здщ 241

Ы с у т т Н ф М * -р ы ___________________________________ арлэгы болтан ул-к^здардьщтуган ж е р олардьщ мерейтойьш етюзш жатса, ол белШуге немесе жжтелуге жата ма, жок, па? Менщше, бул — тутан жердщ. тутан ауыддьщ занды мак,танышы. Осы тургыдан 6i3, Талдыкрргандык,тар, ез жершпзде туып, буюл кдзакдыц енерше, мэдени ерлеуше, ултгык,тутасгырына азды-кепп улес крскдн ул-кыздарымызды заоды макд-ан етешз жэне де солардьщ i3iH кутан болашак, урпак, мол болса екен деп ттлерЬпз. Естерщзде болар, кезшде Талдыкрррандыкд-ар Кдбанбай багырдьщ 300 жылдырын 6ipiHmi болып тойлады. Кдзыбек бек Тауасарулынын, жазганынан белгШ болып отыр, Кдбанбай 1690-жылы туран екен. Кдбанбайдан Бегенбай батырдьщ улкен екенш ауыз вдебиетшен ежелден бьлупп еддк, 6ipaK, Бегенбайдьщ 300 жылдьпы Кдбанбайдан кешн тойланды. Сондай-ак, кейб1р деректерде Бегенбай, Кдбанбайдын, немерелер1мен тустас келетш Райымбек батырды солармен куралпас етш керсетуиплер де кдтты кдтелеседд. Бабаларымызды курметтегенде, 6i3 осындай ара кдтынаскд да мэн беруге тшсгаз. Бугшп мьшажиьш осындай кртелжтерден сакдандыратын, онын, алдьш алатын жиьш болар деп ойлаймьш. Менщ еступмше, биыл Крбан жыраудьщ, акын Сараньщ, Мукдн Телебаевтьщ мерейтойлары атап е-плмек. Булардыд imiHAe жасы улкен! Кдбан екен. Бул Kici жайында Кдзак, энциклопедиясы ештеце айтпайды. BipaK, бутан кдрап ондай акд>ш болмапты дей алмаймыз. \"¥стазы Сушнбайдыц Кдбан акын, Бас иген улы жузде тамам акын\", — деп Кенен Эз1рбаевтьщ айтуьша Караганда, Кдбан акдш аса атакды адам болса керек. Ж эне ол Суйшбайга, Сарбас aiyjHFa нагашы екен. А л Бакдыбай акдш Желмендд болыскд айткдн 6ip сезшде: — \"Ескелдд, Балпык, тусында болтан екен Кдбаны\", — деп, оньщ ею эулие адамньщ тустасы болгандытын айтады. К,алайда б1здщ эдебиет б ул кйпнщ eMip жолы мен шырармашылык, кдызметш эл! толык, зерттеп бере крйган жок, \"Жамбыддьщ устаздары\" деген ецбепнде филология рылымьшьщ докторы Мырзатай Жолдасбеков алгаш Кдбан жырау жайлы жазып, олюсйп 1686-жылы туьш, 1776-жылы кдйтыс болды дедд. Kp3ip зертгеупплер 1733-жылы туьш, 1824-жылы кдйтыс болтан деседд. С оцры дерек бойьшша 242

_______________________________ Онф сэишл биыл ол йсшщ туранына 260 жыл толмак, Кдбан жыраудьщ атына байланысты ел арасында ацыз, эцпме кеп. Оньщ ал1 жиналмаган, эдеби айналымFa туспеген туындыларын кдстерлеп-кдйрлеуге осы мерейтой етйзудщ улкен сегггш тиер деген умптешз... Тастанбектщ акдш Сарасы — бупнде б уй л кдзакцъщ Сарасы . Оны ц ем1рбаяны, Б1ржанмен айтыскдн- айтыспаганы эдеби ортада 6ipa3 талас турызраны, OFaH тйгп академик жазушымыз Бабит Муареповтьщ араласкдны ел- журткд белгш болса керек. Кдз1р акын Сараньщ ем1рбаяны айкындалды, оньщ eMipiHe кдтысгы непзп окщалар рылыми дэлелденд! деп ойлаймьш. Сараньщ шырармашылыгына, acipece Б1ржанмен айтысына М.Эуезов, СМукднов, К,Жумалиев, Б.Кенжебаев- тардан бастап талай галым, талай жазушы калам тартгы. Бул улкен мацызды icKe ез жерлестер1м!з Тэщрберген Кдлилаханов пен Сайлаубай Кдйнарбаев та аз улес крскдн жок, Олар бастырып HibiFapFaH \"Тордагы тоты\", \"Акы н С а р а \" KiTanTepi С а р а Тастанбеккы зы ньщ шырармашылыгын халыкдд кец таратуда аса крмакцы рел аткдрды. Осы йтэптер1нде Т.Кдлилаханов Сараны: “1916-жылдьщ кекгемшде 38 жасында екпе ауруынан кдйтыс болды\", — десе, С.Кдйнарбаев: \"Сара 1876-жылы туган\", — деп кесш айтады. Алайда 1988-жылы \"Жазушы\" баспасынан \"Айтыс\" жинарыньщ 2-томы шьпъш, coFaH орай \"Ленишшл жас\" гэзетшде (26.04.89) менщ \"Акын Сараньщ акщсдты\" атгы макдлам жарияланган соц, агаларым кисынлы пшрге кулак, крйган сейлдь Биыл акын эпкем1здщ 140 жылдьпын атап еткем отырганымыз да сол бэтуалыкзъщ жемга болса керек. Kp3ipri кунде Б1ржан салдьщ 1834-жылытуып, 1897-жылы 63 жасында кдйтыс болтаны рылыми дэлелдецад. Б1з бурын Б1ржан мен Сара 1895-жылы айтысты деп келддк. О л жорамал бойынша Сара 18-де, Б1ржан 61-де болуы керек- Ti. Алайда Б1ржан айтыс усгшде: — Адымым xyni 6yriH кдлыбымда, Е й жы л 35-ке келген1ме, — десе, ал Сара: — Такрыр-ау, 18-ге биыл шыктым, С ан ж у й р ж ы есе алмас самраранда, 243

Шсушт ЩпкАх-ут_______________ ________ дейдд. Осындады жас уйлеамс1зддг1 айтыстьщ болган- болмаганына кеп жыл бойы кумен келпрудщ непзп кез1 болып келдд. Осы кумэннен 6i3 \"Айтыс\" кггабшен Теребай мен Сараньщ айтысын окыган соц рана арылдык, Бул айтыста Теребай CapaFa былай дейдд: — Мен де бьлем сенщ де бар екенщ, Найманда акдшсымак, Сара екенщ. БДржанра 18-де мучын шагып, Кутылган Жиенкулдан жан екенщ — Батасын Б1ржан салдыц мен де алганмын, Айтыста кдтарымнан кем кдлмадым. ©3infli Бекбайра крсып, бата 6epin, Быемш Б1ржан ceHi куткдрранын. Ояз бен Б1ржан салдыц достырьшан, Сен болдьщ Жиенкулдан мулде азат. 14 жас Эсет акын сенен Kiiiii. Эсетпен сен айтыстьщ сиыр жылы, Жусшбек кел1п Keiri барыс жылы. 40-тын; 8-1не сен де келсеч, 50-ддц 7-еу1не мен де келгем. Осы 6ip тышкдн жылы кездесер деп, НайманFa ci3/\\i эдем 1здеп келгем. Осы узшддлердщ e3i талай сырды ашады, рылым уппн эр ce3i алтынга барабар десе болады. Теребайдьщ 57-ге, Сараньщ 48-ге толган жылы 1901-жылра тура келедд, ярни Теребай екеушщ айтысы сол жылы болтан. Осы дерекке суйене отырып, Сараньщ 18 жасын 1здесек, ол 1871-жылра тура келедд. Ж ене сол жылы Б1ржан салдьщ да жасы 37-ге тура келедд. (1871-834-37). Сонда “Eid жыл 35-ке келгешме\" дегеш рас болып шьсады. Осы акдкдткд токд-алганымызды ез басым ете дурыс деп есептеймш. Осы Теребай Бакдыбайдьщ жеар1 Мэйкемен айтыскднда, былай дейдд: — Шамасын Шукей жыршы бь\\ес1ндер, Оны айтып сездчч соцын кебейтпейм1н. Бакдыбай жуйрж ацын болса даты, Кдтардан Мэйке, Сара озса дары. 244

О нф earned Yiueyi сал Б1ржандай болтан емес, Крлдарын кектеп айта созса даты. Б1ржанныц ол TepTeyi алдын керген, Б1ржан сал оларта да бата берген. Осыдан кешн де Б1ржан Жепсуга келмеген, Сараны, Шукейдд, Бакцыбайды, Мэйке мен Теребайды кермеген деп айтудьщ e3i уят болса керек-Ti. Кдзак, халкдшыц, к,азак. енерш щ тары 6 ip улкен макуанышы Мукдн Телебаев та биыл 80 жаскд толар едд (13.03.13) бул юешщ туран кун1 етш Kerri. Мэдениет MiHicripAiri, мерз1мдд баспасез мундай улкен мерекелж датаны ез дэрежесшде атап етп дей алмаймын. ©иншга- ак) Алайда туран обылысы ол олкршякцъщ орнын толтырура талап кдш жатса, оран кулл1 кдзак, кршеметпп болар деп сенем. Мукдн Телебаев — заман сан езгерсе де, халкдшын, енер битнде мэщ! крлыкуап туратын тулга. Оны ез халкдгмыздьщ ул-кдгзыньщ ешб1р1мен салыстыру мумюн емес. О л — дара тулга, улпык, опера музыкачыздагы пионер. Оньщ казаку орны армиянныц Хачатуряны мен, Э з 1рбайжаннын, I ГаждДбековшен елдекрйда бшкте болура тше, ейткеш ол бурыннан бар саланы дамыткрн жок, бурын-соцды болмаган саланы ежелден yArici бар елдердщ кдтарына экеп 6ip-aK, xerepAi. Ондай улдьщ барасьш бымеу елддде, ерддде ecipMece керек. Мукдн Телебаевтьщ журегшен теплген \"Б1ржан-Сара\" операсы элемдж классикамен иьпы теидее улкен шырарма. Оньщ арияларьш, хорлары мен билерш улг! ете отырьш, ез урпагымызды сонын, дэстур1мен узак, жыл тэрбиелей- TiHiMi3re мен титтей де кумен келнрмеймш. ¥лттык, классипм1здщтойьш ез атыналайык,етюзеек, ел оньщ елше де, туран жерше де улкен мертебе деп ойлаймын. ¥л-кд1зынын, мерейтойларьш етгазу — медениетп, ipreAi елдщеден. Кдлайдегенменде той етюзудш, наукдндык,мшез1 болады. Bipax, таланткд деген мешр-махабат ешкдшан наукдндык, бола алмайды, Сондык,тан бупнп жастарра кешеп ата-бабалары мен агаларыньщ улп ютерш унем1 насихатгап отыру — б1здщ кунделпсп жумысымыз. А л 6i3 болсак,осы жумысты Tiirri той кдрсандарында да мацдытып журпзш жаткдн жокрыз. Обылыста акдш-жазушылар, журналшылар, газет пен радионьщ плгшлерь кудайра шуюр, 245

Ынушт H jfcth -y n i______________ ________ баршылык, крй. BipaK, солардыц эм кунге дешн Кабан акрян, акрян Сара, Мукдн Телебаев тойларына орай республикалык, баспасэз бет1нде бар дауыстарымен сейлемей отырганына крянжылраннан езге кряларыц жок, Осыны эм де болса ескеру керек. Жоспарланып отырган тойларга орай меш тага 6ip ой мазалайды. Тага 6ip бурьш болмаган, мамандыкца саналмай келген енердщултпякаргесш налагай, \"АмангелдГ, \"Эже\", \"Ш у e n ip i”, \"Т у р ш п б \" сиякры кескшдеме енершщ классикалык, умтлерш жасаган Эбиосан Кастеев агамыз да биыл, ягаи 1994-жылдыц 1-акданында 90-ра келедь Орыстьщ атакры жазушысы Ю.Домбровский \"Эб1лхан Кастеев — туцрьпн казак, cypenuici\" деп арнайы макала жазган, Казахстан халык, жазушысы Эбд1лда Тэж1баев дастан арнаган булсуретшшщ багасы мен казак,енершдеп орнын ез жерлестершщ арасьшда тага да дэлелдеп жатуым артык, та болатын сеюддр. BipaK, осыдан он шакры жыл бурынры обылыстык, партия комитет! 1-хатшысыныц обылыстан шыккан енерпаздар жайында \"BiAiM жэне ецбекке\" арнайы макала жазып, сонда Э б1лхан аганьщ атын да атамай кеткенш еске алсам, айтпай кеткетм де орынсыз сиякр'анады. Кастеев те Мукан Телебаев сиякры 6ip енердщ саласын алгаш бастаушы пионер ж эн е сол саланы элемдж талгамньщ бишне кетерген дара классик. Эбьлхан ага ез1 жуас, карапайым ецбеккрр болганымен, оньщ каламынан Кенесары, Амангелд1 сиякры к,азак,тыц буырканган батырлары, С ушибай, Жамбыл, Дина секь\\лр адуын енерпаздары тецдеа жок, керкем бейнесш тапкан. О л Kicim шекарада, шетгеу жерде туды екен деп, елдщ ыкряласынан, езше ылайык, барасынан шетгеткешм1з б1ртутас казак, халкряныц алдында крлайсыз болар деп багалаймын. Осы орайда казакръщ 6ipryap, кайталанбас талантгы улы Дэнеш aFa жайында да 6ipep сез айта кеткешм орынды сиякры. К,азак,стан республикасынын, халык, акыны Эсет Найманбаевтьщ эндер1 мен елендерш туган халкряна кайта табыстырып, Казакръщ Жеттсу мен Шьпыс Туристанра кен, танымал акдгны Тацжарык, Жолдыулыньщ шыгармашылырын насихаттаушы, атак,ты энпй, эн uibEFapFbiiH сазгер Дэнеш Ракряшевтщ дуниеден еткенше де биыл ш1лдеде 6ip жыл толады. \"Акрабан шубырьшды\" кезшде казакръщ Багай батыры кдлмакръщ Мукряр 246

_____________________________Gmf> c&wmi батырын елпрген Мукьгрдыц бгапне Данеш аганы арулап жерлегешмз жен-ак, \"0л1 риза болмай, Tipi байымайды\" деген ел емес пе едпс, сол атамыздын, басына орнатар ескерткшгп эл1 сала бастаматанымыз салакдык, па екен, салрыртгык,па екен деген oifra epiKci3 тогш бердДм. ©йткеш кджетп кдржы Жаркент ауданынан дер кезшде белшптп, баскд аудандар да ез yAeciH берсе керек. Дэнеш ага 1996- жылы 70-ке толар едд, сол жылта дешн, eirreyip, б т р е ш з деген бейкдм жоспарлаудын, 6eTi аулак, болса екен деп ттлеймш. Келееi сез жотарыда айтып кеткен Теребай ак,ын хак^шда. Бул e3i бурьш эдебиетге белпаз боп келген, 6ipaK, одан ез орнын алута эбден мшдетп акын. Ескржаулы Теребай 1844-жылы Kp3ipri Жамбыл обылысыньщ Кррдай ауданында туды деген дерек бар. Яени келео жылы оньщ да мерейтойы, тутанына 150 жыл толады. Теребай — сауаггы, хат танытан Kici болыпты. Шокдн Уелиханов Крянкезде кдйтыс болганда, оран жокгау uibiFapFaH екен. О л кезшде \"Зерде\" журналында жарияланды. О л — айтысып акын Сараны, Бак,тыбайдьщ жеар1 Мейке акынды жецген: тапкдф сездд, ете турашыл, сол кездеп ел арасындаты бауырмалдык, пен 6ipAiKTi ете жотары баталатан 6uviKTi акын. Алшыннан тарайтын жагалбайлы руынан, Жалайыр шпне келш, Шабьшды деген жерден кдгстау, Сарнокдй деген жерден жайлау алган. — Кешеп 18-дей жалын жаста, Тубек, Дулат, Балтадан бата да алдым, — дейд1 езь © з сезше кдраганда, Жетгсура келгенде Б1ржан сал оган да бата берген. Демек бараларан. Сарамен айтысьшда, оны ез елщнен шыккдн натыз ерлердд бымейсщ деп сегедь — Мактасач, Ак,тамбердд ерда макта, Несте бузык,тарды сез кдш журс1ц? ' Кеп ерлер Кунанбайга елпстеген, Жауы да Кунанбайды келптпеген. Мэйкедей жалайырда мучдасьщ бар, Акплес Кд1дырайдай сырласыч бар. Рустем тереден Естемеепч кепн алган, Айтпадьщ садыр найман Манакбайды. 247

Ы сут т Нф/сАг-уж______________ Мактасац, Кдбанбайдай ерд1 макд-а, Болмаса, ceHiH айткдн сезщ курсын. Найманньщ Тубегш де мак,тамайсыц, TayipAi елщдеп жакдамайсыц. АлыcK.au ак, патшамен тецадк yiuik, Найманда Ер Сырымдай кай юсщ бар? — деушен-ак, Теребайдын, терезеа бшк, ой opici кец Kici екеш байкдлады. Теребайдьщ ал1 6i3re белпаз елецдер1 мен айтыстары коп те uibiFapдеп ойлаймын. Ойткенмен эз1рге белгшлершщ 03i-aK, оныц жотары барасын беруге жеткшкп. О л осы елкеде 1911-жылы коз жумган екен. Кдзакдъщ Торебайдай акдшы жок,таусыз кдлса, оньщ ©Hin-оскен жер1 Kp3ipri Талдыкррган болгандыктан, алдымен OFaH б1здер к1нэл1 боламыз. К е л е а жылы Торебайдай жерлес1м1здщ 150 ж ы л д ы р ы н ылайык,ты этап ©туге к,аз1рден бастап кдмданранымыз жен. Ец алдымен ел-журтгыц арасьшан оныц шыгармаларын 1здеп, ем1рбаяндык, деректер1н толыкдыруымыз керек. Енд1г1 6ip бетбурысты 6i3 Т езек торе ж енш де жасауымыз керек. Оны узак, жыл бойы торе деп тек жамандап келддк, ендд жаманын жаман, жакрысын жакры деп эддл бага беруге тшсшз. \"Тезектщ 6ip жаты акын, 6ip жаты агам\" деп ©3i айткдндай, осы ею жатый тец екшеп, оньщ адебиеттег1 улес1не де езщддк мэн беретш уакдгг жеткен сиякды. ©йткеш ол атакды акдын Сушнбаймен, Бактыбаймен, Тубекпен, Куланаян Кулманбетпен айтыскдн. Ж ане айтыскдндагы саз саптаулары еш акдяннан кем емес. Ж ане ол Жетгсудыц енерпаздарын, жакрыларын кдлай дегенмен де крлдап, демеп журген агам. Ол, б1ршнпден, кдзак,тын, дана перзен-ri Шокдн Уалихановкд пана болтан адам. Оран уй Tirin, ту т о й тугетуге б1рден- 6ip себеп болтан жан. Кдйтыс болтан соц Шокднныц басьша кумбез туррызган, халыкуыц атакды улына т1р1сшде де, ел1с1нде де к,амк,орлык, жасаган. Суйш бай мен К,атаранныц айтысынан да оныц ел намысын, ел енерпазыньщ намысьш кдтгы кррраганы кершедд. Ондай адамга езше лайык, курмет корсету, б е й т ш ц басына ескертюш крю б1здщ мэдениетп, еткен-кеткеннщ багасын барамдай б1летш урпак,екешм1здд эйттлесе керек. Шокднныц 248

_____________________________Онф cawed I ешршен Тезекп белш алсак, OFaH 6ip жак,ты карасак, онда б1здщ эддлетаз урпак, болганымыз деп ойлаймьш. Таты 6ip абайлап, элштщ артын бага отырып аткаратын iciMi3 бар. Кдз1р Жамбыл обылысыньщ Ш у ауданы Теле бидщ туганына 330 жыл толуын атап етуде. Жерлеам1з, осында дуниеге келген деп есегггеуде. ©йткеш Казак, энциклопедиясында солай жазылган. Алайда биыл \"Жальш\" баспасынан Кдзыбек бек Тауасарулыныц “Туп- тукианнан ез1ме шешн\" атгы ютэб1 жарык, кергенш еспген боларсыздар, сол ютэпте Теленщ туран жер1, атакрнысы осы йздщ Алакел болгандыры айтылады. О л Kici бул арадан 1723-жылы \"Ак,табан шубырынды, А лак е л сулам а” зобалацы басталган кезде Шымбаска, ягаи Шымкентке ауып, содан ез крнысына кдйта орала алмаган екен. Bi3 мундай тарихи дерекке кезжумбаймен карай алмасак, керек. Таддыкррран жершен 1лияс Жансупрулындай дулдул акун, Кдлка Жапсарбаевтай талант шыкдэнын мак,тан ете отырып, 6i3 осы елкеден е з заманымызда Э н у ар Эл1мжанов, Сайын Муратбеков, Сэкен Иманасов, Кдстек Баянбаев сынды таланттардын; да канат какданын назар мен ыкуластан какыс калдырмауымыз керек. ©йтпесек, енерпаздар мен талантгардьщ сабакуастырын, 6ip-6ipiMeH байланыстыльпын бузып аламыз. 1лияс агамыздын; дастаны аркулы кулл! казак,тын, куларына таныс болтан, кешеп тецкерк: дэу1ршде курын- cypriHre тускен Мольпфай крбызшыны да умьггпау — 6 i3re Miидет. Оны к,ара крбыздыц эулиес1 Ы кулас Дукенбайулымен, Tiirri 6epTiHAeri Ж аппас Кдламбаев, Дэулет Мык,тыбаевтармен катар крю, эрине, улкен ебеспк болар едь Bipax, оньщ 1лияс каламьша шнушщ ез!, осы елкеде крбыз сарнаткан соцры енерпаз болранынын, e 3i айрыщпа жэугер емес пе? ©нердД, енерпазды ыждаЬатпен еске алу аркдглы енер мен енерпазды кдлай кастерлеудД кешнп урпакда уйретер еддк-ау деп ойлаймын. Осы туррыдан бага бергенде, Кабан акунньщ, акун Сара мен Мукдн Телебаевтьщ мерейтойын епозгел: отырр'ан обылыс журтшылыры урпак, алдында улкен мацызды, тэрбиелз ic аткарр'алы отыр деп есептеймш. Казак, халкуньщ кдлдрл1 улдарьшьщ 6ipi — инженер, тарихшы Мукдметжан Тынышбаев. О л да б!зддц елкенщ 249

Ыццяин Нф /ctit-yn,_______________ ________ п е р зен т ь Оны кдадрлеу — е л щ м ен жерщад, еткен тарихьщды кдлдрлеудщ кдсиетп Kepurici. ©нерге -пкелей кдтысты болмаганмен, елдщ елддпне тжелей кдтысы бар тага 6ip тойды обылыс журтшылыга нплденщ бас кезшде Жаркент жершде атап етуге тшс екет маган белгш. О л — Салкам Жацпр басгаган казак, кыргаз, езбекгщ 6ipiKKeH 600-ден астам крлы кдлмакдъщ 50 мьщ крльш ор кдзып согасу аркылы ток,таткан ерл1пнщ 350 жылдыгын атап ету. Оны уйымшылдыкден, енердщ, улттык, ойын-сауыкдъщ алуан турш керсете отырьш кдрсы алу — буюл обылыс журтшыльпъша сын. Содер барлык, сыннан суршбей етед1деп сенем жэне солай болса екендеп-плеймш! 20.05.93-ж. (Талдыкррран кдласында еткен обы- лыстык, жиында жасалган баяндама) Т0РЕБАЙ АКЫН Эртурл1 себептермен аты эдебиетге 6eArici3 болып келген акдшдардыц 6ipi — Теребай Ескржаулы. М ен ез1м мундай акдгнньщ болгандыган \"Жазушы\" баспасынан \"Айтыс\" ютебшщ 2-томы шьпдфн соц, ят и 1988-жылы FaHa 6Ь\\ддм. Бул ютапке Теребайдьщ эйгш акын Сарам ен ж эне атак,ты Мэйкемен айтысы берш пть Теребай акын, бул гатэптеп айтыстьщ берыуше Караганда, eKeyiH де жецгенге украйды. Акынды акдш б1рде жецедр акдшнан акын б 1рде жещледр — ез басым оны элденеге байланыстырранга кдрсымын. ©йткеш кез1нде Эсет акдшньщ шырармашылыган зертгей журш, соншалык, талантгы, соншалык, тапкыр акдшньщ ойда жок,та кате сейлеп кдлранына бола Кэр1бай акдшнан кдлай жецшс тапкрньш тусщддм. Айтыс акдшьша суырып сальш айту рана жетюлжаз, ол оймен, бшммен, эзымен айтысады. OFaH жагдай да, сэтп лж те кемектеседд. Сондык,тан Сараньщ Теребайдан жещлуш эйгш Б1ржанды жецген Сараньщ беделше нускдн деп укдау кажет. О л жагдай Теребайдьщ батан байламауга тшс. А л Сараньщ егшрше кдтысты кеп жумбакды 6i3 тек Теребайга байланысты рана шеше аламыз. Мэселен, Сарамен айтысында Теребай былай дейдк 250

Кырыктын, сепз1не сен де келсен, Елудщ жетеуше мен де келгем. Осы уакд>ггкэдешн едебиетсшлер мен зертгеупплер Сара бар-жоры 38-ак, жыл жасаган, ерте елген деп журген жок, па? А л Теребай оран 48-ге келдщ дейдд. Бул кдлай? Ец бастысы, бул Теребайын, им e 3i? Оньщ айткднына сенуге бола ма, жок, па? Менщ алдымда Талдыкррган облысыньщ Талдыкррран аудандык, мэдениет бел1мшщ бастьпы Сабит Жумабайулы Биболов деген азамапъщ хаты жатыр. О л e3i осы арада туып-ескен жшт. Себитгш, айтуьшда да, \"Айтыс\" кггабшщ жазуында да Теребай 1844-жылы туьш, 1911-жылы кдйтыс болтан. Кггэптщ айтысында, Теребай Жамбыл обылысыньщ Кррдай ауданындагы К екш к Сецпр тауынын, етепнде туран. А л, Тер еб ай д ь щ ез урпактары ньщ айтуы бойынша,Сабит ол Батые Кдзакртан обылысына кдрасты Жымпиты ауданында туган дейдд. А л аталарыньщ Жеттсуга келу1 акынныц немере кдлзы Нуртай деген ю еш щ айтуынша, Теребай Кенесары-Наурызбай кетер1л1с1не кдтысура байланысты екен. Батырлар опат болтан соц, алые елге орала алмай, осында кдлып крйса керек. Жалайыр- лардьщ оларра жазгы жайлауы мен кдлекдя кдлстауын сайлап берген1не Караганда, сол кезде жаралбайлылар мен жалайыр арасында не куда-жекжатгык, байланые болтан, не беделдд 6ip адамдардьщ шк-шатыстыры себеп болтан шьтар деп жорамалдаймыз. Шапкылап Жет1суда жургенщше, Тапсайшы Еддл менен Жайырыцды, — деп Сараньщ THicyiHe Караганда, Теребайдьщ аталары, cipe, Кррдайдан емес, Жайык,тан-ак, келген шырар. А л Мейке акдлнньщ мына сез1 де кещл аудартады: Аз алшын жалайырды жагаларан, Кдяррыздын манабынан соккы Kepin, Б1зге кеп бас сауралап паналаган. Аркага талап кдллып бара алмаган, Мекендеп Кекшкте кала алмаран. Буран Караганда, Кенесары-Наурызбай кетершешен кейш Теребай акдтньщ аталары 6ipa3 уакдят Кррдайдьщ Кекшк Сецпрш мекендеген де сиякты. Кдяррыздар маза 251

Ы ф ш и Нф/иЬ-ум _______________ ________ бермеген соц барып, кдзак,тьщ шине кдрай кешш, аулак,тап крныс аударган болу керек. \"Теребай жуз кырык, уйддч басшысы\", — Деп, Сез келсе, Мэйке одан крркд алмайды, — Дейдд. CoFaH Караганда, Ж е'псуда кдлып крйган жагалбайлылар ж у з кдфык, уй болса керек. Сара да, Мэйке де Теребайдьщ ауып келгешн айта бередд. Сонда Мэйкеге ол былай деггп: Кыздары уйсш, найман шалык,таган... \"Юрмесщ\" деген сездд OFaH Сара да айткдн. Ягни ол Сарамен Мэйкеден бурын айтыекдн. Ж эне ол Мэйкемен айтыскдн кезде оньщ Kyfteyi — эйгш Бакдыбай акдга кдйтыс болып кеткен. © й ткет Теребай Мэйкеге: Белгш Жалайырга Бактыбайды ©лецге коспауымыз жарамайды. Аруагы жарыктык,тыц разы болсын, Сэкпендер муны айтты деп Теребайды, — дейдд. А л Сарага айткднда: Жалайыр Шыбындыдай кдлстау бердд... Тандаулы Сарнокдйдай жайлау алдым, Касыма енпп-акынды жинап алдым, — дейдд. Теребай акдганьщ урпак,тары эм де сол Шыбынды мен Сарнокдйдын, кызыгын елмен 6ipre Kepin келе жатыр. Шыбынды тауы Талдыкррганньщ K£3ipri Кексу ауданьша, ал Сарнокдй жайлауы Талдыкррган ауданына кдрайды. Акдшньщ суйеп Шыбынды тауыньщ етегше жерленитп. Дэл б е й т н Теребайдьщ улы Мушыратбек акракдл б1летш кершедд, экеа елгенде атасы Опабек он жаста екен, кезгнде сол ертш апарып керсе-пггп. Акдшнын, 6ipiHiui зайыбыньщ аты Эздек екен. Теребай ауырып кдйтыс болады, оньщ артынан 6ip-eKi жыл аралыгында Эздек те дуниеден етедд. Олардьщ туцгышы Хусния атгы кдлз 1983-жылы 84-жасында Саркднда кдйтыс болыпты, одан Телеу атгы 6ip ул бар кершедд. ¥лдан туцгыш Опабек деген Kici 65 жасында кдйтыпты. Сауранбек деген баласы кдз1р 89-да, Мушыратбек eKeyi Женддкдеген ауылда 252

туратын кершедд. Кер1мбек деген баласы 1976-жылы кдйтыс болыпты. Жалпы, Теребайдын, ею ейелшен он сепз бала ep6iirri. Еюнпи ейелшщ аты Кдли болыпты. Теребай акынныц узак, уакдгг кдсында журген, ол Сарамен айтыскднда 6ipre болтан Сейдахмет Кебенекулы деген Kici 1975-жылы токранньщ мол шине келш дуниеден erimi. Айтыс кезшде Сейдахмет 25-ке келген жас жптг керщедд. Кезшде Сейдахмет Кдриядан Сара екеушщ айтысын ауылдык, Кецестщ терагасы Кэддржан Жексенов деген азамат жазып алып, Рылым академиясыньщ адамдарына тапсырыпты. М енщ Сэбит Биболов ипмнщ хаты аркдялы алтан MaAiMerrepiM e3ipre осылай. Ендд Теребайдын; акдяндыгы мен \"Айтыс\" ютэбшде жарияланган айтыстары хакдшда сез крзтайык, Б1ршш1ден, Теребай ез кезшде кулл1 Жепсута белгш, беделдд акын болтан. Оньщ ец басты ce6e6i — Шокдн Крянкезде кдйтыс болганда, оган оньщ жокдау шыгаруы. О л жок,тау 80-жылдардьщ шпнде \"Бш м жене ецбек\" журналында жарияланды. Шокдндай халык, азаматына жокдау жазуды ол кезде кез келген акршга жуктемесе керек. Теребайга токдагандарына кдраганда, Ж ет 1су ещршде оньщ бедел-бтм1 озык, турса керек. Екпшвден, оньщ кдйдэрежедеп акын екеш айтыстарьшан да кд>1лац бередд. Упшшпден, Теребайдыц Сарамен айтысы — кдзак, едебиетшщ тарихы ушш де ете баталы айтыстардьщ 6ipi. Оны 6i3 тарихи айтыс деп тануга тшсгаз. Ce6e6i ол айтыс — акын Сараньщ емДрбаяндык, акрткдтын аныкдап беретщ 6ipAeH-6ip дереккез айтыс. Эдебиетте акын Сара жайында аз эцпме айтылып келе жаткдн жок, Ец еуелде Сара мен Б1ржан айтыспатан, оны Bpin акын ойдан жазган деген крсын айтылды. Отан кдрсы айтыскднын дэлелдеупплер, т т п айтыстьщ басы-кдсында болтандарды куэге тартушылар да болды. BipaK, бул ею жакдъщ 6ipAi-6 ipi Сара жайындагы эцпмеге токдау кря алмады. ©йткеш Сара мен Б1ржанныц жастарындагы, айтысты деген мезгтлдеп алшакдыкдар куллД куменге непз болды да отырды. Aigup аятында 1978-жылы академик- жазушы Бабит Mycipenoe: \"Акын Сарага сокдыкдасак, кдйтер!\" — деген ескертпе айтута межбур болды. О л Kici ею жакдыц дауына бола кдзак, эдебиеттщ жауЬарына 253

Шсттан Нфкеке-ты___________ жататын керемет айтыстын, беделше нукран кеде ме деп крркды. 1986-жылдын, 23-мамыры куш \"Кдзак, эдебиеп\" газеп талым Текен Эбд1рахманов пен акын ©тепберген Акылбековтщ Сарага кртысты макдлаларын бердд. Содан кешн Сара жайындагы эндме саябырсыгандай болды, 6ipax, даулы мэселе даулы кушнде кала бердд, рылым езшщ шеппмдд mxipiH айткдн жок, Айту кд1ын да едд, ейткеш дэлел жок,-ты. Б1ржан мен Сараньщ айтыскан-айтыспаганын, айтысса кдй жерде айтыскднын 6L\\y — 6ip-6ipiMeH байланысып жаткдн ете курдем мэселе. Оньщ курдел1 болатын ce6e6i — 6i3 8Ai кунге дейш Б1ржан салдьщ да туран, елген жылын рылыми дэл аньпргай алган жокрыз, шамалап кдна айтып журм1з. 1981-жылы Б1ржанньщ 150 жылдытъшда этап етпк. BipaK, Б1ржанныц дэл 1831-жылы туганына кумэн эл1 бар. О л кумэн шешилмешнше, CapaFa кдтысты кумэн де ез шеиймш таппайды. Олар 6ip-6ipiMeH ете байланысты. Б1здщ ойымызша, Б1ржан мен Сарага кдтысты кулл1 кумэннщ басын ашатын б1рден-б1р айтыс — Теребай мен Сараньщ айтысы. Ендд соган келешк. Kemeri он сепздей жалын жаста, Тубек, Дулат, Балтадан бата да алдым, — дейдд Теребай. Бул сез оньщ кара жаяу емес, жасынан- ак, кезге тускен, сезге шнген адам екенш таньггады. Атак,ты сал Б1ржаннан бата алганмын, Б1ледд ел элецге e6iM бар екенш. К_ырык,тьщ ceri3iHe жасым келдд, — дейдд Сара. Б1ржаннан бата алганын макдана, карсыласыньщ пысын басу ушш айтады. Т.К,алилаханов, С.Крйнарбаев сиякды зерттеунплер Сара бар-жогы 38-ак, жас ем1р сурген, айтыс 1895-жылы еткен, ярни С ара 1878-жылы туган дейдд. Бушл ем1рбаяндык, шыгармашылык, у й лес1мс1зд1ктщ басты ce6e6 i осы тужырымнын, шындыкда жанаспайтындыгынан туындап келедд. Алайда биыл Талдыкррран журтшылыры осы датаны растап, Сараньщ туранына 115 ж ы лды ры н тойлап erri. Элдеб1р крсынды булайша зорлап мойындатура тырысу Сарага да, шындьщкд да ешкдшан кдлзмет жасамайды. Б1ржан мен Сара айтысыньщ 6ip басылымьгада Сара: 254

\"Такрыр-ау, он сепзге биыл жетпм\", — десе, (1985, \"Акын Сара\", 93-бет), еюнип басылымда: \"Такрыр-ау, он жеттге биыл шыкцым\", — дейд! (\"Тордагы тоты\", 1980,73-бет). Бутан Караганда, Сара, теп, Б1ржанмен осы ею жасгьщ б1ршде жольпущн-ак, Осыньщ кдй жасына токуауымыз жен екенш Теребайдьщ мына темендеп сез1 байкдтады. О л Сарага: Мен де быем сенщ де бар екенщ, Найманда акынсымак, Сара екенщ, Б>ржанра он сепзде муцын шарып, Кугылган Жиенкулдан жан екенщ. Батасын Б1ржан салдыц мен де алганмын, Айтыста кдтарымнан кем кдлмадым. ©з1цд1 Бекбайга крсып, бата 6epin, Б1лемш Б1ржан ceHi куткдрганын. Шыгарган акын Б1ржан атагынды, Тындырган Жиенкулмен шатагьщды, — дейдг Буран Караганда, 6i3эншешн бекер арамтер боп журюз. Б1ржаннын, Жеттсура келгеш, Сараньщ онымен 18-1нде айтыскрны, Б1ржанньщоны Жиенкулдан куткррып, Бекбайра крскрны — 6api мунда накда-нак, айтылып тур. Табылмай турран 6ip тетнс — айтыстьщ кдй жылы болтаны рана. Кдсынмен куаласак, оны да табура болады. 48-де екенш Сараньщ e3i де, Теребай да айтып отыр гой. Ендеше, 1878- жылы туран Сара Теребаймен 48 жылдан кешн, ярни 1926- жылы айтысады. Алайда бул уакыт — Сараньщ елгенше 10 жыл еткен уакыт. вйткеш Т.Кдлилаханов та, С.Кдйнарбаев та Сараны 1916-жылы 38-жасында кдйтыс болтан деп двлелдейдр А л Сараньщ 18-ге келген жылы 1898-жыл болады, айтыс сол жылы етп десек, онда бул жыл не Б1ржанньщ кдйтыс болранына ею жыл (ез улы Тем1ртастьщ С.Мукдновкд айтуында, Б1ржан 1894-жылы елген) не кдйтыс.болуына эл1 6ip жыл (1967-жылы \"Ж азушы \" баспасынан шыкддн \"Б1ржан сал\" атгы ютэпте 1897-жылы 63 жасында елгеш далелденген) бар. Б1ржанньщ елер алдьшда ею-уш жыл кртгы наукдс болтаны белгш, сондыкзвн Сара 1878-жылы туды деген пйбр ешкдндай да сын кетермейдь Оньщ успне Сараны жастай елген деу аркылы эдебиеггеп оньщ релш айшыкуау мумюн емес жене мулде кржетаз. Сараньщ егде жаскд кеп кдйтыс болганын айтушылар эдебиетге кеп, (врак, соларды тьщдау, ол сезге токтау кем. 255

Ъвксутт Hvfofaice-щы_____________ Мэселен, жазушы 3.Акишев М.Еркшбаев деген юсшщ: \"Сара б1здщ жакдш жецгешз едд, 1913-жылы алпыскд таял кдйтыс болтан\", — деген nudpiH жазды (\"Кдзак, эдебиеп\", 24-пплде, 1970). Балым Балташ Ыскдкрв та 1910-жылдары Саранын, 50-ге жакьшдап кдлтан эйел екенш куаленддредт Кдзакртанньщ халык, apTici Кднабек Байсеттов \"Куштар кещл\" гатэбшде 1911-1912-жылдарда Сараны кергенш, оньщ сол кезде шешесшен де егделеу эйел екенш айтады. Ал Кднекецнщ memeci оны 1905-жылы 37 жасында тутан, 1911- жылы 41-ге келген Kici. Осы ндай-осы ндай керегарлык,тарды б1лген соц, I Теребайта дурыстап кулак, крймаскд амал жок, Bip кудис Б1ржанньщ Сараны Жиенкулдан кдлай куткдртанын Оле алмайсьщ. Б1ржан езш кдлай тындаткдн: бедел1мен тана ма элде тага 6ip арекетгер жасаган ба? Теребай отан да жауап бередг Ояз бен Б1ржан салдыц достытынан Сен болдьщ Жиенкулдан мулде азат, — дейд1 ол. Демек Б1ржан бул icKe шындап гаркжен: беделш де, байланысьш да жумсатан. Муньщ бэршен Саранын; аулында Б1ржан 6ipa3 аялдатан, аралатан деген кррытынды шытаруымызга эбден болады. ©йткеш элп icrep ею-уш куннщ аралытында оп-он,ай орындала крятьш icrep емес. Бул ойымызды Теребайдьщ Мэйкемен айтысындагы мьша сездер1 де терендете туседг — Шамасын Шукей жыршы быеачдер, Оны айтып сезд1ч соцын кебейтпешн. Бактыбай жуйрж акын болса дагы, Кдтардан Майке, Сара озса даты. Ynieyi сал Б1ржандай болтан емес, К,олдарын кектеп айга созса даты. Б1ржанныц ол Tepreyi алдын керген, Б1ржан сал оларга да бата берген, — дейдь Б1ржанды кдтты сыйлап: Сыйынам Б1ржан салга устаз санап, Б1ржанды улы акдшга койдым балап. Ертеде Ж е-ricyra келгешнде, Б1ржаннан бата алып ем куда кдлап, — Aeyi Теребайдьщ epeAi, инабатгы акын екенш де танытады. 256

Отыз жыл бурын алдын керген Б1ржанды булай ардакгауы оныц езше де ытипатьщды аударады. Bip шындыкзы мойындау ушш, оны бурыннан белгш шындык,тармен салыстырып керген де кейде Tepic болмайды. Осы тургыдан келгенде, Теребайдьщ CapaFa айткдн мына сездер1 аса кунды: Он терт жас Эсет акын сенен Kiuii... Эсетпен сен айтыстын сиыр жылы, Жусшбек кел1п кетп барыс жылы. Сара, сен шамалы акын болсац дары, IlIbiFapAbi атагынды Б1ржан жыры... Кдлрыктьщ сег1зше сен де келсец, Елудщ жетеуше мен де келгем. Осы 6ip тышкан жылы кездесер деп, Найманга ci3Ai эдеш 1здеп келгем. Теребай мен Сара, байкдсак, тышкдн жылы айтыскдн. Жене сол жыл Сара 48-де, Теребай 57-де. Мше, осы уш дерек баскд даталарды аныктауымызра басты непз болура raic. Сонда Сара 48-ге, Теребай 57-ге шыккдн тышкдн жылы кдй жылга тура келедд? Сарадан 14 жас кшп болса, Теребай екеушщ айтысы кезшде Эсет акдлн 34-те болура тшс. А л Эсет акынды 1867- жылы туып, 1922-жылы 55 жасында кдйтыс болды деп журм1з. Олай болса, Эсет 34-ке келетш жыл 1901-жылга тура келедд. BipaK кдзакдпа кунттзбе бойынша тышкдн жылы 1901 емес, 1900-жыл. Демек, Теребай мен Сара сол 1900-жылы айтыскдн. Сол жылы Теребай ез1 айткдндай, елуд1ц жетеуше келсе, онда о л 1843-жылы туран боп шыгады. Буран сенсек, Т ер е б а й не 1844-жылдьщ наурызына дешн ярни кдзакдиа жаца жыл улу басталганра дешн крянньщ соцында туран не 1844-коян жылы туды деген деректе 6ip ганэрэт бар. 1900-жылдан бурынры сиыр жылы 1889-бен 1877-гетура келедд. Сонда Эсет Сарамен осы eKi жылдьщ б1р1нде айтысады. Б1р1нде 10 жаста, екшппсшде 2 2 -де. Б1зддн ойымызша, 22-с1нде айтысты дегешм1з орынды болмак, Эдебиет уппн бул акдпфт та аз акдгкдт емес. Егер 1900-тышкдн жылы 48-ге келсе, онда Сара 1852 жылы туран болып шыкрай ма? Онда ол 18-ге 1870 жылы келш, Б1ржанмен сол жылы жолыкдай ма? 257

Шсттан Hvfnkeke-ты_______________________ Сара 1889-сиыр жылында Эсетпен айтысса, Ж устбек Сарага келес! барыста, hfhh 1890-ж ы л ы келген foh. Айтыспы сол KeAiciHAe жазып альт, Крзанда 1898-жылы басгырып шыгаруы да кисынга келмей ме? Егер осы есептеудД дурыс керсек, онда Сарамен 37 жасында айтыскдн БДржан сал 1833-жылы дуниеге келуге тшс крй. Сонда айтыскдн кезде, ярни 1870-жылы Сара 18-де, Б1ржан 37-де болып шырады. Айтыскдн кезде Б1ржанньщ: Адымы куш 6yriH кдлыбымда, EKi жыл отыз беске келгешме, — дегеш, бул туррыдан Караганда, дуп-дурыс болады да шырады. А л егер Б1ржан мен Сараньщ ез сездерше сенбей, оран баскд сыртган дэлелдер 1здеудД, куэлер тартуды будан кешн де ток,татпайтын болсак, онда 6i3 Теребайра да ток^амаймыз. ©йгкеш кезшде Б1ржан мен Сараньщ ез сездерш шындьпущ негаз етш зертгеген ралымдар болтан. Мэселен, Ш Ахметов айтыс 1871-жылы еткен, Сара 1853- жылы туган дегендД сонау 1970-жылы-ак, айткдн (\"Кдзак, адебие-п\", 19-кдзан, 1970), б1рак, оньщ сезще Сара 38-ак, жыл жасаган деупнлер эл1 кенбей келедД. Кдфыктьщ ceri3iHe жасым келдД... ...Ол рас, Б1ржан маран пана болтан, Бекбай мен макан еюл aFa болтан. Б1ржанра он сепзде муцым maFbin, Акыры Жиенкулдан азат болтам, ...UlbiFappan, рас Шржан атымды елге, Б1ржанга тец акын жок, б1здщ елде, — Сараньщ ез айткднына да токуамау, менщше, эдеби де, мэдени де намыс болмаса керек. Жок,тан езгенД намыс кыламыз деп журш Сараньщ, бук1л кдзактьщ аты мен атагын тар шецберге курсаулап алуымыз мумюн. Сараньщ ем1рбаянына кдтысты Теребай айтысын эцпме етш мен, мэселен, 1989-жылы \"ЛениншЬл жаскд\" \"Акын Сараньщ акдкдты\" деген макдла жаздым (26-кекек). Онда Сараны 1853-жылы туды деген Шеген Ахметовен, niidpiH крстадым. Биыл Мухтарбек Кэр1мулы деген Kici \"Ана тин\" гэзетшде \"Акын Сара кдй жылы туган?\" деп (03.06.93) макдла жазып, ол да 1853-жылы туды дегендД дэлелдедД. \"Эсет туган 1867-жылдан 14 жасты шегерсек, 1853-жыл шырады. Осы 1853-жылра Сараньщ Б1ржанмен айтыскдн 258

_______________________________ 6nef> earned кезшдеп 18 жасын крссак, айтыс 1871-жылы болтан\", — дейдд ол. Алдыщы макдламда мен де осылай дегем, алайда мен ол кезде Теребай мен Сараньщ айтысып отырган кез1 1900-тышк.ан жылы еке н ш ескерм еп п ш . Ж ан е бурыныракуа гагар айткдн ШАхметовтщ ыкдалында кетсем керек. Ж ы л санауга ете шебер екеш KepiHin туртан Т ер еб ай е з ш щ С арам ен тышцан жылы айтысып отыргандыгын жай кдтелесш айта салган деуге еш кцсын жок, Сондьщган Эсеттш, Сарадан дал 14 жас rami екенш кдте айткдн болар деп кумэн келтзру кдсындылау. 1992-жылы \"Б1ржан мен Сара айтысыньщ тарихы жэне оньщ керкемддк тегастологиялык, ерекшелжтерГ деген такдфыпта диссертация крргаган жас галым Мухаметжан Имашев акдлн Сара 1854-жылы туган, Б1ржанмен 1871- жылы айтыекдн деген тгар айтады (автореферат). О л б1рак, муны Теребай жайлы ештеце бьлмей турып айтады. Осы ны ц 6 epi С а р а, Б1ржан, Э с ет акдяндардыц ем1рбаяндык, деректерш аньщгауда Теребайдьщ Сарамен жене Мэйкемен айтысы улкен мацызды рел аткдратынын дэлелдесе керек. Эз1рге едебиетке era айтысы мен Шокдюа швиарган жоцтауы гана белпл1 Теребай акдян зерттеуге, улкен Ьлтипаткд ылайык, екенш осы айткдн мысалдарымыз да дэлелдесе керек. Оньщ Tirrri жай гана: \"Тар шеке, кезщ кекш1л, жузщ сары. Эйелсщ орта жаста кдйкцган тес\", — дегеш де Сараньщ тур-туеш анык, б1луге мумганддк бередд. Мундай танымдык, мэш жагьшан оньщ елецдер1 айрыкдю зертгеудд кджет етедд. Айтыс кезшдеп гагарлерше кдраганда, Теребай ете зерек, халык,ишндеп окцгаларга аса сергекпкпен кдрайтын raci болтан сиякды. Мэселен, ол Сарамен айтыекднда, оны жай ауыл уйдщ эцпм еам ен кджамайды, .улкен елддк дэрежеден тшеш, ез ел1цн1ц атацты, баталы KiciAepiH бымейсщ, соларды мадакуамайсьщ деп сегедд. © з елшщ жак,сыларын мацтаганда да олардыц халыкдра icTereH айрыкдпа ецбектерш атап керсетедд: Era Мыркы Сырдарияга кешр салган, 1сше кдзак, кдуым разы болтан... Кеп ерлер Кунанбайта ел1ктеген, Жауы да Кунанбайды кемггпеген. 259

Шьужан H ifittlcs-pm _______________________ Мекеге жуз KicixiK уй салдырып, Yin жузге дацкдл шыккдн ерл1кпенен... Алыскдн ак, патшамен тецадк ушш, Найманда Ер Сырымдай кдй Kici бар?.. Алшында 6ip акдшым — Кдшараным, Ел кердд мылтык, кдялыш жасаганын. Жанкржа, Суюнкдра катар шырып, Журт керд1 кдльщ колды бастаганын, — деп, ipi мшез керсете елендетедд. Мацтасац, Ак,тамбердд ердд мацта, HeciHe бузыцтарды соз кдш журсщ?.. Арнайы ж1бермеген елдщ кепн Кенженщ мак,тамадыц Асылбепн. Оязга кеш устшде кдмшы ушрген, Айтпадын Тэжженщ Есшбегш... Рустем тереден Естеместщ кепн алран, Айтпадыц садыр найман Манакбайды... Есщнен кеткенддг1 сол емес пе, Айтпадыц Бараналы Барлыбайын... Мак,тасац, Кдбанбайдай epAi мацта, Болмаса, сенщ айткдн сезщ курсын, — деп, Сара атамай кеткен найманньщ атак,™ адамдарын e3i ттзбелеп бередд. А л Мэйкеге: Кдзак, пенен кдлррызды жауластырран, Жауыздарды мык,ты деп елец айтпа. Жатым емес, кдяррыз да агайын ел, Шыкдсдн рой ол журттан да не сабаз ер, — Aeyi оньщ epeci биж, эр жардайды елддк, халыкдык,туррыда кдрап багалайтын байьшты адам екенш ануартады. Туганьша 150 жыл тольш отырран Тэребайдай акдгнды к,азак, эдебиет1 будан былай ез зерттеу1нен кдражу кэлдырмауга тгас. Оньщ eMipi эткен Талдыкррран, Кексу аудандарыньщазаматгары акд>шньщб ей т басьша ескерткш орнатып, ел аузында журген шьтармалары бар болса, жинап, зертгеп, халык, кдзынасына дер кезшде крсьт отырар деген ойдамыз. \"Кдзак, эдебиеп\", N36, 3-кдгркуйек, 1993-ж. 260

Guej? сэилеа ТЕЗЕК ТОРЕ КдзакцъщХГХ-гасырдаты саяси ешршде рел1 крлай екенш кэйдам, эдеби ем1ршде ерекше орны бар эюмнщ 6ipi — Тезек Нуралыулы. © з заманындаты кужатгарда кебшесе Нуралин деп жазылады. Абылайханов деп те кездеседт Оньщ eMipi, менщ б1лу1мде, эдебиет пен тарихта ал! арнайы зертгеле крйган жок, peri келгенде Шокднга кдтысты тана айтылып жур. Алайда Шокрнньщ алташ орысша шыщщн бес томдыгыньщ тертшпн томыныц тусшжтемесшде Э.Маргулан: \"Тезек (Нуралин) — полковник, ¥лы жуз кдзак,тарынын, албан тайпасыньщ aFa султаны. Шокдн эйелшщ атасы. Тезек кдзак, елшщ арасында суьфьш салма акын ретшде де белгш\", — деп жазады (683-бет). Шынында, оньщ акдш болтаны, акындармен айтыскдны, aFa султан бола журш елдщ OHepi мен намысына да Ke3i келгенде крргаушы бола быгенш 6i3re жеткен жатдайатгар жеткшктт дэлелдейдь Bi3 Тезекп кызыл саясаттьщ талабына сай келмеген соц, кезшде сынап, уры дедж, ку деддк, едлд крнатан, жакры жерлд жайлатан дедж. Енд! соньщ бэршен жалт берш оны макуай женелудщ де peri жок, О л да озгелер секм/ц ез заманыньщ перзенп: сондьщтан уакргг табы мен талабы оньщ бойынан мол табылса, оньщ сотурлым кернекп Kici болтаны деп бтлу керек. Б1здщшамалауымызша, Тезек — \"замены тулга болса, тазы боп шалган\" адам. Балым Султангали Садырбаев \"К,азак, эдебиетшде\" басылтан \"Сушнбай мен Тезек теренщ айтысы\" атты зерттеушде: “Тезектере — Абылай ханнын, тукымы. Абылайдьщ отыз улы болтан, оньщ алты улы Ж ен су жане Тургастан кдзакуарын билеуге ж1бер1лген. Олар: Шататай, Торай, Сок, Кдмбар, Кдсымхан, Эддл. А л Эд1лдщ баласы — Нуралы, одан — Тезек торе. О л 1821-жылы туьщ, 1879-жылы у т л айьшда 58 жасында кдйтыс болтан\", — деп маммдейдь Осы, cipa, жете зерттеудщ нэтижесшде тутан тужырым болса керек. ©ш иш ке орай, \"К.СЭ\" Тезектщ тутан, елген жылы 6eAiici3 деп жазады (П-том, 7-бет). Осьшьщ ез! — оны жендеп зертгемегендптм1здщ жем1сь Тезектщ 1879-жылы кдйтыс болтандыгына 1879-ж ы лры \"Туркестанские ведомости\" кпэпшэа накуы айрак,бола алады. Оньщ 126-бетшде Султан Тезек Абылайхановтьщ кдйтыс болуына байланысты 261

Щ М ^ -у ж _____________________ ______________ некролог жариялагаан. Бул жылдан кешн оны керддкдейтш ешюм жок, 1857-жылыкерген Семенов-Тянь-Шанский онын, жасын кырык,тан жаца аскдн кез1 деп шамалайды (\"Путешествие в Тянь-Шань в 1856-1857 годах\", Москва, 1946, 151-бет). “Тауарих хамсада\" К,Халидов: \"1873-жылга дешн Tipi едд, эулегп Алматы атырабында улы жуз ишнде\", — деген дерек бередд (Алматы, 1992, 172-бет). Бутан кдрагацда, туган жылы жайында соны деректер табыльт кдлар деп ум1ттенбесек, кдйтыс болган жылы жайында енд1 кумэндэнудщ peTi жок, сегалдд. Шокдн мен Тезек — eKeyi де Абылайдан тарайды. Кдшгарда сол жердщ зацына багыньш уакдятша уйленген Шокднга акдгрында Тезек кдйнага больш шыгады. Шокдн оньщ кдрындасы Айсарага уйленедд. 1856-жылы Ыстыкдсел сапарьшда Шокдн Тезек ауылына согады. Кунделтнде Тезекгщ нплде кезшде кдй жайлауда, кдй жерде отырганын накуы айта кртрлд \"Алтынемелге келгенде, Тезек ауылы Теркакдсдн бекетшщ кдсында Курецбелде отыр дегендд естш, соган бардым\", — дейдд Шокдн. Сол ауылда бес кун аялдайды. Сол бес куннщ шпнде Тезекгщ ауылында уш байте, 6ip той етедд. Шокдн кунделшне солай жазады. (Алматы, 1961, 1-том, 282-бет). Жалпы, байге той устшде жариялануы керек крй, 6ipaK, Шокдн уш байге мен 6ip тойды белектеп атайды. Кдлай болганда да Тезек теренщ ауылы мен ©3i думанды, куаньшпы болгандытын керешз. Бэлгам, Шокднньщ курметше эдем солай да уйымдастырган шыгар. Олай болтан кунде де торе ауылыньщ мейрамкрстьпын оньщ мшше жаткдязбасак, керек. Шокдн бес томдыгыньщ ymiHiiri томыныц тусшж- темесшде ХГХ-гасырда албан тайпасыньщ 6ipa3 болт Кулжа мацын кдястагандьпы, сол ушш кдггай еюметше жылына 60 жылкдя телеп тургандыгы, улы жуз кдзахуары Ресейге крсылганга дешн б ул тайпаныц султандары Кдлтай мемлекетшен шен алып тургандыгы; Тезекте де штаб описершщ шеш болгандыгы, улы жуз кдзактарыньщРесейге кдрау кезшде Тезекгщ патша ешметше улкен кдязмет керсеткендю, сол ушш ол 1850-жылы улы жуз кдзакуарыньщ ага султаны боп сайлангандыгы айтылады (3-том, 1964, 529- бет). О л кездеп кдй кдзакуьщага султаныда орыс пен кдггайга жалтакуап кдазмет кддлганын тарих дэлелдд кареетедд. ©зара бакдстык, билжке таласушылык, оларды ондай кушке аркд 262

____________ ________________ Guej} сэима суйеуге амалсыз межбур erri. Bi3re жеткен жазба деректерге кдраганда, кдтарлас ею тайпа албан мен суанньщ aFa султандары езара бэсекелес болтан. Тезек суан тайпасын да ез уысында ycrayFa унем1 умтыльш отырган, суанньщ aFa султаны Адамсат Ибакрв та peTi келгенде Тезекэт темендетш кдлуга тырыекдн. Шокднньщ аталмыш 3- томыньщ тусшжтемесшде бул жагдай дурыс керсеттлген деп ойлаймыз (593-бет). Шок,анныц осы томында \"1855-жылдьщ кунделж жорналы\" деген, 6ipaK,Шокдн жазбасы екеш дэлелденбеген кунделж бар. Соныц 30-мамыр, 1-маусым кундер1нде Адамсат пен Тезек арасьш аша кететш жазбалар сакуалган (394-бет). Сол кезде албандар сиякуы суан тайпасыньщ да б1разы кдггай еюмшшгше багынган жерлерде eMip сурген. BipaK,кдггайлар Адамсатгы шекара сызьпъшан 6epi етпеуге, я т и орыс иелтндеп жерде рана журш-туруга мэжбур еткен. Тезек суандарды ез иелтне крсьш алмак, оларды шекара сызьпъшан етюзбеу — соньщ етшшп бойынша icreAinотыр деген эщтме айтылады. О л эщтмеш Heri3ci3деуге себеп жок, ©йткеш сол кунделйсгщ 2-кьфкуйегшде Адамсатгьщ ауылы Шежшде екендгп, оньщ Кржагул мен Куншайдьщауыльшан алуга тик бес туйесш ала алмагандыгы, ce6e6i Тезектщ оларга берме деп тапсыргандыгы айтылады. \"Ауылымньщ мазасын Тезек алады, твлещтггерш ж1берш суанньщ малый урлайды\", — деген арызды Адамсат султан айтады екен. Кдпалда приставкд: \"Тезек с1здщ алдьщызда крй сиякцы, 6ipaK,ауылга барганда жолбарыс боп кетедГ, — деггп. Соны айткднда, Тезек дос адамдарша Адамсатгьщ крльш альш: \"Жарайды, есептесерм1з\", — дейдь Алайда ауылга кдйткдн соц, бурынгы урлыгы ушгн есептескендд былай крйып, Адамсатгьщ ж!берген адамыньщ атын да тартыпалады. Бурын Адамсатгы езше крсьш алу ушш, кдггай басшыларына оны 6epi куып Ж1бер1ндер деп eTiHim б1лддргенш Адамсатгьщ e3i де б1лед1 екен\" (Шокдн бес томдьпы, 3-том, 405-бет). © з устемдтн ныг'айту ушш жене оныц шецберш кецейту ушш Тезектщ кдндай да болсын ерекетгерден тайынбайтындыгы будан ащарылса керек. Приставтьщ алдындагы ce3i мен ici оньщ epi ку, epi акдглды, кдй арада кдндай кдглык, кврсеудщ орынды болатынын эбден мецгерген айлалы Kici екешн адгартады. Сол кунделйсгщ 30-кдзанында Тезектщ тагы 6ip айласы 263

Ъекоттн Нф/секе-утл_____________________ айтылады. О л былай: кэзак^ар кутай бекетш немесе ауыльш тонап кетедд екен. Тексеруге кутайлар дереу эскери адам жлбередь Эуелде кенбеген ндзакуар акуры есуас 6ipeyAi бэрше кшэл1 осы деп устап бередд екен. Оны Кулжага апарып, сот алдында: \"Тонаган сенсщ бе?\", — десе \"Менмш\", — дейтш кершедд. Сот дереу оньщ басын алуга кеседд, уюм орындалады. Осы кезде Тезек сиякды султандар кдракдгыны ycrayFa кемектескендер! ушш сый алуга кеде кдлады екен. Бул еддс 6ip Тезектщ гана емес, Адамсатгьщ да, кд>1зай султаны Эбпайдын, да, баскрньщ да белгш эддс! болса керек. Бутан кдраганда, олар дуние ушш кунэге де батады екен, кдн да жукгейдд екен. Шокдн Тезекп жек кермеген. Ж вш келсе, оны жакд-аган, крргаштаган. Оган 1865-жылы 14-акдандрГАКолпаковскийге жазган хаты куэ. Бул хатында Шокрн кутайлардьщ Тезек жайлы жазбасын аударып жазады. Онда оньщ кутай мен орыстьщ арасында ынтымакдщ нукран келетш арекетке бармаганы айтылады (4-том, 1968, 85-бет). Ш окднныц 4-томында А .К .Гейнстщ 1865-жылгы кунделтнен уз1ндд басылган. Сонда оньщ Алтынемелде отырган Тезек ауыльша барганы баяндалады. Оньщ жазуы былай: \"31-кдзан. Бупн тацертен, б1зге албан руыньщ султаны Тезек келдд. О л — улы жуз шынде ете ыкралды адам. О л полковник мундиршде болды. Тезек узьш бойлы емес. Оньщ жалтылдаган кез1 уй ниш тез кезе кррап отырды. О л тез эр! акулмен сейлейдд. Bi3 Тезекп 6ipre тустенуге шакурдык, 1-крраша. Тацертен, Тезекке бардык, О л оз ауылымен кузеуде отыр. Оньщ кустауы кузеушен отыз шакурымдай кршыкца. Султанньщ ауылы Алтынемелдщ еткел!нен онша алыста емес, 6ip крлат ануардагы булакдъщ басында. Сол арадан-ак, тау ipreci кетерьле бастайды. Алтынемел деген атпен белгш еткел, накдылап айткрнда, ею еткелден турады. Bipeyi — крз1р кдсындаТезек отырганы Жаман Алтьшемел аталады: ce6e6i ол солтуспк шыгыскр таман жаткрн Жакры Алтьшемел деген атпен белгш еткелге Караганда ьщгайсыздау. Султан ордасыньщ жакун мацайъшан 6i3 ушш арнайы уй тшлотп. Кеп кеншшей Тезек келд!. Кппкене кугпк те, 6i3 оньщ уйше бетгеддк. Оньщ уй iini езге де аукдтты «рзакуардын уй пышен еш ерекшеленбеп-п, тек керегенщ айыр басьша win крйган сан турл1 крруды гана байкруга болатын едд. Мунда Тулада жасалган крсауызды мылтык. 264

_____________________________ Qnej) earned окданы кумгспен куптелген ете кене кейштеп штуцер, кдсык, кд1лыш, жебе толы кррамсарымен садак, жэне ею айбалта iAyAi турды. Мен барлык, кдруды карал шыкцым. Айбалта ете жакры жасалган. Кшз уйде 6i3/\\i Тезектщ бэйбйнеа кдрсы алды (оньщ терт айел1 бар), оныц кдсында эжептэу1р эдемь 6ipaK, 6eri уйпаланьш улгерген кдгзы жэне сэры кдггай шапанын киген бет-аузы сатпац-сатпак, улы отырды. Аман-саулык, сурасцаннан кейш, Тезектщ кдрындасы — Ш окдн Уэлихановтьщ жеаршщ ушне юрдж. Bi3 OFaH куйеушщ ерте кеткенше ете еюнетшдогтшзд!, Tipi болса, акдьлымен жене мэлшетгершен 6i3re ете пайдалы болатынын айтып, шьш журектен кецйл быддрдж. Ж еа р , аре, кайгыдан кдйысып отырран болар, 6iрак,босамады, жыламсырап пысылдамады. Tyci ете ип эйел екен... Кдрындасышюнде отырранда Тезек 6i3re император Александр Bipimirirap Албан болыстарын баскару Myparepi Хэгамбек султанга 1824-жылы берген грамотасын керсетп. Грамота окдмен капталган баркдгг пэпюге сальшьшты жэне OFaH улкен кумк: мерд1 шп крйьтты. Грамотада ¥лы жузд1 эскерге алудан мэщт босататьшдьпы жайында уэде ете айрыкща кезге урады\" (271, 272-бетгер). Тезек жайлы би\\е тусуге бул жазба жаман кдгзмет жасамайтын сияцты. 1916-жылы улт азатгык, кетершсше себеп болг'ан патша уэдесшщ шьш екетн де жогарыдагы кужат дэлелдейдь Гейнстщ жазуьша Караганда, Тезек кара хальщган тым окщауланбаган, ез уй-жайын соншалык, ерекшелеп устамаган адам тэр1здь Гейнс Тезектщ уй устасы мен оньщ бауыры, эмецгерлж жолымен Айсарага уйленгел1 келш жаткдн Жакдттьщ уй устасын эдеш салыстырады. Жакдш акруйектж жасап, уй imiH таза, бай жасау- жабдыкрен устаса, Тезектщ ушнде каны тамшылаган крй eii де iAyAi турады. Тегш адамтаз бола мадегендей, ТезектщaFa султан болуы, эрине, тегшнен тегш емес. Ец бастысы — ол ел/ц устай быген. Билжтщ буымен озбырлык, та, урлык, та жасаган: 6ipaK, орыс улык,тарымен, казак, ш ш ен шыкдан атак,ты, ыкралды адамдармен ез дэрежесшде -пл де табыса б1лген, крлынан келген жерде оларга жакрылык, та жасай 61лген адам. Семенов Тян-Шанский де Тезек жайлы жылы-жылы шюрлер айгады. Оны улы жуз султандарыныц (шшдеп ец ержурек жэне тапкдградам деп багалайды. (Аталмыш гатэб1, 265

Ш а т и м :Н ф * *Ь -ш м ________________________ __________ 172-бет). Буюл акдллымен, ерлшмен аты шыккан, жалпак, казак, даласьша ете танымал адам деп карайды (148-бет). \"Акд1лды ку, султан Тезек\" деп те кдлады (151-бет). \"Буюл улы жузде батыр дацкдлмен белгш Тезекпен жакдш таныса кеде мен шын маншде де айрыкща адаммен icrec болып отырганыма иландым, — деп жазыпты Тян-Шанский. — Тезектщ жасы кырыкуан жаца аскдн; ол — узьш бойлы, ашык, ецдд. казак, аристократиясы туршдеп, акруйектер датдысын эдем сактатан адам, 6ipaK, соншалык, зор денел1 емес. О л Tirrii толык, ай-кунше жетпей туьшты, сондыкуан Тезек аталтан екен. Алайда оньщ теп, туа бггкен таланты I мен жас куншде туа калган крлайлы жатдайлар оны нагаз айрыкща тулта етш калыптастырады\" (154-бет). Тян-Шанский Тезекп ете жогары багалайды. Албанньщ кшп султаны Тезекке батьшбай, ауылына келген Тезекп елпрмек боп камап крйганда, сол хабарды еспген замат мацызды гылыми жорьшын кря сап, оны кугкарута атганады. Оны жакдш адамым, \"приятель\" деп атайды. 1857-жылы кдфкуйекте Тезек ауылы Крцырелецнщ шырысында, Кектерек езеншщ сол жак, беттнде отырады. Тян-Шанский 7-кдфкуйек куш Тезек ауылынан тацертен, шыгып, оцтустж батыска карай бет алады. \"Кектерек езенш кесш етш, 6i3 Крцырезеннщ (дурысы Крцырелец — Б.Н.) кунарлы алкабын басып етпк те, Кдту тауына карап бурылдык,\", — деп жазады ол (232-бет). Бутан Караганда, Тезек Алтынемелдщ берп батыс жагын гана емес, аргы шьпыс жагьш да емш-ерюн жайлаган. Оньщ кагстауы болтан Басши крйнауы мен Крцырелецнщ арасы, шамамен алганда, 60-70 шакьфым жер. Суан тайпасьшын, Крцырелец жакка Тезек елген соц, тек 1882-жылдан кешн гана крлы жеткеш аян. Оны П.Румянцев те жазган. Эюмддктщ айла-шаргысьш 6ip юадей мецгерген, орыс пен казакуьщ, liim каггайдьщда кабагьш багьш дагдылаш-ан Тезек елецнен де ез улесш ала Сйлген. \"Тезектщ 6ip жаты акдлн, 6ip жаты эюм\" деп ез1 айткандай, оньщ осы ею жаты да арнайы зерттеудд кажет етедд. Атасы Эддлдщ тусында аты шыккан Тубек акд>ш Тезекп эдеш 1здеп келедд. Оньщ келе жаткан хабарын Тезек аддьш ала бшп, албанньщ эйгш акдшы Куланаян Кулмамбетп оган карсы дайындап та кряды. Талдыкрргандык, акдлн маркум Мукаш Байбатьфовтьщ жырлауында Тезек Сушнбайды да шакафтады. Алайда Сушнбай Тезек ауыльша келгешмен, езшен жасы улкен Тубекке карсы шыкрай, казакдъщулкендд 266

______ ______________________ Онф earned сыйлатан эдептшгш сактайды. Cipa, coFaH кдратанда, эйгии Суйшбай мен Тезектщ айтысы сол Тубек ауылдан атганып кеткен соц болтан сиякуы. Суйшбаймен айтысында Тезектщ: — Тусында Абылайдыч Букдр жырау, Хан Эд1лдщ кез1нде Тубек тур-ау! \"Эр заманныц бар дейдд суркылтайы\", Суркдллтайым менщ де екен мынау, — дейтип бар емес пе. Э к е а турмак, атасымен icrec, сыйлас болтан Тубекке Тезектщ e3i кдрсы шыкдай, Кулмамбет пен Суйшбайды айдап салмак, болуы кдзакы эдептшкке эбден жарасады. Айтыс ыдтайын барлай кдрасак, Кулмамбет пен Тезектщ, Тезек пен Тубектщ кдк,тытыстары 6epi де 6ip кездеп жатдайды кдмтиды. Олардьщ басын крсып, 6ip жел1ге батындыра жырлатан Мукдш Байбатыровтьщ нускдсы шындыкуан алые кетпейтш сеюлдд. Оньщ уетше Тезекп Тубек ею рет !здеп келпгп деген де дерек жок, Байбатыров нускдсына сенсек, Тубек пен Тезек алдын ала хат жазысып, 6ip-6ipiMeH хабарлаекдн; келш кдйтуьш сурап Тезек Тубекп арнайы шакырган. Осы нуекднын, кдтсыны мен ж еш шындыккд жанасымды. Тезектщ акдшдыты Суйшбаймен айтысында айрыкди кершедь Ею урысына урсып жаткдн Тезектщ ашу-ызасы кдндай иланымды: — Апырмай, ай да кекте, кун де кекте, Такдлдык, кудай крсса, 6i3 де бекке. BipinHin басын жарык, крльщ сынык, ¥ялмай не деп келдщ хан Тезекке?! ...Мен 1здеп екеуДчд! бармас па еддм, Басына заман акыр салмас па еддм?! Крлына аждайаньщ туссец даты, Айыпсыз ажыратып алмас па еддм?! ' Б1рталай албан, дулат ел емес пе, Акылы хан Тезектщ кеч емес пе? Жалпы казак, баласын тепе жисач, TepeHin отыз уйл1 жеMi емес пе?! ©лец нщ уйкдсы, курылымы, ой кдтсыны — 6epi KeAiciM/yi. ©зш щ шен дэрежесше байланысты крлынан келетш ici мен пыльный да дэп басып айтып тур. Kipin 267