Х. Есенжанов. Ақ жайық т1

АКЖАЙЫК КАЗАК ССР МЕМЛЕКЕТТК ШЙЛЫГЫН АЛГАН ШЫРАРМАЛАР



г Х амза Ь сенжанов АК ЖАЙЫК, ТРИЛОГИЯ АЛМАТЫ кЖАЗУШЫ» 1988

84К аз7 — 44 Е 79 Есенжавов Хамза. Е 79 Ац Жайыц: Трилогия.— Алматы; Жазушы, 1988.— Bipimui KiTan. Tennepic устЫде,— Ал­ маты: Жазушы, 1988.—336. бет, портр. 84К*э7—44 ISBN 5—60S—00202—3 (ни. 1) ISBN 5—005—00230—9 © .'Ж азуш ы.. баспасы, 1988 — коркемделу!

¥рр-

Б1Р1НШ 1 Б е Л Iм Б1Р1НШ1 Т А Р А У Реальное училшцеш 6iTipeTiH Хашмнщ цыо боны арага кун салмай барып турган acepi медициналык курстыч клубы мен Губернатор кешесшщ бойындагы бшк баск,ышы бар жасыл циыкты эдем1 уй. Кеш болса ол клубка Мукарамамен билеу ymiH барады да, жасыл киыцты уйге кызды шыгарып салады. Ол студенттер калмай барып журген съезде 6ip-eKi рет болды да, кыз «скучно» дегеннен кешн бармай койды. Жатак уйлердщ imiHfleri, оцушылар клубтарындагы, кеше- деп цызу-к;ызу сейлент жататын сездер мен niKip таластары оны аса ел1кт1рмедь Кектемп таскын су арнасынан ол сочгы кундерде жолдастарынан белек, цаланыч бшш цыздары бас косцан жерде, сауыц ду­ май кызыгында. Бугш жума куш, ол ei<i колын тебесше койып, ке- реует устшде шалцасынан жатыр. Tarri княлдарга елтш жатыр. Keuieri куншч бейнелер1 оныц кез ал- дында, сол кушнде булжымай келш жатыр... ...MyciHfli Мукарама кадрильд! айналып-айналып келш, еркелеген балаша мойынга асыла туседь Жум- сач б1лек. Хош юс. Ыстыд леп. Тагы айналады, тагы асылады. Назды кезкарас. Ерке кулш. Туншч элдене уагына дейш би, музыка, жалынды сездер... ...Екеуа де сучгач бойлы, цолтыктаскан куш кетт барады. Кешенщ эдеш жарык; жер1мен журедй Кар- сы кездескен парлар, точтасцан адамдар екеуше чы- зыга царайды. 03i эдемч e3i келшть Кешлде де, жуз- де де шаттыч нуры жайнап тур... Бшк баскыш, уйрен- ген орындыч-

...Уйдеп улчен айнаныч алдында Мучарама eui liiHiHe кезек-кезек чез тастайды. Арт жагынан келген XaniMfli айнада керш турса да елемейдь Ол чолымен белжен орай устап, езше чарай икемдегенде тал шы- бычтай шлпш чыздьщ сулу басын сол чолымен де- меп, мей^р чандыра суйгенде Мучарама чабагын ер- келей керш, мойнын Tepic бурады д а: — Хак1м, реальныйды бтргеннен кейш Оралда каласыз ба, элде ана Жымпитьщызга четейз бе? Аты чандай жаман!— дейдч элде назды, элде мучайган унмен. XaniM ой лан бастан : — Сйзбен 6ipre жачсы чалада очысам да, жаман чалада турсам да мешч жулдызым тебемде,— деп тапчыр жауабына насаттангандай жымияды.— Неге жаман деййз Жымпитыны? — 9дем1 ат емес. Не деген-сез ол? — Свз бИкеншч магынасын тексеретш й л галы- мы емеспш, Мукэш. Б1зде ондай свздер коп: Ачка- ты, 1Шдерй, Булдырты, влечй, Цалдыгайты, Какпач- — Ой, ой-ой. Кандай чвп, тарсылдаган ты-ты-ты... Кулкь EKeyi де мэз. — Мумкш Ачкалы, ИНдерлч Булдырлы, влечдч Калдыгайлы шыгар? Кейш галымдар том-том зерт- теулер жазады гой «ты* мен «лыны» дэлелдеп. — Ci3 мен1ч сауалыма жауап чайырган жочсыз. —' Кайда чаласачыз, сол жерде боламын. Алды- мен институт 6iT ipin алайын. — Институт?— Кь13 ченет ойланып чалды.— Доч- тор... Cia ана Жымпитыдан челген Ехлос дочторды б1лед1 еченс1з гой. Красивый сенен де... (Лзден де черчем. Жоч... Жоч— — Бкпемш, 6i3fli4 елдшч Сулу 4ici. Эйел! де сулу. Баласы да сулу болуы мумкш. 9iieai де, баласы да бар ма?— дед1 чыз тачдан- гандай. Хач1м «чызгангандай бечер айттым* деп ойлацы да: — Жас. Bip жаста баласы. Б1зге агайын ол Kici- лер,— деп чойды аныч бшейндшш ачдатып. Хач1м де, чыз да бул эчймеге eHfli чайтып орал- мады, yiuiHuii 6ip адамды эчймелеу ечеуше де чел1с- ci3 коршдь

Кереуетте жатып XaidM осыньщ бэрш 6ip нуктесш чалдырмай ойына Ti3in, кез алдына булжытпай кел- Tipfli де, 6ipaK сол екеуййч эчпмей Ехлас докторга ■прелген жерде ой кемесшлене бередь «Неге олай?» деген екЬушты дудамал сездер йлге оралды да: «Жоч, шэк келйруге болмайды. Арамыз айдай ашык, бултсыз. Шуба, чызгану сез1мдерше орын жоч» деп чорытты. Куншуац: уйд1ч циыгы жшсш, сырт жакта тере- зе алдына тырс-тырс чулаган тамшы; эйнектен кол- денендеп еденге куйылган кун шугыласыньщ iuiiHfle майда тозац копарыла козгалып, сапырылысып жур. Суыц торгайлар тынымсыз шырылдап, терезешч кэ- ceKTepiHe йз1ле конады да, урке котерШп жгенеледк Тосек устшде керше T ycin XaniM сол чырынан жа­ тып терезеге кул1мдей чарайды. Оныц ойына ауыл, осы сияк,ты март айыньщ шуац кундершде эйнект1ч сумелегш чагып TycipreH шакдар келед1: толге деп уй тебес1не шыгарып уйген кок шептщ кун бетшде оты- рып, алыстагы жолмен кыбырлаган жолаушыны кун узач козбен узататын, кокке чарап чус санайтын бей- гам балалыч оралады, шешес1нщ «узын сарыга» ар- наган, КУРТ чатып n icipreH , ауыз суын агызарлыч дышцылтым ащы кожей шубар тостаганымен кез алдында тургандай... Ершйз езу тарттырады... «Сол тостаганмен коже iiiiin отырганымды Мукарама кор- Сырттан жуынып к е л т cypTiHin турган жолдасы 03ineH-03i к у л т жатчан Хаюмге жалт чарады да, ач- тач болып, турып чалды. «...Торт болмел! сырлаган чарагай уйде, ач кереует- Ti4 уст!нде жататын чала чызы — чазан жачта чы- тыр-чытыр шоп жеп турган чозы мен буз’аудьщ, ыл- гал бурыштыч, сары чидьщ Hici аччыган балшыч зем- лянкеде сыныч айнаньщ алдында шашын тарап тур- са... Жоч, ол OMip енд1 алыстауы керек. Мукарама- мен чалада болуым керек...» деген ой билеп, XaKiMHi4 басы эчкйтэчкь — Эй, Онеке, сен эл1 жатырсыч ба? Сагат тогыз болды гой, шырагым-ау,— дед1 жуча ечдч дочгелек коздч кщпрек дёнел! гимназист K ipin келген боны Хак1мн1ч койкасына жачындай 6epin. XaKiM о н ы м о й н ы н б у р м а й -а ч д а у ы с ы н а н т ан ы п , терезеге чараган к у т ж ата берды гим назисйч созш де, озш де елемеген тш ш д е, чиял теч^зше мычтап 8

шомган. Хаюмнщ орнына элг1 суртшш турган жол- дасы жауап бердь — Отырыцыз, 0M ip. Бугш жума, кушйз баратын жер, ктейтш ic жок болгасын жача турып жатырмыз. «0некеч1з» немене тары, T yciH icyre болмас па?— дедь Хак1мнщ 6ipre туратын жолдасы, мына гимназист 0Mipflin тШ ушты, эзшкой жапт екенш жансы 6Ue- TiK, «Онеке» деген сездщ 6ip нуанылын астары барын сезе налды. — Онеке демей, Евеке десе де болады, 6api6ip, эй- Teyip кыз-кел1ншектщ nipi гой. — Уай, жача тусшдам... Евгений Онегин...— Сту­ дент eai санын шапалантай кулдь — Балык жеген баркын, сен сонгы жачалыкты ecrifliH бе? Макаров пен Овчинниковке тетенше сал- гырт салыпты, кешшпей олардыч дшрмендер! мен заводтарын казынага алмак- Буржойлар енд1 «долой- -дьщ» ауылына баратын болар,— деп б1ржола белш >Ki6epfli Эм1р, Х аю м тч уштаса бастаган ойын. — Мазамды алмашы, айналайын, онсыз да ойым онга белш!п жатыр,— дед1 Хаюм кабагын шытып. — К;ыз мэселесш сен кореннойга жекйч бе? Tyci- ш кп. TyciHiKTi. Айттым солем. Каламкас. Саган курбан мал мен бас. Айтары ЖОК, жаксы кыз. Суйрштей. Талай ашыд- ауыздар кездескенде eci шыгып турып калганын оз кез1ммен керд1м. Bipan ceHi мына (Нзден белш екетш журмесш. ТубектегГ балыкшыньщ косындай жагада Ж1алгыз шошайып калсан, уйленем деп жургенде... — 0Mip, енд1 жетер. Сен-ак калжьщга тоймайды eKeHcin. Келер кезден ыстыц жас... — Т1фу... Сенен артык жан тумас, Туса туар артылмас... — Неге токтап калдьщ? Айтып шыд аягына дешн. — Жиылыска бармайсыч гой, шамасы? 03iH e eai мэз Нарцистей1 елж!реп жаткан мына турщ-ак айтып тур T8TTi кчялга тусш кеткетчдь болып саргайып, гулге айналг оз суретше osi гашык, грек ел!н1н ацызы). ToaipiciHiK баласы (EcKi

— Менщ буйн елден келген адамдармен сейлесе- тш жэне де баска толып жатцан шаруам бар. — Алдымен Дурбановтшше согасьщ гой? Хамм Tepic айналып жатты. Ундемедк «бздерщнщ колынан келмегенсш, MeHi кундейд1» деп ойлады ол. Bipai< ашык ойлы, сэз тапкыр, кулмден ауыз жидыр- майтыи Эм1р оныц Tepic айналганьша царамастан кеп- тен 6epi ойына келщ журген сезж эзш, калжыцга араластырып айтып салды. Ол: — XaniM, менщ саган айтатын 6ip C03iM бар, осы каладагы чиновниктердщ кызын кайтем1з? Кешшпей восемь черных, на ногах топчущихся, с животом две­ надцать^1 бермей де кыз келедк Ец абзалы сэл сабыр етейшип. 0з1М13Дщ карабайыр шаруаньщ кара дома- лак кыздарми сауырынан сипап ж у р т аламыз. Екеу- Miere колы сол карабайыр гой,— дедь Хак1ммен мектептес Сэлмен Эм1рдщ бул cosine тэ­ ты да шлеп катканша кулдь — Эм1р, сенщ карабайыр, аргымак, калан1к1, да- л а т ш деп белущ эд1л емес. «Сенз карасыз» алатын болсац кызды пародага жйктеудщ не цажей бар? — дед1 Сэлмен. ■ — Е, солай десейшк «Талассыз nixip женделмей- дЬ дейд1 б1зд1ц филологымыз. Сендер де суйтш, пэ- терлерщде тас буркент жатып алмай, б1збен айтыска туссецдерпи. Мен карабайыр деп шаруаныц кызын айтамын. Дуниенщ тейп шаруада... Заводта кеше ми­ тинг болды. Дмитриев тамаша сейледь Сендер бол- мадыцдар. Мше оратор деп соны айт. Бес жуздейадам жиналды. Жиналыстан кешн жумысшылар Дмитриев- Ti колдан колга KOTepin экетй. ByriH фронтовиктердщ митицгШ болады. Кшшцдер, барамыз! Кызык бола- ды. Дмитриев сейлеуге тшс тагы да,— дед1 0Mip. Хак1м орнынан ушып турегелд1 де кише бастады. Ол сейлест отырган екеушщ эцимеан белген жок, сыртца шыгып келш, жуынып, таранып, костюмшщ кылшыгын тазартуга KipicTi. Хак1м, эйда 6i3 де барып кайтайык- Эм1р митинг- ке студенттер тепе барады дейд1 гой. Сол жацтан мек- 1 ЕСК1 эдеттеп калык малга сурантын ceria кара. 1ш1мен он ек1 кара дегенд! сол кездеп окушылар кулк4 ушш ссылай орысшалаган. 10

тепке согып, тамак iiu in кайтармыз,— дед1 Сэлмен 0M ipfli4 йлейн костап. Хайм кенбедь «Елден келген адамдарга жолыга.- мын» деп екеушен белш т кетй. 2 Жымпитыдан келген доктор Ехлас Шугылов йл- маш Минхайдар Курбановтьщ ушне тускен едь Ол б1рнеше кунге созылган земствоньщ мэжШсше бару- га асыцты, ертецй там акты тез iuiin, алдыцгы белме- ге шыкты да кшнш болып: — Кергенше сау больщыз!— дед1 есштен, от ба- сында отырган кемтрге карап. — Жолыцыз болсын! Обедке кешшпец1з,— дедг кемтр. — Кеппкпеуге тырысармын, эби. Доктор сырткы eciKTi жапканнан кешн, к ем тр: — MiHe, эдепй Kici. Кешеге шьщса да коштасып кетедк Кбайта келгенде де есендеседь Осы кунй жас- тардан 6ip белек. Бек кергенд! адам,— дед1 ушнде жаткан конадты мактап. Ызбайлы жас доктор кемтрге эдептййймен гана унаган -,жок. мырзалыгымен де унады. «Акшаньщ ка- AipiH» жаксы бшейн эбиге оныц уыс-уыс жацасы, ес- Kici аралас кагаз акшаны тамакка деп кунде калды- рып кетейш жомарттык сиякты. «Бул акшаларга 6ip кундж тамац емес, 6ip жейлш тамак келедь Э т т бай Kici деп едк рас екен. 03i де жалакыны кеп алатын шыгар. Акшаны пашкасымен санамай беред1» деп ойлайды кемтр eei кейп, куны кете бастаган «Нико­ лай» мен «керендЬ текшелей санап. — Бик матур kici, бийрак та матур. Осындай зор 6UiMfli KicwepAiK касында журсец де кор болмай- сьщ...— Темен карап, ыдыс-аяктарды жинап журш, кем тр бул сездерд1 озше айткан сияктанды: ол эмэн- да 03iMeH-e3i эчймелескендей куб1рлеп сейлеййн. Мукарама бурыштагы улкен айнаныч алдына ба- Рып шашын тузеп жатыр. Минхайдар «Орал жаршы- сын» карап отыр. Эркайсысы ез жумысында, кемтр- Д‘Ч созше елеч етпеген Tepi3fli. Т1лмаш газетй шугыл- дана карап, 6ipaK тейс окымай, актык беттей ip i ap in - термен шым-шытырыц жазылган кулактандырулар- Дьщ iuiiHen аскер кызмейн аткаратын казактардьщ тейс ece6iH алуга станица атамандарына берген на-

казнойдыц буйрыгын тутас очып шыцты. Суйтй де ол газети стол устше чойып, сол колынын, бас бармац тырнагын пстелеп, 6ipep минуттай отырып чалды. Орнынан турды, болмесше кетш, кшнш чайта келдЦ элдеб1р Hopceci умыт чалгандай ойланып, сэл бегел- Д1де: — Мукарама, мунда келий,— деп чарындасын ка- бинетше шацырды. — Не айтасьщ, эби?— дед! цыз оныц ieiume каби- нетке iaece Kipin келш. Уййийшц усац эцймесше оцашалап шацырмайтын агасыныц нендей иней барын бшуге тырысыгт, цыз оныц бетше йктеп царады: суп-сур жузжде ете сал- мацты шшш бар, жабылыццы цабагыныц устшдей жиырылган жщиике сызычтар мен ершдершщ аз- дап жымчырыла тускеш етйз 6erine чату рец 6epin тур. Кекчйл кездершщ астын шреукелент келецке басчан, муны чарындасы шай устшде керген жоч-ты, бейне туш бойы Kipnirin тм ей шыччан адам сиячты. Оныц бойдачтыгын есже алып чыз iuimen: «Bip жер- де сауыч-сайранда болды ма екен?» деп ойлады, б1рац тун бойы оныц белмесшщ шамы жагулы турганын вз коз1мен кврген-дь ТЧлмаш терезе алдына барды да, Мукарамага бу- рылып жузше тура царады, eici цолын айцара цусы- рып, турегелт турган бойы: — Эти елгенде сен жас едщ. CeHi ecip y , тэрбиелеу, оцыту деген сек!лд1 мшдеттер менщ мойнымда цал- ды. Муны езщ ж<ацсы бтесщ. MiHe eHfli бул зор мш- дет орындалып та келедц сен цаз1р медицина курсын бтрдщ . Алайда бул бШм жеткШ кй емес. Сен инсти- тутча шрущ керек. Б1рац цаз1р дуние туб1мен тецке- ртген, очуга мумшндж жоч- Согыс, азамат согысы. ¥занча созылады. Сондыцтан осы мамандычпен цыз- мет icTen, алга бара берген жацсы. Мен с аган осы жешнде ачылымды айтчым келдц цайта цызмст icTey- fli айтчым келедч— день Адамды жалычтырарлыч коцыр унмен алыстан бастап, узач сейлеп осы мектзпке шрерде де, онан ке- шн, очып журген кезде де агасы «ацылын» талай айтцан-ды. «Сол бадгы ацыл» деп кешеге шыгуга асы- гып турган чыз iuiTeft жаратпай амалсыз тыцдады д а: — Мен йздщ айтчаныцыздыц бэрш орындай- мын,— деп салды. Сойти де ойланбастан аузынан шыгып кеткен «аит- 12

даныцыздыц бэрш орындаймын» деген уз1ЛД1-кеолд1 дорытындыдан шошып KeTTi. «Егер де маган унамай- тын адыл болса да кене беремш бе?» деген шубалы ой келдь Белгнпз 6ip булдыр сез1м оган: «Далай да сенщ агац этлегше дайшы келедЬ деп тургандай. Ага- сыныц катал жэне вз дегенше квнд!ретш кайсар жан едет бул ойын шиелешсйре тусть Цыз урейлене бас- тады, дулагын садтана TiKTi. — Шуда кура, мен саган жадсы практика алатын жерд1 кездед!м. Сен мына 6i3flin уйде жатдан доктор Ехласпен 6ipre штейсщ, сол KiciHiK дарамагында прак­ тика аласыд. Бул Kici зор хирург. — Осы Оралда ма?— дед1 Мукарама жулып ал- гандай. — Жод, Жымпитыда. Жадында, ол K ici дазад пра- вительствосыныд министр! болуы да гажап емес... Бул саган жадсы емтихан... Во всяком случае доктор Ехлас уездж больницаныд дожасы. Алдында улкен перспективасы бар, шуда курэ, сенщ перспективад да — 9би, сестра болуга зор перспективаныд Keperi данша, мундагы далалыд больница да маган жарай- ды...— дей 6epin efli цыз, агасы оныд сезш аядтатпай: — Сен жада гана «айтданыдды орындаймын» деп уэде бергенсщ. Менщ агалыд борышым сенщ дамыд- ды ойлау: морадьдш, материалдыд жадтарынак да сенщ дызметще мен жауаптымын,— дед!. Агасыныц ектем yHi даз1р айдын шыдты: «Радым- сыз м!нез1днен эйелщ де Тузтобедеп эке-шешесшщ уйше донадда кетш, келмей далып едь Маган да эмЬ piKfli журпзбексщ» деп ойлады дыз. Ол агасын тап осы минутта душпан сиядты кердц оган кенет 6ip жек деру ce3iMi пайда болды. Б1рад агасына ашыд турде дарсы тура алмай, imKi датты наразылыгын сыртда шыгармауга тырысып, жузш бурып экетта де: — Кормеген алые тукшр, танымайтын адамдармен далай барамын?— дедь Кыздыц yHi баяу шыдты, дауысы д1рщдегендей болды. — Тукшр емес, жадын жер, уезд центр!. Онда да таные татарлар коп. Цара Уэлиге хат жазып ж1бере- MiH, сонда жатасыц. Дауысыцды д1рщдететш сен бала дыз емессщ. Kici он сепз жасында государство дыз- мет!н атдарады. Сенщ онда баруыц басда жагынаи да 13

аса цажет, бул ацпме соцынан... мше осы... саган де­ ген сез1м. Жарайдм...— дед1. Кыз cqnrbi сезге елеч етт1 де, 6ipaK ешнорсе анта алмай калды, агасы кабинеттен тез шыгып Kerri. Оньщ алдьщгы уйде кшнгенш де, сырткы eciKTi жа- уып, кешеге шыгып кеткен дыбысын да Мукарама ecTireH жок, агасыньщ айткан сездерш бастан-аяк эб- ден тус1нуге тырыскандай кабагын туйген куЙ1 тере- зеге карай мелшшп турып калды. Цурбанов уйден шыгысымен 1зшше кабинетке кем- nip жупрш келдь — Мукарама, сен бар! Минхайдардыч айткан же- ршен бас тартпа! Ехлас доктормен Жымпиты тупл Стамбулга да бар! Ондай матур Kici, е-ей...— дед1 ол соз1н аяктамай. Кемп1рд1ч жур!й де пысып кеткен, co3i де ширак шыкты жэне аргы жагында улкен мэн1 бар сырды буккен сияктанды. Мукарама оныч бетше ач-тач бо- лып карай калды. — Хисапсыз бай дейд1 оныч этшеш... 03i де бик жомарт K ici. Б1зд1ч татарларда мундай Kiciflep сирек. Только ана Акчуриндер гана. Акчуриндерд1ч 6api де уйлькуйль.. Кемшрд1ч сезшен кыз коп нэрселерд1 ачгарып калды... «Шынымен булар м ет осы докторга... eKeyi акылдаскан... эйелк.. баласы бар... жок. мумкш емес...* Оныч коз алдына Хатмшч толкынданган узын кою шашы, ер келбегп аккуба жуз1 толыспаган, (Ирак « к узын бойы, формалы карамауыт бешпет- шалбары, KHiMi де, niiiliH i де — бэр! тутас келдк -- Бьпемш. Жас уакытта киын... 6ipre билеп, уйре- Hin калган,— дед1 тагы да кемшр, кыздыч ойын коз- бен коргендей шамалап.— Ондай студенттер кеп кез- деседк ал ана доктор бакытты icicire гана кездеседк— дед1 ол ещЦ кыздан ниет1н жасырмай. — Эби, мен Фзден бакытты Kici сурап турганым жок- Оз эн тм болса ондай к а т ы н ы бар KiciHi... бал асы ... Сезш аяктамай кыз кабинеттен шыгып кегп. — Ей, жассыч- Б!лмейшч.— flefli кемшр оныч i3iH 3 XaKiM келш eciK какканда Курбановтжшен eui6ip жан дыбыс бермедь «Бул калай, Мукарама уйде бол-

маса да кем тр болуы керек кой. Мумкш емес Мука- раманыц уйде болмауы. Уэделескен сагат — алты. Eiu6ip дыбыс бШнбейдк Гажап». Аса катты да емес, б1ркалыппен тыкылдатып ол тагы да какты. Yh ж о к - Сэлден кейш сенекич едент сыкыр еткен сияктанды. Козгалмастан, демш iuiiHe тарткан калпы тындап тур. Жым-жырт. Элде мысык па, соныц еппен баскан дыбысы ма? Ол eHfli каттырак, кагып-кагып ж 1бсрд1 де eciKice кулагын такады. Эл1 дыбыс жот^. Акырын сана eciKTi im n e карай iiT epin едк болмашы сачылау KepiHAi, 6ipaK K u n i ме, элде 1штен сукпа салынган ба — байкап болар емес. B ep in жъшдаскан ауыр кек eciK ете нык. Не icT eyre б1лмей тагы да oipH eiue минут турды да, Хак1м биш крыльцоньщ таянышына асыла eciic жак терезеден бойлап iuiKe уч^мекнл болды. Те­ резе api б и т те, a p i таянь(штан кашык: жерден де бой жетерлж емес, 6ipai< уйд1ч забелше шыкса iuiTe адам бар-жогын байкарльщ. «Не болса да тэуекел» деп ол кеше жакты 6 ip карап алды. Адам сирек, алы- сырактагы юшлер керер емес. «Мына 6 ip келе жат- кан эйел ейп кетеш» деп ол caKire отырды. Орта жас- ка келген эйел буган назарын да салган жок, аягын салмакпен санап баскан куш api асып кетть Мойнын соза забелд1ч уетше шыгып, терезеге уч!л- генде Хашмшч кезше бурыштагы улкен айнакыч шпндеп Мукарама туей. Кыз бьлегше мачдайын су- йеп ецкейш калган, басы жарга прелш , жуз1 керш- бейдь Бул калай? Хаюм терезеге жузш такай туст1. Жылап отырган болуы керек, eKi HiHi жогары KOTepi- лш сслк-селк етедк айнадан ап-аньщ KepiHin тур. Те- резен'14 алдына келш карап турып, тап сол ж*эрге оты- ра кеткен тэр1здь Хаюм ач-тач болйп 6 ip минуттай эйнектен бетш алмай карап турды да, eciK алдына келдк Кешеден eTin бара жаткан адамдар ce36eciH деген шшрмен ол баекыштыч 04 ж ак caK iciH e отырды да, жай адам сияктанды. Ойы уйде, Мукарамада. «Неге ашпайды eciKTi? Терезеден карады... кэмш-ак кара- ган... Элденеге куш нт, жылап кез жасын керсетпеу уплн ашпай койганы акык. Мен жешнде ме?.. Арамыз KipuiiKci3, мундай толкуга e in 6 ip себеп жок... Агасы- мсн peiDKicin калды ма? Олай деуге осы кунге шейш 6ipfle-6ip катты ретш ке к ездетретш араларында кы- чьтр кабактык байкалып керген жок...» XaKiM к а н ш а м а т ы р ы с ы п , т у р л 1 б о л ж а л г а с а й с а

да, ойы ешцандай дэлелдд niKip тауып бере алмады. Ол калайда кызбен жолыгып, тшдесш, неге ренжше- nin ез аузыиаи 6iarici келдь Bip жагы аянышты, 6ip жагы жумбак бул 6ip жайдыц мэтсше тусшбей кай- тып кетуге оныц шамасы да келместей, ертецге дейш тацаты да тезбестей. EciKTi ол кайтадан какты, сал- мацпен цацты. Терезеден карай калса цыздыц кезше туспейш деген ниетпен e3i eciKKe такалыцкырап ту- рып алды... Тагы да 6ip-eni рет бапПен цагып тывдай калып едк iuiKi есштщ акырын гана сыцырлаганын eciTTi. Кыздын журйп... Журеп лып-лып ете калды. «Кушактап сушп алсам» деп ойлады ол сабьгрсыздана Tycin. Bipan eciK тез ашылып Kerri де: — Озге к!м керек efli?— дед1 кемшр мулде бейта- ныс, 6ipiH m i рет керш турган адамдай. — 9би, мен... Мукарамага жолыгатын шаруам бар efli,— деп Хамм Kipyre ыкгайланды. — Мукарама уйде жок,— дед1 де KeMnip катал ni- ш1нмен жалма-жан eciKTi жаба бастады. XaKiM капелхмде не дерш бшмей калды, 6ipaK eciK­ Ti жаптырмау ниет1мен шынтактай Tipen, колын iuiKe карай соза туей. — Эби, ci3 6ip минутка гана эмберОДз, 6ip-aK ауыз сез айтып шыгамын. Терезеден керд1м. Мукарама уй­ де, ана белмеде отыр... Бурын д а эл д е н е ш куб1рлеп с ей л еп , eciKTi з о р га а ш аты н KeMnip енд1 е зш е беле сал а сей л ед ь — Есштен, терезеден сыгалап журттьщ yiiiHe сырт- тан кез салады екен бул эдепиздер. Кыз уйше кeлiп eciK каккан ж т т т мше еиД1 гана KepfliM. Зорлап Ki­ pyre де уялмас булар. Мукарама шерлк ешюмдй уйге Kipri36eyre коспады. Тарт кольщды, eciKTi жабамын. Кемшрдщ c ere сейлегенше Хамм тутанып кете жаз- дады, 6ipan эдеп сактауга тырысып, KeiuipiM сурай сейледь — Эби, ci3 айып етпесещз, мен eciKTi узак уакыт кагып, ешк1м ашпагасын терезеден уйде Kici бар-жо- гын б1лу ушш карап efliM. Мукарама шерл1 болса, Ki- pin халш Йлу1м керек,— дедь — Жок, жок. руксат Жок— EciKTiK а р г ы ж а г ы н а н у й д ен ш ьдгып, 6epi ж а к ы н - д а г а н к ы з д ы ц ж у р н л н XaKiM а я к б а с к а н ы н а н т а н ы д ы : KeMnipAi ы г ы с т ы р а eciK Ti iiTepiH K ipen, XaKiM : — М укарам а, сэлам атсы з ба? Мен 6ip м инутка га- 16

на K ipin шыгайын деп efliM, эби бегеп екеум1з кел!се алай турганымыз,— дедь Кыз ундемедй селкос тш ш м ен кемшрге магына- сыз кеп тастап, XaKiinre карады . Ж узш де «6api тусь HiKci3-> деген шырай бар; бурынгы ы сты к леп сенш , кумарткан кезкарас су сепкендей. Хакш сасып калды. «Шынымен ауру ма?» деп жу- 3iHe Tin карап efli: бадгы ец LnKi кергендепдей, узын KipniKTepiH какпастан кездерш Хаш мнен асыра карап тур, сол сабырлы тэкаппар niuiiH. Он ж'ак, бетш деп кщгкене шункыршак кулген кездепдей емес, тайыз, болар-болмас нана бШ недь Астьщгы epHi аздап жым- кырыла TycinTi де сэл кабагын ш ыткан, кезге 1л1гер- йпкпес. «Бул кандай oerepic?! Арага суык сез жупр- геш ме? Цандай?..» Шрнеше сауал оньщ басына 6ip- ден келд1 де кобалжыган к уш : — Ci3re не болды?.. Бул не eerepic? М укарам а, не болды?— дедь Бул сурауларга жауап берудщ орнына ныз кшэ- лагандай: ._ — Мен ciere уйге к е л ^ з деген ж ок ед4м,— дедь — Рас, клубта жолыгамыз дедщ^з, 6ipan келме- Н1з деп те айткан жонсыз. Ci3ci3 етш зген 6ip сагат ма- ган 6ip жылдай, сондыитан керуге асынтым. — Ж алгы з ci3flin калаганьщ ыз ж етш лж Ы з. Буган мешн кез1м эбден ж е г п ,— дед! ныз салнын леб1збен. — Бул не деген сез, М укарама? Мен тусшбей тур- мын?..— дед! Хаш м дауысы KyHripTTenin. — Уакыт ж еткенде тусшес1з.... — Булай туйыц сейлегендей, шнэ коярлы цтай ме- Hin жазыгым жок, Мукош. — Мен ешюмд! кш эламаймы н, ш нэ ез1мде... — Ci3 nepiiUTe... Сез1н аяктатпай кыз Kepi айналды да, кемш р Ха- KiMre кез1мен ата карап eciKTi ж ауы п ж1бердь Хашм не ктерГн бш медь im не K ipy керек пе, элде Kepi кай- ту керек пе? Ол ap i-cepi куйде 6 ip минуттай турып калды. — А, бала, сен маган келдщ бе? Уйде Kici ж ок па екен? дед1 Ехлас доктор баспалдактан ж огары ке- т ер м т келе жатып. Хак1м ж алт карады да кып-кызыл болып Kerri. — Ие,— дей салды ол eKi ушты ж ауап кайы рып. — Отыр, отыр. Экпмелесешш ___

EKIHLUI Т А Р А У Жуырда гана басын курган облыстьщ Совдепии imiiiAe де, сыртында да кым-кигаш талас-тартыс. •Бул реальный ic емес, ачгырттыц аяк алые* деп бастайды Яковлев сезш. Исполкомныц цаншама мо- жШ м болса да, ол мэжШстерде не мэселе каралса да Яковлевич «бул реальныц ic емес* демей кал­ ган жер1 жок. Кешеп мэжШсте тагы да жер мэселеФ женшдеп съезд1ч каулысын icne асыру шаралары сез болды. Сонда да ол сез1н акылгей агаша жумсак бастап жоргалата сейледь «Буынымыз цатып, бугана- мыз бекшгенше ауырдыц усимсн, жеч1лд1ч астымен ж у р т карсы'тарапты мактамеу бауыздасак---» деген ед1. Оныц жаймашуак соз усинде исполкомньщ оку- агарту комиссары болып тагайындалган учитель Чер­ вяков орындыгын козгай бердк кабагын шытты, кайта- кайта председательге карады, акырында шешеннщ сезш белш: — Яковлев жолдас, «он мьщ десе шабындык, eric- т1к жер1мн!ч тогыз мыч тогыз жуз4 артьщ екен, кэ- не, соны елшеп алыцдар* деп алпауыт Овчинников 63i келш айта ма?— деп сурады, зшд1 кескшмен. — Мен олай дегешм жок, мен ушьщтырмай жара- ньщ аузын уакыты жеткенде ашу керек дед1м... — Бул тсч<пзджйч — осы элеуметтш жараныц эбден nicin, аузы ашылганына кеп уакыт болды, езе- riH суырып тастамай думбшез калдырып келген мы- на ci3 сияктылардьщ сей мен ici. — Муньщыз туешбеу, кур демогогиялыкка салы- ну... тап тартысы киын тартыс... — Пролетариат устемдшй ез колымен алады, оган билеу йзй нш помещиктер мен капиталистер ба­ сын шн, тагызым eTin усынбайды... Бул eKeyiHiK айтыска айналган 6ip-6ipiHe каиама- ’ карсы шэлкес niKipiH исполком председател1 Дмит­ риев эршетпей, Червяков сезШц api дэлелдь api ба­ тыр екенш ачгартып OTTi де, фрак кекесшйз кеч ту- ciHyre жол ашкан едь Ал бупнй сезш де Яковлев тагы: «Бул реальный ic... емес* деп бастады. Орынбор Совдешшч председател1 Цвилинг тунде Дмитриевй тете телефонга шакырган едк ол Орал Войскосына 6ip тэулш срок iuiiHfle Совдепке багын 18 ’

деп талапты шарт койган болатын. K|a3ip председатель Дмитриев исполкомнын м э ж т с ш шакырып, осыны мэл1мдеп, таяу уакыттагы icT ep женш де к енест отыр. Бул хабарга куанышты жузбен жайнай сейлеген. Чер­ вяков : — Наказной атаманга елил ж1берш, жауабын тез- детт1ру керек,— дейдь.. — Кырын кабак керипшч енд1 коржынын тез!рек бектерт1п, ipreciH аулактаткан жен шыгар,— деп Эб- д1рахман Эйтиев кезШ ц астымен Яковлевке карап кояды. Оты аз жагылган, коцыр салкын белме. Iuii кеч, мебелыпз. Отырган бес-алты адам тордеп председатель устел!шц айналасында, epTenri салкынньщ буйыктыр- ган ызгары euiKiMfli де шешшд1рмепт1 — 6epi де кшм- шеч отыр. Яковлевтен баскасыньщ Kefi6ipeyi шолак кара былгары курте киген, Kei”i6ipeyi кенетоз сур ши- нельдк бастарындагй былгары тысты кулакшын- фуражкалары мен нулакшын-бврштерш де шешпеп- Ti. Ал Яковлевич устшде кызгылт туст1 драп паль- тосы, басында кара калпагы, аягында галошы, кара бэтенкес1 бар. Ешнэрсеге тез толкымайтын, б1ркалыпты адвокат- тык тш ш м ен Яковлев мына Дмитриевич сезш де, ис- полкомныч баска мушелерш1ч тю р л е р ш де самаркау тычдап отырды да: — Орынбор С овдетш ч Войско уюметше жасаган кысымы мен койган шарты — саяси тэздл, 6iрак му- т\" нан 6i3Ai4 колымызга тиетш реальный куш пен К¥Рал жок- Войско у ю м е й т н кол астында эскер ■ TapTi6iHe уйренген, шетшен кылыш пен найза устай j турегелетш бас кесер казачество тутас тур. Каз1рд1ч ез1нде де генералдардыч карауында eKi полкка жуык карулы эскер жинакталган. Ал б1зде не бар? Б1зде кур талап пен иг! т!лек кана бар. Карсыласуга, табан Tipen тартысуга шамамыз келмейдк— дедь Ол темен карап отырып сойлед1 де, алдында жаткан кагазды карындашпСн магынасыз сызгылай бердь — Сонда не icTey керек, ci3fliH ойьщызша? Яковлев басын кенет KOTepin, Дмитриевке тесме карады да, жалма-жан бетон терезеге бурып экетто. Екеуше кезек коз тастап отырган Эбд1рахман Дмит- риевт1ч шаршаган peHfli кой кездершде ушкындаган 6ip от барын байкап калды. — Не штеу керек екенш жаксы 6iaeci3, Дмит- 19

риев жолдас. Калган ж'олдастардын да irni жаксы се- зед1, егер тагы да кайталау керек болса кайталайын: Ka3ip 6i3re ic емес, мунан пайда аз, зиян коп. «Облыс- тыц Совдепке багынасын, жузд1ктерщд1 тарат, ездерш граждандыц эрекетке кеш!»— деп буйрык 6epin кер- uii, олар сонда не iCTep екен?! Бас салып бэр1м1зд1 тут- кынга алады, сонсоц Совдепи тартып ж!беред! де кы- сымды цатайтады. Активт-i соттайды, асады, атады. T eric жок кылады,— дед! де столды саусацтарымен баяу тьщылдата бастады. Дмитриев оримнан асыгыс турегелдц оньщ сургылт жуз! кекпплденш кетть — Облыстык Совдепке багын, еюметщнщ тукь:- мын курт, Войскоцды тарат деп Мартынов, Михеев, Емуганов, Акутин генералдарга элдекашан айтылды, съездщ осындай каулысы болды. Ак генералдар мен 1 ел1рген атты казак байларынын /цытыгына тиед1 екен деп, революция тугызган СовдегЖ мен мына столдыц )шше тыгып цоя алмаймын жоне олардыц цолында жуздттер бар екен деп съезд бен облыстык аткару комитетжщ белпленген шараларын жузеге асырмай кол кусырып карап отыруга, куштщ тецелу!н куту- ге уакыт жок, уакыт болса да мундай кылмыс жа- сауга пролетариат алдында менщ правом жок- Бул 6ip. EKiumi — туткыннан корыкса большевик партия- сы олдекашан тарап кетер едь немесе Керенский сиякты эпжылан социалистермен баягыда KeaiciM жасар еда. Сейтш жумысшыныц кулдык камыты мойнынан, шаруаныц кайыршылык шэркес! аягынан туспес едь Жок, революция алдында мундай был- кылдак саясат пен ымырашыл быцсык эрекет жур- пзуге жене мундай кылмыска басцаларды итерме- леуге менщ ужданым бармайды,— деп Дмитриев бас- калардыц жузшен достык шырай 1здегендей, отыр- гандарды кез1мен Teric су з т етть Отыргандар жагалай бас изесть Оц жагындагы Червяков: — Дмитриев, Эйтиев, Черзяковтар турмеге отыр- са отырсын, 6ipaK олардыц соцынан ерген мыцдаган тшектестер мен активтер бар, рухани cyfieHim — коп- ШЫк бар. Жумысшы OKiMeTi бастаган улкен Ресей бар. Ендеше душпанга позициямызды жарты ширек те уттырмаймыз. Орынбор Совдет 6 ip тэул1к iuiiHfle багын деп щарт койган екен гой, мше, Войско бас-

шыларынан сол шарттыц орындалуын талап ету ке- рек,— дедь — Эцйменщ логикалы T y 6 i осы гои,— дед1 кэр1 юрист Бачытжан Баратаев. Басчалары: — Дурыс!— деп жамырай мачулдасты. — С ей тт, жолдастар, м е т ымырашыл деп тап- тьщыздар ма, элде к,орцак; деп багаладьщыздар ма? — деп сурады да Яковлев жауап кутпестен: — жоч. мен цорч&ч болсам е т рет турмеге отырмаган болар ед1м, царизмн1ц тамырына балта шапчан к епи ц 6ipi Яков­ лев, келш тш Яковлев жоч, революционер Яковлев бар. Осындай орынсыз ат койып, айдар тагудыц, чур шешенси беруд!ц не цаж еп бар?— дед1 чызарып. Ж урт ундемей чалды. «Алгырын алгырсыц, тауып та айтасыц. Шрац маселеге жец!л чарайсыц. Дмитриев сиячты туп-тамырымен чопара ic ic T ey re ш амац кел- мейдЬау, ж ш т м ... Кептщ кезш е тез тусе чойгыц ке- ледч сол мшез1цнен арылсац гой...» деп ойлады Эй- тиев Яковлевке тагы да кезш1ц астымен чарап оты- рып. — Сонымен, Петр Астафьевич, генералдарга KiM барады?— деп сурады Червяков Дмитриевтен. — Мен барамын. KiM чорчач. KiM табанды eKeHiH корерм1з,— дед! Яковлев жулып алгандай тез сей- леп.— Войсконыц багынуын мен ез1м талап етемш. Дмитриев ундемедц <lмeйлiц» деген адамша eKi уштьг магынада иыгын катере туст1 д е : — Ал, жолдас Ипмагамбетов, жолдас Быков, осы мэслихаттыц уйгаруы бойынша, с1здер, 4a3ip ЖYpiп кепц1здер, 6ip минут Kiflipyre болмайды. Цалай, да- йынсыздар м а?— деп сурады, шинель киген шачпач денел1 Мецдшерейге мойнын бурып. — Дайындалып узач жиналатын ешнэрсе жоч, Петр Астафьевич, 6ipinini керек ат едч мына Быков- тыц атымен Требухага дешн барып, сол жерден тыц келж алмацшы болып уйгардыч. Осы мэж1лштен ке- iiiH журем1з,— дед1 де Мецдшерей орнынан турекелдч — Олай болса мэслихат осымен 6iTciH, ж олдас­ тар,— дед1 Дмитриев. Журт б1ртшдеп ufbira бастады. 2 Бастыч Михеев ойланып отыр... «Мыц 6ip туншц» ертегйнндей гажайып чалалы .

асыл казынаныц саркылмас булагы, таулы, сахара- лы, джунгли орманды, жолбарысты, жыланды,. шлд! карт Азия. Цыбырлаган халык. теин байлык. алты элемге тепе кол создырарлык кос мухит, сансыз да­ рил, шекс1з, шетиз ен дала, байтак дуние... Eki жиЬанныц кос босагасы — Орынбор мен Орал: ана кен ойпат — Азияга асатын каска жол. Осы кас­ ка жолга алдымен аяк баскан атаман Иван Кольцо Еркш амал, epiKTi ©Mip жойкын жорыкка жетек- теген ацгал Ермактыц некершен белшш ну Жайыцты сагалай жорткан Кольцо. Ногай ордасы Сары Айшык- тыц1 кумбезшщ уетшде Кольцоныц жещмпаз жала- уы тур. Жогары ерлеп келш токтаган оныц анау Ру- бежнаясы!2. Ylu жуз кырык б:р жыл. Сонан 6epi балалап, молайып Жайыкты жги'алай каулаган бем- шетер Кольцодан орб1ген дацкты урпактар — казак- тар! Имперняныц басына кетерген болат калканы айбынды атты казактар! Жау бетшдеп жалац кылы- шы! Дацкты Неплюевтщ, Гурьевтщ, Перовскийд1ц ыстык-суыкка б1рдей KOH6icTi жауынгерлерП Bipnem e жуз жыл тартыспен, абыройлы жещепен курылган улкен имперняныц Ke6eci сеплумен сопле бере ме?! Оныц улкен цацпа аузындагы кузетипи — батыр ка­ зак цылышын тастап, цолына таяц устамацшы ма?! Топас мужык пен май цолды жумысшы aMip етпекип ме? Элде, анау арда киргиздар оюмет пзгшш уста- мацшы ма?!. — Жок!— деп орнынан турып кети бастык Ми­ хеев езшен-езь «Ресейден келгендердщ 6api, acipece Петроград пен Москвадагы революция цимылын Kopin келгендер ше- TiHeH герой бола калгысы келедк Bip уыс милиция жэне цолында балгасы мен балтасынан озге Tyri жок Украинаныц саяси шала сауатты жумысшылары мм- fli циратпацшы! Бул ойланбай басцан адым. Дуралы мол, атуы казаки коркытып кеширу, акымацтыц ici. Дмитриевтен бастап мыналардыц Эйтиевже дейш еш- нэрсе туешбейтш шетшен баран» деп мжшд1 Яков- '' Сарайчик (Сары Айшык)—Гурьевтен 6ip бекет жерде, • Р убе ж на я —Орал цаласына жакын жердей ей коне 22

лев, Войско басшыларымен, тап сол Михеевтермен сойлесуге бара жатып. «Яковлев жолдас, касыцызга адам ертщ1з, жалгыз баруьщыз лайыксыз, елин есебшде айбарлы турде барганыцыз макул?»— деп акыл берген Эйтиевке ол: «Ацыльщ озще» дегендей жаратпай карап, жалгыз кеткен-дь Войско басшыларына, acipece эскери адам толган атаман резиденциясына жакындаган сайын ол жалгыз келушщ кате екенж, жец1лдж ic icTereniH ай- кын сез1не бастады. Алдымен оны кузетип офицер ка- рапайым адам есебшде тэптештеп, не арызбен келге- HiH сурай бастады. Ол Яковлевтщ: «Мен облыстык Совдептен келд1м» дегенше шубэлана карады, «сен атаманмен сойлесетш KiM едщ озщ» деп ойлады iiui- нен, документ керсетуш талап етш, 6ipHeuie уацыт Ki- д1ртт, амалсыздан дежурный капитанга алып келдь Капитан кузетип офицердщ сезш кулакка да шген жок: облсовет Myiueci деген сезге гана селт еткендей болды. — А, анау болыиевнктер Совдепшен бе? (Лздердщ мэселец1зд1 Михеев мырза карайды, арызыцызды бе- pini3, мен соган табыс етермш,— дедь — Капитан мырза, мен арыз беру ушш келгешм жок- Келшсез журпзу ушш келд1м. Генералдардыц еркеюрек заманы калды, оны 6 ia in койыцыз. 0к1мет Ti3riH i халыкта...— дей бергенде, капитан оныц сезш келтесшен белш Ж1бердп — Яковлев мырза, акылыцызды баска жерде, бас­ ка аудиторияда айтыцыз, бул саяси сабак емес,— дед! д ек1р турде.— Алайда, сейлесе керерФз, мен басшы- га айтайын.— Оныц катац уш сэл бэсецси туст1, 03i аргы кабинетке K ipin K erri. Аздан соц ол кайта шы- гып: — Михеев мырза Kipyiiiiafli сурайды,— деп баян- дады. Токтаскан, шагын денелц пысык кимылды, ша- шы бурыл тарткан, K iiuipeK келген кара кездер1 жыл- тылдай караган Kici таныс адамындай жайдары жуз- бен^ карсы алды. Яковлевке кол 6 e p in амандасып, 63i жайлы орналасып, стол басында туйтмлшз сейлестй Амандык сурасканнан к ей т ауаныц райыи айтты, биыл кыстыц узацкьграп кеткенш, товар аздыгын, im- Ki киыншылыктар мен мемлекеттщ сауда-саттык жу- мыстарыныц ете шагындалып кеткенш оцпмеледк б,РаК каланыц жайына, болып жаткан окигаларга 23

содпады, эдпмеш жай нэрселерге, турмыстыц кунде- лжт1 усад-тшектерше дарай бура бердд — Жадсы TCMGKi табу диын, долга тускёнш дана- гат етем)з, тартыцыз,— деп Михеев жылы жузбен nici бурдыраган жумсад турйс темеюсш усынды да, жы- миып езу тартты. «Цандай мэдениетй жан, улкен тэрбиел1 семьядан шыдданы, кепи коргендт кершш-ад тур»,— деп ой- лады Яковлев жайбарадаттана тусш. — Гафу ет1д1з, Михеев мырза. Мен темек! тарт пайтын ед1м, дурметщ1зге кеп рахмет,— деп ол ыз байлыдпен басын идь Михеев кул1мс1реген куш оньщ жузше, бет аллей нщ езгешелшше, букш дене дурылысына дамти коз ж1берш, сынай бага бердь «Томпад бет, тар мацдай тадды танау, дайды кеуде, мен-менФген, epeci тапшы шапшад ойлап, таяз дамтитын- адамга бггедк Салбы радды семпек иыдтар табансыз адамныд 6enrici* деп топшылады ол, душпанныд элйз жагын 1здеген адам •— «Темекшщ зияны» деген темага HeMic профес соры Вернердщ одыган лекциясында болганым бар олар лекцияны иллюстировать етш одиды гон, оныд лекциясын тыддаган адам енд1 дайтып TeMeKire жуы майды, маган да улкен зсер eTTi, уш жылдай тартпай тастап кетйм. Осы терт жыл турасында 6ip болмашы себеппен байдаусызда тагы тартып кетйм. Темок1 аса зиянды нэрсе,— дед! Михеев. Ол сейлест отырган адамынан кезш айырмады. Бастыдтыд жузшде кул1мс1реуден Kopi теред1рек жат- дан кекесш шырай бар едц дедгелек дойган шодша садал мен шалгысы одып кеткен мурты сол кекесш шырайды Яковлевтщ кезшен тасалап далды. Шргенде кузетип офицер мен дежурный крпитан- ныд док1р дылыдтарына шагым айтдандай ninipfle efli, ал мына басшыныд дарапайым кескшш, Kiuiine- }\"ил .дабылдауын кергеннен KeftiH элп райдан тез дайт- ты. Оныд ойына «мыналар жуасып далган екен гой, адылдасып, дорытынды niK ipre келш, багынуга бел байлаган шыгар» деп туйда Яковлев iuiiHeH. Созд1д рет1н аддып отырган ол: — ¥лы дэрежел1 дурметй мырза, шамалауымша, ci3. Войско басшыларыныд 6ipici3, айып етпед1з, ci3- дщ лауазымыдызды аныд бшмегешме. Ciere мэл1м, 24

съезд сайлаган облыстык Совдептщ 6ip басшысы мына алдыцызда отырган менмш. Аткару комитетшщ тап- сыруы бойынша мен шздерден Орынбор Совдепшщ конган шартты талабына кандан жауап дайындады- цыз, соны б1ле келд!м,— деда, аптыгыццырап сойлеп. Михеев ce3iH укпай калган адамша Яковлевтщ бетше магынасыздау карап, сэл отырып калды да, эцпменщ не женшде екеш ж аца гана миына KipreH K iciflen: — A-а,— дед! созып.— Орынбор Совдеш деййз бе? Ия, ия, эцпме... Шарт сиякты талап... Bi3ie шарт кой- маса да тусшем!з гой: шарт деген тусшбейтш, цаса- рыскан адамдардьщ, н о келкпеген е й жацтыц ара- сында болады. Б1зд1 б1ркатар оцыган азаматтар бас- каша угынады. Генерал болды-ак, реакцияшыл, керЬ тартпа жандар деген n iK ip re бой урады. Бостандык, халык, социальный тецдак, прогресс, улт мерей! устем болу деген гасырдыц к°йган т1лектер!не к,арсы бола- тын генерал !леуде 6ipey-aK шыгар, балки болмас та. Ресейдщ мерещ жогары болуына, Ресей халыцтары- ныц !лгер! дамуына кандай ацымац келденец турар, ойлацызшы, Яковлев мырза! Ресейд!ц батыс уалаят- тарындай улы, просвещенный халцы бар зор империя болуы KiMre мактаныш емес, а? — Бул сездер мен!ц сауалыма тура жауап емес, улы дэрежел! мырза. Мен шздерге облысгык Совдеп- ке кашаннан бастап бойусынасыз, зацды халык ею- метш еюмет деп танып, мына Войско yKiMeTi дегенд! кашан таратасыз деп сурап отырмын,— дед! Яковлев. Бши ол кыза сейлей бастады. — Хе-хе-хе,— деп кулш нйберд! Михеев. BipaK оныц кулкк! шын кулк! ме, элде GTipiK ке- леке ме, оны айыру Яковлевке ете циын, ойткен! 6i- piH m i K opin отырган, бурын-соцды сырласпаган, сой- ■леспеген адамныц 6ip кергеннен м!нез-кулкын айыру оцай емес-Ti. Ол кызара тустц калайда созбен бастыр- малатып улкен эсер eTin тастау ниетше кеш и, куш корсете сойлеген де зиян болмас деген корытындыга келдк Орынбор Совдеп! ci3re 6 ip тэулж сроктщ iuiiH- де багынасыц деген шарт койды. Бейбгшплш жолмен келксез жасау аркылы шаруа мен жумысшы бк1ме- TiHe бойусынасыз. Эйтпесе кунде ана Орынбордан шыккан эскердщ куш жумсауы ацицат, онда к тщ

акы ры насы рга ш абады , муны м удият ескерущ13 ке рек. Михеев селт ете туей, 6ipaic бул ер1ктен тыс ди мылдан дарсысындагы Яковлевтен жасыру ниет1мег тамагын кенеп креслога шалкайган болды. — Эскер... Эрине, эскер деген б1здщ заманымыз да пек астынан шыгатын yiipeHmiKTi норсе болып кет Ti гой. Эскер нйбергендей 6i3 6ip согыс ашып жатдаг карсы тарап болыппыз ба? Кызыд нэрсе! Ойбай-ау атам заманынан 6epi дару-жарад устауга уйренп калган казактар куралдарын тапсырмай жатыр, хик маттыд 6api осында емес пе, Яковлев мырза? 1ст1 уа кыт шешедь Халык еммет1не бойусынбайтын к№ бар? Мына казактарды 6ipTe-6ipTe KOHflipin, даруьп таетатып, бейбтш лж OMipre уйрете беру жен. Ось айткандай, Яковлев мырза, ci3 мынандай сауалга жа уап берщ1зип: элп Орынбордан сейлескен комиссар дыц фамилиясы да орыс фамилиясы емес. KiM ед] — Цвилинг. — Ия, ия, солай. Сурайын дегешм: элп Совдег дегендерщ1з де толып жатдан Бронштейн, Цвилинг Фрунзе, Каменскийлер. Жейттер мен немгстер нег< коп Фздерде? СМздщ оз1ц!3 де мордвннФз гой? — Cia шовиинсФз, улы дэрежел! мырза, 6i3 ултдг белмейм1з. Эдпмеш баска жадна бурмадыз. Marai Фздщ тура жауабыдыз керек. — Хе-хе-хе. Амып етпед1з, егерде бул сез1м т г е унамай далса. Шовинизм деген айып термин емес дой. Байдауымша С13Д1 мешд айткан сез1м данагат тандырмаган Tapi3fli гой, Яковлев мырза. — Ci3 данагаттанатын жауап бергеи жодсыз. Ка­ зактар даруын тастамайды деген epTeriHi жас бала- ларга айтсадыз, бэлкщ сенер де. Ал, Войско басшы- лары долдагы даруды жинап алу былай турсын, Tin- Ti дарулы куштерд1 кобейтуге Kipicin жатыр гой Ми хеев мырза. Бул жайды бугу — аргы жагында жасы рын смеет бар деген болжалдыд шындыгын далелдей Д1. Уйше дайтудан бас тартдан солдатты ecTiren емен. — 'Хе-хе-хе, ci3 Яковлев мырза, шын орыс емес екенс1з, казактыд психологиясын жадсы б1лмейд екеназ. Казак непзшде шаруа, б)рад оныд плугыныг касында суйеул1 дмлышы мен мылтыгы турмаса ко Hi-оi квнппмейдк Бул дэстур Иван Грозный патшадаь 26

да бурын басталган, тарихи 6M ip c y p y iiie байланысты жауынгерийлж заман тугызган, казак казак болгалы келе жатцан дэстур. Муны 6ip кунде, жэ 6ip жеиш ц ишнде езгертуге болмас. Mine, сол ecxi цагида бойын- ша казактар Улкен Круг жинап езшщ басшыларын сайлады, басшыны белплеу де. Круги де жинау сол станица казактарыныц еркшде. Муны T yciH 6eyini3 гажаи! Ана Цви.лингтер орыстыц, оныц !шшде казак деп аталатын орыстыц салтын, турмысын, буюл ру- хын цайдан тусшсш! Айтцандай, Яковлев мырза, ci3 меньшевик шыгарсыз?— деп сурады да Михеев Яков­ левич бетше уц1ле царады. — Мен1ц саяси козцарасымды талдап б1лудщ ci3- ге цежен болмаса керек, Михеев мырза! Kemipini3. улы дэрежел1 Михеев мырза,— деп салды Яковлев ашу цысып. Кандай саяси багыттагы адам екешщзд1 айту-айт- пау, эрине, ез ерющзде, Яковлев мырза. Эли саяси косемдер Керенский де, Мартов та социалистер, б!рац олармен сейлесш, Keaicin ic icTeyre болады, ал боль- шевиктсрмен мен, эрине езше сенген большевиктерд1 айтамын, олармен келшуге болмайды. Сол ym iH сурап ед1м снздщ цай топта екенд1гщ1зд1. «Сыр тартпацшы ма, элде тэлкек ете ме? Сарыны белили Сол ез n in ipiM 6ip fle-6ip дурыс n in ip . Булармен куш тецелген кезде гана свйлесу керек, оныц 6 e p ri жагында K ep e ri: «ci3 де жацсы, 6ia де ж а ц с ы » деген саясат» деп туйд1 де, Яковлев 1шшен Дмитриевй айып- тай бастады. «Керермш мен сенщ геройлыгыцды мы- иалармен шайцасатын...» — Сонымен, улы дэрежел! мырза, ci3 облыстыц Совдепке ез еркщ1збен багынбайтын шшрдейз гой?! Жацсы. М етц басца цоятын сауалым жоц,— дед1 Яковлев орнынан турегелт. Михеев оныц бул созш есймеген адамдай: с »з цайтасыз ба? Ci3Ai ат-шанамен апарып сал- сын. БейбйшШк жагдайымен келген мырзаларга цурметй б ет л керсетем!з. С1збен эцпмелесу маган улкен лэззат бердц Яковлев мырза. Айтпацшы, Орын- бордан шыццан эскерд1 6i3 с!зд!ц езщ1збен 6ipre туз- нан алый шыгып царсы алар едш, оныц цандай рота- лар екенш де, болмаса полк па, хабардар емесшз, ца- шан келепшн акта алмайсыз ба? Генералдыц коз! Яковлевич аузынан леб1з куткен- 27

дей KipniK какпай кадалып калды да, буки! назарын тьщдауга аударган жанша тына койды. — Ym жуз шакырым жерге эскерд1ц неше кунде жететшш Михеев мырза, ci3 менен Kepi жаксы б1ле- й н шыгарсыз. BipaK ce3i4i3re Караганда, Орынбор отрядын туз-нан алып шыгып карсылауьщ ешталай... Дегенмен иплш™ ниет. Сау болычыз. — Хош турыдыз, Яковлев мырза. Яковлев сел басын ид1 де шыгып Kerri. — Пайдалы мылжыц. 03iH m e куш керсетпекип. Вчпме eHfliri жерде эбден ашыц: 03iMi3 ойлагандай Орынбордан эскер шыккан кершедь 0чпме арасында «рота ма, полк па?» деген сездерд1 кыстырып ел'м, ол «отряд» деп салды. Цалай болганда да 6ip батальон шамалы карулы куш козгалуы айкын. Мен тетелей отказ жасаудан K epi, жараны ушыктырмайын деп, узын аркан, кеч тусауга салып: «казактардыч каруын бермейтш эде™ бойга «чген нэрсе, оны жайлап-жас тана KBHflipMece болмайды» деген niicipAi кулагына Куя 6epfliM,— дед1 Михеев eкiншi кабинеттеп шта( генералы Акутинге. — Бастыгы ма екен келген?— деп сурады Аку тин сазарган тшшмен. — Булар шетшен бастык емес пе, генерал мырза коп председательдер1шн 6ipi болса керек. Маган «шо вннисич» деп боле жапты. Хе-хе-хе. EHfliri кергенд» «неге большевик болмайсыч?» деп йпк тага ма дей MiH деп кекет™ ол келшсезге келген Яковлев™. — Арнаулы орнына аттандырган шыгарсыз деп сеземш оны, Михеев мырза. — Ь\\айда кет е р дейыз, ген е р ал м ы р з а , 6ipiHfleMeii ак бул 6ipH eiue с а г а т т ы ч йшнде б1рж ола б1тетш i( Кой,— дедь 04riMe Яковлев™ тутцынга алу женшде едь Аку тин ундемей калды. «Айлакер адам. Какпанга аягын жазым баспай тын, i3iH де кес™рмейтш нагыз Kapi тулкь Осыньп кулыгы мен тапкырлыгы менде болсайшы» дед1 о; iiuiHeH, e3ine-e3i риза болмай колын шлкш калды «Токтай тур, сур шинель киген жалач аяк мужыктар бук1л казак урпагын карсы кетерт табанычды Kipni Hi4 TiKeHiHe баскандай етермш, элН»

— Поселкелердсп совдешшлерд! алдымен колга аламыз гой?— деп сурады ол Михеевтен, келбеги жу- ii сурлана тусш. — Ьм. Ьм. Элбетте. Кара жусанныц Ty6ipine куйрыгын шырмай орап 1алып эбжылан кыбырлаган жанды шагуга эз1рленед1, басын жогары KOTepin, айыр т1лш сумавдата туседк Лк генералдар да жыландай жнырылып, авдаусызда бас салуга KipicTi. Олар oip сагаттан кешн штаб мо- жШсш етюздк куншыгыс беттеп казак станицала- рынык атамандарына купил буйрыкпен шапкыншы- шр женелттк полковник Бородинге 6-казактар пол- кына Дарьинсюдеп жузд1ктерд1 косып, Орынбордан шыккан отрядтьщ жолын тосып, калага жетк1збей талкандауды тапсырды: теменп Барбастау, Бударин, Таскала жактан жылжыган жэне кала тец1регшдеп дайын жузджтер мен 7-полкты контрреволюциялык булшке арнады. Бул операцияны генерал Акутин 03i баскармак болды. YUJIHLUI Т А Р А У Эм1р экесшщ пэтерше келгенде Быков та жирен атын жегш, ат-шанасына карайып кеткен когажай m onTi толтыра салып, сол жерге келш тур едь Эм1р бул бейтаныс K icire сэлем 6epin, басын ид1 де, iuiKe Kipin кето. — Папа, ертелетт елге шыгайын деп жатырсык- дар ма?— деп сурады ол терезе алдында шылым тар­ тып отырган экесшен. МекД1керей ундемей Эм1рдщ келе жаткан дэстур. Муны 6ip кунде, жэ 6ip жетшщ бетше карап, б1рнеше секунд отырып калды. Оньщ тун- нен 6epi карай бойы дел-сал тартып, кабагы 6ip турл1 тырыскан сиякты бола бердь Ж ака исполком можШ- <йнде де ол бурынгы кызу калпы жок — салактау сей- .леп, баскаларды костаумен гана отырды. Ka3ip басы .■пядей болып, бойын жаза алмай отыр. — Сеиде 6ip порошоктар болатын efli басты жаза- тын...— дед1 ол Эм1рге, оньщ сурагына жауап беру- 7UK орнына. 9M ip экесшщ ещ б у п н к у р ек тартып, коздершщ ж а н а р ы ж а с а у р а п турганын Жака гана байкады. — Папа, сен наукастанып отырган жоксыц ба?

вдщ езгерш KeTinTi. Порошок бар сдд Шрад ecici кос- тюмшд далтасында далыпты. Мен даз1р барып алып кедейЫ,— дедд — Жод, жоц. Калтадда болмаса кереп жоц. Мен дазйр жургел1 отырмын. 1с тыгыз. Bip минут кутуге де уакыт жод. Тек ceHi келехн дел отырганым. — Папа, тусщ ал-курен тартып тур. Сешд дызу- ыд болу керек. Ауру Kyiii... калай ол... Жолга шыгу- ыд. Кай жадда баратын едщ1здер? Эм1р аздап урейлене бастады. Меддшерей ойланып далды д а: — Жок, дызуым болмауы керек. Бастыд ауруы, мумкш, шайдж1 шыгар. Уйдщ шайын сагынып мед- зед боп кейде осындай 6ip басымныд З1лдей болатыны бар. Кай жадда барасыд дейсщ бе? Кай жадка бара- тынын, не уппн баратынын адам мына сиядты тар кезедде айтпас болар, балам. «Баланыд дадзрш бала- лы болмай бшмессщ» дейд! екен б1здщ 6ip аталары мыз. Сол снядты мундай суыт жур1с ертед сенщ ба сыда да келер б1лт дой: 6ip адылдан eKi адыл жад сы, б)рад Т1Л тиекЫз, еетжендз ол садтай бермейдд. Айтдандай, Эм1р, сендердщ - студенттерщ арасында дызу эдпмелер кеп болады, байдаддар, жастыдпен адгырт icne урынып далып журмеддер. Мына Войске ук1мет1 дарап жатдан жод, басдан 1зд1 аддып отыр Шын жолдас болмаса, сырларыцды шашпа. Эбд1рах ман o3ipre далада далады, соныд айтканын тыдда гайсыд... Эм1р экесжщ созш белмедд б1рад пшнен оныь осиет ет1п туйыд-туйыд евздерд! дадап айтданын жэ не белпшз сапарга аттанып бара жатып, баласын: озшщ сырын буккенш жаратпады. Медджерейдщ жа быдды Typi мен езгерш кеткен дауысыныд кудпр- yHi журепн жуйтк1ткендей эсер erri. Сезге утымды сырт KepiHici салмадты болганымен окееппд мшез куйгелектеу, амалы ушдыр жан-ды, айтарын айтыг тастайтын, ойлаганын тез icTen ж^беретш адам ед1 Ал, каз1р мулде oerepin кеткен. Эм1рге ол ете туйыд тым сабырлы кершдд.. Баласыныц тадырдагандай дарап, тосырдап дал ганын Kopin жэне дайда бара жатданын айтпаганын; 03i де шыдай алмай, Меддшерей: — Исполкомныд жасырын тапсырмасымен Орын борга кет1п бара жатырмын,— дедд зо

Экелж ce3iM билеп, Мечдп<ерейд1ч салкын леб1з- ден CGHiMfli жумсац жауапка морт кешкенш байцап, 0M ip iiuTeii елж1реп Kerri, ол кен^лде туйтшл калдыр- майтын жадырачкы шшшмен куакы эцпмеге кештц — Папа-ау, сен езщ кызыксьщ, осы 6i3 ушш кай- гырып KyHi бурын сэры уайымга тусетшй* не? Bi3 деген тутатын тулдыры жок кед!мп кесешц иегшдей емесшз бе? Отка салса кылшыгы шытырламайтын нагыз уйтлген кара сирак жандармыз! Аксуйектер устай алса, кемешне кесе туратын кылтанак тагы 6i3. Б1зде алар алтын, берер купле жок: таздыч такыр басындай 6i3fli кайтед1?.. Мекд'нерей мырс eTin кулш ж1бердй *Плше ццтей риза болса да, ол басын шайкап: — Сешц осы тШ ц удай. Цоркамын, кереказ жер- ге жумсап, 6i3 жокта тШцнен жазып журмесеч не ет- ciH ,— дедь — Баягы Букарбай баксыныч сарыны. Папа, то- н ы ч д ы езгертцп, немене, жылдык сапарга кетш бара жаткан адамша кайта-кайта «коркамын», «корка­ мын!» дейс1Ч- Эм1р МечД1кереевичт1ч гимназияны ■калтага салып алып, университетке аягы н алш ачдай басып K ipyre турган ы н б1лес1ч бе ез1ц? Эл! б ал а са- найсьщ ! — Б1зд1ч TineriMie де сендерд1ч адам болгандарыч шырагым. фанаты катканша торгай да балапанын ко- риды гой... ал жарайды. 03ipre муктажданып калмас- сыч. э? Элде акша тастап кетейш бе? Мечд^керей жалма-жан калтасына колын салып, акша шыгара бастады. — Артык болмас,— дед! 0M ip, кобыраган кагаз акшага кездерш T ire тус!п,— акшаныч анда-санда ке- рек болатынын T yciH flipin, егер квбей1п кетсе оны да- лага тастамай банкеге салып кою керек екендтш айтып, анау куш Альфред Иванович лекция оцыган. ■Сонан 6epi акша коп болса зиян болмайтынын угып - калдык,. Мсчдтерей калтасынан шыгарган акшаны сана- мастан 0M ipre усынды. Eneyi 6 ip мннуттай тагы унФз отырысты. Акшаны iuiKi калтасына мукияттап тыгып жаткан 0M ip re карал, оныч ойына кенет жастык шак туст1... Албырт ж т т кезй Оку жолындагы opi бейнет Т1, opi шатты жылдар... Алыстагы ауыл... ынтык жу- Р£к- уиленген бакытты айлар... Эм1р... шшкене 0 Mip... Жудырыктай кара бала... Пысык бала... Оте пысыц... 31

— Нагашьща тарткансьщ.— дед1’ ол Эмёрге, ойын шугыл узёп жёберёп.— Ал мен журемён. Орнынан турегелёп Мецдёкерей шинелён жылдам кндё де, сыртка шьщты. Дакпа алдында KyTin турган Быковты Kepin ол адымын тездете TycTi де кайыры лып, соцында келе жатцан Эмёрдёц мацдайынан суйёп алды. — Папа, уйге соцсац мамама сэлем айт, кешёкпей келедё дерсёч- Мендёкерей кубёрлеп: — Менен мумк1н, сен бурын керерсёц. Бурый кер- ген1м1з айтармыз,— дедё. Шана сыргып журе бердё. Экесёнёч осы сездер1 ке- йён Эмёрдёц кулагынан кетпедё, сол уйдегё екеуёнён терезе алдында отырып сейлескенё улкен жазулармен баттитып жазып, ёлёп койгандай кез алдында турып кала беретён болды. BipaK казф кунделёктё сапар жу- ру, коштасу, уй iiui эцгёмесё сияцты сездерге ол магы на 6epin ойланган жок. Ол жолдасы Хакём Жунёсов тыц пэтерёне жетуге асыккан едё. 2 Ертецгё каткак кезде жирен ат cap желёспен жол- дык 6ipa3 жерён утып тастады да, туске таман салы га бастады. Кара тер атты бакайына дейён малмандай еттё: 6yi”iipiH катты-катты согып, ендё булкёлден д< аякга коше бердё. — Бёз, cipa, атты мыктап салыктырып алатын шы гармыз: жол ауыр жэне оньщ устёне жукке бейёмде ген мына шананыц кур езё де 6ip атка жук болгандай адымын кере аякдап келе жатып. — Мына хуторга аялдап, шеп жегёзёп, тыныкты рып алайык, c ap желёк ат конага жеткёзедё калайда болса,— деп сенёмдё турде жауап катты neci, кардьп муздактаган катты кабыршагы кия бастаган атыньп арткы шашасына кадала карап,— жылда осы кезде сай-сала болмаса, кыргы жазыкта 6ip уыс та кар кал майтын, биыл кектем кешёктё. Сёздёц жерде калай ка 3ip жаз шыкты ма? — Бёзде де осындай. Бёздёц ауыл мына туста гой,— деп Мецдёкерей Жайыктык аргы бетён керсеттё. — 9йел, бала-шагачыз бар шыгар? — Бар,- бёрак мал малданып, жан жанданып уйде отыруга кол тимей келедё, Игнатий Иванович. Мын: 32 |

буржуйларды 6ip жайлы eTin, еля'щ колына тецдп« эперейшип, сонан кешн, уй шаруасын колга алар- мыз,— дед1 ол шаруа жолдасыньщ ыцгаймна кешш. — Bip жагынан бойдак, салт басты жургеншч 03i де дурыс па деп каласьщ. Kspi шеше мен емшекте ба- ласы бар жалгызШ кп айел ез алдына 6ip кам. ЭсЬ ресе, мына сиякты ногам жумысы б1ркалыпка орай- ласпай турганда киын. Уйге коз салмасач азып журе бередь ал шаруамен болуга азаматтык борышыц жЬ бермейдь Оныц ycTiHe мына кулактар мен бай казак- тардыц туксигеш эбден бэле болды, e3i4 жок жерде ушчД1 бар жанымен ортеп ж1беруге булардьщ дуз1 жанбайды. Мына келе жатцан б!здщ селомыз ете жаман, бас кесуге дайын. Атамандардьщ yriTiHe epin кутыра бастаган коршедк— дед1 Игнат, KyfliKTi жай- ларды сыр ете сейлеп. Мечджерей ундемедь Жолдыч тапталган карына, KipT-KipT баскан аттыц аягына цадала карап, тунжы- рап отыра бердь Игнат оныч tarepi шыгьщкы ipi ие- rin e, кочырцай куреч1ткен ат жакты бетше, дочестеу келген узын мурнына, шуйдел1 желке, жумыр мойны- на жэне какпактай жауырынына карал: «Кандай к у и т екен! Казактар камшыга мыкты келедк мына Мечд1керей 6ip урганын калпактай-ак T ycipep... MiHesi кмзык шыгар 03iH i4, мундай к у и т K ici бала сиякты болады. Б1зд1ч Василий де осындай. Кейде куш бойы тунжырап журедк..* деп оклады. — Точган жоксыз ба, Ипмагамбетович? Куншч K03i шыкканмен жылуы аз, элi жел ызгарлы; акурат, мына шинельмен муздап чалуыцыз мумкш,— дед1 .Игнат, созге сарач жолдасын ацпмеге шакыра сой- — Жок, шинель ecKi болганмен жылы. 1ипнде та- гы былгары тужуркам бар,— деп Мечд^керей етегш кымтай TycTi. Мечд1керей шинел1н1ч калтасынан кисетш алды, шылым орады, мойнын im iH e тыга шинелш1ч сол жак омырауымен калкалап cipiKKe шакты. Ол im iH e у збей уш-торт рет мыктап тутш жутты да, шалкая T ycin кеудесш жазды; сейтш шананыч калканына кисая T ycin, шылымныч жанып 6ipTe-6ipTe кыскарганына карай отырып, темекшш тартып б т р д ь Tycin ат шалдырган жерде ол пештщ алдында отырып узак уакыт ундемей кайта-кайта шылым тарт- ты. Bip стакан сут пен 6ip тМ м нан жед! де, Игнат-

ты асыцтырьш тез аттанып Kerri. Бурый сырласпаган, сапарлас болып кормеген адамнын мшез-кулкын Иг­ нат жете б1ле алмады. Оныц eMipiMeH де аса жаксы тамыса алмады. Селога жет! шакырымдай жер калганда жирен ат босансыды. Камшы салдырмайтын жануар ед1, калада куи1 болмай азып калды, акурат, салыккан. Дегенмен жегпк. Ипмагамбетович кане 6ip шылым тартып же- берешк,— деп Игнат шанадан тагы да Tycin калтасы- нан KiiceTiH алып шылым орай бастады. Сояудай ipi екпе темек1н! сэры кагазга ж1п-г1ктай eTin шныршыктап, ол cipiHKe тартты да, темекшш орап улпрген жолдасына уысына келкештеген отты алдымен усынды. Кун ашыкка батып бара жатты. Аспаннык батыс жак жартысын тутасымен курен шабдар соулеге ма­ лый алгандай. Кекжиектен аркан боны жогары турган б1рсыдырым ,кеплд1р бултка согылып сонау кызыл соуле бткке шашырап кетш жатыр. Шыгыска карай ушып озен бойындагы орманга бет алган кара карга - лардыц кектеп нокаттары да кызгылт кержедь Игнат ш ы л ы м ы н та р т ы п ту р ы н баты с ж а к к » ко з Ж1берд1 д е , б а с ы н ш а й к а п : — Тура кан сиякты. Кун суытады,— дед». — Жердж каткагы гой 6i3re ен керегг, бэлкш тунделетш журш кетерм^з йздщ селода тамактанып алып, iCTiH 6opi уакыт пен жолга т.релш тур. уакыт- ты утсак 6opiH де уттык- Ат табылады гои, Игнатии Иванович, о?— дед! Мевджерей eci-дерт! wrepi аса бе- РУД!_б°йнтересно, бул KiM екен сонша суыт жур1СТ1?1 Баганадан алыстан коржгеннен-ак катты сыдыртып келедк— дед. Игнат сол жактан кор .н ген салт аттьпп коз1н Tire карап.— Ат табыла ма деисш бе. Ат таба мыз гой, 6ipaK жылы жерде ункы басып журмесе. — Жок. уйкыны коя тур. ¥йыктантын уакыт со нынан да табылар. Ат табылса болды. Журш кетемш Анау атты Kici де селога жетуге асыккан 6ipey шыгар Бул Жол кайда баратын жол, Игнатии Иванович? — Даринькага. „ ..... — Коне, Игнатий Иванович, козгалаиык ат аздаг буынын б ек т п алды. кердж бе. бушржж ^окканы да сiiрейin дпеодп)!. лШтяаннаа яаууыыро,. эоййттппеессее еею Kicire сыр бере TiH жануар емес.

— Журешк... журешк... Иесннч ычгайына карай дагды алып уйренген ат жол жиегжде турган Игнатпен чосыла чозгалды да, уйге жакындаган сайын жеделдете аячдады. Шана- ныч артынан eKeyi аячтарын адымдай басып зорга 1лесе бастады. Салт атты кешжпей cap желшпен ойы- сып келш нысана атым жердеч булардыч жолыч Kecin алдына туст1 де артына шучшия 6ip чарап алып жге- pi асып K erri. — Мынау Калашников деген 6ip элд1 казактыч кенже баласы, экешшч eKi дшрмеш, кырыч-елу десе жер1 бар, малы да кеп, мекен-жайы да улкен, селода- гы азулылардыч 6ipi. Биыл Песков дейтшдермен екеуше салгыртты баса салып, б!раз астычтарын ал- ганбыз. Жакында осылар. поселкел1к Совдеп™ ортеп ж!беруге эрекет eTinTi, анау Kyui съезд кезшде 6i3fliH aeirirrep тагы да 6ipa3 ауыздыктап алса керек. Мына баласы уш айдан 6epi Даринькадагы Войсконыч офи- церлер дайындайтын школында efli, керд1ч1з бе, хо­ рунжий шенш тагы алганын. Бул1к шыгарушылар — ry6i осылар болады,— дед1 Игнат сыдыртып откен салт аттыныч кочачтаган nimiHiHe куа чарап. — Колынан келсе булардыч чайсысы чылыш ке- термес дейшч---— дед' Мечджерей, ойы баска жачка болжш.— Калашннковтыч аты KiM? — Захар. Йемене, танитын ба ед!ч1з? — Жоч- Кайдан таниын... Жай, ойыма 6i3fli4 Ка­ лашников Tycin кетт1. Б1зде де осындай 6ip элд1 Ка­ лашников бар, элд1л1пнен де жауыздыгы кушть.. Фа- милиялары учсас болган соч аттары да уксас болатын шыгар дегешм... Эрине олай емес. Б1зд1ч Калашннков­ тыч аты Иннокентий. — 1м,— дей салды Игнат уй iiui ойына T ycin. «Марфуша монша жагып чойса ип едк Кызым еч- бектеп етегше жармасып жур ме екен?!» «Жаман- сычдар сендер, б1здер жас кушм1зде тачныч атуы- • нан, куншч батуына дейш шшен шапканда да «yh* демейтшб1з»... KeMnipfli4 аузынан туспеййн мэтел бо- лып кеткен, кулачка yftip 3inci3 сездерше ол жымия к у л т чойды. Exeyi де ундеместен аячдап ж у р т келед1. Кунд1з Keii жер1 сьщар аячтап ойылган жол чаз1р чатачсып калган да, жукшз ат аягы Шкпестен Ширак басады. Алысырачтагы чарасындар кезден тасалана бастаган i4«p алдында 6eTi ipireH жентек чар кеплд1р туске ай- ** 35

налган; цыстайгы узджшз журген келжтщ кощ мен шанадан темлгеи шеп-шелецнщ 6eTi ашылып жол ацгары уздж-создыц царауытып жатыр. Ымырт жабыла бердь Жолаушылар п о сел к ен щ шет1не де тенд1, селоныц нац ipreciH fleri тер е ц сай га 6ip шацырымдай цалганда олар шанага о ты р ы п ал д ы ; тыныс алып цалган жирен ешмд1 б улкьлге с ал ы п , ша- наны жещл суйреп сыргыта женелдь Цаланыц ш ш деп неше кун бойына созылган жи- налыс, журш, толып жаткан жумыс, оныц уст1не кун узын тынымсыз жорыткан жол, кажыган дене, кештщ бой 1шм1ркенд1ретш салкынымен серги туст1 де, 6ip j жума кермеген уй iuiiMeH жайланып отырып демала- тын минуттыц жакындаганына кощл epiKcie кетерте бердь Быков ыцырсып «Рябинушка» энш сала баста- ды. Оган тунжырацкырап отырган касындагы Мецдь керей де косылып Kerri. Kemni цоцырцай мезетте жу- рекке жылы, муцды, шаттык . куятын халык эшнщ жайма KOHbip.yHi акырын жылжып, mrepi е р ле п б ел г ь ci3 6ip киялга жетектегендей, акырын шайкан, ептеп тербетш, жанга 6ip жайлы берж сая 1здеткендей: Неге турсыц сен тецселш. Тагзым цып жерге басывды nin... Аттыц курт-курт, дж-дж аяк басканы, шана таба- ныныц баяу сыргып каткыл карды ыскылаган дыбы- сы, жер бауырлап жылжыган узын ыргакты нэзж коцыр ун — ем1рд1Ц api цуштар, opi бейгам, api жум- бак кушнщ токтаусыз шерткен пернесшдей кершед)... Ат жардыц кабагына келд1 де кулактарын баяу кайшылап аяцга кешть Элшздеу оскырып, алдында сай }шшде шогырланып турган атты адамдарга кара- ды. Шанадагылардыц баяулата салган коцыр am узь лш кетм, булар да шогырга царады. Бейуацытта не ушш шогырланып турганын K03i жете угынбаса да Игнаттыц кещл! царадай кашты, «арам ниетта жандар?» деген ой сап ете TycTi, 6ipaK аттыц божысын тежемедк тежеуге, ойлануга уацыт жетпедь Ат жылжып сайдан томен туст1 де екпшмен желш, шогырлангай адамдарга бетпе-бет TOHin калды. — Токта! — Шм бул? — Быковпысыц? Песков Астахтыц даусын Быков тани кеттк шана-

га тенш ецкейе дараган белй бузыд, сотдар Архип- ты кердь — Быков, сен атаманга журесщ, бур аттыд ба- сын;— дед! ол, зеки сейлеп.— Цасыддагы дай комис­ сар? Шананьщ екшпй жагынан атпен омыраулатып баганагы будан 6ip сагаттай уадыт бурын жолды Kecin eTin, озып кеткен хорунжий Захар: — Архип, сен уста атты! Басдаларыд суыр ды- лышты! Кызылдьщ eKi комиссары тутдынга алынды деп жариялаймын! Семен, Николай! Tycin бойында- гы каруын ал!— деп команда бердк Жас хорунжийдщ дауысы дылгынган адамдай шы- рылдап шыкты. Быков не icT epin б1лмей сасып далды да, Меддже- рей орнынан кетерже 6epin: — Сен езщ жен сурасуга келетш адамбысыц, бол- маса сай ш ш де бугып отырып, жол тонайтын дарад- шымысьщ? Бул не деген задсыздыд?!— дед! жуан дауыспен. Сейгп де шинелшщ iuiiHe долын сугып, iuiTeH асынган наганын суырып алды, шананьщ iiniHfleri шептщ астына салган винтовканы алуга улпрмедь — Жонд! атаман конторында сурасармыз. Атаман конторында менщ шаруам жод, бекзат. — Сенщ шаруад болмаса, б1здщ шаруамыз бар дызыл комиссарларда. Ал, Семен, Николай, тшт мы­ каны. Медджерей штщ диынга шапданын сезе далды да, аттан T ycin жакындап келген Kimipeic 6ip казакты сол .долымен сермеп ж1бердд e3i ыргып шанадан туст1. Осы кезде шананьщ арт жагынан дылыштарын кетер1п жаудыд уш-тертеу1 аттарын кщйрмелете тенш далган едь Меддшерей жупре умтылып аттьщ алдына дарай барды да, сайдьщ дарсы дабагына умтылды. — Куьщдар, шауып тастаддар! ¥мтыл!— деп ай- дайлады шырылдаган дауы5. Артынан умтылган терт аттыга медзеп наганмен eKi рет атып ж1берш Медджерей дыр басына шыдты. Темендеп уйме-жуйме. болган аттылар сел тодтап у- шу болды, балагаттай бодтап дайта дуды. Цайта да- шуды обден шешпеген Медджерей дыраттыд усймен дарауытып кершген ineTKi уйге дарай ойысты. Осы кезде алдынан шауып, жолын кескен аттыны кезге ала 6epin наганмен тартын улпрдд де арттан кел1п

соццан цылыштыц екштмен mrepi ауытцып барып, жер су з т цалгандай болды. Екжцп тиген цылышты сезген жоц... Lnrepi жар цабацца карай умтылган Мецджерейдщ наганынмц дауысы шыццан кезде жаудыц ниетш жа- ца гана айкын сезш Игнат та шанадан ыргып туспек- mi болды, 61рак сол сэтте од жац иыгына сарт еткен ссццыдан шананыц im iHe цайтадан цулап туей. Колы уиып цалды, тула бойы жып-жылы болып кетть Кеу- Десш жаныша басып, аяцтарын созып ж1берш ею адам устше м1нд1 де: — Тартьщдар!— дед!. Шананыц кимылын, аттыц журкш сезген жоц, тек балагаттап боцтаган сездер гана оныц цулагына алыс- тан узШп келш жатты... 3 EpiH куткен Марфа Быкова цызын ем!зд1 де: — Шеше, немерещзд1 ала турыцызшы, мен Маш- каны цорасына цамап келешн, цайта-цайта цацпаныц алдына барып мещрей бередь шыгып кетш далада туып цалар,— дед!. Соби царысып айрылмайды, буртиген титтей сау- сацтарымен карманып, анасыныц омырауына жарма- сып, кейлектщ цацпагын бурт алады; кемтрдщ цалтылдаган элФз колына мулдем бой берерл!к емес, кушырлана умтылып, мурны пышылдап, анасыныц кеудесше тумсыгын тыга беред! де, eKi аягммен суга жузген адамша сермеп эжесшщ уысынан шыгуга жан- таласады: — Мына тажал, цайтед!? Tipi болсац эжец сияцты 6ip тентек боларсыц сен де,— дейд! KeMnip, немерей- шц пысыц цимылына риза болып,— келе гой эжеце, келе гой, куйкентайым, тентек болма,— 6api6ip вз ал- дыма келес!ц. — Эжесц ci3 тентек болып ecin пе едщ!з?— дейд1 келж1 кул1мфреп. — Б!зд1ц туцымныц тентек eMeci бар ма, ацылсыз кел!н!м-\"ау?.. — Игнат та тентек пе, цой аузынан шеп алмайтын момын?— деп мырс етй эйел. — Адыра цал-ау сол, ер сынайтын сен цайдан шыцтыц, балацныц жаялыгын дурыс та жуа алмайтын мацца.— KeMnip жулци T ycin баланы кеудесже цыса,

canire карай Kepi шепндк Вала аздап тагы карсылык кнмыл керсетт1 де, Kapi эжешшн шимайлаган квплд1р бетшен ек керепн жача тапкандай кадала карап, опы- рыла бастаган Ticcie аузына колын созды.— Элди, куйкентайым, элди... YH iiui коцыр колечке, журт орынга отыра баста- ган шак. 1Сел1ншн азу тартканын кемгйр аныктап кермесе де шамамен сездь — Сен неге жымияеыч K yiieyi келген кальщ- дыкша? — Игчатты пысык дегенге, ошеГпн, эже, ойыма 6ip нэрсе тусш кетш, соган кулюм келгень — Пысык болмаса, баскалардан артык болмаса сешч экеч мешч балама кыз бермеген болар едь ТМл ауызым тасца (кемшр сол иыгына тупу-тупулеп кой- ды) ВасилиГпм учитель, Игнатым селен бастыгы, ел агасы, кемгпр жаман болса ондай бала туа ма?— деп ксмшр эдет!нше орлей сейлеп, мактана туст1 де, кенет даусын езгерт1п ж1бердк— Айналайын Игнатснькам кайда жур екен, уйден кеткенше 6ip жума уакыт OTTi, аман болса жарар ед1?! YcTi-басы к1рлеп, азып-тозып кеткен шыгар. Марфуша, сен монша жагып койсач нетер? Бугш калай келмес екен?! Игнат пен келпйшч тШн ширата кемшр шешешч: «Сендер жамансьщдар: жас кушм1зде б1здер кандай едж. Баламызды кундактап жанымызга койып, ерте- ден кошке дети тш ен шапканда 6ip «yh» деп керген еместз»,— дейтш! 3uici3, муны ол eiti сезппч 6ipiHfle айтады, мэтелдей болып кеткен создер, мактана сой- лейт1н бул М1нсз1 кел1н1не бой тумардан жуык, белпл1 мшез. KeMnip сейлегенде еткендеп ез кайратын, ал- гырлыгын салыстыра айтпаса создер! жасык сиякты KopiHin турады, ал бул балаларына суй^мд1 леб1з ■есебшде. — Эжесьау, шздердей 6i3 кайдан болайык, атадан бала ширек кем туады гой, муны мешч Kapi эжем де 'ылги айтатын,— деп мырс ете тусед1 келшк— Монша- ньщ отыны, суы 6api даяр, iuiiH алдьщгы KyHi жуып койганмын, бупн элде cis Kipin шыгасыз ба? Шрсеч1з жагайын. — Жок. жок, Игнат келс1н, соган эз1рле. Элди, элди аппагым, элди, каргам, уйыктай гой. Ал, сэбид1ч уйыктау ойында да жок едк ол аягы- мен серпin ж1берш, кемшрд!ч колынан сытылып шы- 3?

гып Kerri де, еден устшде жоргалай, емлене ецбектеп шешесше умтылды. — Бар, жаман неме, шешече! Карай гер, муньщ царшадай басынан шешесше ¥мтылуын. 8же саган жат адам гой шамасы. KepepMiH, aai мендей эжес!з керген кунЬцЦ де,— деп KeMnip балага тыржиган, eTci3 колын ербекдетш, жудырыгын туйш чойды. Кыз бала ечбектеп, анасына чайта кел1п, аягына оралды. — Жарайды, ана жаманычды 03i4 уста, Марфу­ ша, Машканы мен 03iM чамап келейш цорасына. Пеш- Ti умытып кетпе, кушп кете кермесш, Игната куйген nuporri аузына да салмайды, SKeci марчум сондай едч п и р о т ч 6eTi чочырайды дегенше оныц чабагы жабыл- ды дей бер. Келшшч ез1м барам деген!н кем тр елеч чылмады, аягын пысыч басып, басына улкен, чалыц шэлшш буркене салды да, бурыштагы иконага барып, ауызы жыбырлап шочынып »i6epin, сыртча карай аячдады. Оныч тырпылдата басчан галошыньщ дыбысы сенек- тен api сыртчы есжтен аулага шыгып кеткенше eori- лщ турды. Марфа Быкова отызга таман к ел т калган эйел, epi Игнатий Быков февраль айыньщ iiuiHfle шаруалардыч схотында поселка Совдешшч председател1 болып сай- ланды, марттыч iminfle облыстыч съезге делегат бол- ды, онда Игнатты атчару комитетш1д Mymeci eTin бел- илеп, Mine бугш 6ip жейден 6epi чаладан чайтпай жатыр. «Уй шаруасын, afteai мен баласын умытатын болса, онда начальник болмай-ач чойса еттЬ деп ойла- ды Марфа. «Бас кетерер адам жоч, елмел! шеше анау, емшектеп баламен не 6iTipeMiH? Даз1р жер жыртатын уачыт та жуычтап келедч Оныч устше мына Песков- тар мен Калашниковтар тап бере бастады. Налогты баса салганы ушш Игнатча эбден emirin алды. 9cipece, кешеден 6epi Typaepi бузылып KeTTi. «Комиссарка Быканиха, асычпа, ч¥Да тусуге келем1з» дейд! багана тачертеч Остап Песков кос бушрш таянып, баягы Ж1 - пт куншдеп e3iHi4 сузетш бучаша чарауына салып... Тез1рек келсе erri Игната...» Сол чолымен чызын чолтычтай кетерш ойел оч чолымен п ен т ч шогын кеседч Коцыр келечке уйд1ч imiH4e жайнаган шочтыч чызгылт сэулешмен Марфа- ныч эдем1 толыч бет1 де кызгылт шабдарланып кеттч Азырач тотычкан жуз1 шочтьщ лебше чызып, куреч- 40

(ене туседь cyflKiMfli гана тузеч мурны ушына дейш ;ара кошчыл. Пештщ кызган тасына дучк1лдей согылган косеу- цц дыбысы ма, элде 6ip бвгде дыбыс шыцты ма, Ki»i UciH, эйтеу1р, эйелд1ч чулагына куцирттеу дуцк ткен дауыс шалынгандай болды. Ол KeceyiH цоя са- гып, тындай чалып efli, терезешч эйнектер1 болар- улмас зьщылдап тур. Пеш жанында, шочтьщ чызуына балцыган жас ба- :аныц eKi Keei жумылып та KeTinTi. Кун узын тыпыр- аыган тынымсыз чимылы жоч, юшкене аячтарын озып ж1берш шешештч т1зесшде бейгам жатыр. Басы ,а шешешшч чарынан ауытчып, салбырап кеткен. Ва­ тный бетше кез1н токтатты да, шшкене болса да ч°Ц- ,иып турган мурнын ершшч ушымен ачырын гана ушп алды, турегелш, бурыш жачтагы ез кроватына парып салды да баланы одеялмен чымтай бастады. 1лп дыбыс «тачк» етш тагы шыкты да, терезе ачырын ана flip-flip етш зыцылдап кетть Марфа жалма-жан ерезеге умтылып сырт жацца чарап efli, кешеде eui6ip >ейсеугг жур1с те, чимыл да кезге туспедч «Cipa, мыл- •ыч дауысы... Кэм1л мылтыч- Селоныч шет жагынан ныччан сиячты. Эйнек мылтыч атчанда гана зыцыл- тйды...» Селоныч ycTi чоцыр буалдыр; алысырачтагы йлерд!ч сулбалары гана кемесмлент KepiHefli. Жы- агырачта дабырдьщ чулачча талып жеткен узшд1й apiefli 6ip eMic-eMic дыбыс бар. Б1рач оны айыру чиын. 1ягын тырпылдата басчан кемтрд1ч дыбысы сенекке .ipfli. Ол уйге шрмей жатып, сейлеп келедь — Кун жылымай адамныч кеч^л! де жадырамай- 1ы, арча беттен жел турса керек, тунн1ч суытатын Typi .^р, элден-ач чарып тур. К,ыс узачча созылмаса чайт- ын. Кектем айы — aai 6ip жылы кун жоч-.. Келш-ау. Иарфуша-ау, Машканьщ астына садам тесеп пе ед1ч?! >упн бузаулайды. Ауган жоч, u ieu ieci Субботка осын- ай efli, Myfii3iMeH калитканы адамша ашып Kipin, ■тамша ашып шыгатын. Машка да чуточка шыгып <етпепт1, чачпадан шычса... — ЭжесЬау, мылтыч атты гой, Фзд1ч чулагьщыз- шалынган жоч па? — Кайдагы мылтыч!? Мешч чулагым 6yriH мыл- ыч тупл зечб1рек атсач да селт етпес, азырач шаныш- «ансын орамалмен байлап алганымды кермейшч бе? Качпадан Машка шыгып кетсе ачгчме болып efli, онда, ■Hfli Машка жоч деп орнын сипап отырар ек. Ана

жылы Субботка да, оган кап уацыт erei-ay, чуточка коз жазып калганда табыннан зым-кайым болган-ды. Емшепнен сары уыз кершген кез, Иван Купаладан 6ip жет1 бурын. Мундай суык болса бузау шаранасымен катып калады гой, онда жер пзеден кек майса бола- тын. 1здемеген жер калган жок- Игната кырды, ойды тепе шарлады; м ен де калыспадым. Жайык жагасы- ныд да баламызбен екеум1з тубш туртккчемеген бута- сы калган жок шыгар. Табу окай болар ма 6ip кеткен сиырды, б у кт село болып 1здесец де орман, тогай, сай- сала, жыра, озек пен жыкпыл бпженнщ есебш алып 6iTipepciK бе?! Жок Субботка, кун жарым 1здеп таппай койдык... — Табылмай кетт1 ме?— деп сурады келМ енесь HiK карбалас iKipfle бастаган узак эчпмесжщ тушнш I 6ipAeH б1ле коймакшы боп. 03i терезе алдынан шамды алып, пияласын тазар- та бастады. — Сиырды айтасыц ба, бузауды айтасыц ба? Марфа жа.уап бере алмай калды, ейткеш ол сиыр­ ды жогалды деп угып, бузауды ескермеген; деген- — Бузауды айтам,— дей салды, ол пияланы шубе- рекпен ыскылай T ycin. — Акыльща болайын! Сендер де бала тауып, бала асыраймын дейпчдер, туп, баласын Tipwe тастар ма, мал екеш мал да бала ушш жанын салады. Баласын кундж жерден 1здеп табады. Тэулш жарым дегенде Субботка табынмен 6ipre уйге к ел т тур. Васька карт eai табыншы: «Афанасья Васильевна, сешч мына КУ кунажыньщ тогайдьщ тукшрше барып бузаулап, дэу- де болса бузауын кызганып шеп арасына жасырып кеткен. Ертеч ерте мешмен 6ipre кырга шык та, алые- тан сиырычныч i3iHe туеш жур де отыр. Бузауына 33i бастап алып барады. Аргы атасы тагы айуан емес пе, адамнан жасы­ рып, очашада бузаулап аяктанганша шекешч тубше жаткызып кеткен»,— дедь Балажан деп мже осыны айт, журттьщ козшен жасырын туып, жасырын аяк- тандырмакшы болган гой. Сен бузауы табылды ма дейс!ч, бузауы табылмаса мына Мишка кайдан шыкты? — Экей-ау, мен муны есттен жок ед1м... Цакпага 6ipey келд1 бжем...— Эйел жупрш терезешч алдына барды да, у ч ж т какпа жакка карады:— Игнаттьщ 12

63i кержбейдк Рыжик качпа алдында тур, эжеы,— деп Марфа жалач бас куш сыртца умтылды. — Ж упр Марфуша, точып келген шыгар, Kipri3in атын догарыс, басыца шэл1ЧД1 жамыл, кун суыч,— дед! кемшр i3iHme, б!рац келШ кайрылган неон, eciKTi асыга жауып шыгып кетть — Айтцанды тычдар ма булар, жалач бас шыччанын царашы, иыгына да еш- нэрсе ыген жоч- Нанын да, пиропн де умытып кет- Ti,— деп куб1рлед! кемшр nemTi ашып жатып. Марфа жупрш шыччан боны чачпаны ашпаста.ч калиткадан басын сугып чарады. Цакпаны тумсы- гымен сузе ауыздыгын шайнап турган Рыжик Мар- фага жалт чарап очыранып к,оя бердь Марфа айналып ауланы квз1мен шолды. Енпим кезге йшепейдь «Бул чалай, уйге мрместен кориплерд1ч 6ipiHe i-cipfli ме!?* деген ойга келдк Ол ауланыч бурыш-бурышын, лапас- тыч астын чарады: сиыр чораньщ eciri сыртынан тиектеул1 тур, эрейректеп монша жачты шолды, бач- шанын iuiiMeH Ky3ri чырман уетшде чалган салом- топанды 6ip су з т етй де, Kepini Иван Андреевичей терезешнен чарады. Муржасына чагаз чалпач кипзген !6ecTiK шамныч сарач жарыгы Иван Андреевичей [ алдындагы чамытты, улкен екше 6i3fli, чолындагы тарамыс ж1б1н жачсы керсетш тур, ал оньщ 6ip чы- рын отырган жуз1не чочыр колечке тускен, сопакша жагы уп-узын, мурны штжтей басын кекшите устап чамыттыч шужыгын 6i36eH Tecin, смолалы узын тас- па сабагы бар жуан инемен жормеп жатыр; басы чимылдаган сайын Keebiflipiri шагылысып жарч-журч етедь Игнат мунда да жоч- Келш чачпаны ашып, атты жетектеп iuiKe Kipriein. ^шапшачдап догара бастаган Марфа божыныч суйре- ■riflin, кок сочталанып чалганын кердь Лапас астына ён п зт Рыжике байлай салып, шана усен д ее уйден салып кеткен алашаны KOTepin iuiке Kipri3Ai. -• — Ене, ат-шанасы келдч Игнаттыч 03i ж оч,— flefli .ол, дауысы д1р1лдеп. Сойте де шамньщ жарыгы тускен алашаныч усен- fleri уйысып чатчан чызыл курен нанды коз1 шалып, жачындап келш уч1лечалды. 9йелд1ч oni чашып кет т*’ колдары flip-flip ете. К;ан! Жап-жача чан! ЖылыМ' шы, Hici де oni кетпеген; бее чабыршычтанып чатса да, алашага мол cinin шылчып екiншi беене еткен, чолга жугарлыч дымчыл. Ортасында улкен жалпак 43

кек жолагы бар алашаньщ баска жерлерше де тамган 1здер1 кершш тур. — Мынау тепн кан емес... Bip сумдык болган... Баганагы мылтьщ дауысы...— деп сыбырлады Марфа YHi 6iT in. Bip секунттай мезетпч М нде-ак эйелд!ч ойына жантурпнгерлж не жамандык, не ауыр ойлар мен су- реттер елестеп eTTi. Аттыч иейз келуш ол жамандыкка жорыды. Иг- наттыч басына жэ ел1м, жэ соган барабар к ау т TOHfli деп бйпдь.. «Быканиха, куда тусуге барамыз...»— деп бетшен оты шыга, кезШ ч аласымен караган Остап- тыц бупнй жексурын cyflim тагы кез алдына келдь KeMnip келшш!ч айтканына шала кулак турш, пештеи нанмен болып жатыр. Ол imiHeH куб1рлеп 6ipe- се шокты мактагандай: — Б е т куревдетп шскен нанды айтсайшы -нан деп, шогы да келшкен, кеп те емес, аз да емес, эл1 жайнап жатыр. Тагы да 6ip-eni. лиске жетерлж. Иг- нашаныц не хстеп жургеш бул, уйге келмей? Конто- рына Kipin калган шыгар. — Рыжик neci3 eei келген... Bip бэле болды, бул тегш емес...— дед1 Марфа дауысын шыгарычкырап... — Неменес1?— деп сурады KeMnip туйнбей. Ры­ жик дейсщ бе? И гната кайда, аулада 6ip жерде жур ме? Сиыр кораны K epin журген шыгар, малжанды не- ме, Мишканыц бузаулаганын кермекпп де. — О, жасаган бузауды айтады гой, тумаган. Иг­ нат жок, шанага тесеген алаша кан-кан... Bip сумдык болмаса ип едк аулага келсе уйге Kipefli гой. Бар жер- д.1 карап шыктым, кырманньщ басындагы салом мен топанньщ TOKiperiH де интим. Баганагы мылтык дау- сы TeriH шыкпаган. Ой, жасаган, бул не сумдык!.. Марфа мырсылдап жылап ж!бердь KeMnip жаца гана уккандай, аз ойланып турды да: — Аты бар да eai жок дейсщ бе? Мына erecin жур­ ген Песковтьщ бвлпрштер1 сокцыга жыгып тастаган шыгар 6ip жерде оны. Жупр. Василийге бар, айт кай- нагача. Игнатты ат шанасынан аударып, сокчыга жы­ гып тастапты де. Олардыч баягыдан эдет квптен урып кек алатын. Kici елтруге де жуз1 жанбайтын ата-ба- басынан 6epi жауыз,— дед!, бул icri 03iHme топшы- — Мен атаманга барсам кайтедк ене? Сол жвн йл- темес пе?

— Жоч, Васнлийге айт, сол барсын. Сен эйелйч, не 6iTipMeKmiciK. не деп сурамакшысьщ атаманнан? Атаманныч жен айта чоярын чайдан 61лес1ц? Ол да 6ip чыртыс чабач чаЬар соччанныч 6ipi,— деп чорыт- ты neMnip. Улкен, чалыч шэл1ш иыгына !ле сала Марфа урей- лч белпс13 чорчыныштыч ч¥ш?гынДа жан ушырган- дай болып учитель Василий Быковтжше чарай жупр- Д1. T0PTIHLUI ТАРАУ Доктор Ехластыч ce3iH Хаюм самарчау тычдады. Оньщ eci-flepri Мукараманыч: «Уачыты жеткенде бэ- piH 61лерс1ц...» деген жумбач сезшде, аяч астында кез- дескен чечет езгер1сте, чу кемшрд!ч K ipniH i4 тжен!н- дей чадалып, сейлесуге ырыч бермегетнде болды. Сондычтан ойы мулде басча жакта отырып ол доктор не айтса да басын изей бердч — Жаз ауылда боласьщ ба, элде чалага келейч бе?— деп сурады онан Ехлас. Хак1м кул1мс!реп: — Ия,— дедь — Ауылда 03ip айналгандай. ешнэрсе жоч- Цала- да улкен iCTep iCTeyre болады,— дед! доктор ж ш ттщ магнасыз жауабын елемей, суду жузше чадала чарап отырып. Хак1м басын изедч ' Ехлас XaKiMHi4 сулулыгына чызыга, чызгана ча- райтын, ал каз1р: «Осы мечен де сулу болар бжем»,— .деп ойлайды. Ол... «0з1мнен асчан эдем! казак жоч»,— деген т ю рд е едь 03i женшдеп оньщ бул тэкаппар ойын кеше кеште Ольга Константиновна да эбден бе- — ЖэЬанша, карашы, доктор Ехлас Чугулович асчан сулу емес пе?— деген-д! Ольга куйеуше, Ехлас- пен кадрильд! 6 ip айналып кел!п отыра 6epin,— Петер­ бург балдарында билеп журет!н адам. 1^андай керкем, тэрбнел! жан, 6LniMi чандай? Жасырач болсам док- тордан баска жанга гашыч болмас ем. I^aeip де гашычпын. Мачтаганды iiui жачсы керсе де, Ехлас эйелд!ц со- 45

З1не к,ысылып калган едк еиткеш кызганган адамдай ЖэЬанша оган жалт карады да эйелше: — Ольга, сен мунан он жыл бурын маган да осы- лай деген«ч- Сенщ гашык болмай журетш кушч бар м а?— деп карк-карк к у л т койган. Сол, Барон Дельвигт1ч кеч ушндеп каланьщ окы- мыстылары бас коскан кеште Ольга басынан-аягына шешн Ехласпен гана бнлеген, Ехласты мактаумен бол­ тан. Kaeip де енд1 доктор iiuiHeH: «Мынаны керсе Ольга Константиновна меш тастай 6epin осымен билер едi...»— деп ойлап отыр. Онын ойына кенет екжил нэр- се келе калды. «Ек1 Досмуханбетовт1ч eKeyiHiH де нв- керлер1 бар; екеуш1ч де шашпауын кетеретш, баста- рын шулгып ауыздарынан шыкканын костай тусетш ез жжггтер! бар. Мен, эрине, олардай улкен адам емес- niH, 6ipaK м е т д айналамда да вз1ме лайык адамдар- ым болуы керек кой. Тентек Ж уш сйч мына сулу ба- ласы сиякты орта дэрежел1 6LTiiMi бар ж тттерден бес- алтысы сочыма cpin журсе келйгп-ак- Жаксы адъю­ тант, помошниктер. Цандай сэндь Оньщ устше Жушс- Tin баласы мешч аткосшым болса буган аксм кандай риза...» Бул баккумарлык ой оньщ бугш гана келген жок-ты, ол б1рнеше куннен 6epi тыным бермей, узд^к- уздж, кайта-кайта орала 6epin, тап осы минутта жи- накталып, тутасып, жарыкка шыгуга дайын сиякты едк — XaKiM, сен мына окуынды 6iTipiciMeH Жымпи- тыга маган кел, мен ез1м саган лайык 6ip орын дайын- дап журмш. Журтпен танысасыч. улкен карьера жа- сауьща жол ашасыч, есейч. icKe уйренес1ч.— Дед1 ол пенснесш к втерт койып. XaniM буган да басын изей салды. EciKTin аргы жагынан адамньщ аяк баскан тьщы- ры ест1лд! де, Ехлас к¥лагь,н Tirin; — Мен уйде адам жок деп отырсам, эби уиде екен гой,— дед1 ол сенектеп кемшрд1 аяк басканынан та- нып... Сейгп де орнынан турып: — Жур, уйге KipeftiK. Кун жагымсыз, салкын THin калуы мумшн,— дедк — М-уньщ кезшше кызбен шенпле свйлесе алмай- тынын б1лт XaKiM уйге Труден бас тартты. Жэне оньщ усйне eciK ашкан кемшрд1ч жек коре караган коздер1 муны атып ж 1берерлштей едк тагы да Keaiccie свздер айтып тастай ма деп кысылды. — Ехлас ага, мешч жумысым бар едк баска 6ip 46

жерге баратын. Кейш тагы да к ел т одпмелесермш,— дед1 XaniM кетуге ыдгайланып. — Жарайды, олай болса ертед кел. — Жадсы, кергенше сау болыдыз. XaniM баспалдадтан тез т у ст кегй де, Ехлас аягын салмадпен басып уйге nipfli. Курбановтыд ушнен тез деткенмен XaniM пэтерше дайтпады; деше бойымен магынасыз дыдырыстап, 6ip сагаттан артыд ж у р т далды. Ол жагалап делш улкен дшрмен жадтагы аладды д зе т eTin, Жайыдтыд жага- сына шыдты. Жер астында жылымга eKi эйел Hip шайдап жа- тыр, долдары суыд суга баржиып, дып-дызыл болып кетшть Неге ед ет белпспз: «Мудараманыд суйржтей саусадтары да осындай баржиып, Tepici жарылып де- тер ме еден зйел болганда» деген ойы делд! оган. Bi- рад бул делщщз тедеуге суйген дызын димагандай 6eTi дпппрдене туей де, ол дозш эйелдерден басда жадда бурды. Жалпад Жайыд муз жамылып, жансыз жатыр; доз жетден жерге дешн HipiM-mpiM, эрлеп ба- рып доджнедде уштасып детден; езеннщ аргы 6eTi жайпад, тогайлыд, далыд агаш Барбастау дыратына шейш тутасдан. взеннщ ортасы сары дар да, eni добе- ci ж1бш датдан донилл муз. Жалгыз аяд жолдар сы- затталып орман iiuiHe nipin жатыр. Эр жерде 6ip да- райган неден-саяд жаяулардан озге дыбыр аз, тутасып жатдан олж дала; дез тартарлыд димыл жод, айнала .унс1з, мудайтарлыд мылдау HepiHic... Хад1мнщ iuiiHe шерл1 дерт дуйылып детдендей болды, даланыд сыр­ ты да, iuii де оган дернедс1з, сэназ, тартымсыз дорш- fli, дездесден адамныд жузшен де жылы шырай тап- паганцай — 6api де салдын niuiiH fli сиядтанды. Ол i<epi дайтып, даланыд inline nipfli де Мещан до- шещмен жогары орлей журдь Бул магынасыз жур1с- де ол парыд 6epin жатпады, ойы тед тагы да дайтып оралып Курбановтарджше сырттан болса да сога дету, 6ip ауыз дыз леб!зш есту. «Таныс адам дездеспесе еден; ocipece, Эм1р жолыдпасын, ол дарсы шыдса: дай- дан делесщ? Кай жогыдды 4здеп журещ? Осы жерде жолыдпадшы болып уэделестщ бе дызбен?— деп ма- задды алады — Tanipi задын уйрететш Онуфрий поптан да мылжыд, api мазасыз» дсп ойлайды ол.

Хак1м дечшен ете берд1 де мачдайындагы жазуын Kopin Kepi бурылып, трактирге KipAi. Ол ертеден 6epi ас iiunereH-Ai, карныныч мычтап ашканын, бурцыра- ган астыч Hici мурынына келгенде гана б1лд1... Хаюмшч окушы екенш бтген жалпач бет жуан трактирцп бул отырган столга чапел1мде челе чон- мады. Ол алдымен терезе жач бурышта даурыга сей- леп, жолдасына элденет дэлелдеп жатчан адамныч сураган тагамын экелдч сонан кейш жан-жагына ке- 3iHi4 астымен чарап чойып, газет очып отырган 6ip чиновничке шай мен пирог экел т бердь Еч сочынан I ол Хак1мге 6ip тШм чара нан мен сылдырлау сорпа, екшилсше уш жапырач еттен жасаган чуырдач экел- Ai. XaKiM оны тез iu iin , анналасында отыргандарга I назарын салмастан, сездерше де чулач чоймастан, уш ' *керен ачша» телед1 де, трактирге шыгып кетть Ол Губернатор кедиесше жетуге асычты. Цурбановтыч ушне жачындаганда ол ойламаган жерден чарсы. шыга келген Мукараманы кердь Дыз асыга басып, ушне чарай аячдап келедь Устшде шолач THiH imiK, басында 63iHi4 шшкене чара 6epKi: тустен кешнп салчын мен ж т ж у р т сопачша келген келт- Ti бетт1ч чанын сыртча TenTipinTi, кунд1зп чучыл еч- н1ч i3i де жоч- Б1рач жуз1нде салмачты nimiH бар. Хак1м чачпага жетшзбей оныц жолын бегеп точтату ниетсмен адымын кере басты; чанат б1ткендей ол сершлш кетт1, журеп алып-ушты. Муны Kopin чыз- дыч аягын ачырын басчанын XaKiM OMipiHAeri еч ба- чытты минуттай санады. Асычпай чарсы кездескен, сез жоч, жолыгып сейлесуд1 тьлегеш деп учты. Ол epiK cis езу тартты, умтылып келш Мукараманыч чо- лынан устай алды. Баягы ып-ыстыч, суйрж саусач- тар... Ол элде ез журепшч. элде чыз журепшч ДУР- йлдей соччанын eciTTi. Шатты шырай мен чап-чара кездерд!ч imiHeH сыр 1здегендей бетше пктеп чарап efli, чыз уялган балаша кездерш темен TycipAi де, й п-й к чою чара KipniKTep мелд1р журек айнасын келкеШтей чойды. Хак«м демш зорга алып: — УГукарама, бул не жумбач?- Мен мундай кенет eerepic кездесер деген жоч ед1м!.. «Уачытында б^лер- Ыч» деген сезд1н аргы жагында не жатыр?.. Мен эл­ де чате eciTTiM бе?.. Жоч. бул мумшн емес... Жалыны 6eTiHe шарпыгандай ыстык, сездер, туш- Hi агытылып кеткендей, точтаусыз т е и л т жатыр. 48

Кызда yh жоц. — Мукарама, айтшы, арага суык сез Kipai ме? Элде уй шанде 6ip келшыз onriMe бар ма?.. Мен 6i- лем1н... Мен угып турмын. Арамызга килшкен 6ip адам бар... Айтшы, не болды?! Кыз кездерш жогары к етерт алды. — Ka3ip уадыт жок. Bi3 бупн конакка барамыз. Асыгыс, ертен айтамын...— деда — Жок, K33ip айт. Bip сез гана айт... Кыздьщ козшде кенет б1р'ынтазарлык шогы жарк ете калгандай болды. Ол ж т т й ч аузынан шапшан 6ip сушп алды да, колынан сытылып баспалдакча шыгып та алды. Кыз Хак1мге ойлануга да умтылуга да, тагы 6ip и л катуга да мумкшдж бермеда жалма- жан уйге K ipin кетта БЕС1НШ1 Т АРАУ Дмитриев ундеу текстж карал отыр. Он ж ак бета шц жыбыр ете калганын багана тачертеч де сезген еда 6ipaк Совдеп бастыгы оган магыиа бермеген. Ал, Ka3ip оныч тап сол 6eTi тагы да октын-октын жыбыр- лап турды да уздж йз тартты — сондай катты тарт- ты, eeyi ашылып-жабылып кеткендей болды, б1рнеше рет epiKcie KipniriH де кагып калды. «Бул неткен ба­ ле?!* деп Ky6ipnen ол оч алаканымен бетш укалап- укалап ж1берда 03i окып отырган кагаздан кездерш алмады. Дасында, сол жагында отырган Эбд1рахман оныч бетаин жыбырлаганын бшген жок еДа «Бул неткен бале?» деген созше тусшбей, тексте кате кет- Ti ме деп кобалжып: — Йемене, Петр Астафьевич, элде тусшжшз кет- кен жер! бар м а?— деп сурады. — Жок. жок. тамаша жазылган. Енд1 осыны те- з1рек басып, коб1рек тарату керек. Тамаша, жаксы текст! — «Неткен бале?» дегенге жэ 6ip Htepi тусшжшз, жэ кате Karri ме, деп ойлап ем. — А, мына б ал ет айтамын,— деп Дмитриев бу- рылып Эйтиевке жыбырлап турган 04 ж ак бетш кер- ceTTi. Жука, ак сур беи кез1н1ч астынан томен карай тутас жыбырлап тур.

— Бул жоншде 61зд1ч казакта квп жорамал бар. EpiH, кез, цабак тартады, бар1нщ де бас-басына мот болек. Tin-ri он кабагьщ мен сол кабагыннын. он коз- ДЩ асты мен сол квзд1ч астынын ырымдары да бас­ ка-баска. Непзжде 6opiH де жаксылынца жорнды. Мысалы: он коз тартса жакын адамын кередк он жак езу тартса — жарынды суйесщ деседк.. Жаксы ырым емес пе, Петр Астафьевнч?— деп Эбдхрахман рахаттана кулдк — Кулер ед1м, мына бале дурыстап кулуге де ырык бермейдк —деп жымиды Дмитриев бетш тагы да ука- лай Tycin.— Ci3AiH ел осы, nepin-K epicyfli, кушак жа- йып досты карсы алуды унатады бжем. Бакытжан Бнсалиевич анау куш кеп ацНме айтты казактын турмысы жайынан. Мейлшше ак п е т л жэне мырза кершедь YfiiHe конак х^елсе кедет ушндеп жалгыз лагын сойып бередх дейдь . — Ол рас, непзжде ак пешл. BipaK момакансып отырып, галошка отырып кететшдер1 де толып жа- — Онсыз халык болмайды, уйректщ жумыртка- сынын Да он емден 6ipi ixiipiK болып шыгады гой. Бакытжан Бисалиевичтщ айтуына Караганда гажап, ол маган халык enifli Дожанын--- К ожа гой деймш жанылмасам? — Кожанасыр. — Ия, ия, Кожанасырдын 6ip тапкырлыгын айт­ ты. Ак кещл, меймандос Кожаны алдап согайык деп елдж 6ip ала аяк мырзалары келш: «Кожеке, 6i3 жа- ман хабар естш, KyftiHin келд1к, ертен акыр заман болатын коржедк Tipi жаннын 6api еледк жанатын нэрсенш 6opi ертенедк элемд1 карачгылык басады»,— дептх. «Жаман екен!» деп басын шайкапты Кожа. «СНзбен актык рет отырып, кулш-ойхнап сайрандайык деп келдш. Ана токтьщызды сойыныз!» «Болады!» деген Кожа. Токтыны сойып казанга eTiH тутас сал- ган кезде мырзалар езенге суга тусуге кетедь Сал- кындап, жуынып рахаттанып кайтып келсе, мауыт шекпен, камка шапан, сусар борпс, жiбeк белбеулер орнында жок- «Кожеке, бхздщ KHiMiMie кайда?»— деп сурайтын кершедх. «Кшм дейФз бе, кшм? Кшм- Hin не кереп бар енд1 йздерге?» Keperi жок, деген- мен!..» «Жана жагып ж!берд1м. Ана iiu ктмдер1тз- д1 де iiieniin берсещз ет тез nicep едь Бугш 6api6ip ешкайда шыкпайсыздар, ал ертен болса болмаса да 50