Б. Нұржекеұлы т7

Шстпан Ифквкв-ты_______________________ _ Крлжазбаньщ бетшен белек 6ip кдгазды алды да, кдрт кезыддржаз окц женелдд: — 1969-жылы 24-мамырда Алматы обылысыньщ Шелек ауданындап>1 \"Кдратурык,\" совхозында туратын Маханбет Ипсшов Эсет акд.шныц кеп елещн Keimpin алып, этгамнщ жеке рэсамш, уй пшмен тускен рэамш жене менщ peciMiMAi гэзег-журналга басам деп экеткен. 0Ai екеп бермедд. \"PeciM\" деп отырганы — фотосурет. Этт, эрине, экеа. Маханбеттщ Ыскдк, Асаубай деген агалары бар екен. Кдрап отырьт, 6i3 к^пы кдясылдык, Семьялык,ескерткш болып табылатын фотосуретгердд алып кеткен Kicim 1здеп табуга уэде берддк. BipaK, кдртгьщ екпесш б1ржолата ж!бпе алмадык, Крлжазбага б!зд1 жакдшдатпады. Эйткенмен крйган 6ipa3 сурагымызга ыкд.1ласпен жауап кдйтарды. Bi3 жолыкдсрн акракдлдыц аты-жеш Эбддрауф Османов Афари баласы. Эсет акд>шньщ ем1рбаянынан азды-кехш хабардар ap6ip адам Афари деген атгы еспгенде елец emeyi мумкш емес. ©йткеш Эсет о дуниеге осы Афариддц уйшде атганган, бул маммет 6apiMi3re б1рталайдан 6epi белгш. — Экемнщ шын аты Бабдулбари, - дедд Эбддрауф акракдл. — Афари дегендд кдзак,тар крйган, 6api>ri3 солай атап кетпк. ©3iM 1894-жылы Леподе, Шубарагашта тутам. Этим мен Эсет ежелден, осы жакд-а жургеннен таныс. Эсет орта бойлы, толыкдт гана келген Kici едд. Арпян. Эсетгщ ж еп атасын крлжазбадан oip>in бердд де, кдйта ж ауьт крйды. © з айтуынша, крлжазба шпндеп кеп елецад Эсетгщ ез айтуьшан жазып альпггы. ©нердд кдддрлеген кдрт тек Эсет сездерш гана емес, баскд да акдяндардыц, шешендердщ улгш сездерш еспген замат жазып алып отырган екен. — Э сет ¥ланбура деген жайлауда кдйтыс болды. \"¥ланбура\" — кдлмак, ce3i, Талды деген магынада. Арба баратын жазык, жайлау. Ж аз кез1 болатын. ©лген куш, айы — 6epi осьшда жазулы, — дедд крлжазбасьш акдврып. Ары кррап, 6epi кдрап, акргры ол жазганьш таба алмады. Ыкылассыздау кдраган сиякд-анды. Bi3 кдрап керуге ниет байкдтып ек, оган кенбедд. \"Маханбет экеткен нэрселердд тауып берсендер гана керсетем”, — деп кесш айггы. Bi3 жалпакуап, эуелп уэдемздд тагы кдйталадык, Экесшщ, уй шпнщ фотосуретгершен айрыльш кэлганына кдрт кдтгы- ак, екшген екен. — Эсет Лепете Кусайын xa3iperreH окапан. Байжптг 50

_______________________________ бмф оэулесл ишндеп Жылкдшды деген байдьщ кдазын алган, - дедд Эбддрауф кдрт. — Жылкдпiгьшыц еюнпн кдлзы Кдюайдаты 6ipeyre тидд. — Эти айтады, — дедд ол еткен кундердд кдйта есше Tycipin. — Эсет елген кезде бул Kici Шэуешекте екен. © з кезшен кермеген, берш экесгнщ ез аузьшан еспген. Ал эцпменщ узьш-ыргасы мынандай. Афари кджы бабымен кдзак, ауылдарын ж ш аралап туратын Kici екен. Жогарыда айткдн ¥ланбура жайлауында отырганда, керш Кдызай аулына барса, Эсет сонда журедд. Аралас-куралас адамдар болгандыкуан, ежелден эздлдесетш болуы керек, Афари: \"Эсетнегып журсщ?\" — дейдд. \"Кджы, наукдстанып кдлдым\", — дейдд Эсет. \"©летш болсац, б1здщ уйге барып ел, Кдлзайдьщ пшнде елш кдп журме\", — дейдд Афари кдлжындап. \"Э, кджы, ез1М де солай ойлап жур еддм\", — депп Эсет. \"Курбан айтга ауылга кел. Татарлар кеп, ен айтып бер\", — дейдд кджы. EKeyi соган уэделеседд. Курбан айткд 6ipep кун кдлганда, Эсет: \"Bi3 крнак,”, — деп, Афаридщ аулына келедд. Оныц уэдел1 куннен бурын келш турранынан кджы крркдщкддрап кдлады. Ж ен сураса, шынында да, Эсет наукдсы жанына баткдн сон; келпгп. Ауруыньщ атьш Эбддрауф кдрт аныкуап айта алмайды. BipaK, eKeci Афари кджыньщ айтуынша, журеп ауырран кершедд. Эсет келдд дегендд естш, тещректеп татар, кдзак,тар Афаридщ уйше жинальш кдлады. \"Эсет ауырып отыр, бул жолы эн айтпайды, курбан айтга келщдер, сонда айтады\", — деп, Афари кджы жиналган елдд зорга таратады. Cipa, Эсет кдтгы мазасызданган болу керек, оны емдеу yuiiH, сол тещрекке белгш Маса молда деген 6ipeyai шакдфтады. О л 63i кдртац адам екен, емдеу a/vici кдй ауруга болса да б1ркелю кершедь \"Журегщ1зде ауру бар, кетрешпен емдеу керек”, — дейдд ол Эсетке. \"К,ой, кетрешщ куши келедд, катере алмайды\", — деп, Афари кджы емдетпейдд. Кетреппн куп кермеген соц, Маса молда кетт кдлса керек. Арада дал кднша уакдгг еткеш белпаз. BipaK, airreyip, Эсетгщ ауырып отырганына кдрамастан, Афаридщ ушнде бегде адамддрдьщда болтаны анык, Кдзак,ортасында ескен, кдзак, халкдшьщ рурпьш сыйлаган, Эсетгщ жеке басын да, енерш де жогары багалаган Афари кджынын, yin, сез жок, ол куш кдцырап крнакрыз отыра крймауга тшс. Bip кезде 51

Ъексутм Нф>кеЬ-шы___________________ юолердщ кдлкасында отырыпЭсетгщалденеш аузьша кдрып салганын Афари кджы байкдп кдлады. \"0й, Эсет, не icren отырсьщ?\" - десе, \"Кешреш шгпм\", - деггп. Сейтсе, Эсет Афариден жасырып акдпа берш Маса молдадан кешреш алдырран екен. \"Кдп, атгегене, бекер шггщ гой\", — деп, кджы кдшжылып кдлады. Кешрештщ кунгп келетшш айтьт, бэленшелер мен тугеншелер содан елген деп, 6ipa3 адамдарды санап бередд. Эсет эзшнен жазбайды. \"Кджеке, ол юолердщ 6api кешреш инкен сон; кднша куннен кешн елген?\" — деп куледд. \"Bip куннен кейш де, бес куннен кешн де елгеш бар\", — десе керек кджы. Кешрештщ уьпъш кдйтару ушш, Эсетке май epiiin 6epiirri. Bip кесе май iniinri. Кешреш дегендд, жалпы, ол кезде бакры, балгерлер жш крлданады екен. Алмасты элдеб!р крспамен келне тушп жасайтын коршедд. Кешреш ппкеннен кейш, Эбддрауф кдртгьщ айтуьшша, Эсет эн айтпаран, аурудан кдналыс та тартпаган. Сол туш уйьпргаран гасше е л т кетпгп. ©лгеннен кейш рана тесегшщ астынан елец жазылган кдраз шыккдн. Эсет одет кысгырьт крйыпты. — О л еленд менде жок, ш1мде едд, ол кдйтыс больш кетп, келтнщ крлында болса керек, — деп, Эбддрауф карт келшшщ эддресш айтгы. Эз1рше сол елецдд тауьш алудан артык, олжа болмайтын шьшар деген оймен, дереу келшш 1здеуге шыкдык, ол Kicuri де таптык, Эбддрауф ак,сакдлдьщ келпи ГулжиЬан Османова 75- теп Kici екен. Эл! ендд, ширак, Келш1 мен баласыньщ крлында турады. Bip кдлзыры — Эбддрауф карт езшщ туран iHiciMeH бажа екен, eKeyi эпкелнанлш кдлздарга уйленпгп. Балдыздырына басып ГулжиЬан апай жездесш сырттай 6ip кдрытып тастады. — О л шал не алжыган, не сендерден кутылгысы кеп кдшкэн, — дедд. — 1шанде ешкдндай архив болтан жок, 6ipaK, Эсетгщ коп елещн жатка бдлетш. Сонды жылдары ауру болды, оныц быгендерш кщазра Tycipin алатындай мумкшдщ тумады. Бул Kici Эсетп кермеген, тек ол жайлы озгелерден еспген. ГулжиЬан апай да йзге 6ip улкен екпе айтгы. — Bip кдзак, журналист \"Эсетке Афари кджы кастандык, жасаган, ейткеш оньщ жас токдлымен Эсет ашына 52

_______________________________ 9нф cameoi болтан\", — Aeirri. Не деген маскдра! — дедд ашыньш. — Соншалык, сэйкеспейтш сездд адамдар кдйтш айтады?! Елден, аруакуан уят емес пе?! Мен ол шикшкн бурын да блепнмш, кдш ете кдлдым. ©йтш-буйтш ГулжиЬан апайды жубаткдн болдым. Орайы келш турганда, осы быкрык, эцпменщ туп непзш б!ржола аша кеткендд парыз санадым. Маркум Макрутбек Майчекин деген исшщ 1969-жылы \"Портреттер\" атгы итабы шык,ты. Соньщ iuiiHAe Эсет туралы да бар. Эсетпц эн мурасы жайында айта келш, автор оньщ эндерш сактаушы api орындаушы ретшде энпп Дэнеш Ракдппевтщ да атын атап кетедд. Сонымен кдтар Эсетпц \"Макдал\" атты эншщ шьпу тарихьша токуалады. Ж ане осы тарихты Дэнеш айтып бердд дегендей ыцтай байкдтады. ©рескелддкн дэлелдеу ymiH, аталмыш штаптыц 88-89- бетгершен узак, та болса узшддлер келире кетешк. \"Эсетпц кдйтылы татдьгр тузагына шырмалуы Макдал атгы кргзбенараларындагыдостык,махаббатына байланысты екен. Ел epKeci Эсет агрылына керю сай, сол елдеп Макдал деген 6ip кдгзта гашык, больтты. ...Сол мандаты 6ip шал кдлыц мал бередд. Макдалды кдтын успне токдлдыкда альт кряды. Сейнп, арманда айрылыскдн адал досьша арнап Эсет \"Макдал\" атгы эн шьпарады. ...Алайда мелддр махаббат ce3iMi билеген олар кдрым- кдтынастарын узе крймай, бурынтысыншатату-тэтп ойнап- кулш журе бередд. Акдгрында олардьщ осындай кдмас достыгына кдлзтаныш еткен, арам ниетп кджы кдстык,жасайды да, кдпысын тауьш мусэпр берш Эсетп елиредд... Keidperi шерл1, кецш пэс сол Макдалды егде тарткдн кезшде бала Дэнеш керш, оньщ Эсет туралы епле айткдн эцпмесш ез кулатымен еспген... Бутан кдраганда, \"Эсетпц ажалына айыпкер адам жацагы аты аталган кджы ма екен?\" — деген ой туады\", — дейдд автор. Эсы узшддлерддц езшен-ак, 6ipa3 кдйшылыкты байкдута болады. Автор алдымен \"мусэпр берш Эсетп елиредд\" деп аладыда, артьшан \"ажальша айыпкер адам... кджы ма екен?\" деп жорамал куддк жасайды. Ацтарган адамга \"эпрпспц 53

Ш в / я и н H y jn la lu - р н ___________________________________ куйрыты eip-ак,тутам\" екендш сол кэйшылыктан да кершш тур. Сонан сон, автор \"жацагы аты аталтан кджы\" деп жазтанмен, бул ютапта кджыньщ аты аталматан. Осынын, мэн1н суратанымызда, крз1рп Кдзак, ССР-ыныц ецбек спдрген aprici Дэнеш Ракрпнев кезшде былай жауап берш т■ — М ен Макдалды керген де емесшн, керд1м деп Майчекинге айткдн да емесган. — Ендеше, ол юсшщ мына жазысы не? — дегешмДзде. — Оны езше мен де айткдм, — деген Рак^пнев. — \"Эстт жазсак, журт кдызыгады, кдызыкцы болады\", — деп жауап берптп Майчекин. Журткд к£1зык?ы болу уппн гана осыншалык, кдсынсыз midp курастыруаркдллыЭсетгщ ец жанашыр адамына, оньщ урпагьша кдншалык, кдянат жасап отырранын автордьщ к,алайша ойламаганы на кдшжыласыц. Таланттар шыгармашылыры ecrin QTipiK айтумен зертгеле ме екен? Эсет ултгык, енер1м!здеп асылдардьщ 6ipi емес пе, оньщ эр ce3i крлай кдстерленсе, емарше кдтысгы эр дерек те солай крстерлену! кджет крй. ©йткеш Эсетп курметгеудщ apFbi Ty6i халыкды курметгеумен астасып жаткдн жок, па? Афари кджы 1939-жылы намаз окдш отырып кдза болыпты. 1858-жылы 19-кдрашада дуйсенб1 куш Лепаде (Шубарагаш, Ойжайлау деп те айтады) дуниеге келедд. Сонда, 81 жасында кдйтыс болтан, ©сет те, Афари де ею эйел алмаган. Афаридщ эйе/инщ аты Макрал емес, ЗаЬида, журт Зайда дейдд екен. Хусайын хаз1ретгщ кдызы. Эсет бшмдд сол хаз1ретген алтан. — Эсетпен ашьша болатындай енем 6ip солкдллдал турран жас адам болса екен-ay! Елтец-селтенд жок, сопы Kici едд, крльша келш боп 1926-жылы он жеп жасымда туспм, — дейдд ГулжиЬан апай. Б ул Kici Э с ет пен А ф аридьщ 6ip-6ipiH неге сыйлатандыкдарын да тусшддрт айтгы. Афари кджы енердд кртгы кдддрлеген Kici кершедд. Кдзакдъщ эдет-рурпын да, •плш де тамаша бшпп. Эшш, cepi адам болтан, домбыра тарткдн, кезшде крзак,тьщ кд>13-келшшектер{мен сан рет айтысьпггы. Бэлен деген кдлзды былай жецгдм деп, сол айтыстарын эн мен елендд жакры керетш ГулжиЬан келшше айтып берсе, эйел1 ЗаЬида онысын epci керш, онша кушай крймайды екен. Абддрауф кррт пен ГулжиЬан апайдьщ эдпмесшен соц, 54

сэул еа сурастырып журш Маханбет Ипсшов деген азамапъщ кдйтыс больш кеткенш аныктадык, Арада ею-уш кун салып \"Кдзак.эдебиетшщ\" фототшша Сайлау Пернебаевпен 6ipre ЭбдДрауф кдрткд кдйта сок^ым. Bip-eKi рет суретке тартьш алган соц, кдртпен жендеп сейлесуге мумшндж туды. Тунеугунп крлжазбасьш экелш, кдрт керекп жерлерш окц бастады. Эсет елгенде тесегшен табылган елец мьшау екен: \"Bip аллага тапсырдым мына дертп, Журепме саулатып жаккдн ертп. Ел билеунп мырзамыз б1зден соцга Mycanip крнагым деп кдсына eprri. KyAin-ойнап кеп кумар таркдтпап ем, Тумау наукдс алып тур бойдан epiKTi. Тамак, батпай журекке рахатым жок, Тун уйкыдан айрылып мазам Kerri. Акдфы 6ip кудайым кдйыр етс1н, Шай-шалац, батырмайды жеген етп. Жок, нэрсе ететуган кудай себеп Бу молла кылар екен кдндай кепт! Улыгымыз мампацныц жанабында KenipeuiTi тапкыз деп арыз етп. Таксыр-ау, уйык,тамасам не жемесем, Буйте берсем, маган да буйрык, жетть Faftbin кдглмай кеп тапсыр пушык, шалга, Бул жетел Эсетщад TeHTiperri. Мумкш болса аз FaHa KenipeumeH, Кусайын, тазалайын сум журекп. Кджекем Kenipeum жакдырмайды, Кдйтешн бул журег1м болмай Kerri. Кдгсылрэн сон; кджыга келш жаттым, ©3i-aK, едд жершде кдсиетп\". Бул елец ралымдар угшн 6ipa3 нерсенщ басын ашуга тшс. Эсетпц \"пушык, шал\" деп отырраны Маса молда екен. Ал ендд эйгш \"Болжаусыз осы екен рой ел1м деген” деп басталатын елещ ЭбдДрауф кдртга жок, оны кдй кезде шыгарраньш ол Kici бшчейдД. Cipe, ол елец журт алдында айтылран болу керек. — Даусы кдйткдн соц, Эсет Mycarip iinirrri деген эцпме бар гой, - дедш ЭбдДрауф кдрткд. — Эсет мусепр ппедд дегендд еспгем жок, Bipre журддк, 6ipre турдык, ондайын бишеймш. Даусы эдем! едд. 55

SfcjWMWН фМ г-ум ___________ ___ — ©лецдд гармоньмен айтушы едь Б1рде Ушаралда той болды, coFaH Эсетп шакэрдык, Кдпалдыц елецпп кызы Шамшинурмен айтыстырдык, Эсет казакща, Шамшинур татарша айтгы. Бек кдозык, болды, — дейд1 карт. 1898-жылы Эсеттщ Бакцыбаймен айтысканы да есшде екен. Ею аю>ш Садырдьщ болысы болтан Жаканбай деген юсшщ ушнде айтысыпты. Ею акдшта да тец сый бершггп. Эсет талай татар кешшде болтан екен. Сондай 6ip кеште оныц ак^тдытын сынап, крлма-крл елец айтуын етшпш. Кдтар OTLipFaH жетт кцю-келшшектщ атын сурап алып, олардьщэркайсысына табандаарнайы елец шьтарьт айгып, журггы тац калдырыпты. Акцшньщ Рысжанмен айтысьш Эбддрауф карт оныц ез аузынан жазып алыпты. Картгыц айтуынша, Эсет Семейге барып, сондаты 6ip жецгесшщ тарысьш тушп бередь KeAi туйт жатканьш Рысжан кц1з керш калады. Кешюсш той yen Рысжанмен айтыстырамыз деп, Эсетп ойда жокуа алып келедь \"Эсеттерщ осы ма?\" — десе керек кцгз. \"Осы\", — дегтп альт келгендер. Сонда кцгз б1рден былай деп дурсе кря берген екен: — Кец тумсык, кдба 6epiK, жулма жец тон, Эр уйден тары тушп, талкан ап к,он. Бит буып елмеймкпц эр1-бер1ден соц. Итше осырып, сиырша куйсеген соц. Бул шумакуы Эбддрауф карт жатка айтгы. Крлжазбаны кешн керсетуге уэде етп. \"Кщз соны айтканда, сасьт каддым. Эрец ес жидым. Бек акцгн цыз екен\", — деггп Эсет. Картгьщ крлында Эсеттщ айтуьшан жазып алтан узак, \"Аужар\" бар екен. МэшЬур Жанак,ацьшныц Барак,батырта айтканьш да Эсет аузьшан ж азьт алыпты. Сонымен, Эсет 55 жасында 1922-жылы 26-уй1лде, Уланбура жайлауында, курбан айттыц 6ipinmi KyHi жерлешгт. Энш тыцдаймыздеп келген журт оныц казасьша тап болыпты. Эб/црауф картгьщ жазьт алуы бойынша Эсет 1867-жылы тутан екен. Аты-жеш бейптщ басьша аташка пьппакден ойылып жазылыпты. Оны кезшде жазушы Сэбит Муканов та Kepirrri. Эбддрауф картган 6i3 быген 6ipa3 шындык, эз!рге осы. \"Кдзак, эдебиет/\", 25-наурыз, 1983-ж. 56

БОЗБАЛА, ОСЫ 0Н1МД1 УЙ РЕ Н Е РС Щ ” Дк.ын, композитор api eHUji Эсет Найманбаевтыц iubiFapMaiiibiAbiFbi к,азак, эдебиет1 тарихында субел1 орындардын 6ipiH алатынын кдз1р, cipa, дэлелдеп жату кржетаз. ©йткеш бул тюрдщ даусыз екенше оньщ aMipi мен iubiFapManibiAbiFbi туралы жазылган талдау, зерттеу макдлаларында С.Мукднов, С.Ордалиев, Б.Адамбаев, К,.Мухаметханов сынды ралымдар мен жазушы лар журтшылыкдыц K03iH элдекдшан жетгаздь Кдзак, С С Р Былым академиясы шыгарган \"Кдзак, эдебиетшщ тарихы\" ютабында (1961, Bipunui клал, Н-том): \"Эсет — ойьа жуйрж, керкем сезге шебер, ттлге бай акрш\", — деп бага бер1лген. А л галым Б.Адамбаев \"Жазушы\" баспасынан 1968-жылы жарык,кергенЭсеттщ \"Шырармалар\" атгы жинагына жазган алгы сезшде: \"Абайдьщ акршдык,мектебшен тэл1м алу, Абай аркдьлы орыс эдебиетшен танысу, дши де болса сол кезп кдзак,елшдеп б1рден-б1р бшм орны — медреседе оку Эсетп ез заманыныц сауатты, салауатты азаматы, акдшы дэрежесше квтередГ, — дейдь Б1рак, арине, Эсет акршнын, бай мурасы егжей-тегжейл1 зертгеддд немесе зертгелш жатыр десек те асыра айткрн болар еддк. Kp3ipri гылыми тужырым бойьшша Эсет акрш 1867-жылы TyFaH. 1987-жылыоныц туганына 120жылтолмак, егер 1922- жылы крйтыс болды десек, онда, кдйтыс болганына да 65 жыл болады. Осы кдрсацда галымдарда, енер суйгтш кдуым да Эсет акдшньщ эдебн бай мурасын зерттеудд кдуырт KpAFa алса, куба-куп болар едд. Б1зддн;ше, бул батыттагы жумысты алдымен акдлнньщ шыгармашылык, ©м1рбаянын тиянакды жазудан бастаган ж©н. ©йткеш бугал зерттеу материалдарына ©м1рбаяндык, деректер ©зек болмайынша, эр турл1 ip w -усакды кдтелнсгерге урына беруйупз мумкгн. Усташздеп жылдьщ май айында акд>шБабиден Кулахметов екеум1з Семей обылысьшьщ 6ipa3 ауданында^Талдыкррран обылысыньщ Алаквл ауданында больш кдйтгык, Ел шпн аралай журш ец алдымен кез жеткДзгешм1з: Эсет акдшньщ ©Mipi мен шырармашылыгына деген халык, ыкдяласы ушан- тещз екен. Б1з жолыкдщн адамдардьщ 6api де Эсет атын ест1генде, оныц шырармашылыгын б1лед1-ау деген адамдардын, бэр!мен де жолыкдырура тырысты. Балымдар уш1н пайдасы болар, кездескен к1с1лер1м1здщ аты-женш, 57

Ы юутт Н ф М а-ум___________ _ _ мекен-жайьш, быетш дерекгерш кдлскаша да болса айта кеткешлпз артык, болмайтын сиякды. Семей обылысыныц Аякез ауданындары Б.Майлин атындагы совхозда Акракдлов Бокаш Айтулы деген кдрия турады. Жасы 81-ге аяк, басыпты. \"Эсет акцшды же-ri жасымда керддм\", — дейдд. О л юсшщ айтуьша Караганда, Эсет дембелше, децгелек жуздь кара жнтг кершедд. Кртанашы жайлауында Курманкджы деген юсшщ сепз кднат уйнде Эсет елец айтыпты. О л елецш Жаку баласы Мукаметжан жазып алыты, Бокаш картка ол Kici кайнага болып келедд, содан жатгаган екен. Bip жиында Абай Кунанбаев, Эрш Тэфрбергенов, Эсет Найманбаев бас крсьш, ynieyi де елец шьтарран кершедд; сондагы ез елецш де, Абай мен Эрштщ елендерш де Эсет сол жолы айтып берген екен. Бокаш картган ол елендердд жазьш алдык, Бокаш акракал Эсет пен Кар1байдыц айтысьш да толыкбыеддекен, айтысты киса eTin Kepi6afi акынныц e3i жырлапты. Айтыстыц б у л нускасы \"Ай ты с\" жинарыныц 1- томындарыдан элдекайда узак api керкем. Эсет акдшньщ ем1рбаяндык деректерш аныкуай тусуге эжептэуДр сеггпгш типзетп сезаз. Кдса соцын КэрДбай акын: — Агалар, Кектумага барран жер1м, Дем1не Шэуешектщ канган жер1м. “Эсет токтап, Kepi6aft cypimri\", — деп, Осымен 6ip абырой алган жер1м, — деп тэмамдайды. Айтыс ш ш д е БДржан мен Сараньщ айтысканьш дэлелдей тусетш дерекгер де бар. \"Акашдардыц айтыскан жерД — Кектума\", — дейдд Бокаш карт. Жасьшьщ егделшне, кунддз мал барып шаршарандырьша карамастан, Бокаш карт тунп сагат ею жарымга дешн 6i3re Эсет елендерш куштарлыкрен жаздырды. Талдыкррран обылысыныцАлакел ауданындары “Кектума\" совхозыныц “Акдги\" фермасында туратын 73-теп карт Сулеймен Эбддлдаевттюне сагат тунп еюге таятанда келш жетпк. Шырт уйцысын бузгаршмызга карамастан, Эсет акынныц эдеби мурасьша сурау сальш жургенддпм!здд еспген соц, Сукец 6i3Ai айрыкдиа жылы кабакден карсы алды. Картгьщ быепш мол кершедд. Кезшде Эсет акрш аулында опат болтан Афари кажыньщ саудасын журпзитп. Эсетпц “Селика — Семен\", “Арашат\", \"Перизат\", \"Франсуз\", \"Барат 58

сэим а K£i3\", “Семсая\" (\"Уш жеттм кдгз\"), \"Кешубай\" аталатын кисаларын жэне айтысгарын жаткд бкедД екен. ''Кдзак,эдебиеттнщтарихында'' (Bipimui кггап, II-том, 515- бет. С.Ордалиев жазган) 6ip Kjj3Fa бола Эсет пен Кдли деген акдшньщ кэкувнысып кдлгандыгы айтылады. Сулеймен акракдл сол айтысты да айтьш бердд. Эсеттщ емДрбаяндык, 6ipa3 дерег1 бул айтыста К,алидыц аузынан ащылау айтылады. Эйткенмен Эсеттщ: — Ит уредД кутырса, иесше, Сез орныкра, ток,тайды жуйесше. Кдбанбай, ЭлД шыкддн, Шукец шыадан, Кдзак,тьщ тай бермеген туйесше. Сатпайын сен наданга тамам елдД, Кдлармын жак,сы ауылдыч киесше, — деу1оньщэдепчзеттен аспайтын, бшмдД, улкен туйсйсп адам болгандыгын дэлелдейдд. Эсеттщ Сэмет терем ен айтысы 1968-жылгы \"Шыгармалар\" атгы жинакц-а (\"Ж азунш\" баспасы) тущыш жарияланган болатын. Сулеймен акракдлдьщ 6i3re айткдны сол басылымды непзшен сезбе-сез дерлж кдйталап отырады. БДрак, бул ккзнщ айтуында айтыс элдекдйда келемдд. БДздДцше, толык, нускдсы СукецдДю сияк,ты. Сэмет АЯнушкевичтщ \"Кунделпсгер мен хатгар\" атгы кггабында (\"Жалын\", 1979) жш айтылатын Бексултан Агадаевтын, немерес1 екен, экес1 — Малай. Сэмет пен Эсет хат аркрглы айтысыпты. Кдракерей руыньщ Кэюмжан деген беделдд кгасшщ уганде отырып еленд) алдымен Эсет шыгарады, Сэмет OFan жауап жазады. Бул айтыстан Эсеттщ ел билеген терелерге деген кэзкдрасы анык, байкдлады. Олардьщ неге кумар екенддпн ттзбектей келш: — Кенбесе алдауына, зорлык, салып, ¥лык,сып, одырайып, буланбаккд. Шен кымбат, шендд Kici эулие боп, — Ашылып ел арасы уланбаккд. Бес тенге еч болмаса акща керек, Арызы кедейлердДч тычдалмаккд, - Дейд1. Талдыкррган обылысьшьщ К^зылащы селосындатуратьш 70-ке келген Сыздыкрв Эршжан Эюмжанулы да кдтгы ауырып отыргандыгына кдрамастан, Эсет акдш туралы бДраз эчпме айтгы. Сол гасищ улкен экеа Сыздык,бай Эсетпен 59

Шсутан Нфквкв-упи_______________ ______ 6ipre журген, дос болтан адам екен. ЭрекецЭсетгщан шыгару шытармашылытын теретцрек бметш керщдд. Семейдщ Макдншы ауданындаты \"Жарбулак,\" совхозында туратьш 81 жасгагы Кдлдырмолда Эддлбеков те Эсетгщ eMipi мен шыгармашылытынан 6ipa3 мэл1мет бердд. Кд>1дырмолда ак,сакдл — Эсетгщ композиторлык, шыгармашылыгын таратушылардыц 6ipi, ол оньщ \"1нжу-маржан\", \"Макдал\", \"Кдгсмет\" эндерш жэне халыкуьщ \"Крбанбай батыр\" кцсасын ез1нше жырлап, куйтабакдд жаздыртан, теледидарда орындатан. Эсеттщ Мэликемен айтысуьш б1ледд, 6ipaK, бул нускр керкемддпментолыктьпыжагынанЭсетгщ 1968-жылгы ютабындагыдан элдекрйда нашар. КДлдлбеков “Сыртакды\" анш Эсетпю деп \"Зыр кркхы\" деген атпен салады. Сол ауданньщ \"Кдрабулак,\" совхозында шопан болып ютейтш 74-теп Бжен Мэсэл1мов Эсет акдлнды 1916-жылы Жарбулак, бойында Шынар деген юсшщ асында каритп. \"Етп келген, басына шыт тартып журетш, орта бойлы, тертпак, Kici екен\", — дейдд. Бжен акракрл да Эсетпи деп 6ipa3 елец жаздырды, \"Сырмак,уйкер\" дейпн эшн орындап, ол эннщ nibiFy тарихын баяндап бердд. Эсеттщ Абай мектебшен улп алган акд>ш екеш аян. Эсет акдшныц да ез мектебг ез maKipTrepi болтан, ал олардыц юмдер екенш аныктауда Бжец акракдл айткдн 6ip эцпме баталы болар деп ойлаймыз. 1918-жылы Крнатат Сулейменулы деген ш куйеу баласы Кдлзыр Мамырбекулына атасы Турысбектщ крзасына байланысты кещл айта келедд. Соцда крлына домбыра алып, эуелп сездд елецмен Эсет бастайды. Оньщ елецмен кендл айтуын win экетт, ешнил сездд Шериаздзн ©гепбергенулы деген акд>ш жалгастырады. Ушшхш кезекте Малай теренщ баласы Сэмет тере айтады. Тертшпп болып Андасгыц баласы Арап акд>ш, бесшпп больш Крнататгьщез imci КрлиЭддлбеков айтады. К ет л айгуды Кддырихан акдянаякуайды. Осылардьщ крй-крйсысы болса да Эсет емрше, шытармашылытына кртысы бар адамдар. Мэселен, Эсет акдлн Сэметпен де, Крлимен де айтыскрн, ал Араппен Сэмет айтыскдн; Эсетгщ 6ipa3 ендер1 мен елендершщ Дэнеш Рацышевкд, Дэнеш аркдялы елге жетушде Крдыриханньщ да кеп ецбеп бар. Демек, бул адамдардыц да ешрш зертгеу аркдялы Эсетке байланысты кунды дерекгер бшп крлуымыз мумкш. Жэне Эсет тендрепндеп акдяндарды жете бглгенде тана бегде елецдердщ Эсеггш деп жацсак, атальш кетудне жол бермес еддк. 60

_______________________________ Gnef) сэулш Макдншы ауданыныц Фрунзе атындагы колхозыньщ шопаны 61 жастагы Кдыыр Сагатовпен (Саратов емес) б1зден бурын акдш Оразакдш Аскдр жолыкддн екен. Сол сапары туралы \"Кдзак,едебиетше\" макдла да жазган болатын (1982- жылдьщ 28-майындары санында). Сонда: \"Жинарында бар iiibiFap деп, толык, жазып алмаганымызга кешн еганддк\", — деген сез бар ед1, ендд 6i3 толык, жазура беюнддк. Сол ойымызды айткднымызда, Кдюыр акракдл б1рден: \"Жок, ол юалер бкеттшмд!толык,жазып экеткен\", — дедь Гэзетгеп ез1 жаздырган ею елендд де 6i3 кдйта жазып алдык, Эрине, \"ремонттарамыз\" жок, BipaK, жазып б1ткен соц, кецшмзге осы KiciHiH, ез1 ерюмге ар турл1 айтпай ма екен деген куддк юрддде, жазранымызды тексерш шыгайык,деген сылтаумен, кдрткд ек1 елецд1 де кдйта айткдгздык, К,арт алдьщры айткднынан еш ауыткдшады. О л Kici де ац-тац болып кдлды, 6i3 де ац-тац болып атгандык, Ь^ызыр акракдл Эсеттщ елендерш езш окдггкдн мураышТурсын Мустафа баласынан уйрешггп. Б1здщ ойымызша, мура жинаушы ap6ip азамат ез басьш мура иесшен жогары крймаура тшс. Эсет тугтл Эсеттщ шацына !лесе алмайтын акдпшьщ да мурасьш редакциялап жазура б1здщ кдкдпчыз жок, Макдншы аудандык, газетшщ редакторы Мерлен Тураровта да ел аузьшан жазып алран Эсет муралары бар екешн керддк, Аудан орталырьшдары мектептщ муга/им1 Мэулпхан Сейтханов елемеуге болмайтын 6ip niKip айтгы. Жогарыда айтылран \"Кдзак, адебиетппц тарихында\", \"Мэдениет жэне турмыс\" журнальшьщ 1973-жылры 11- санында жарияланган С.Ордалиевтщ \"Атак^ы акдш, аскдк, эннп\" атгы макдласында да \"Укшет советский жакры болды\" деген он жол елец Эсеггш деп тадданады. .Мэулггхан ол елец Эсетпю емес, Ауг-ан Жакрылыкрв деген Эсетке шеюрт акдшдДю деп делелдедь Меулиханныц eKeci Сейтхан Тем1рбеков А>тан акдшмен ете жакдш дос больш, кезшде ею тугшнщ адамдарыxeyip араласьшты. Меулпханньщ eKeci кдйтыс болтан, ал Ауган Жакрылыкрв кдз1р СемейдДц Таскескен ауданында турады екен. Мэулпханныц айтуынша, Бозанов Тоцтаган деген Kici Эсетпен 6ipre журген, жолдас болтан адам кершедг сол Kici Эсет елерде кдсында болыпты. К^ггайга барран сапарында, академик-жазушы Себит Мукднов Бозановпен жольпыл сейлескен дейдь Bi3 6ipaK, жазушыныц \"Алыптьщ 61

Ш й у т т Н ф к А г-ifm ____________________________________ адымдары\" кпабынан ол гасшщ фамилиясьш кездеспре | алмадык, Баллам, блокнотгарынан табылып кдлар. | i Мэулгасанньщ крлынан AyFaH акыннан жазьш алган Эсет пен Кэр1бай айтысьшьщ баска 6ip нускдсын керддк. Онда айтыс-кцса yuiiHiui жакта жырланыпты. Бокдш аксакдл айткдн нускдны толыкзыратын тусы кап. Эсет мурасын аныкгауда Эд1лжан Курбанталиев деген юсшщ (1893-1962жж.) крлжазбалары да кеп лдязметаткдруы мумюн. Жазгандары Алматыда туратын улы Шергали Эд1лжановтын, крльшда. Э.Курбангалиев крлжазбасыньщ алгашка! бетше ез крлымен былай деп жазыпты: \" 1959-жылы 16-февралцда Борис Ерзаковичтщ ушнде мен, Эдшжан Курбангалиулы, 31 турл! эн жаздырдым. Мен бул андердд езпмнщ эннпл ак^шдьпымнан емес, тек, б1ршнпден, халкдямньщ ез андерш ез кррына крсу макратымен; екшил, хамдымныц келеа курдел1 мшдетгерше ат салысып, ¥лы Отанымыздагы орнатылып отырган социализм курылыстары мен орнатпакщы коммунизм ушш аз да болса ез KyuiiMHin ж еткш ш е ецбек крсу деген арманымнан шьифак, больш жаздырып отырмьш...\". Крлжазбада сол отыз 6ip эннщ де елещ бар. О л Kici e3i де эн, куй шыгарган адам екен. Цифрлы наганьщ окулыгын жазыпты жене цифрлы нота бойынша ез куйлерш KpFa3Fa Tycipiirri. Балымдар ушш, б1здщойымызша, цифрлы нотаньщ окульпы кунды болса керек, ейткеш ондай окулык, б1зде эл1 жок, крй. Крлжазбадагы Бак,тыбай мен Эсет айтысы да кецгл аударарлык, Крлай айтыскцндьпргарьш Эсет елецмен e3i баяндайды. Кеп адамньщ айтуына Караганда, бул айтыс аякгалмай токуатылган Tapi3Ai. Бакцыбай ел шпнде сыйлы акнт болтан кершедр жас Эсет оны тыкрырып бара жаткдн соц, улкендер Бак,тыбайдыц жасын сыйлап, айтысты ерпдтпеген болу керек. Оны Эсетпц мына сез1 де растайтьш сегалдд. — Шакыртып Дулат болыс алып барды, Садырда Жакднбайдыц жиынына. Ж уз жылкд1, торыз кундыз — бас бейгеа, Терт болыс кдуымыныц уйымында. Таркатты сол жиында татулыкден, Ел екен аласы жок пигылында. Эсет — кеп айтыскцн ак^ш. 93ipre 6i3 оньщ Рысжанмен айтысьш гана жендеп багалай алдык, Tmcri рылыми талдау 62

_______________________________________________6 u e f> с э т ш жасалмаран, журтшыльндщ баспасез аркдглы жан-жакцы насихатгалмаган, Tiirri жендеп жиналмаган айтыстары ел швнде 3Ai баршылык, 0сет акдш кусаны да кеп uibiFapFaH, кеп айткдн. Куш бупнге дешн 6i3 оньщ бул саладагы ецбепн де елеул1 сез ете крйгамыз жок, азын-аулак, гшбрлермен Fana шектелш журм1з. Эрине, оньщ эр турл1 ce6errrepi де жок, емес. Дегенмен де кдмылымыз сылбьф сеюлдь Ж эне кисага 6ip турл1, ащянньщ тел шьнармасы емес, Heri3i баскд деп, егейсгге кдрайтын тэр1зд1м1з. А л шын мэншде, Эсет киссларында OK^Fa тек жалац баяндалмайды, ак^шньщ ойы мен niKipi, eMipre деген кезкдрасы, философиясы суретгелш, керкемджпен жырланады гой. Б1здщ ойымызша, Tiim, Пушкиннщ \"Евгений Онегинщ\" Эсет кэзакщага аударды деп айтудьщ e3i онша дэл айтылган сез емес сияк,ты. Шыгарманы 6ip ттлден еганиптш е аударьш OTbipFaH адам, баскд сюжетпк, сездж ауыткуларьш былай крйганда, ешкдшан Онегиндд Пушкин деп, Kici атын кдте аудармаса керек. Абайдьщ езшен бе элде Абай тещрегшдеп эщтмепплерден бе, \"Евгений Онегиннщ\" окщасьш естш кдлзыккдн акдш оны езшше киса етш жырлаган болу керек, cipe. ©йткеш Эсет баскд кисаларын да сондай непзде шьнарран гой. Тжелей ддндд уагыздамаганмен, Эсет Найманбаевтьщ шьиармашылырында дши елец де 6ipa3 кездеседд. Оньщ да сан килы ce6enrepi бар. Б1ршппден, eMip сурген ортаньщ acepi болса; екшппден, бшмдшк деген угымга ол кезде шариг'атгы би\\уддде жаткигеган гой. Ушшпдден, айтыс акдяны болгандыкз'ан, Эсет ез заманыньщ непзп идеологиясын егжей-тегжейл! бьлмейшше, купгп акдян болып есептелмес те едд, талай акищды сез сайысында муддртпес те едь Кей елендер1 мен кисаларында дши сездердд, окигаларды жш пайдаланганьгмен, сол шыгармаларьшын, идеясында ол унем1 жак,сылык,ты, адамгершшк пен едглддюп уагыздайды. Сондьщган ел аузындагыЭсет шыгармаларын жинау кезшде жекелеген дши сездер мен дши сюжетгерден орынсыз уркектемеген жен. Керекшз деген куресшнщ шпиле де кджегп асылдьщ сыньщгары кетш кдлуы кэддк. “Кдзак, эдебиетшщ тарихында\" (1961ж. Bipimni ютап. 11- том): \"Эсеттщ Кржеке деген баласы менЭсегп жакры б1летш адамдардыц айтуына жэне Эсет ел1мше байланысты айтылган эйел1 мен кдвы Сэмегейдщ жокц-ау олендерше 63

Ъвкьутмн Нф/свкв-угсм___________ ___________ Караганда, Эсет 55 жасында кайтыс болыпты. Олай болса, Эсеттщ туган жылы 1856да, 1864те болмай, 1867-жылдеген маммет шындьпркд келедГ, — дел1нген. Б1з кездескен адамдар да осьшы куптайды. Ал б1рак, осы ютапта Эсет 1923-жылы кдза боддыдеген дерек бар. Егер Эсет сол жылы елее, онда ол 56 жасында кайтыс болмай ма? Эсетгщ кашан кайтыс болгандьпы жайындагы пшрдщ тушш, б1здщше, А ф ари кджынын; баласы Эбд1рауф акракалдьщ дереп болтаны жен-ay. \"Казак, эдебиетшщ\" биылты 25-мартгаты \" Э с е т керген акракал\" атгы макалада 6i3 осы акракалдьщ жазба дерепне суйене отырып: \"Эсет 55 жасында 1922-жылы 26-уй1лде ¥ланбура жайлауында, курбан айтгьщ 6ipiHmi куш жерленйт”, — дегешз. Жалпы жайлау ¥ланбура аталганымен, Эсетп жерлеген жер сол жайлаудыц Кеккамыр аталатын тусы екен. Бул дерекке 6i3 жолыкдфн адамдардьщ ешкайсысы, Эсетгщ туган улы мен кызы да дау айтпады. Эсет акршньщ eMipiHe, эдеби мурасына катысты кейб1р жайтгардан кателеспеу ушш, б1здщше, оньщ ез балаларыньщ да емгрбаянын бглгеннщ артыкцыгы болмаута тшс. Эсетгщ 9Keci — Найманбай, meuieei — Кермекас деген юалер. Эсет улдан жалтыз бала болыпты. Оньщ канша жаста уйленген1н тап басып ешюм айта алмайды, алайда Жылгрышы деген гасшщ (1968 \"Шыгармалар\" ютабында керсеплгендей Жылгрыбай емес, 9-бег) Тэте (Тэтежан) атгы кызьша уйленгеш аньпрекен. Жылкаипыньщ бес щлз, тогыз улы болыпты. Барлык, 1рызын бай жерге узатьпггы да, тек тертишп кавы Тэтеш гана eHepi ушш Эсетке алты канат ушмен жасаулап узатыпты. Жалпы, Жьшрышыньщ энерд! курметтеген, эзглкрй, ер кец1лд1 адам болганын Б1кен Мэсэл1мов акракал айткдн 6ip эцпме дэлелдей туседь Б1рде Жьиирышы Э с е т п ш а1рырып алып, 6ip топ келшшектщ алдында эн айпрызады. Шыркдп кетершп, куйкр,1лжи темендеген эндд келшшектер тьпрыршып елтит тьщдайды. Сонда Жылкрппы: \"Апыр-ай, карагым, еркек мен тагат таппай кетпм, мыналардьщ не жаны шыдап отыр екен?!\" — деп, келшшектерге карап кулсе керек. Содан эннщ аты \"Сырмак, уйкер\" атальшты. Эсет акашньщтуган крвы Сэмэгей мен туган улы Кржеке каз1р Семей обылысыньщ Маканшы ауданындагы \"Бакры\" совхозыньщ орталыиында турады. Сэмэгей Эсетгщ жегший кртзыекен, алдытрыларыньщ 6api токуамай елш кала берптп. 64

BipaK, Эсет акдлн эр кдызы туган сайын швдетой жасап отырыпты. Кдлзыньщ шын аты Шэмпибану екен (1968- жылры \"Шыгармалар\" ютабында Шамшыфару деп кдте керсеттлген, 165-бет), еркелетш Сэмегей атап кетцгп. Сэмегейдщ кдз1рп Kyfteyi Шэбел (ШаЬибал) Кусайынов кезшде Эсетпен айтыскдн Кдли акдлнньщнемере unci болып келедд екен. 1905-жылы ол юсшщ атьш Шайибал деп Эсет акдлн крйыпты. Эцпмелесу барысында Сэмегей шешей б1зге Кёщл аударуды кджет ететш мьшадай тюрлер айггы: — Аганы ( Э с е т айтады) экес1 жалгыз бузауын 6epin окдэггкдн. — О к^т жургеншде, 6ip бала \"кедейсщ\" десе, соны урьшты да, медреседен кетш крлыпты. Жумыс 1здейдд. Bipey: \"Кек кдкдага бар, сол уйдщ и е а мал етк1згел1 жатыр\", — дейдд. Барьш жолыкра, алп Kici: \"Эке-шешецнщ батасын, рукратын алып кел\", — депп де, крлына кддак, шай жэне кездеме 6epinri. Bip ай журетщ жер екен. Элп гасшщтокран туйе жуп болады, aFa атгарьш батады. Жолда уйьпргап жатып туе керед1. ©лен, крнады; — Крянды жэрмецкесшде Хамитжапар деген татар байы кдязын узатып, той жасап жатады. Сонда Рысжанмен айтысады. Шашубайды жецген кдяз дейдд. Экемнщ токды Tepid теспс шалбары бар екен; — Экем он уш жасымда елдд. ©3iM жокц'агам. Менщше, Kici елпрген жок, ол idcim; — К ейт мынадан ауган жок, — деп кдсында отырган iHiciH керсетп. — Kici-ак, едд гой бул да, курыган Ke3i; — Мусэпр ипетш. Елу бес жаста кдйтгы: Ктмпп деген жолдасы бар, шешем кдгрык, юешен барый; кдра жорга атын тулдап алып келдг Такдшсын мынау бас салды. Кдязьиып бас салды ма? - дедд ипеше карал; — Жылын берген соц шешем: “Бул жер 6i3re жер болмайды\", — деп, Жарбулакуагы бауырларын шакд>гртгы. Кусайын деген бауыры терт жштпен барьш Keuiipin экелдд. Сейтш, Жарбулак, — Сасыкдселдеп терюнше келддк; — AFa елершен 6ip жыл бурын жаман туе кердд. Bip к,ойын айтып сойды. Шешем жылады. Апам айтады: “Аруагым крфык, жыл асырайды\", — дегт; Маган: \"Мен дауыс жазайын, менен туган кдлз болсац, соны айтасьщ\", — дедд. Кдаыриханды кердум. Шэюри. Сузектен елдд; 65

Ъексутан ’H^nfceke-ym_________________________ — Э н е у жылдары Данеш тщ ойынына бардык,. Легковоймен алып барды. Аганын, энш салранда, боздап отырдым, езшдей кд>т салмаса да, келлредд екен, пирюн! Боздап отырдым\". ©ндеп, тузеп айтсак, шындыккэ обал болар деген оймен Самегей шешейдщ узж-узж пшрлерш 6i3 эдею e3i айткдн кушнде келлрддк. Юм быедд, б1реулердщ кджетше жарап кдлар. Эсет акд>шньщулы КржекеЭсетов 1918-жылы20-акданда дуниеге KeAiirri. Kp3ip уш кд1зы, ею улы бар. Эйел1 — Крмария Эсетова. \"Ж ас болдым. Эке Typi еамде жок, Кдйта erin кедгенде, шамамен бес жасга болармьш\", — дейдд Кржекец. 1939-жылы аскер кдтарына альшыпты. ¥лы Оган согысыньщ амашкы жылдары Амурдеп Комсомольсюде, Уссурий кдласында болады. Кейш З-Украина майданында болып, Болгария, Венгрия, Австрия жерш азатeiin, Берлиннен б1р-ак,оралыпты. Kp3ip отставкадагысержант. Б1рнеше медэлмен наградталган. Сол документгерш кррап отырып, оньщ кейб1ршде аты-жеш Эсетов Кржеке, ал кепшшгшде Асетов Николай Семенович деп жазылганьша кегцл аудардык, Себебш сурадык, \"— Б1з Днепрде уш ай жапык, крй, — дедд Кржекец. — Bip куш тунде ею жуз адам Яссы-Кишинев тубшде суга туслк. Днепрдщ em 6ip жарым шакд>1рым екен. Малтьт, сучпп жургенде, ки^шм де, докуменпм де cyFa кетп, жагага тал устал шыкцым. Полк шпндеп жалгыз кдзак,еддм. книжкеме Николай Семенович деп жазып жаберигп. Содан сол куш кетпм. Мумюнддк болса, Эсет экем крйган Кржеке деген ез атыммен жаца паспорт алсам жарар едд. Кднша дегенмен жасымыз келш кдлды гой\". Кржекецнщ ол елншлн 6i3 совхоз басшыларына да, аудан басшыларына да жетюзддк. Азаматгар кемектерш аямас деп сенем13. Кржекен, 1978-жылдан пенсияда. 1953-жылдан К П СС Myuieci. Коп жылгы ецбепн, майдангер екенддгш ескерт, ж е р г ш к л басшылар оган откен жылы кезектен тыс \"Жигули\" автомобилш сатып алута рукрат беритп. Ауылда, ауданда сыйлы кершедд. \"Эсет акдшньщ фотосурел сак,талган, ез кез1м1збен керддк”, — деген де эцпмеш еспддк. Bipan, коре алмадык, Эйткенмен Кржеке акракэлдьщ Typi экесше тарткднын 66

_______________________________________________ 9 н ф ca y m o i ескерш, совхоздьщ турмыс кджетш етеу комбинатынын, фотографы Дэулет Лшфаев деген жттке Сэмегей шешей мен Кржеке акракдлдыц уй пшн суретке тарттырып алдык, Эсет ацынныц туганына алдагы уакдггта 120 жыл толатыныжайындд \"Бакцы\" совхозыныцдерекпр1 Кддырбай Рымханов, партком секретары Кдлдыхан Ж акдшов жолдастармен эцпмелесш еддк, олар улкен кулшыныс байкдтты. Бул пийрдд 6i3 Макдншы аудандык, партия комитетшщ 6ipiHuri секретары Жакдн Ысмагулов жолдаскд да аттик, — Эсет акдш буюл езшщ саналы OMipiH бодщ осы Макдншы ауданьшьщ жершде елози т. Сондыкц'ан аудан журтшыльпы Эсетг1 \"Б1здщ Эсет\" деп занды мацтаныш етедд, - дедд ол Kici. Ауданда Эсетгщ халык, арасьша ец кец тараган эншщ атымен \"1нжу-маржан\" атгы улт аспаптар ансамбш жаца курылып жатыр екен. Эсет акдинныц eMipi мен шыгармашылыгын кец таныс- тыратьш музей ашу, Эсет атын есте кдлдыратын баскд да тарихтык, м ет бар icrep тындыру аудан басшыларыньгц жоспарында бурыннан бар екен. Жак,сы ниетке шын журектен куандык, Эсет Найманбаев \"Акдлргы сезшде\": — Бозбала, осы эшмдд уйренерсщ, Ыргакда келпре алмай куйзелерсщ. Бшиесец сыр, мшезш жакры енердщ Домбыра кдйдан жорга куйге келсш. Асау ан жетегще журмеген соц, Б1рщнен 6ipin керш суйрелерсщ, — деген гой. Кешнп урпакда айткдн аманаты icneni. Сешм1 кдншалык, болса, кдуш де соншалык, ©нерш уйренш жургенМз де рас. Кейде ыргатын келпре алмай, б1ршпзден 6ipiMi3керш суйрелеп жургеплпз де рас. Крак, кдлай болганда да, жакры енердщ сыр, мшезш бкуге талмай умтылып келе жаткднымызда шындык, Алайда Рылымакадемиясыныц осы умтылысты жуйелеп, нагыз гылыми жолга багьптайтын да мезгш жеткен сиякцы. Бул — б1рл!-жарым адамныц крльшан келетш ic емес, кепшшк больш KipiceriH кдсиети жумыс. Акршныцтутаньша 120жылтолуы кдрсацында осы жумыскд жумыла KipicceK болар едд! Парыз гой. \"Кдзак, эдебиеп\", IJ -уйм, 1983-ж. 67

Ъексутан 'НфквЬ-шы______________ БЭЙГЕДЕ - MYKAFAJ1H К,азак, С С Р М емлекеттж сыйлыгына усынылган шыгармалардьщ Ti3iMiHeH М ук^али Макдтаевтыц \"Спгялм ж урек\" атты ею томдыры мен \"Ш олпан\" жинарын кергетгшзде, кез1м1зге жас келе куандык, \"Ер ж т т — 6ip кунде 6ip щсшк, 6ip кунде мьщ юсшк\" — дейдд екен бурын- рылар, Мукэгалидьщ кдлда елше мыц юсшк бола басгарандай. Жыр суйген кдуым Мукдрали Макдтаевты кез1 TipiciHAe- ак, багалаган. Эдебиетпздщ классип Еабит Муарепов те, акракдлдарымыз 6бд1лдаТэж1баев пен Мукдметжан Кдратаев та акрш ипсшедеген 1лтипатшгарлерш ашык,айтыпта, жазып та журдь Жасыратыны жок, кеп жардайдэ оран сол юскердщ багалауы суйеу болды. \"Аман журсе, эл1 вдол багасын алар, все туссш, eHepi терендей туссш1', — деген оймен де талай авамыз оны сыртгай сыйлап курметгейтш. А л ез кдтарлары, im-кдрындастары оранкйзьп’йп та, щлзганып та кдрайтынбыз. О л уипн ешюмдд ендд сегуге болмас. \"Ештен кеш жакры\" деп, 6ip-6ipiMi3re юнэ арткдндай кумЬлжудщ де кджеп бола крймас. Кдз1р Мукдралидыц шыгармашылыгын улкешлпз де, кишупзде, оны квргенМз де, кермегешмдзде — баршамыз 6ipауыздан багалап журмЬ, бвдщ елдитлпз де, ездит эцпмемЬ де, cipa, осы ауаннан аумауы керек шьтар. Мукдрали кдйтыс болганнан кешн, 1979-жылы, \"Жазушы\" баспасынан оньщ \"©Mip — езен\" атты жаца жинагы жарык, кер/у, оран 11 мьщ жолдан асгам бурын жарияланбаг-ан елендер1 езд>. Жылда 6ip клал nibiFapyFaжанталасатьшкдз1рп кунде ондай мол кдзынаны -ripi акдшныц крлжазба кррьшан да таба крю — кцын. Сол \"©Mip — езен\" жинагы \"Жазушы\" баспасынан 1982-жылы шыщфн ею томдьпргьщ6ip томдыръш курады. А л \"Жальш\" баспасьшан шьщкдн \"Шолпан\" атты жаца жинагъша бурын жарияланбатан 5 мыц жолдан асгам Олегу мен поэмасы ендг Сонда, кдрап отырсацыз, оньщ кез1 •ripiciHAe жарияланган блендер! мен e3i жокуа жарияланган елецдершщ келем1 тепе-тец. Оньщ сырын зертгеупдлер алдагыкунде дни жатар, ал 6i3 тюрмздд оньщбэйгеге тускен ютаптары тегурегшде ербпейж. Менщше, Мукдралидыц шырармашылыгы жайында niKip жазу оньщ 6i3 сияк,ты йп-кдрындастарына ете-мете кцын. Ец ayeAi оньщ терец жырларын талдауга ерец жетпейтшш тусшт урейленесщ. \"Мэцгшкке ез!ммен ала

кеткен, Менщ незж жанымды гамтусшер?!\" — деген оньщ ез ce3i кекейщнен кетпей габ1ртжтете бередг К е б М з оны K93iMi36eH кердж, ол жайлы еспдж, айттык,та. Сейте журю акдш агамыздьщ адал жанын, незж жанын тусше алдык, па? Тусшсек тэлешм!зден, тусшбесек ереназдтм1зден шыгар, 6ipaK, ендд, оньщ e3i арамызда жок,та, тусшуге тырысу — бэржизге борьпн. Мукдгали — азаматгык, уш айкдш, елшщ тынысымен журек лупш уйлес согьш еткен акын. Оньщ ец алгашкы шыгармаларьшьщ 6ipi \"Ильич\" поэмасы болуы да тепннен тегш емес. Одан кешн Мукдн, Карл Маркстщ eMipi жайында эйгш \"Мавр\" поэмасын жазды. О л шыгармасында Маркс пен Энгельстщ улы достыгын дэрштей отырып, коммунисте шмнщ непзш кдлаушы адамньщ шыгармасы туралы: \"Капитал\" — тул кргамга атылган ок, Жалыннан алаулатып шашылган от. Барлык, ел пролегары журепнде, К,ызуы эм кунге басылган жок,\", — деп Te6ipeHe толгады. Алгаш “Социалистж Кдзак,стан\" гэзетшде жарияланган \"Большевиктер\" поэмасы хакдгнда эдебиегишздщ ага сыншысы академик М.Каратаев кезшде куана nirap айткдн. Бул поэма В.ИЛенинге, Коммуниспк партияга деген акын журепнщ ризашыльпъш, туп-тунык, ce3iMiH елец ернепмен теге салгандай эсер кдлдырады. Болыневикгердщтек Советик Оганымыз алдындагыкызметш Faria сез етпей, акын: \"Адамзатгьщ ары уплн, тецдиз ушш, Ажалга да алапат баргандарым\", — деп, элемдж тугырдан тужырады. Большевиктер елшщ бугшп саясатьгн да суйсше жырга крсады: \"Шам жанады, жанады, жанады удай, Жалындап большевиктер жалауындай. Кремыде Ленин мунарасы — ЭдЦджп кузеткен кдрауылдай\". АманкелдД, Секен, Эл1би, Бешмбет, Себит, Кдныш, 1лияс, Касым сынды Октяб1рдщ нурынан нэр алган казак, улдарын мацтаныш ете келш ойын былай туйшдейдг 69

Ъвкстпан Нфокеке-ти_____________________ \"Ардак, тутар кдзак,тьщ баласы кеп, Акыны кеп, батыры, данасы кеп. К,айта тулеп жацарран кец елкемдд, Атадым большевиктер даласы деп\". \"Чили — шуарым менщ\", \"Алтай — Алатау — Атырау\" (акршныц e3i крйган аты осылай), \"Космонавт ойлары\", \"Шекарада\", \"Кьфандар, крш больщдар”, “Досыма хат” атгы поэмалары мен толгаулары тйселей x£3ipri заманныц кекейкесп меселелерш крзвайды. Ал акданныц Октяб1р революциясьшьщ жещ а мен жемгсш жырларан елендер1 ушан-тещз. \"Менщ расырым\" деген елещнде: \"Бул расыр — менщ журек-саратымдай, Тамырым 6ipre онымен соратындай. Амалсыз, абайсызда кдлрып кетсем, Басырым 6ipre уйцтап кдлатындай\", — деп, заман алдында ез жауапкершшпн терец сезшцад. \"Арнау\" атгы елещнде бул ойын одан ары накдыландыра туседг \"Солай, шеше. Мен мэцп кузетемш. Жаз еткенш б1лмеймЩ, куз еткенш. Кешеп экелердщ жещс бары — Тапжылмай KyHi-TyHi кузеткешм!\" \"Ел1м барда\" атгы шырармасьшда: \"Желддеп кулынымын мен елдщ, Кегендег1 крзысымын мен елдщ\", — деп Te6ipeHce, \"Бэрш е жауаптымын\" деген елещнде адамдар арасындаты жаман да, жакры да кдтынастардьщ бэрше ©3iH жауапты сезшедд. О л кдй елещнде де езшен бурын елш ойлайды: \"Кдйтер дейсщ кдра бастыц толрэры, Тек журтымыз курсшбесе болганы\" (2-том, 101-бет). \"Туран жердщ топырагын суйе алмасам мэцгшк, Онда мен1 кдлды децдер KeMyci3 де кебшйз\" (2-том, 90-бет). \"Bi3 — солдаты Ленин когамыныц, HeciMi3 Балга мен Орагыныц. 70

_________________________________________ Q m f? cd w e c i Bi3 — Отанньщ каруы, дарынымыз, Акдлнымыз Совеггер Одарыныц!\" (2-том, 64-бет). \"Уш бакэггым\" деген елецшде ол езгнщ бакдггын халкдям, тшм, Отаным деп багалайды. Ендд 6ip елещнде: \"Мукдгали жогалса, кайтер дейыц, Артымда кдлсын жер1м, Кдлсын елДм!\" — деп агъгнан акуарылады. (\"Шолпан\", 51-бет). Жалпы, Мукдралидьщ кдй елещнен кдйсы елещ артык, екенш ажырату аса кдын, ойып ею-ушеуш мысалга алайын десец, 6ipiHeH-6ipi артыльш, 6ipiMeH-6ipi тайталасьш, тандау бермей дщкелетедд. Сондайда 6ip сыншы арамыздьщ: \"Мукагалидьщ тандамалысын шыгарамыз деген — кате, ейткеш онда тацдамалыга жатпайтын жай елец жок,\", — дегеш epiKci3 еске туседг Шынында, акцш агамыздьщ азаматтык, бет1н, шыгармашылыгынын, ы рек-непзш айкдлндауда \"Ш олпан\" атты соцры жинагы бурынгы гатаптарынан зэредейде кем емес. Жинакдъщ 6ipiHuri бел1мг \"Серп1лем1н, Октяб1р, сен келгенде, Желпшддре рухьщ дем бергенде. Кумбезденген кдзактын, шацырарын, Катар крйып, елдермен тец кергенде\", — деген салтанатка толы шабытты шумакден ашылады. Бул бел1мге акдлнньщ Ленинд1, Коммунистж партияны, Оганымызды, халыкуар достыгын, Октяб1рд1, кдз1рп кездщ саяси-элеумегпк маселелер1н жырра к.оСкдн \"Мешн, Отаным\", \"Ильич салган 1збенен\", \"Басырлар сиезГ', \"Москвадан кетерде\", \"Россия\", \"HeMic жумысшысына хат\", \"М ен — Октяб1р\", тары баска бурын жарияланбаган елецдер1 топтастырылган. Сондай-ак, TepTiHUii бел1мге енген “Ж е р устшен репортаж\", \"Толрау\" атгы келемдд жырлары да бупнп куннщ кекейкест1 мэселелерш публицистикалык, етюрлжпен ернектейдг Ал \"Райымбек! Райымбек!\" поэмасы кдзак,жерш жаудан K,opFaFaH батыр бабамыздыц к,алай к,ол басгагандыгын жыр етедП Бул — батыр бабасы Хангедлд непзш налагай орыс халкдямен достыкды Lvrepi дамыткан батыр немере жайьшдары поэма. Халыкуар достыгын касиет 71

fietxtpmaH Н ф М я-ум______________ туткрн Мукдгали осы жинак,тагы \"Миллиард дастаркдны\" атгы елецшде: \"Ырыскд кенелтгщ-ау, партия анам!\" — деп теб1ренш, елдщ интернационалдык,б[рлтне ризашылыкрен бас иед1. Мукдгалидыц ата мен ананы, жалпы адамды сыйлауы, доскд ceHyi, курдаскд кдлжындауы, агата айткдн екпе назы, iHi-кдрындаскэ деген ниет1 — 6epi де елддк, халыцтык, угымменастасып жатады. \"Акдшныц ак^шдыгы атакуа емес, Акцшныц акдтдыгы арда гана\" деген ез принцибшен ол ешкршан ауыткдсиайды; \"Akjjh елдщ, агайын, еркеа емес, АкдзШ — елдщ eAiuici ООН-дагы\" деп тусшедг Ал жакры адамга деген куштарлыгы придай: \"Бар екен той, Бар екен жак,сы адамдар! Жакры жок,деп айтпандар, бэтшагарлар!\" (2-том, 94-бет). \"Кез1мен де кещлмен баяндаган, Адамдардын мшез! аян маган. Кдндай бакдгг! Солардьщ арасында Жетер жерге жеткенше аяндаран” (1-том, 96-бет). Сэкен Сейфуллиннщ тойына арнаган \"Ацсап журш кездеспк\" деген елецшде: \"Kypcimn ек, жан aFa, Сен жок, деген сездд ecrin. Жылдар салып арага. Акдфы 6i3 кездеспк. Сендей кррган, панага, Зэру болган кезде остж, Акдфы 6i3 кездеспк\", — деп, 6ip e3i ушш емес, бук1л замандастарыныц атынан куанады. (\"Ш олпан\", 96-бет). А л Бабит MycipenoBKe арнаган \"Бабаца\" атгы елецшде: \"Бабеке, Анда-санда ci3Ai корем, Ci3Ai керсем, жомарт 6ip кузд1 керем, Елжтеп ез1щзге eciM кетш, Кегендеп ак, кдгазга пзд1м елец. 72

_______________________________ Gnef> сэутшл MeiiipiMMeH кдрайтын СЛздд керем, Баскддар умптерш узд1 менен\", — деп, ш ш к назбен ацтарылады. Талантын багалаган мей1р1мдд aFaFa деген алгыс елец (\"Ш олпан\", 97-бет). Осыларды окдгранда, оныц \"Эбддлдара\" атгы эйгш елещ тары еске туседд: \"Сейлесец, Бурадайын лык,сып-тасып, Жаралы жауынгердей сылтып басып, Эбнер боп жургенщ кдшан керсем, Жырдагы жалгандыкден мылтык,тасып\" (1-том, 104-бет). Оньщ кдй арнау елещн алсац да, куррак, мадацтау жок, арнап отырран адамыныц айкдлн образы, бейнеа бар. \"Мукдрали елецдер! елге неге айрыкдиа унайды? Нес1мен унайды?\" — осы сурак, ылги oftFa оралады. Bip елещ жакры шыкра, ендд 6ip елещ орта, тары 6ipi TinTi темен болып кететш алакрл акдяндар болады, ондай алакрлдык, Мукщалида жок. Неге? Оран жауапты б1зден бурын акдшныц e3i бередд: \"Жырым, сырым — eKeyi епздер1м, Екеу1н eKi белек ем збещ м \". “'Мен жырламаймын, Сырласамын\" (2-том, 110-бет). \"Кекейкест! жырлар жаз жез ктктейт Мак,тау, даттау, жэддгой сезд1 кутпей. ©лец керек урпаккд, езщ мейл! Келецкеде кдлсац кдл кезге шкпей\" (2-том, 16-бет). ‘'Ma3ip eTin мэпелеген жемкэн, Мауелесе баккд толып epiciM, Барлыры да, Поэзия, сен yuiiH!\" (\"Ш олпан\", 63-бет). Алдымен такдфыбын сайлап алып, артынан соган барындыра елец жазу — Мукэгалира жат. О л кеирек жарган 73

Ы оутаи Н ф /atx-fai________ _____ сезЫш сол каллы елецге куя салатын сеюлдд. ©лечшдеп сездердщ , сездег1 суреттщ , суреттеп сырлардьщ 111ынайылыгы, иланымдылыры — Мукдгали олендоршщ басты куддреть Оньщ айткдндары сенщ де айткдщ кеп, 6ipax, айта алмай журген сырларьщ сиякды. Оньщ елецмен салган cyperrepi — сенщ де талай керген суретгерщ, 6ipaK, сен кдлай айтарынды б1лмей кдшалып жургенде, сенен бурын Мукдгали деп басьш айтып улпргендей. Ел жайлы, Отан жайлы, достык, пен 1згшк жайлы сен де унемз ойланасьщ толранасыц; Мукдгалиды ок_ысац, сол ойларьщ мен толганыстарьщ уйлес ш ы ры п, оньщ тужырымдары мен niKipAepi с е т одан да терецге, apire жетектеп экетедд. Жатганды ой, сылдыр саз жок, оньщ елецдер1 — езшщ жан сыры. А л б1реудщ жан сырьш кдлай рана жаньщмен yFyFa тырыспассьщ. \"Су сурасам, суг берген, айран берген, Кдртайып кдлыпсыц-ау, кдйран жечгем. Кдрганьщ валет!идей еддрешп, Кдсыца мына 6ipey кайдан келген?\" Осыны окдяранда, оньщ уйкдсы, жолдары мен шумагы бар, 6eAiiAi 6ip зандылыкдсд барьшран эдеби туынды екеш есщнен мулде шырып кетедд, ец алдымен кезще сурет келедд: кдшас жецгецнщ кдсында жат 6ipey беддрешп отырады. Сорыстан кейшг1 жылдардьщ сырын да, сипатын да айнытпай елестететш сумдык, шыншыл сурет. \"Кдйран жецгем\" еленд, сез жок, казак,совет эдебиетшщ классикалык, туындысьша жатады. ©лецнщ уйкдсы майда уйкелзскен хрустальдай сыщъгр, майда мунлык, Шагьш рана еленде кдтмас жецгенщ де, муртгы жезденщ де, уакдптьщ да айкдш бейнеа жасалган. \"Апырай, суык едд суркдл неден?! Адамра кдрайды гой сыртыменен. Ж ол керсеткш сакдпыньщ таярындай, Кдзмылынды 6aFbm тур муртыменен\". \"Ел-журты мак,тан еткен, кез1нде аярына саптама еттк киген, талайлардан аттап етш, талайларды таптап еткен\" ж ецгесш щ Ka3ipri xaAi кезщ е epixci3 жас ушр1лтедд: \"Кдртайып калыпсыч-ау, кдйран жечгем! KaftFbiFa мойымаушы еч. 74

__ ____________________________ Онф сэушл Кдйдан келген?! Сагынып журсщ бе элде, кадДрлш-ай, Баягы жастырыцды майданда елген?\" Буюл 6ip кезенцщ крйгы-муцын кдрапайым сездерге рана кдлай сыйдырран десещш?! ©лен; емес, саулап т п турган ешр-емшек-пц ез сутшдей. Осындай елецнщ кртарына оньщ \"Кдра елец\", \"Кдзынам бар\", \"Жамылып саяыныштыц сал шекпенш\", \"Алатау, ассалаумагалейкум\", \"Адамды адам тусшбеу — 6ip акдгрет\", \"Автограф\", \"Тау езеш тентек крй, тасьш жатыр\" атгы шыгармаларын да жатцызуга болады. Bip FaHa шумакран ербш турран мына сыр мен суретке кдрацызшы: \"Кезщ кдйда кешеден MeHi 1здеген, Сезщ кдйда, \"жанымыз eri3\" деген? ...Терезецнщ алдына келш турмын, Кегернпндей, Кд1сты кун... жем 1здеген...\" (1-том, 135-бет). Bi3 yFa алсак, танысак, Мукдгалида терец сыр тапкдгр тужырым мен кдйталанбас поэтикалык, сурет тым-ак, кеп. К еш н п урпак, кдншалык, бш к болса, М укдгали да соншалык,бижтей беретш, хальщтыц тагдырынан тугыры ажырамайтын акдн. Оныц елецш суйстш , туйсшш окудыц e3i — рухани есу. Оныц кдйсыб1р елец жолдарына кдрап, шындырына ма, шешендтне ме — кдйсысына кдйран кдларыцды бшчейсщ: \"Ал мен ушш ец бакдпты кундер1м — Балам, саран бакдгг i3Aen жургетм!” - (2-том, 12-бет). \"Cayip айы — малшыра сарыуайым, Малмен 6ipre багады ауа райын\" (2-том, 50-бет). \"Букддн крян сеюлдд кыстау жатыр, Бурып алып таудыц 6ip крйнауында\" (2-том, 218-бет). 75

Ъвксштн Нфкеке-ты______________ \"Уак^тты ток,татар шамац бар ма? Bapi етедк дэупрлер, замандар да. Менщ жаным ашиды мына ем1рд1 втпейтшдей керетш адамдарга\" (\"Шолпан\", 69-бет). Мукдгали — лирикалык, олендерге рана емес, поэма, TOAFayFaда майталман. Оньщ окцралы поэмаларьшьщ нхпнде \"А ру ананьщ\" орны айрыкди. Байлардьщ курыгынан кршкрн крракд!ы Курманныц урпагы ушш кршк^шдыкзы крйып ел ишне келу1 улкен философиялык,оймен астасады. Бул поэма идеялык, марыналык, туйии жагынан Ш ьщрыс Айтматовтыц \"Тещз жагалаган тецб1лтебет\" атгы повеомен сарындас. Байдан да, купптден де крйтпаран кргыгез Курман урпагы ушш рана шигедг Поэманьщ керкемдж куаты, тшнщ Hepi, автордьщкешпкерлер бейнесш сомдаудагыcypencepAiri ар жол сайын суйсштш тандандырады. Кдракдгы ж т т бэйгеге тиген жепм кдпды атына мщгеспрш айдаладагы мекешне акеле жаткрн сэт былай суреттеледк \"Кд1з даусын Курман тындап желкеамен, Зекид1 ок,та-текте келтесшен. К,ос кулагын кдйшылап ала бесп, Кряндайын жымиды жер теамен”. Сол кдтыгез Курман нэрестел1 боларда былай толкцды: \"Иэ, алла, кврдДм бе, кермеддм бе?! Иэ, TSHipiM, берд1ц бе, бермедщ бе?! Шырылдаран унщнен айналайын Шыныменен eMipre келгенщ бе?! К,ызым болсац, кдфымда куралайсьщ, ¥лым болсац, улы 6ip мурадайсьщ. Естисщ бе, eci жок, ей дуние. Менен неге суйппш сурамайсыц?!”. К,атыгезджт1 MeftipiM ж ец ген ш мадацтайтын, жалрыздыкзъщ жапасын урпак, куанышы умытгыратынын уарыздайтьш ойлы поэма. Мукргалидьщ тары 6ip шокцыры бшк шырармасы — e3i кдйтыс болганнан кейш жарияланган \"Моцарт. Ж ан азасы\" поэмасы. Бул 93i юрюпеден жэне бес тараудан турагын туынды, эр тарауы терец-терец философиялык,ойлардьщ тужырымынан турады. Поэманьщ ой туцптырьш тусшу yrniH окдфмаша кэддмпдей дайындык, 76

_______________________________ бнф earned белгьм дэрежеде бшм децгеш кджет. Алгашкы “Табыт уш\" аггы тарауда акдлн о дуниелж жанньщ атынан сейдейдд: \"Bip кунддк сауле... Bip кунддк жарык, мекешм! Мэцгшк тунек — кдпаекд кдлай кетемш. Келмейдд-ау тшм... \"©лгеннен сура\", — дер еддм Tipi жандарга, — ©Mip дегеннщ не екенш\". \"Халык, yHi\" атгы екшпп тарауда елген ердд халык,тыц кдлай багалайтыны айтылады. Мундагы эр шумак, халыкдъщ алрысына толы. Соньщ шпнде мына 6ip шумак, Мукдралидыц ез б ей тн щ басына ойьт жазылыпты: \"Эрине, суык, кдйры, суык, кдйры, Кецшн халкдщ 6ipaK, суытпайды. Егерде халык, езш умытпаса, Бацыл бол, халкдщ ceHi умытпайды!\" Бул поэма \"Беок жыры” атгы философиялык,тараумен тэмамдалады. “Ару ана\", \"Ж ан азасы” поэмаларын да Мукдралидыц шырармашылырын классикалык, децгейге кетерш турган гуындылар деп таныганымыз дурыс. Мукдралидыц шырармашыльиын 6ip-6ipiMi3re туешддру, насихатгау 6ip есептен epci де сиякуанады. Оньщ елецдерш сен жакры быесщ бе, жок, окырмандар сенен жакры бые ме; сен жакры кересщ бе, элде олар сенен де жакры кэре ме — коз жетюзущ кцын мэселе. ©йткет 6i3 буран дейш жакдшымызра ренжюек, суйгетмкддд сарынсак, жакрыга жанымыз ашып, жам ата ашынсак, дуниетц ащысы мен тущысын тец K,03FaFaH ойлы, муцды Абайдыц елещн ацтарып, сонымен сырласып, Абайдыц кец кушарына барып паналайтын ек; ендд Мукдралидан да ондай пана 1здеуд1, Мукдгали елендер1мен сырласуды эдетке айналдыра бастадык,. Кдзак, эдебиетшщ керегесш кецейтюш, шацырагын бшктетюкеш ушш, 6yriHri урпак, Мукдралига дэн риза. Оран елец арнаран iHi-кдрындастары мен замандастары кдншама? Кдзак,топырагында арнау элецнщ Ke6i Бауыржаннан кетн Мукдралидыц улесше тиедддеседд. Ондай ел суйген акдян туындысыныц Мемлекеттж сыйлыкдсд усынылуын тек куана куптау керек. \"Кдзак, эдебиеп\", 24-тамыз, 1984-ж. 77

¥)вкстмн 'Нфквкв-ты_______________ _______ _ TIJ1 ЗАНДЫ ЛЫ КТАРЫ Н САК.ТАЙЫК, Керкем эдебиет1м1здщ бугшп еркендеу дэрежеа, кдзак, | ■плшде iiibiFaTbiH газет-журналдар саны, радио жэне теле- 1 хабарлар аукдомы — 6api коз алдымызда: казак, m i ipre/vi , елдщ тшне айналды, А л 6ip елге кызмет етш отырран ти удайы дамып, байып отырура тт с . Сондьщтан толдщ дастурл1 ережесше де, даму барысында туган жацальпына да 6opiMi3 аса сергектиспен жэне жанашырлыкден кдраура мшдептм1з. Кдзак,тш грамматикасьшьщ жасалуьша, дамуына ежелп Aacrypi бар улы орыс тшнщ тжелей ыкдал еткеш белгш. Сауаттылык, талаптары тек TiA мамандары мен эдебиетиплер ymiH рана емес, сол ттлде сейлейтш барлык, адам ушш непзп тэртшке айналганда рана хальщтьщ ть\\ мэдениетт жорары дэрежеге кетер!лмек. Осы орайда езара ойласатын, келкетш мэселелер баршылык, Жокдан езгеш даура айналдырмай, б1р1м1здщ niKipiMi3Ai екшипм1з 1лтипаткд алганды аз бкетшддгМздей кермей, заманмен 6ipre зацрарра кетершп келе жаткднана т1л1м1здщдэстурл1 дамуьша бэр!м1здщ де улес крсуымыз кджет. Сощ ы жылдарда ереназддктен бе, б1лместжтен бе, эйтеу1р, грамматикалык, е р е ж е а ежелден бар, eMAeci элдекдшан кдлыптаскдн сездердщ езш де бузып жазу Aacrypi байкдлып жур. Мерз1мдд баспасез бен баспалардьщ дал кдз1ргтдейдаму кезещнде дате жазу аркылы дателжтщ езш далыпты жардайга айналдырьш ж!беру щгын емес. Сондьщтан ондай датеш ттл мэдениетопзге тускен дак,деп тусшш, дер кезшде тузетш отырура тшстз. К ет н п кезде республикалык, обылысгьщжэне аудандьщ газетгер де, журналдар мен баспалар да ретпк сан еамнщ ем1лесше epeHCi3 к,арап бара жатыр. К,азак, TiAi грамматикаларында ретпк сан еам н щ eMiAeci былай керсеплген: \"Ретпк сан еамдер араб цифрымен бер1лген кезде, -ыншы, -шип, -ншы, -нип журнакцарыньщ орньша дефис крйылады\". Бул ереже бурыннан бар, бурьшнан осылай. Дефис деген сездщ далсдаша м ат — щлсда сызыкща. А л енд1осы ережет далай бузьш жургешм1зд1дэлелдеуеш кдын емес: кез келген гэзет-журналдан табасыз. Мысалы, газет-журналдар былаи жазатьш болып жур: \"Б.Сержов. 10 класс окушысы\". Бул 78

________________________________________ О п ф ca u m oi сейлемдеп санды сезбен жазсак, былай емес пе: \"Б.Сержов он класс окушысы\". Осыньщ тубшде 6ip кдте бар-ау деп куджтенгеннен бе екен, 6ipa3 газет-журналдар жацагыдай сейлемдд былай жаза бастайтын болды: \"Б.Сержов 10-шы класс окушысы\". Эрине, муны дурыс окуын окцсьщ-ау, 6ipan, муныц жазылуы да кдте. А л кдтелжтщ ce6e6i, cipa, орыс тш емыеамен шатастырудан. вйткет орыс тшнде ретгж сан eciMHiH; жалгаулары родкд байланысты эркдлы келедд, сондьждан ол ттлде дефистен кешн де жалгау жазылады. Мысалы: I-й курс, на 3-й странице, 67-я годовщина. Кдзак, тшнде мундай родтык, турленулер болмайтындык,тан, тек дефис крю жеткшкп, сонда жотарыдагы сейлемнщ б1рден- 6ip дурыс жазылуы \"10-класс окушысы\" болуы керек. Ретгж сан есйчнщешлесшде ерекше ескертьлмеген, 6ipaK, ic жузшде кдте жазу дэстурге айнальш кеткен 6ip жай бар. Мэселен, газет-журналдар: \"N108 орта мектепте\", \" N 26 уйге орнатылсьш\" деп жазады, оны 6i3 “HOMepi жуз сепзшнп орта мектепте\", “номер! жиырма алтыншы уйге орнатылсьш\" деп дурыстап окцмыз. Ал, ережеге сэйкес жазылуы бойынша окдлсак, “HOMepi ж уз сеп з орта мектепте\", \"HOMepi жиырма алты уйге” деген болар едж. Ойлап кдрасак, жогарыдагыдай жазуымызда орыс m i емглесш кдте пайдаланудьщ ыкдалы бар, ейткет ол ттлде бул саздер былай жазылады гой: \"в школе N108\", \"установить в доме N26\". Кдзак, тшндеп к,осымшаныц кдометш орысшада \"в”, \"на\" предлогтары аткдрып тур жэне ол саздер орысшада ретик сан eciMre де жатпайды. Сондыкхан ереженщ езш орьшсыз кубылта бермей, эр ттлдщ аз зандьиыгына орай, элп тектес ретгж сан ес1мдердд де ежелден бар аз емыем1з бойынша жазганьгмыз жен емес пе? Мэселен, \"N108-opTa мектепте\", \"N26-yftre...\" деп жазу ана тшм1здеп ретгж сан ес1мнщ емыесше тольж, багьшады. Тек эншейш ежелден бар ем1лем1здд мундай сездерге дурыс пайдаланбай, кдте дэстурдд кдлыптастырып алып, оган ешкдйсымыз мэн бермей келгенб!з. Тагы да ретпк сан eciMre байланысты 6ip жайды орггага салгымыз келедд, Орыс тшнде айды, кунд:, жылды цифрмен карсеткенде, реттж сан eciMHen кетн дефис крйылмайды. О л ескертпе кдзак, тшнде де бар. Б1здщ ойымызша, осы ескертпе кдзак, тшне кджетс1з, ейткет буюл ретгж сан 79

Ъвксштм НфквЬ-ты______________ есмнщ емглесшедурыс кызметжасап туркан ережеш крлдан кцындатып, OFaHкрсымша ескертпе беруддц кереп не? Оны былаи кротанда, окдылуы мулде баскд ем свздд де б1ркелм жазу кдшнат емес пе? Маселен, \"Будан 6ip мыц тогыз жуз сексен терт жыл (1984-жыл) бурын\" дегендд де, \"УсгМздеп ! 6ip мьщ торыз жуз сексен тер-пнип жылы (1984-жылы)\" дегендд де 6ip кргидага сыйдырып, дефисаз жазганымыз келкпейдд-ак, Оныц устше алдыщысы есептж, сощысы ретпк сан вам гой, Кдзак, ттлшщ ез табигатына сай мунда да: \"7-нейэб1р, 1984-жыл\", — деп дефиспен жазг'анымыз жен сеюлдд. 1983-жылы 25-августа Кдзак, С С Р Жстаргы Советз Президиумы \"Кдзак, тш орфографиясыньщ непзп ережелерш\" бемтп. Бул ереже 6ipa3 даулы мэселенщ дурыс жолын белпледд. Маселен, согры жылдары гэзет-журналдар \"ак, ау, мыс\" шылауларыныц кдтарында \"даты\" шылауын да дефис аркдялы жаза бастаган болатын. А л \"Heri3ri ережеде\" дефис аркдялы жазылатын шылаулар кдтарында \"даты\" шылауы керсеттлмеггп. Б1з де соны дурыс санаймыз, расында да, \"даты\" шылауы дефисаз белек жазылука тик. 0йткен1 \"даты\" шылауы \"да, де, та, те\" шылауларыныц б1рден-б1рсинонили гана. Мысалы, \"Тыншыгарсыц сен даты, Сабыр кдзысац азырак,\", — дегендд “Сабыр кдысац азырак, сен де тыншыгарсыц\", - деп гусшбейлиз бе? Немесе: \"Сен даты не болса соны айта бередд екенсщ\", — дегендд \"Сенде не болса соны айта бередд екенсщ\", - деувпзге болады гой. Сондыкран \"Непзп ережедеп\" бул езгерту орынды болтан деп ойлаймыз. Дегенмен жаца кдбылданган \"Непзп ережеде\" де ал! ескерглмеген жагдайлар бар-ау деп кдлдык, ce6e6i онда: \"ак, ау, ай, мыс, Mic, ды, дд, сынды шылаулар ездершен бурынгы сездерден дефис (-) аркцьлы белшш жазылады\", — делшген. Осы чужырым кецЬлге тугел крнбайды. Б1здщугымымызша, \"сынды\" сезшщ шылау екеш рас, 6ipaK,осыган синонимдес \"секнум, сыцылды, тэр1зд1, сияк,ты, такдялетп\" деген шылаулар да бар гой, олар неге дефис аркдялы жазылмай, тек \"сынды\" шылауы Faria дефиспен жазылуы керек? 1961- жылы шыкдфн \"Кдзактшнщтусшддрме сезддпнде\" \"сынды\" шылауына \"сияк,ты, сеюлдд, тэр1здд\" деген шылаулардыц магыналас (синоним) екеш керсетьлген жене келт1р1лген мысалдардефисаз жазылган (303-бет). Дурыс ережеш бурые жолга салудьщ не кджетпп болганын туешбеддк. Расында

да, \"Амангелд! сындыбатырымыз бар”, — дегендд “Амангелдд сеюлдд батырымыз бар\", — деп езгертш airryFa болмай ма? Эбден болады деп ойлаймыз. Ендеше, \"сынды\" шылауьш ез тобынан ж е н аз белш алып, жалгыз езш дефиспен жазудыц не реп бар? Кдзак, плшщ шли ез зацдылыкзарына суйене отырып, 6ipa3 сездщ емглесш aAi де ойластыру кджет пе дейшз, \" H e m r i ереж енщ \" тары 6ip ескерту1 былай: \"п, х дыбыстарына аяк,талатын орыс тшнен енген сездерге дауыстыдан басгалган крсымша жалганганда, п, х дыбыстары уяцдамайды: приндип-i — принципу тишн -де — тиганде, окоп-ы — окопы, цех-ы — цехы, альманах-ы — альманахы\". Соцы \"п\" мен \"х\" дыбыстарына аякуалатын кдзак, сездер1 де баршылык, крй. “Н епзп ереженщ\" 2-параграфына бершен ескертуде ежелп ез сезМ з \"эршке\" “i-m” крскднда, “epni\" деп ж азу усынылады. А л енд! тийинздщ ез зандылырьша жупнейишп. \"Кггап— гатабы\" болганда, \"epin\" неге \"epi6i\" болмайды? \"Эдш\" сезшен \"еддбГ шыкданда, \"Шерш\" дегеннен \"UIepi6i\", \"кррап\" дегеннен \"кррабы\" \"торап\" дегеннен \"торабы\" турленгенде, осы непзде неге 6i3 \"принцибь тиб1, окобы, цегы, альманагы” деп жазбаймыз? Элде \"альманахы\" деген \"альманагы\" дегеннен rapi жатык, па? \"ТибГ, “цехы\" деген ею сез гана кулакда сел тосан, есплепндей, ал крлдана келе олар да п л зандылыгымен уйлест Kerepi сезоз. Bip Караганда, \"шах\" дегенге \"ы\" крсьш \"шагы\" деу уйлеамаздеу кершгенмен, \"шахиншах\" дегенге \"ы\" крсьш \"шахиншагы\" деу уйлестмдд еспледд. \"Таспихы\" демей, \"таспигы\" деп келмедж пе? Э р сезге бола еркдглы ереж е жасамай, осындайда т1лд1ч еж е л п дэстурш сыйлаганымыз орынды болатын шыгар. Тьшпздщ даму тарихьша кез салсак, 6ip кездерде \"епспк\", \"бастауыш\", \"баяндауьпп\" дегендерге де 6ipa3Fa детн оскдгра кдрагандар болып келшп гой. Кейб1р дауыссыз дыбыстарга б н к е н сездерге крсымшалар ы, i денекер1 аркдялы барып крсылатыны рас, алайда осындай сездердщ кдтарына \"нг\" дыбысына бпетш \"митинг\" дегеннщ де жататыны ойландырады. \"Митинпге барамыз\" деу дурыс та, \"митингке барамьгз\" деген кдте сеюлдг Осы ережеге багынсак, онда \"браунингке умтылды\" емес, \"браунинпге умтылды\"; “рингке шыкцы\" емес, \"ринпге шык,ты\", \"гонгке дешн\" емес, \"гонпге дешн\"; \"Кингке

Ъекткм Н ^М я-ую _________________________ жолыкуы\" емес, \"Кинпге жолык,ты\" AeyiMi3 керек крй. \"Алматы\" атты энциклопедиялык, аныкуамада \"Олимпиада ринпсшщ\" жефмпазы\" деп те жазылыпты (369-бет), мундагы \"ci\" крсымшасыныц кдйдан келгенш тусше алмайсыз. Б1здщше, бул ереже де кдйта кдрауды, дурыстап жуйелеудд керек етедд, б1ркели сездерге крсымшада Шркелм жалгануы керек деп тусшемаз. Солай болтаны уйренуге де, уйретуге де жещл. Осы тектес \"нк\" дыбысьша бггкен сездерге де крсымша жалтану ережесш ретгеу керек сиякды. ©йткеш \"танк\" сезше барыс септптнщ жалтауьш \"танюге\" деп те, \"танкке\" деп те ею турл1 жалтап журм1з. Bi3ine, дурысы, тшм1здщ iuiKi TepTi6iHe уй леа \"танкке\" болу керек. А л тэуелдд септеудщ у лп а “жаутанюсшеумтылды\" емес, \"жаутанюне умтылды\" болута тшс. Сол сиякды осы тектес сездердд \"цинк- цинкке, цинктен, цинкпен (цинюге, т. с. емес)\", \"банк-банкке, банктен, банкпен (банюге, т. с. с. емес)\" деп 6ip (здшкпен турленд1рген дурыс, буларта \"ы \", \"i\" дыбыстары тэуелденгенде тана крсылуы керек: менщ банкам, сенщ банкщ, оньщ банк-i (банк-ici емес); танк-iM, танкщ, танк-i (танк-ici емес); цинк-iM, цинк-щ, цинк-i (цинк-ici емес). Б1р1здшк дегеннен шыгады, 6ip ем1леге батынута тшс 6ipa3 сездд ез беташзше бузьш, “постысы заставадан ею- уш мьщ метрдей жерде\", \"постыга жайгаскдн\", \"постыдан кдраганда\"; \"повеспмдд аякуадым\", \"повеспсш окмдым\"; \"бюстш жасады\", \"бюспсш орнатгы\", “тостына мен де крсыламын\", \"тостысына алып кряйык,\" деп жазуды да, айтуды да жшлетш барамыз. А л \"Непзп ереже\" бойынша \"ст, сть\" дыбысьша бггкен сездерге крсымша жалганганда, туб1рдеп соцты дауыссыздар тусш кдлуга тшс. Мысалы: текст — текс-ке, текс-пен; трест — трес-ке. трес-i, коммунист — коммунис-i, коммунис-ке. Осы ережеге сай жогарыдагы сездер де \"повесть — повес-ичдр, повесш; бюст — бюс-ш, бюс-i, пост — пос-ы, пос-кд, пос-тан; тост — тос-ына, тос-ы\" болып жазылуга жене айтылуга тшс. Кунтсыздыкцвн тана кдтелжке жол 6epin журм1з. \"Непзп ереже\" бойьшша \"кг\" дыбысьша бггкен сездерге крсымшалар \"ы\", \"i\" дэнекер1 аркылы жалтанута тшс, Мысалы: факт — факт-i-re, фагаЧ-ден; объект — объект-i­ re, объект-i-Aep, т. с. с. Алайда \"Абай проспекпсше\", \"сайлау 82

__________________________ Qmf? earned пункпеше\" деп тэуелдис жалгауьш ретаз крсып айту, крсып жазу эдетке айналып барады. Жогарыдагы ережеге багынып, \"Абай проспект-i-He, сайлау nyracr-i-не\" деуом1з жен емес пе? Bip текгес сездердд эр сакда суйрелегенде не пайда табамыз? Айналып келгенде, одан т1л мэдениетопз кенжелемей ме? Эр ауылда эртурл1 айту кездесе берер, 6ipaK, эдеби норманы бузу боп саналатьш \"кебГ дегендд \"Ke6ici\", \"6ipi\" дегендд \"6ipici\", \"тэщрГ дегенд! \"тещрна\", \"6api\" дегендд \"6apici\" деп жазуды ток,тататын Ke3iMi3 жеткен сияк^ы. Ондайга epiK бере берсек, ертепп кун епггецеге ие бола алмай кдлмасымызды гам бглсш. Е реназ болып бара жаткдндыгымыз соншалык, — \"прозашы\" деудщ орнына \"прозаик\", \"комбайншыньщ\" орньша \"комбайнер\", \"футболшыньщ\" орньша \"футболист\", I \"хоккейшшщ\" орньша \"хоккейст\" деп жазудан да, айтудан I да еш кдгсылмайтын дэрежеге жетпк. \"1941-жылы тудым\" | деуден арланып, \"1941-жылы туылдым\" дейтшдер шыга бастады. \"Ypy\" мен \"урлеудщ\" мэнш ажыратпай, \"урлемел1 аспаптар\" деудщ орньша \"урмел1 аспаптар\" деп атауды эл1 крймай келегаз. “Шек\" пен \"inieK-Ti\" шатастырьш, \"era imeicri домбыра\" дегеннщ езш \"era шекп домбыра\" дей салатьш болдык, \"Батырлар жырыньщ нускдсы\" дегенд1 сезддк кррымызга ciHipin крльш едж, енд1оны \"батырлар жырьшьщ варианты\" деуге к,айта кеш ш барамыз. О л ол ма, сауатгыльпдщ сулесок, кдрагандык,тан, сураулы сейлемнщ соцынан сурау белпеш, леггп сэйлемнен кейгн леп белпеш де крймайтын болдык, Крс нукте, нуктел1упр сшщгы тьшыс белплер1 Tiirri сирек крлданылады, умытыльпНэарады. Жазылуы 6ip i3re туспей журген сездердщ кдтарында \"уйкд!\" мен \"кррку\" да бар. \"¥йкщу\" дегендд \"уйьщгау\", \"крркуык,\" дегенд1 \"кррьщгьж,\" деп жазу эдетке айналды. Т1л1м1зде \"уйык,\", \"кррык,\" деген де сэз бар гой. \"¥йык,\" деп судьщ батпак,ты, тубгне тартьш кететш жерш айтады. \"Малымыз уйык,тап кдлган екен, соны шыгарып алдык,\", — депжатады. \"Баламыз уйкщп кдлды\" — дегендеп \"уйкуап\" пен ол \"уйыкуап\" екеушщ айтылуыда б1рдей емес, омонимге жатпайды. \"Кррку\" сезш турленддргенде де туб1ршде жок, \"ы\" дыбысын орьшсыз крсьш жазып журлпз, \"Кррыкзъщшпндемалжур\", — дегендеп \"кррык,\" пен \"мен крркдш кетпм\", — дегендеп \"кррку\" сез1 де омонимге 83

Ъвксттт ЛфЬке-ты_____________ жатпайды, сондык^ан бул сездердд б1ркелю жазбаганымыз I жен болар едь C o u f h жылдары он eKi томдык, Кдзак, совет энциклопедиясы, \"Алматы\" атты энциклопедиялык, аныкуама, сондай-ак, кеп томды Кдзак, -плшщ тусщадрмем сэздцз, ею томдык, Орысша-кдзакдга сездис жарык, кердг Осы ютаптардьщ шыгуы ана TiAiMi3 уппн кыскдрран свздердщ ете-мете кджетпгш толык, дэлелдедг Алайда 6i3 \"АКД1\" дегеннен озге кдзакдш кд1скдрган сезден бас тартгык, Зорлап кез келген сезд1 кыскдрту, ерине, эбеспк болар, дегенмен тшм1зге эбден сщш улгерген \"аупартком, ауатком, аукомол\" сиякцы сездердд оп-оцай сызып тастай салранымыз жен болмаган сиякхы. Орыс ттлшщ ип эсермен ана тшмщде пайдд болтан бул жацалыкуы ете укрттылыкрен игеруге жэне дамьггуга тшс еддк. 1968-жылы Алматыда етюз1лген рылыми-практикалык, конференцияда айтылган кейб1р усыныстар непзшде Волга, Сибирь, Оренбург, Омск, Уралдеп жазудыдурыс керетшдер бар. Сонда кдзакхар ежелден айтып келе жаткдн Ед1л, Ci6ip, Орьшбор, Омбы, Жайык, сиякцы тарихи атауларды неге умытуымыз керек? О л кдй мэдениетгшкке жатады? Барды бар демеу де т1лдщ дамуына кдмкррлык, бола ма? Туптеп келгенде, олай ету т1л дамуыньщ марксиспк-лениндж теориясьша мулде кдйшы нэрсе гой. Халык,ттлшщтарихьш, дамуьш кесш свйлеп, кесш айтып шеше салу еш мумюн емес. Аялап, мукрят зертгеп, эбден ойланып-толганып, акдглдасып-кецесш барып кдна OFaH 03repicrep енпзуге тшстз. Ал-плде ежелден кдлыптаскдн тарихи, географиялык, атауларды бузьш жазу, езгертш сейлей салу — марксиспк- лениндж. шмге жат нэрсе. Ттдлдц neci — халык, сондык,тан хальщтьщ кдсиетп кдзынасына ралым да, акдш-жазушы да, журналист пен студентте, шаруа мен жумысшы да, кртзметкерлер мен жай адамдар да — бэрЬпз курметпен кдрауымыз керек. Непзп мшдеттм1з ттлдеп тарихи кдлыптаскдн жуйеш бузбай, ауыткулар мен жацалык,тарды дер кезшде байкдп, тамыршыдай туйсппп, тек ттлМздщ вскелендитне улес крса алатьш жацалыкуарды рана крлдап отыруымыз керек. Кдзак, тш н ез зандылырымен, вз табигатымен дамыту б1здщ интернационалдык, муратымызбен де тткелей байланысты. Кдзак, т ш курылысын, грамматикалык, табигатын жете мецгерген адам орыс, агылшын ттлдерш де рылыми тургыда 84

_______ ____________________ Онф сэулш терец талдай алады. И л мен ттлдд салыстыра зерттеу ел мен елдджакцшдастырадыapi 1ылымды байытады. © з тшн бДлген адамньщ азге ттлдд уйренуД де оцай, ейткеш ттл мен ттлддц тарихи украстыкуары да, табига жакдлндьпргары да адамдар мен адамдардыц тарихи ук,састык,тары мен табири жакд.1ндык,тарынан аумайды. Сондыкуан ана ттлге деген ынтамыз бен кдмкррльпымыз еш уакцггга бэсендемеуге тшс. \"Кдзак, эдебиеп\", 12-октябрь, 1984-ж. КДНЛГЛЦ, IIIIP K IH , КДНДАЙ ЕД1! Жакрыныц аты, жасаран жакрыльны эркдлы жатдайда умьггылса умытыльш та жататын шыгар, бДрак, елД уппн елмес icri бастап бергендер тарих бетшде бДржола кдлмак, Сондай адамдардыц 6ipi — Кдзак,С С Р халык,эртДсДКднабек Байсештов. К,анарацныц кдзак, енерДне к,оск,ан улесД мэцгДлДк. О л — к,азак, музыка театрыныц Heri3iH салушылардыц жэне улттык, опера енер1мДздегт алгашкдл режиссерлердщ 6ipi. \"ЭртДс\" деген сездд кдзак, даласьша алып келген ж эне отан абы рой эп ерген алгашкдл кдрлыраштардыц да 6ipi. О л кдзак,драма театрыныц, опера жэне балет театрыныц, мемлекеттДк филармонияныц Aepeicripi болып та талай жыл Дстедд. \"Халык, ушДн кджет!” — дегендд естДгенде, Кднатац шамам жетпес-ау деп, кдндай кцын клен де тайсак,тамаган: KeTiriH тауып, Kipniui болура асыкд<дн. Оныц кезДнде \"Озбыр болыс\", \"Зэуре\", “ЕкД кдяз\", “КелДншек\" сиякды пьесалармен кдтар \"Достык, жолы\" балетшщ, \"Айсулу\", \"Алтын таулар\" операларыныц либретасын жазуы, кептеген драмалык, шьтарма аударуы, 6ipa3 энге елец жазуы — осы борышты урынрандырынан. А л оныц Куандык, Шацрытбаевпен бДрлесДп жазган \"Беу, кдяздар- ай\", \"Ой, жДгДтгер-ай\" атты комедиялары елдд элД кунге кулкДге кенелтш келедд. Уюмет пен партия Кднагацныц ецбегДн жокары багалап, оны Ленин, Ецбек Кдызыл ту, Халыкдар достыры, \"Курмет белпсД\" ордендерДмен жэне кептеген медэлмен наградтады. Кдйтыс болганьшан кетн оран Кдзак, С С Р мемлекеттДк сыйлыры берДлдд. Биыл сексенге келетДн едд. 85

Ъексттт Нфэквкв-шы______________________ ©шршщ сонуы жылдарында мен ол KiciMeH 6ipa3дэмдес- туздас болдым, сол аз уакдлт шпнде Кднаганды егжей- тегжеши танып бглддм дей алмаймьш, 6ipax, еле-елгеншше кдтгы сыйлап етпм. Оныц, эрине, кеп ce6e6i бар, соныц 6ipepiH — 63iM куэ болтан акцкдтгарын рана — еске алмакдын. Кднагац екеумщд! 1974-жылдьщ ектаб1ршде \"Жуддыз\" журналыньщ сол кездеп бас редакторы Шерхан Муртазаев таныстырды; KeAeci жылдьщ мартында Кднагац жетгаске толады екен, сотан орай материал даярлауды кэбинетшде кезбе-кез маран тапсырды. Содан сон, Кднагацмен 6ipre он кун ел аралап кдйтуга ризашылыгымды сурады. \"Бул иоде кцшбат кдзына кеп, ершбей шетшен жазып берш отырсац, жыл бойы журналдьщ эр саны сайын материалдарынды узбей жариялап турам\", — деп уэде бердд. Келкптм. Соньпяен, нейэб1рдщ 6ipi куш туе ауа Талдыкррган облысына жол тарпык, Астымызда жекемешшк \"Жигули\" машинасы, оныц и е а api Kp3ipri журпзуппа — Кднагацныц балдызы Турсьш деген жшт. Крнагац алдыга, мен арткдл орьшга отырдым. Ж о л бойы айткцнын гана тындап, ез1м ол Kicimэцпмеге жетектемеддм. Б1рак,б1лпм, сурагым келген жэйт ойымда кеп-ак, ©cipece Кулэш тещрегшде алдьш ала эз1рлеп ойласгырып крйган сауалым талай. Ж ол ycri б1рден соларды сурай женелгешм тым суганакдык, жещлтекпк сиякуанды. Кцпшагайдан ете бере артьша бурыльш: — ©й, сен езщ ундемес больш шыкуьщ гой, — дедд Крнагац 6iprypAi маган кецш толмагандай кулш. — Элп сурайтындарьщды кцшан сурай бастайсьщ ендд? М ен де ыщайсызданганымнан жымидым. — Барар жер1м1зге барып, кец1л жайланган соц KipicepMi3, Крнеке. — Оган д ет н шпмгз пысып елмеймю бе? — Онда, жол кдяскррсын, алгаш осы арамен кдшан, кдлай еткетщздд айта отырьщыз, — деддм кдлсылганымнан кулш. К,анагац содан жастык, шагын еске ала отырып, Кербулакуьщ жазьпы жайында узак,эцпмеге кетп. Эцпмеш жуйелеп, жакры айтады екен, тецеп, суреттеп сейледд. Басьшда езш, сезш сьшай отырган ем, 6ipTe-6ipre бэрш де умытып, бер1ле тьщдап кетпм. Сагат тертке таман Сарезекке жетш, Кербулак,аудандык, партия кэмитетшщ к ец сеа алдына токуадык, Аупарт-

_________________________ Qnej? cawed комньщ сол кездеп секретары Айтакын Алпысбаевкд Kipin, Крнекецнщ келгенш айтгым. Бурыл шаш Kici екен, орньшан ушып-турып дереу есжке кдрай журдд. BipiH-6ipi бурыннан Еилетшдерш амандаскрнда ануардым. — Кднеке, келепш щ зден хабардармыз, бугш ш е уйге журш демалыцыз, ещ тм елесетк, кездесу^здд ертец \"Сарыбулак,\" совхозьшан бастайсыз, — деду секретарь. — Дерекпрше айтылтан, тек аздуц дэл кдшан келетшнузду 6L\\e алмай отыр ек. — Сейдеду де, телеф онм ен деректордц 1здеспре бастайды. О л табыла крймады. — Б1здщ темеюлпз бпш кдлып еду, соны тауьш алайык, 6ip жарты сататтан кешн келеек, — деду Кднекец орньшан турып. — С ейтеаз бе? — деду секретарь, cipe, сенщюремей. — Мейлр oFaH дешн жумысгарымды 6iTipin, мен де б1ржола шыгармын. Жарты сагатган кеб1рек бегелш кдйта келдук. 0 3i кецсеге юрмей, 6L\\in к елуге Кднагац м е т жумсады. Барсам, секретардын, кдсында орта жастары 6ip ж т т отыр екен. менен жагдайды ecTireH сон;, екеуг д е сырткд ш ы ры п Кднекецнщ кдсына келду. — Ертец баратын \"Сарыбулак,\" совхозыньщ дерекпр! — мына ж т т , — деду Алпысбаев. — Жардайьщызды айтгым, тацертец ©3i келш алып кетеду, бугш б1зддюнде боласыз. Кднагац кэстемшщ жарасьш тузей берду ме элде е д е т тузеген болды ма, ameyip, маран бурыла кдрап кдбарын кетерду. Оны yFa крятындай ушкргрлык, менен шыкдады, туки туешбеген кушм тура бердум. Кднагац не дерш бглмеген юадей сэл бегелш кдлды. Сонан соц ун-туназ барды да секретарга крлын усьшды, ойланбастан, Tirrri езш щ не icTen турранын тусшбестен крлын о л Kici де созды. Кднагац секретардьщ крлын жабермей турып: — Сети, жардайынды туешем гой. Жацадан аудан болып жатырсыцдар, жумыс кеп. Уйще талай крнгам, келшге салем айт, ренж1месш. Bi3 осы д ер е к п р баланы тары ертец шапкдллатпай-ак, кряйык, буньщ б1зден баекд да жумыс ы басынан асып жаткдн шьтар, — деду. Келшиузге айтып крйып ем, — деп секретарь тагы 1зетпк жасады, Кднагац Ирак, кдйыспады. Онысы маран унады. Хатшыньщ ушнде maHHin жаткднды да мэртебе 87

Ъвкстпиш H yfnjceb-ym_____________ керетш шалдардьщ кдтарына жатпады. ©зш щ кдадрш де, icriH, ж енш де б1летш Kici кершдь \"Сарыбулак,\" совхозы нда журтшыльнрпен алгаипры кездесуьчЬ earn етп. Кднагацньщ enripi мен_шырармашылыгы жайында мен баяндама жасадым. Алматыда келккегам1зде: \"Баяндаманы кдгаздан о к р т турганды онша унатпаушы ем, непзпсш туртш алып, крлганын ерюн айтсан, крйтер ед1, б а л а ? \" —д еген болаты н . С о л айткдны н орындадым. Кездесуде Кднаган, толкдш, ж урггы риза к д т сейледь М ш беден тускен сон,, кдсыма отырар-отырмастан кулагыма сыбырлап: \"Бала, б^рдемещ будадрш алган жокдын ба, кдлай шыкуы?\" — дедг \"Кднага, \"бес\", — дедом сэл эзыдецюрей к,олын сы рты нан кдосып. \"Э й , шын айт, шын сурап турмын\", — деп, б ул жолы бажайлап кез1ме кдрады. \"Ж о, шын айтам, Крнага, шынымен жакры сейледдцз\", — дедом жузьмнен кулщ i3iH керсетпеуге тырысып. \"А н а у -м ы н а у ж ерлер1м б олса, айтып к,ой. О йбуй, Крнабегщ осы ма?\" - деп ренжш журмесш журт. © ш р б о й ы ж инаган бедел1м1зден бостан-боск,а 6ip сатте айырыльш кдп журмешк. М ен бул жолы крлыньщ сыртынан ундеместен кдосып- кдосып крйдым. Соцгы сезше кртгы риза болдым. Кдртгы сыйлауым 6ipTe-6ipTe артьш келе жатгы. Yuiirani нейэб1р куга сагат оннан аса \"Сарыбулакуан\" шьшып Шокрн атындагы колхозга кдрай журдок. Алматыдан мшш келген \"Жигулшм1здо\" крйтарып жзбергем1з, Kp3ip астымызда — \"ГАЗ-69\". Ж о лга uibiFa бере-ак,эцпмешз Курманбек Жандарбеков жайында болды. О ньщ б1разы Кднагацнын, \"Куштар кещ л\" атгы ютабына енгендоктен, кдйталап жатудьщ кджей болмас; а л 6ipaK, К урек ец туралы айткднда Кднагацньщ кдтты толкрт, айрыкща 6ip сагыньпхпы сез1ммен сейлегешн; элсш- элсш даусында ерекш е доры пайда больш, уга сыбырлай шыгьш кдлганда, “М ьш а Kici жылап отырган жок,па 63i?\" — деген кудокпен сан рет бетше урлана кдраганымды айтпасам, акдкдткд к^янат сегалдо. 0нер1м1здщ кдра шацырагын кетеруге улкен улес крскрн крс талантгьщ ездершщ ейтш узак, ж ы л бойы тату-тэтп дос болып, осек пен кдозганыиггын, талай кдосталацынан арларына дак, туарм ей, юсшктерш сакуап eryi юмдо д е болса суйсшдорсе керек. Кдозьпып кдра шалдьщ эр сезш умьггьш кдлмауга тырысьш, ыждаЬатпен

_____ ____________________________ Quejf GdUMoi тындадым. 0p6ip ащтмесшщ тутата сайьш: \"К урекем сондай едд гой! Курекец сейтетш едд\", — деп, сьщарьш щдегендей менен жузш бурып экетш далага кдрайтын. Даусындагы ддриуден кец1л кутан танысам да, кезшде жастьщ бар-жопли 6ipAe-6ip рет байкдтпады. Кербулак, ауданыныц 6ipa3 шаруаты льпы нда болып, алтьшшы нейэб1рде керин Панфилов ауданьша карай бет алдык, Ауданньщ территориясы басталатын Тектурмастьщ жазьпынан ауатком председателшщ орынбасары М ая Диф у деген дуцген келшшек, тэты баскд KiciXep кдрсы алды. Бурыннан таныс api 6ipa3 ж ы л 6ipre кдгамет icrereH адам болтандык,тан, 6i3 Мая екеуш з салтан жерден 6ip-6ipiMi36eH эзмдесе кетпк. Журерде о л б1здщ машинага алдыга отырды да, екеу>пз тары эзшшзд! токц-атпадык, Сонда Кднагац кулш: — Кызым, ceHi Kepin мына м енщ iHiM тулш керген бурютгей турленш шьта кеда!, абай болшы, бэленщ Ke3i жаман екен, Ke3i езгерш кетп, — дедд. — Ой, aFa, пйщз екеуш з бурыннан таныспыз, 6ipre icTereH6i3, — деп, Мая жардайды эрщен тартып тусшддрш бердд. Кднаран, тыцдап больш басын шайкдды. — Кдлзым, кдлай бултак,татсан, да, мына б ел е ceHi кергенде кетершп кетп. ©3i жас куимдеп мен сиякды екен, — дед! бойына желпс бггкенш байкдтатын 6ip турл! кдязба унмен. — Ci3 кдндай еддщз, aFa, 6i3re сол кызык,ещтмелерйузден айта отырмайсыз ба? — дедд Мая Крнагаца бурылып. — Ендеше, кд1зым, айт деген езщ. ендд aFaH, агытады. Тэртшаздеу б1рдеме кетш кдлса, cerin журме,- — Тэуекел. © з обалым ез1ме. — Кулш Мая маран кезш КД1СТЫ. Содан Кектал селосы на жакдгадаганша Кднагацнын, кд>1зык,эщтмеа бпттедд. Алгаш эке-шешеа кдлай уйленддргенш, ж1гггппл!к ж асаган ж ар дай лар ы н ж ац а М а я г а 03i ескерткендей, осы арасы тэртшаз-ау деп тартынбай, рет- репмен тугел айтьш бердд. М ая бетш басьт: \"Болды, ага, ар жаты тусшпсп\", — десе, Кднагац eperecin ондай тустарды кдсакдна тэптшггеп айтады. Эбден Ш1ек-с1лем!здд кдтырды. Ж !п т кутан Кднаран, макуанышпен эцпмеледд. ©cipece кдяз-келшшектер туралы айткднда, аркдланып кунап кетп. Кектал селосына ж ете бер е кдсынан етш бара жатып, 89

Шсттан Н’ фкеЬ-ты______________ Кднарандыжол бойындатурран туган аулыммен танысгырдым. Экемнщ эскерден кэйтпаганьш, шешемнщ елгенш, м е т барып-кдкдщн атам м ен апам да осы ауылдьщ жогаргы жагында жаткднын айтгым. — Э к ец сорыскд кднша жасында кетш едд? — дедд Кднекец. — Он торызында. — Кднша жасында елдд? — Сол он ТОРЫЗЫНДа. — Сен крншадасыц? — Отыз уш. Экемнщ ею жасына кедадм. BapiMi3 6ipa3 ун ш з кдлдык,. К ек та лд а н с о л у н а з кдлпымызда етп к . Кднаган, ундем еген соц, 6i3 тэртш бузбадык, Кектал мен Жарткентгщ (Панфиловтьщ ежелп аты) ортасындары кдльщ торайра ене бергенМ зде, Крнекец менщ иырыма крльш салып: — Ж ок , сен мендей емес екенсщ, - дедд. — Манадан 6epi М ая екеуще: \"Бэлен эйелмен белен болдым, туген эйелмен туген болдым\", — деп бесш келем, оньщ да 6ipaK, 03 трагедиясы бар. Апырмай, кдндай акдямак, болтам! Ж алрызым деп мандайымнан шертпеген экемдд де осы эй елд ер деп ж урш 6ip р ет жылатгым. Кдцрып журген жерьмнен 1здеп тауьш: \"Кднабек, уйге журсецпп, келш кап K yrin к,алды р о й !\" — деп к е з ш е ж ас алды. Ж алпы , жыламайтьш адам едд. Оны да жылатгым. Ж иырма жет1 жасында Алданбепмнен айрылдым. Бэршен айрылып келем, — дедд кезше жас альш. — Кднага, Алданбепндздщ орнын Алданы чы з басты гой, — деддм баска не айтарымды бглмей. Кулаштен к е т н уйленген эйелшен туган ульша да Кднаран, Алдан деп ат крйган. — Эй, Алдан Алданбектей кдйдан болсы н! — дедд курсшш. — Жалрыз-жалрыздан шаншылган шыбыкдф кдрап, ш а д е н eMip бойы ур ей кетпейдд. С ен щ экендд сарына сейлегенщдд керш, Алданбегтмдд сакыньш кептм. Жиырма жет1 ж асы нда сор латы п Kerri рой м е т ! — К,анарац жасаураган кезш б1зден жасьфьш, Жарткентке жеткенше ун-тунс13 сырткр кдрады да отырды. Жалпы, Крнаран, Алданбектз жш еске алатьш. ©зш щ сол балажандыгын зкеме тарткандыгымнан, ол да м е т осылай жакры керетш деп тусщддретш. ©зш щ мшш, юнэсш Кднагац ылри мойьшдап, езш e3i сыбап-сыбап альш отыратын. 90

_______________________________ Gmf? cemeoi Алтынш ы нейеб1р куш Киров атындаты колхозды ц ецбеюшлер1мен кездестж. Сонда Эб1лхан Кдстеев атындаты орта мектептщ дерекпр1 Кржабек Байшалов деген Kici ез сезшде: \"Кдзакцы баскд журткд алгаш таныткдн — Ж ам был мен Кулеш. Кулеш Улкен театрда Тэккудд\" салган соц, epreci москвалык,тар кешеде: ‘Т экку, Гэк ку!\" — деп жур1ггп. Алматы педтехникумында окдяп ж ургеш м 1зде, Кулеш, Кднабек ушеу1м13дщ дэм-тузымыз 6ipre болды. Осындай енерпаз длрмдармен агатышыкдай турып танысболгандытымды мен макуаныш керем\", — дед). Кездесуден кеган Кднатац матан Кулешке байланысты i 6ipa3 сырын айтты. C ipe, Байш аловты ц ce3i кдй- \\ кдйдатыларды есше сальш кеткен бо лу керек. Оныншы нейэб1р куш тацертец крнакуйде болатьшбыз. М ен бурынырак, турып, кутуип ей елге шай эз1рлетпм. Милиция кунше арнап радиодан тыцдаушылардьщ сурауы бойынша кдзакща концерт 6epin жаткдн. Bipey Кулештщ I орындауында ен сурапты. Элгпй еспддм де, Кднагацды оятайын деп, жатын белмеге кдрай тура жупрддм. М ен босатата жете бере, белме-белменщ берш сырлы еуенге толтырьш \"Гэкку” шыркдлды да кетп. Жастытын бипсгеп крйьт, Кднагац да шалкдсынан тусш, тыцдап жатыр екен. Ke3i шарасынан шытардай тасырайып, жуз1 сазарып, Кднатац беддрейе кдлыпты. Тула бойым шымырлап кря бердд, босатата суйенш сулк, турып кдлдым. Кднагацныц кезшен ею тарам сыргыган жас ж уреп м н щ устш сызы п бара жаткдндай, кеуде тусым кдтгы сыздап кетп. Жзбектщ асыл сез1мдерш эуез1мен жетюзш эн 6iTri. Кднагац кемсендеп: \"Айналайын! Айналайын!\" — дедд ею рет. Iprere-аунап, бетш буркеп алды... Кднагацныц сондагы даусы кулагымнан эл1 кетпейдд. О л дауыста 6epi — Кднагацныц бую л сыры бар едд. Q cipece кеш еп К улэш тщ Ж 1бек, К,анабектщ Т ел е ге н кезш сатынтандыты, сол сагыныштан жылагандыгында с ез жок,- ты. О л ешюмдд жамандамайтын, элдеюмдер жайындаты елден еспген эцпменщ анык,-кднытын сурасац, кдйтесщ оны деп, кдзып айтпайтын. Жакры достарын, араластарьш жш сатынатьш. Жакрыларды жокуап, сатынып отыратьш едд Кднекец. Екеум1з сол сапар эке мен баладай ебден тусшклп кдйтгык. Осы куш оны сагынганымда, Фурманов кешесшдеп 80-уйге 91

Ш с л ш т Н ^ ф Ь -р ы___________________________________ келш: \"Б ул уйде OMipiHiH, соцгы жылдары Кдзак, С СР Мемлекетпк сыйльпыныц лауреаты, Кдзак,ССР халык,эрпа К,анабек Байсеш тов туртан\" д еген ж азуы бар так,та ескерткшггщ бетшдеп Кднагацньщ бейнесше узак, кдрап турамын. ©3i Курманбек туралы айтатьш: \"Кдрк.-кдрк.кулш жайрандап: \"Эй, Кднабек, кдйдан ж урсщ ?\" — деп, 6ip бурылыстан еркелеп алдымнан uibiFa келетшдей болады да турады\", — деп. \"Эй, бала!\" — деп, маган да о л Kici уйшен uibiFa келетшдей кершедг Шындьпында да, Кднаган, кдзак,енер1мен б1збен 6ipre eMip cypin келедд гой. Сондыктан 6i3онымен манд жольта береьпз. \"Социалиспк Крзацстан\"\\ 24-март, 1985-ж. \"внер/'м/здщ мацтанышы\"деп басылды. Жазылды 28.02.1985. НовосШр. ЭНМЕН ОРШГЕН CE3IM Кдй халыкта да энип кеп. Э а р е се крзакта кап. Алкд топта кдесынын тауып кднаса, эу демейтипшз жок, Эйткенмен, \"эннщ де ecrici бар, ecepi бар\" деп Абай айтпакщы, эншшщ д е SHUiici бар. Ж а л п ы айтк,анда, э н и п дегеш ийз — орындаушы. Жакры орындаушы — жакры энип. Кдзактын, сондай жакры эттл е р 1 н щ 6ipi — Кдзак, ССР-шщ ен,бек спррген apiici Дэнеш Ракрпнев. Ж акры э н п п т журтшылык, неге жакры кере,дд, неге курметтейд1? Менщше, ец эуел! эшмен, эуезшен, acepAi сез1мен жан те б 1ренткеш уш ш жакры кередк Сонан соц халык,тьщ крсиетп енерш жалгасгырушы ретщде кдадрлей^. Халыктьщ эр1ден келе жаткдн мура енерш эниплер бугшге жетизелл ертецге аманатгайды. Орындаушы ретшде жакры эшшшн, кртарьша жататындардьщ 6api де осы арада 6ip жнегеледг кдндай эндерд! бугшге жетюзгенше ж эне оны кдй дэрежеде ж етизгенш е байланысты. М ше, осы тургыдан келгенде, Дэнеш — крзак, OHepi ушш аса багалы, айрыкща Kftaipi бар энип. ОсБиан орай э н ш ш к е н ер ш е байланы сты кейб1р факплердд еске Tycipe кеткешм1з кртсынды сиякты. Мэселен, Б айгабыл Жылкдабаев дейтш aHmi откенш , оныц 92

_______________________________ Gnej> сэума орындаушылыд ш е б е р л т езгеш е екенш Ke6iMi3 б1лешз, кэддрлеймз. А л оньщ атын да, кдддрш де кдзад ©Hepi ушш айрыкдна кдямбат керсететш та г а 6ip устеме фактт бар, о л — Ж ы лкубаевты д Б1ржан эш \"Тениртасты\", Естай эш \"Bip мыскдлды\" кдйта TipiATyi. Бул ею андд кдз1р 6epi>d3 де с о л KiciAeH у й р ен ш айты п ж урлпз. Ж ы л д ы б а ев т ы д орындауы аркд1лы б ул ею эннщ жада гарихы басталганына K©6iMi3 куэшз. Э н болганда да \"Тешртас\" пен \"Bip мыскдл\" кдндай ан?! Эннщ ecrici, маржаны гой. Б.Жылкдябаевтыд дурметш, кдзад ©нер1ндеп орнын \"Телпртас\" пен \"Bip мыскдлды\" кдйта тиршкенш, халыкрд кдйта насихатгаганын, кед тараткднын есепке ала отырып кдна эддл багалай аламыз. С о л сиядты, Kp3ipri жас aHuii Кдзадстан комсомолы сыйлыгыньщ лауреаты Кдйрат Байбосьшовтьщ репертуары да сирек айтыла бастаган немесе умытыла бастаган кдзад эндерш кдйта ж адгарту аркдялы айрыкдга багалы. Кезшде Ыбырай Сандыбайулыньщ атадты ©Hi \"Гэккуддд\" Иса Байзакрв аркдялы Е.Г.Брусиловскийге жетш, одан \"Кдяз Ж1бек\" операсына ария болып енш, Кулэштщ орынддуындд талайды тамсандырганын тага б1лешз. Кдяскдсы, эшшнщ багасын айтьш журген эндершщ багасы да артгара туседд. Энге жада ешр, жада серпш сыйлаган ©rani acipece кдддрль Дэнештщ де эншшк багасын, кдддрш артгьфа тусетш фактор — Эсет эндерь Онер сахнасьша Дэнеш Радышев шыкдсднгадешн б1здерЭ сет эндершен тек \"1нжу-маржанды\" гана еститшб1з, оны Ж амал Омарова, Энуэрбек Умбетбаев айтатын. Айткднда да, \"1нжу-маржан\" демей, \"Э сетп д эш\" дейтш. Гэзег-журналдар да солай жазатьш, ейткеш Э сетп д эш дейтш баскд эндд ешюм айтпайтын, сондыдган оны Эсетпд баскд эшмен шатастьфып алармыз деп ешюм де кдуштенбейтш. Рас, \"С м е т л \" айтатын, О ны М анарбек Ерж анов та, Барифолла К урм а н гали ев те ады н Иса Байзакрвтыд жазып берген жада тею ам ен орындайтын, ©Ai де сол теюспен орындалып келедд. 3epTreyuiiAepiMi3 де сол \"С метгщ\" Эсет эш \"К дсм егпц\" 6ip нускдсы екенше ©Ai де копдл аудармай келедд, халыд эш деп айтылып жур. Мше, Эсетпд осы ею эншен баскдсыныд орынддушысы ж од кезде енер сахнасьша Дэнеш шыкды. Бурын зертгеуиллер Эсетпд кеп эш бар екенш пз1мдеп айткдны болмаса, о л эндердщ кдисысы кдлай айтылатынын халыд бДле бермейтш. Ендд Дэнеш Радышевтщ айтуында энпй-композитор Э сет Найманбаевтыд \"Кдсмет\", \"Кдракез\", \"Улкен Ардад\", “Kiuii 93

Ъекттан Нфквкв-ты_______________________ Ардак\", “ М акрал\", \"Акыргы с ез \" сиякты алуан мшезд! эндерш кулак, курышымыз кднганша тьшдайтьш дэрежеге жетпк. Bi3, эрине, Эсетгщ осынша эндерш емес, 6ip энш рана 6i3re ж етюзсе де Дэнешке дэн риза болар едж, ал мынандай м ол мура экелгеш уппн айрыкдга ризамыз. Дэнешке деген ел курметшщ астарында Эсетке деген 1лтипат та жататыны с ез а з. Денеш Ракрпнев-п езге энш1лерден ерекшелейтш, ты гар м аты льн ы н даралайтын 6ip жайт осы. Дэнеш e3i Э сетп кэрмеген. А л оньщ эндерш Мэмет Бабасов, Байбазар Рустемов деген эншглерден уйренген. Эсетгщ эн шыгармашылыгын багалауда, зерттеуде Д энеш репертуары б1рден-б1р тупкдзык, ек е н д т даусыз. Музыка 3epneyiiiici Макрутбек Майчекин 1969-жылы жарык, керген \"Портреттер\" атгы штабында: \"Э сет турган жерде больш, кейш елге кдйтьш келген талантгы эшш Дэнеш Ракрппев сон,гы жылдары гана Э с ет п р 1мер1де атаман \"Ардак,\", \"М акрал\", \"Крсмет\", \"Кдракез\" атгы б1ркдтар эндерш радио аркылы айтып, республика журтшылыгьша кер тарата бастады\", — деп жазды. Kepin отырсыздар, Э сет эндершщ Дэнеш аркд1лы Крита оралгандыгы акркрт. Эсетке байланысты ескеретш Дэнеш Ракрплевтщ тэты 6ip кд1зм еп бар, о л — Э сет елендерш жинауга крскдн улесь Эрине, Эсетгщ эндерш айткдн адам оньщ сезш де, яши елершдеайтады. \"Макрал\", \"Крракез\", “Улкен Ардак,\", \"Kiiui Ардак,\" сиякуы эндермен 6ipre олардьщ Дэнеш елерш де сакуап экелдг А л \"Крсметтщ\" ce3i бурыннан да белгш-тш, оны сактаушыныр 6ipi акын 1лияс Ж ан суп ров болды. К ещ лМ зд еп 6ip туйтюл тек осы \"Крсмет\" сэзшщ мэш е/р, с о р т кездер1 оньщ да сыры ашылды. М эскеудщ саяси эдебиет баспасы 1983-жылы \"Атеи сп к сездпс\" гатабын шьшарды, сол кггапта \"К рсмет\" турж ce3i деп керсеплген, ал оньщ мэш ислам дгш бойьшша, элемде больш жаткдн барлыкокрга, адам ем1рщдеп кездесетш ap6ip сэт алланьщ алдын ала пеш енере ж азганымен сэйкес eTin жатады дегендд бглддредд екен. Исламньщ б ул зарына К.М аркс \"мусылмандыкгыр е зеп \" деп бага берпгп. Кене картгардьщ \"жазмыштан озмыш ж ок” деп отыратьшы да осы ыргайда айтылган сез бо лу керек. Айтыс акршы Э сет eMip сурген кезде дшшр рел1 эл1 куш и болгандыкган, сезден жершп крлмас уппн, о л дши жагдайларды 6ipa3 бглуге т и с едг Сондыкган о л е з шыгармасыныр 6ipiH “тагдыр\", \"пешене\", 94

_______________________________ Qnef> earned \"ж азмыш\" деген мэдынага жуык, манде крлданылатын “Кисмет\" сез1мен атауы занды. Бул салада Дэнеш сЬфрген едбектщ улкеш сол — Эсетгщ “Ак^гргы с ез \" атгы узак, елендн жетгазуь Бул. еледнщ тугел теюсш о л М амет Бабасов Кршкдрбайулынан жазып алган, ал Бабасовтыц устазы Кэддрихан деген Kici кап ж ыл Эсетгщ кдеьша epin журген енерпаз адам екен. Бул кунде \"Ахдярты саз\" аталып кеткен Эсетгщ елер алдында шыгарган елециич академик Сабит М укднов Ш ыджаннан жазып экелген нускдсы 46 ж ол болатьш, ал Дэнеш жазып алган ец толык, нускдсы 120 ж ол Ж ане бул елецнщ ар жолы — эр шумагы — кап сыр туйген, акыннын, ем1рбаяндык деректерш, творчетволык, макраты мен дедгейш, бухал емхрлж идеясьш айкдшдау ушш айтак, далел болатьш тарихи шындыкд'ар. Ондай кунды шыгарманы крлымызга аман-есен тапсырганы унпн Дэкеде тек алгыс айтуга тш етз. Э ш ш Д анеш ке журтшылык, 1лтипатын айрыкдна аудартатьш тары 6ip жайт \"Ацшьшьщ энш е\" байланысты. Дэнештщ энш ш пн алгаш республикага таныткдн да осы эн. Бул эддд Ракдяшев айрыкдха сез1ммен, ыстык, ыкдяласпен орындайды. Эуездд макдал ун1 осы эндд орындаганда айрыкдха кубылады. К езш де Ы бы рай С а нды байулы ньщ \"B ip кдязык, ит жупртш, ан, ауласа\" дейтш узак,елещ барын Сабит Мукднов та (\"Э с у жолдарымыз\"), Есмагамбет Ысмайылов та (\"У к ш Ыбырай\") айткдн жэне о л еленд1 тутас жариялаган. А л академик Ахмет Жубанов: “Осы 6ip аулында кщрйх кдльш, ит жупртш, кус салтан кезшде \"Bip хдызык, ит жупртш, ад ауласа\" деген елехцн шыгарады. Оньщ эхйнщ кдндай болтаны 6i3re мэл1м емес\", — деп жазады (\"Замана булбулдары\"). С ол мэл1м емес эндд мэл1м еткеш ушш де Данешке ел! риза. А л ендд Ыбырайдьщ эш Ш ыджан елкесше кдлай етп деген куман де тууы мумкш. О л кумэндд Э сет емрбаяны шешее керек. Академик Ж убанов \"Замана булбулдары\" атгы ютабында Эсет туралы жаза келш былай дейдд: \"Э сет сол сапарда тары да Аркдпьщ эсем андерш едгерш кдйтады. O fsh Жарылрахггъщ, Ыбырайдьщ андер1 улкен эсер етедд\", Демек, бул эн Шьщжанра Э сет аркдхлы aryi мумкш. Эххдд, эрххне, ед бастапкдя кдлпында езгермей кдйта оралды деп айту кдхянат болар. Э сет орындаган эндерде Э сетке тан крлтадба кдйтсе де кдлута тшс. О л эндд уйреш ел! 6epi унем1 95

Ъексушпт Hyfnfceb-ynu_______________________ жепдддре, накдпнтай орыддап келе жаткдн Дэкеднщде азды- | кеггп езшдж у леа болуы — зандылык, I ©Mipi непзшен Шьщжан елкесшде еткен курескер акдш Таджарык, Жолдыулыньщ шыгармашылыгын республика журтшыльпъша 6ipa3 таныс болуга тшс. О л туралы алгаш Сабит Мукднов езшщ \"Алыптыдадымдары\" атгы кггабында кец ток,тап, мол маглумат берген болатын. 1974-жылы \"Жазушы\" баспасы Таджарыдгыд еледдерш \"Арман тау\" деген атпен ж еке жинак, eTin шыгарды. ©Mipi де, шыгармашылыгын да аса мэнддосы акдпшыд мурасы болып табылатьш \"Амандасу\" атгы узак, еледше эн шыгарган да Лднеш Ракдшдев. Гоминдан турмесшде алты жыл отырып шыдкдн Таджарык, адын ел-журтымен, туган жер1мен амандасып шыгарган бул елед — казак, енерше крсылган дымбат кдзына. О л езшщ эуездд мудымен, елед сезшщ шыншылдыгымен адам жанын тэрбиелеуде epi узак, epi иплпсп дызмет атдаратыны кумэназ. Дэнеш шыгармашылыгыньщ 6ip кдгры кдзак, эндерш халы д арасы на кед насихаттаудан турады. Оныд репертуарында баска энпнлер айтпайтын, белкам, ол да айтпаган болса, енер тарихымызга мулдем енбей кдлуы да мумкш-ау дейтш халыдэндер1 6ipa3. \"Крш, алма бел жарым\", \"Крдыр каз\", \"Баянауыл\", \"Аяулым\", \"Ж ан ерке\", \"Жан Сеуле\", \"Эй, Бепем\" сынды сырлы эндер— Дэнеш насихатгап журген кдгмбат муралар. Оньщ репертуарьшан бул кунде Б1ржан мен Акднныд, казак,совет композиторларыныдэндер! мол орын алады. Б1ржанныд \"Адаскагы\", Аканныд \"Макдалы\", Балуан Шоладгыд 'Талиясы\", Естайдьщ \"Жай крдыры\", Касым Аманжоловтьщ \"Дэрига, сол кдвы\", Нургиса Т1лендиев, ©м1рбек Байд1лдаев, Эсет Бейсеуовтщ эндер1 замандастарымыздыд рухани кджетппн етеу жолында аз кдвмет жасап келе жагкан жод Эншшщ еда! орындау шеберлшн ерекше айту керек uibiFap. Оныд даусын, эн шыркау мэнерш ешюммен шатастырмайсыд. Эуездд макдал даусы мыдныд !шшде мен мундалап турады. Куштшпмен, кендитмен ерекшеленбейдд; еркелегендей эсерлшпмен, api ойнады, api ойлы сазымен, ез1не гана тэн езгеше майда мшезЫен уйытады. Радышевтщ эн айту ерекшелшне, уншщ езгеше эуездШ пне кезшде Мухтар Эуезовтщ, Манарбек Ержановтыд, Кенен Э з 1рбаевтыд кещл аударьш жакры бага бергенш жазушы Cayip6eK Бакбергенов айтып та, жазып 96

та сан рет куэленд1рд1. ДакецаД алгаш республика окацэмандарына таныс еткен, онымен кеп сырласкрн, кеп сейлескен Сэукеч Ракнпиевта тжелей терт устаз болтан дегендд айтады, олар: Мэмет, Кэддрихан, Кдйыпбек деген энпплер жене Манарбек. Cipe, Дэнеш Ракдлневпен араласып, пиарлесш жургенппч acepi болар, Сэукеч езййч \"К,ан тозач\" романында ©сет акдын мен Ардак, кдлз лнниясын ете эдем!, эсерл1 пайдаланады. ©нерддч езара байланыстылыгына, 6ip-6ipiHe ыкралдылыгына бул да 6ip мысал. Дэнепгпч композиторлыты да кеп сыр ачтартады. Оньщ эндершен курау-жамауды, елштеудд ачтармайсыз; 6epi де тутас мшездд, уйлесамдд, ежелден уз!лмей келе жаткдн халык, дэстур1ндеп шытармалар. Совет жер1нде туып, одан отыз жылдан кейш сол тутан жер1мен Крита кдуышкдн энш шч алташ шытартан эшшч 6ipi тутан жер туралы болуы да зацды сияк,ты. Оньщ осы \"Ж еп су\" атгы эншен (©лен! Т.Исабековтш) тутан жерге деген сагыныш та, макуаныш та катар сезгледд. “Саясында алманьщ\" эш де оньщ алгашкдя туындыларыньщ 6ipi (©лент КДолыбаевтпа), энпп мунда да тутан жерд1ч табигатына тэнт1 болгандай эсер кдлдырады, эншч эуез1нде сэбилж еркелж, биязы нэзйспк басым. Дэнешт!ч журтшылык, ыкдлласына айрыкдпа беленген, кептеген энш! репертуарынан орын алтан туындысыньщ 6ipi — акдян Рахметолда Нурпешсовточ сезше жазтан \"Сота кет\" эш. Cip9, оныч сыры эншч эуен1 мен сез!ндеп халыкдык, колоритпц ерекше кдбысуында болса керек. “Талдыкрртан жастарыньщ марты\" (елеч! ©.Дэуренбековтш), \"Бакдггым бол\" (©леч! М.Оммбаевтта), \"Арманым-акдуым\" (елеч1 Н.Айтовтчй) \"©3iM туралы\" (елеч! К,.Аманжоловт!к!) сияк,ты эндер1 де Д экеч шытармашылытыньщ 6HiK дечгей!н аньщтай тусет!н туындылар. \"©нер\" баспасы 1984-жылы оныч 22 эн!н \"Мак,танышым — ел!м\" деген атпен жеке ноталы штап eTin шытарды. Дэкечнщ ол жинакдед енбей кдлган шытармасы да 6ipa3. Муныч 6api aHmi-композитордыч ешмдд api тынымсыз ечбектенш жургенш айгакдаса керек. _ Дэнеш Ракдлшевпч устаздык, таммгерлж жумысы да айрыкдна атап етудд кажет етедд. О л Kp3ip Талдыкрртан обылыстык, филармониясында кдязмет гетей ж урш шспрел!мен ел яшн жш аралайды. Казак, эндерш, казак, 97

Ъвкштн Hvfnlceke-ты_______________________ композиторларыныц шырармаларын журген жершде насихатгай журетпн айтпаса да белгш. Оны керген, тындаран талай жас таланттьщ оран елжтейтйп, одан уйренетйн сезс1з. А л онын нак,ты тэл1мгерл1пн керш, канаты астьшан ушкан жас талантгар каншама. Эннплерддц Э м р е Кдшаубаев атындагы республикалык, конкурсыньщ алгаищы жещлшазыньщ 6ipi Мырзахмет Мулжаманов, жас эншглер Жакрылык, Мыркаев, Зарьщбек Ракдгмжанов, Жабык,бай Сапарралиев, Нуржан Жанпешсовтер Дэкецнш, анидлж дэстурш жакры жалгастырып келедь Дэнеш уйренш калган асыл мураларды ез репертуарьша енпзш, республика журтшылырына кецшен насихатгап жургендердщ шпнде Кдзакртан комсомолы сыйльнъшьщ лауреаттары Кдйрат I Байбосыновты, Ж э т б е к Кэрменовть Кдзакронцертпч 1 белгш amnici Кджыбек Бекбосьшовты ерекше атаган жен. I Эннп атакуы болтан сайьш оньщ езгеге де ecepi арта туседо, сондьпрган бул жас талантгы эгашлердщ репертуарындаш \"Ацшыньщ ею \", \"Кисмет\", \"1нжу-маржан\" эндер1 у т бэсендемейтш, кездейсокцъщка ушырап жогалып кетпейпн дацрыл жолра б1ржола тусп деп куануымызга эбден болады. Крзак, енерше Дэнеш шырармашылырыньщ езшдпс улес крсканы, оны байыта тускеш осыдан да кершедь Дэнеш Ракдпнев Талдыкррран филармониясыньщ курамындары жастар ансамбшне кептен 6epi жетекшшк жасай журш, ондагы енерпаз жастарра ершбей-жалыкрай усгаздьтк, етуде. \"Эндо тек дауыс айтпайды, — дейдо Дэкец, — адамньщ б ш ш де, акдьлы да, ен аягы инабаты мен мшез1 де — 6epi крсылып айтады. Менщ енерпаз цп-кдрындас- тарыма, ул-кдоздарыма басты уйретпепм де осы. Эуендо сала алсам, даусымды эдем шыгарсам, халыкды риза ету1м крын емес деп кдтелесетгндер баршылык, Байкдйсыц ба, кез келген адам ьщылдап айтса, кез келген эндо сала алады, даусын да б1ркд[дыру эдем! шьп'ара алады, демек, белши дэрежеде кез келген адам энхш. А л б1здер — эшш деген ресми аты бар энгшлер — эндо жанымызбен, буил акдол- ой, журепм1здщ лу п ш м ен шыркдп бермесек, онда тьщдаушылардьщ кршеметше оцайдан-оцай белене алмаймыз\". Рас айтады, \"тьщдаушылардьщ кршемепне оцайдан очай белене\" крю кдшш. Оньщ устше эн айтпайтьш адам жок. А л эн айткднда сынайтьш адам одан кеп. ©зйпц тэл1мгерлж

___________________ 9нф c&meoi жумысында Дэкец эн уйрену мен бшм, тэл1м-тэрбие уйренуд катар журпзепш жайдан-жай емес. Эсте, енерде езшщ адамгершшк децгеш бшк турмаган адам езгеш де бшк децгейге кетере алмайды. Дэкецмен 6ipre кдзметгес болтан, оныц TeAiMiH алган жастардьщ, сейлесе кдлсац, алдымен ол исшщ биязы мшезш, юсшктт кдлык,тарын суйсше эцпмелейпш бекер болмаса керек. Кдлыгынан суйсшш тэрбие алмаган адамды сутки устазым деп им айтар? А л Дэкец мен оньщ merapnepi эке мен баладай, ага мен кдрындастай сыйласымды. ©нерпаз аганыц устаздьпы узагынан болтай! Bi3, шынында да, emirici кэп халыкдыз. BipaK, ap6ip этшм1здщ ез 6Hiri, ез багасы бар. Солардыц imiHAe ерекшелент, езшщ ушмен де, енервпзге крскдн улеомен де жаркырап кершетш енерпаздьщ 6ipi — Дэнеш Ракьпнев. \"Арындап эн сала ма дарымаган\" деп, ©сет айтпакщы, Дэкец — шын мэтндеп енер дарыган дара талант. Оньщ арындап салган эндер! туган халкдн энер бесйтнде талмай тербетш келед. ¥зак, тербете бергей! HeMip бетгелш жаткдн кезде куанышты хабар жетп: энпп ДЭНЕШ РАКД1ШЕВ “Кдзак, С С Р халык, apiici\" атанды. \"Жалын\", N5, 1986-ж. P.S. ©гашшке орай, энпп агамыз бул кунде арамызда жок, 1992-жылы крйтыс болды. BipaK, ел-журты Дэкецд умьггкрн жок,70 жылдык, 75 жылдык,торкдлы тойьш агамыздыц асыл мшездерш еске ала огырып ез дэрежесшде отюзд. Мен аганыц энш алгаш студент кез1мде КазПИ-дщ асханасында турьш тыцдадым. Оньщ алдында осындай 6ip энпп ар жакз-ан Жаркентке келй т деген дакрыртын тана еспгем. Бурын тыцдап журген 6ipAe-6ip энипнщ даусына да, эн айту мэнерше де ук,самайтын макдал унд 6ipey \"Ацшыныц энш\" радиодан узщдрш орындап жаткднын тыцдап, ишмнен Дэнеш Ракдшев деген энпп осы болар деп болжагам. Соным рас боп шыкзы. Аганьщ 0з1н 1968-жылы аудандык, комсомол комитетшщ 2-хатшысы больш журген кезьмде Кекталдагы ушнде кердм. 99