М Мақатаев. Т3 шығармалары

кеп томдык, толык, жинагы Ш-ТОМ АЛМАТЫ \"ЖАЛЫН БАСПАСЫ\" 2008



AKJ>IH 1Н1ГЕ Шок,тырына ер баткдн, кдйкдндаран, М е н — 6ip бэй ек жоррамын байпацдаган... Кулесщ-ау, Кулесщ... Сайтан бала, Сен айт менщ ойымды айта алмаган. ¥мты ла бер уры нбай кузат жарра, М ен сур1нген сер еден узап бар да, Уат, м ейлщ , жанымды сы зат шалган, BipaK, м енщ ж ырыма тузак, салма! Ж ы ры м менщ — жалгызым, жан дауысым. Ж ан дауысым жок,таган ар-намысын. Ар-намысы тапталып кдлмау ушш, Арпалысып, э л а р е п кдлраны шын... Акдлн болсац, алмас б о л тайпалмаран! С ен айт менщ ойымды айта алмаран. Кдрапайым ж ыры мньщ дэнш ал да, К,ауызын, Сайтан бала, Кдйтар маган. 7.X II.1973. ECKI ЭНД1, ШЕШЕ, К,ОЗРАМА! Боскднда ел-ж урт боздаран, Е с и андд, шеше, крзрама! Елестеп маран етедд: Кулазы п жаткдн б оз дала, EcKi андд, шеше, крзрама! 5

К,ызда да, кыршын улда да, ¥лыган неткен муц-нала?! Кущренген неткен ку дала?! Есю андд, шеше, крзгама! ©лмес1н десен, б1ржола, Ескшщ орнын тырнама! (Жамандык, кермей е сй м мен) Кушренбе, шеше, есю унмен! Кушрентпе мына даланы, Азалы керуен кеш журген. Кушренсец, шеше, есю унмен, Жетнсдт ж ердщ астынан Бабамньщ даусы есплген. Кущренбе, шеше, есю унмен! 7.X II.1973. САГАТЫМ КДЙДА, САГАТЫМ? Калган ба тары тан, атып?! Ж айган ба ж асыл крнатын?! ...Таусылмас м е т ц таратым Сок, сок, сок, мешц сагатым! К елген бе тары кун шьпып?! К ун IHblFbin, Ж е р ге кулшынып, Енген бе тары TipuiL\\iK?! Армысыц, асау т1ршшк! Турмыскд кджет табатын, Беретш ж ен е алатын, М е з п л де болы п кэлран ба, Алатын жерге баратын?! Таусылмас мешц таратым — CoFa бер, Сок, сок, сагатым! 7.X II.1973.

Bip елен;1 6ip е лд щ мурасындай, Ж ы р жаза алмай ж урмш мен Расулдай. Расулдай... барым да ж ур ашылмай, Кусбегш щ крлында лашындай. Танылмаса сырымен, кдфыменен, Танылмай-ак, кетсш нп к,урып елец ! Расулдай мен дары ж ы рлар жазсам, Расулды тонаран ур ы д ер ец... Расулдай бола алман! Жырым белек! ©31мнщ ун1м керек, т ш м керек. © з ге ш де ез1ндей суй ген ел1м, © з акдшын табады туб1нде кеп. М ен — таулы кдын Кдлранныц балапаны. М аган дары тауы мны ц тацы атады. Кдрапайым кдлткд1сы з ж ырларымды Кдж етш е е з халкдш жаратады. М е н S3ipre бо ла алмай Расулдай, BaFbiM, жаным — барлыгы ж ур ашылмай. Алынады томарам, кетем ушып, Кусбегхден кутылган лашындай. 8.ХП.1973. ТАУДА, ТУНДЕ Кдрлы боран, Кдра тун. А й кдрацры, Ащ аруга болмайды айналацды. Кдхстау менен кдгстауды жалгастырран, Кдрагым-ау, кдскд ж о л кдйда кдлды? Кдп-кдрацры, болмайды ацрарура, Ацдап басып аттар да кдрмануда.

Ж урш -ж урш акдфы куздан ушып, Кдламыз ба 6ip сайдьщ ацрарында? Кдрацрыда ж ол таппай TeirrireciH, Кдйдарыны ойьща келпресщ , . K,apaFbiM-ay, кдскд ж ол кдйда кдлды, Клайда апарып аренды елп р есщ ? EpiK 6epiui атыца, e3i журсш, К,айда апарып сок,тырса, e3i б!лсш. Кдскд жолдан адасып кддраннан соц, Тыцнан ж ол тап дегеннщ ce3i курсын! Ж о л !здейсщ несш е тусш аттан, Бой б е р е т бе буркдсын yciK аткдн. Кдтып елер жайым жок, кдрарым-ау, Бой жылытпаса болмас-ты irnin ак,тан... 8.XIU973. БАК.ЫТ ДЕГЕН \"Муралима б]'зге бацыт туралы uibiFapMa жаздырды. Бацыт деген не екенш мен придан бМейш ... \" Baiy.iT деген — сенщ бала кундерщ Бакдггсыз-ак, бак^ггты боп жургенщ, Бакдггын да, баскдсын да бьлмеущ Бакдотсыз-ак, ойнаганьщ, кулгенщ. Baiy.iT жайлы менщ мынау бглгетм : Бакдгг деген — б1рде шаттык, б1рде муц. Бакдзпты сол — TapiK етш тундерш, Baiy.iT 1здеп азаптанса юмде-юм. Baiy.iT деген — эрюмдерде 6ip арман, С о л арманныц ш ы в д н жер1 кумардан. А л сен yuiiH 6aiy.iT деген — д эл кдз1р, Baiy.iT жайлы жаза алмаран шыгармац.

Бак£1Т 1здеп м ал бак, м ейлщ , тас кдла, BipaK, балам, мынаны естен тастама: Бакдзптысьщ бак^гг 1здеп сорласац, Бакдгггы боп сорлап ж урсец, маскдра! Бакдггыц — мен, бакдггым д еп 61л м е т , M eHi б^лсец, бакдггыцды б1лгенщ. А л мен уипн е ц бакдпты кундер1м — Балам, саган бакдгг 1здеп ж ургеш м ! 9.x//./973. Б1Р KYHIMMEH КРШТАСТЫМ Т а га , м1не, крштастым 6ip кугаммен, К,ош айтыстым 6ip к ун п TipAiriMMeH. Ток,татып к ер толассы з крзталысты, Туссец даты тзщ рдщ кшдшиен. Айлар, жылдар, тасырлар алта аттаган, Алта аттады KyHiM д е ардак,таран. М ы н а у жарык, элем м ен 6 ipre айналып, Заулап барам, 6ip куш аунап кдлам. А унап кдлам... Бьлемш, б1лемш мен! Ажыраймын жармаскдн тзрепмнен. К улай бьлем, Ce6e6i ж ур е б1лгем, Кусым ушса болтаны журепмнен. Bip кусым бар кеудемде зынданымда, Bipre тутан м еш м ен тутанымда. Байтусыма бостандык, берсем болды, Аунап кетпей 93ipre туртанымда. 9.x//.1973.

KYHLLiyAFbIM Таты да тан, атады, кун шыгады, Тун келедь TipmiAiK тыншырады. Ауысы п алма-кезек турсын эл1, Ей, м енщ eMipiMHiH куншуагы. Ей, м енщ eMipiMHiH куншуагы! Келецкеспз осылай туршы кеш. Кейде менен кеш ген ун шырады, K em ipe гер кещ лдщ тыншымауын. Аккуы н элдилеген айдындарым, Аулакда ушып кетсем, кайгарматын. Алдьщ а арманымньщ жайдым 6epiH, Аманат еткермеген ай, жылдарым. Аутанын, ауысканын кун бесшге, С ум ж урек б1леад рой... Бглмесш бе... Ей, м енщ куншуагым, мумкшдж бер, Ш ыгатын кундер1ммен тыдесуге. K em ipe гер кещ лдщ тыншымауын! Т ыншымаймын! Бггкешм — тыншыганым. Талма TycTi тайдыра кермегейсщ, Ей, жарык, куншуагым, К ун ш уа га м ! Ю.ХЛ.1973. ЖЫРЛАР ЖАЗАМ Ж ы рлар ражап 1<^ырда казак, Ж ы рлар жазам, ж ырлар жазам. Тындар Мескеу, Тьщдар Киев, Тьщдар Баку, Тьщдар Казан. Ж ы р лар жазам, ж ырлар жазам. 10

Ж ы рлар жазам © зге мулле, © з ге т1лде, е зг е унде. ©здер1ндей сезгешнде. Тындар армян, Тыцдар грузин, Тыцдар кдфрыз, е з б е п м де, Ж ы р лар ж азам ездер1ндей. Эстон, латыш, тажжке мен Ортак, ж ы рлар ж азы п берем. Ортак, толде ж азып керем, Тындар саха, турж м ен де, Мадияр, Болгар, TypiK Tep де. Ж ырлар жазам Бэрш е арнап, Тыцдар чуваш, тыцдар кдлмак, Ойда мацгол, кдцэда харват, Ж ы р лар жазам, тыцдар ацдап. 10.XII.1973 ЖАНТЫК,ТЬЩ ТУЫСКДНЫ Адамныц баласынан жер1меп ем, Достастым пер!менен, сер!менен. Ж е ш ц е кет, жаркдшым, ж ен щ е кет А т кекиин кеспм мен сешменен. Кдйда гана сиясыц, кдйда гана! У таратып болды ц гой айналаца. ...Арамзаны ак, с у ш е н асыраган, АйдаЬарга к,ор болтан кдйран ана?! Досты апарып досына жамандатып, У таратып, ылац сап, арандатып, Агайынды аздырмай ала жылан, Ж е н щ е кет, жымыскдл, кдрац батып.

Ак,ыл айтып тургам жок, туыстарым, Алданбацдар! A3FbiHFa жуыспагын. Абай болгын, арынды нык, устарын, Аранда ж ур Жантык,тьщ туыскдны. U.XU.1973. KYH УШЫП КЕЛЕ ЖАТЫР Тац атып кеде жатыр, Кдрсы ал, жаным! Кдрсы ал, жаным! Кднып ini тац саумалын. Keiueri еткен кунмен ертеп ж1бер, ©ткерген екшш ггщ бар салмагын. Ай, ж улды з абыр-сабыр араласып, Т ун Kerri шымылдырын ала кдшып. Ж аркдш eMip жарык,сыз кдлды ма деп, Кун ушып келе жатыр, Далага шык, Терезецдд аш, Ак, с эуле уй щ е енсш. У йщ е енс1н, Ж аны цны ц куш келсш. 1здеме кейлепцад кун сыйлаган, Шуакдын нурыменен ктнерсщ . Шашынды желш генде аймалап нур, Ак, сэуле ак, жуз1ца,е тайганап жур. Арланбай ак, тесщдд ашып таста, Айдынында кднатын жайган акду, Арманы мен крсылсын аймалап 6ip! 11.ХП.1973. 12

МЕН ДЕГЕН - ЫРЗА, МЭЗ БАЛА Достар-ау, кдйда тайдыцдар Н е бердд маран ай-жылдар? Аздаган менде бакдгг бар, А з рана м ен щ кдйрым бар. Кдлраны болса айтындар. Айты лган арыз, назга да, К ектемге, кд>1скд, ж азга да. М ен деген — ырза, мэз бала. Рахат кер ген аз рана, А зап та тарткдн аз FaHa, М ен деген — ырза, мэз бала, Саби кдлпымнан крзгама. М олынан маган бермеген Бермесе крйсын, кенде емен. Аязд ы аздап кер ген ем, Ыстык;га аздап ш елдегем, Анасынын, да ак, cyriH Айызы кднып ембеген, М эз бала, достар, мен деген. Жыласам даты ецбектеп, Ж ы гы лсам дары ецбектеп, Рахат алып аз FaHa А з FaHa еткен ецбектен М ен деген — ырза, мэз бала, М эз болам мынау Ж ер-Кэкке. 11.X II.1973. Тары да, мше, тац атты, Тары да, мше, кун шык,ты, Тары да TipAiK басталды. Курдел1 мына дуние, Ойлантгы He6ip бастарды: 13

BipeyAep алтын алмак, боп, Ак,тарып жатыр тастарды; BipeyAep шарлап аспанды, BipeyAep Kyrin достарды, BipeyAep ацдып кдс-жауды BipeyAep мына кектемге, Айкдра eciK ашкдн-ды. BipeyAep алые барралы, Заттарын, эне, кдмдады, TipAiKci3 жандне кдлмады, Адам да, ац да, мал дары, Тынымсыз мына т1рлжтщ, Тынымсыз кунш жалрады. 16X111973. Bip кун1 6ipey мерт етсе, Айы зы кднран адуын Туярымен ж ер тепсе; KeMiAin шацра жауырын, Кевдлщ кулап, шер тексе; Кайтер ец, менщ бауырым, Кдрсыласар ма ец еркекше? Кдлар ма ец элде кдмданбай, К,орланып, курып намысыц, К,апыда кеткен палуандай, А кдраыц, есщ ауысып? Аяк,та кеткен ар унпн К,орланбай иэ арланбай, Калар ма ец болып сормацдай? 25.XII.1973 АЦСА, ЖАНЫМ Мен плешн. Жаркщным, сен де ттле: Жак,сылык, орнасын де ж ер бетше. А к ^ у ттле айдынныц келбетше, Айдын т1ле аккуды тербетуге. 14

М ен ацсаймын. С ен дары ацса, жаным, Жацсыдан жайлап ескен жан самалын. Ацса, жаным, Зарырып шарша, жаным, Кдлса да кднша румыр, кднша амалыц. Ацса, жаным! М ен сарынам. С е н дары сарын, жаным, Адамнан тек жацсылык, табылганын, Ашусыз, ала к ез а з бауырлардьщ, Ацсаймын алкдм-салкдм кдуымдарын. К ец Ы м б о лс а дары кднша жарым, Солармен бШнбейдд шаршаганым. Жацсыдан жайлап ескен жан самалын, Ж абы кцай ацса, жаным, Ацса, жаным!.. 25.X II. 1973. АК, КУРБЫМ Ак, курбым, ардацтаушы ем 6ip басыцды, ©згеден окдгау турран тулра сынды. К елец к е кець\\ н еге сы р жасырды? Барамыз неге умытып сырласуды? Айтсацшы абыржытпай курдасыцды. Арман жок, арамызда баярыдай, Салкдш тиш, сап болды саялы май. Сынык, кднат кецглдер сылтауратып, Кдуырсынын кдкддн боп к,ояды жай. Талпынбайды ж етпек боп баярыдай. TaFaT шыдам м ендеп тауысылды, Табысуды ацсаймын, табысуды. Ж адыраткдн жаннаттыц бары сынды, Ж а з кец1лдд ацсаймын дауысыцды. Ж асацдаршы, курбы цны ц caFbi сынды. 15

© M ip -ай! 0Mip неткен к р ы н едП Жалык,тырды баскднын, сыйы м е т . Жакыныцныц жалганда жат болмага Жасаган-ай, нерылган к д а н едй Ж а н ы курплр сондык,тан кушнедд... 26.XIU973. У зш п тускен алмадай, У зш п кець\\ калганы-ай! Ары ма баскдн тацбадай, Арылмай крйды-ау дау-дамай! Тасыран кец1\\ арнадай, Таусы лы п бугш кдлраны-ай! ...К.ИЫЛЫП калган курак,ты, К.ИЫН да болар жалгау-ай! Шок,танып жанган кегтмде, Ш олпаным бар Fofi м енщ де. Жолдассыз, доссыз тепнде, ©ткерген eMip eMip ме?! ©Kimin кеп к,ой кещлде. О сы да жак,сы, к ш 6iAciH, Дшчрсш кещл, дштрсга. ©Kimin, ынсап 6ip журсш. Алайда доссы з ©ткерген, Кун курсын, бауырым, кун курсын 26.Х11.1973. КУРЕЦ KY3 Крш ендЕ к,ош бол, курец кун! К урец муц саган ж 1берд!м. К улерм ш деп ец, тунердщ, Б1лермш, кдлай бглермш?! Куп-курец менщ рещм, Крш ендД, крш бол, курец кун!

Ж а з келер ж эне жап-жасыл, Ж ацсылык, т а г а ттлермш, Ж адырап eMip сурермш , К,ош енд1, к,ош бол, курец кун! Ж ыртылып жатыр курец жер, К ур ец ж ер — тозтан к1лемдер. К ур е ц тау, анау к урец бел, К ур ец б е л — жиган кьлемдер. Ж а з келер ж эне жап-жасыл, Ж асауы н жердщ тугендер. К,ош ецад, крш бол, курец куз! Ак, кд1сты тездеп ж1берпз. Ак, кдгстай аппак, 6ip елм1з, Ш ымшылап аяз шытынап, Ширырып 6ipa3 журерьпз, Ш ынырып eMip сурерииз. К,ош ецад крш бол, курец куз! 26.XII.1973. m y Uicte С елк етш, секем алып кдрадыц-ау, Кдй таудыц к и т едщ, кдрагым-ау?! Т ебец д е шыр айналып бала кздэан, М уш сте мергеш бар кдла мынау. Сондыцтан секем алы п кдрадыц-ау. Кел. М енщ кдсыма кел, кдсыма кел, Женддрш урейщад басыла гор! Сулулыкдд суктатан жат кездерден, Ж алт еткен жанарыцды жасыра бер. Панала, Кдсыма кел, кдсыма кел. От-суы, отауы ы р га н жаткдн кдгрдан, Нендей куш с е т мунда аттандырран?! Абайлап, адымыцды сацтандырган, Бул мацра HeciH келдщ кдкдан курран?! Арман рой cent м у н д ! ~ „ - r f i КАЛАЛЫК О^ГАЛЫК 6 К1ТАПХАНА

Умггщ, арманыц да — 6api кдлып, Ауылды ойлап кур бекер налымалык, ...Жетгазш тастайын ба тауыца алып, Кунынды, куралайым, таны барып. Кдрагым-ау, кдй таудын, к и т едщ ?! Сыртыцнан кдраймын да сушнемш. Faftbin болы п кдй жакдд баратырсьщ, 0M e6ip домбыраньщ куш ме едщ?! 27.XU.1973. AKJbIHHblH, АУЫЛЫ С о л мацра coFa алмадым кептен 6epi, К у з б е едд?! Е ам де жок, кектем бе едд?! Е ам д е тек даланьщ екпек жел1, . EciMAi алып, кушак,тап епкен меш, С о л мацра сокдгай к етам кептен 6epi. Сэн тузеген Е олдщ ещ ртде, Ак, кдйыцдар эл1 ж ур кециймде. Ерекше едд о л жерддц келД мулде, Ерекше едд с о л жерддц eAi мулде, Ерекше орын алып жур кецшмде. С уы п баргам суыткдн кд>1лык,тардан, Ж ы лы п кдйтып кеткен ем, (С уы п 6apFaM...) Арасы нан орманныц акдлн керддм, Ж ы р ы н 1здеп ж ур екен умы т кдлран... Жарасында Е а л д щ турыпты арлан!.. Аккудыц кднатындай сыцкдллдаган, Ун1нен с о л акдшныц жыр тындагам. Ж ы р тыцдаган: Ты ц далам — сылкдлм далам. Ак, EciA 6ip толастап, 6ip тулаган, Ж агада ак, кдйыц мае былкдллдаган.

...©■пнем с о л шуднныц тардырын бер, © з ге ш кдзмасац да, ж уртым, маран?.. Ак, Ес1л — ак, отауым, алкд кел!м, Кдйын, бак, ойдым орман, кдмкд жер1м Акдшныц аманат 6ip жырындай-ак, Ацсаймын да турамын Аркд желш. 28.XII.1973. ХАЛ CYPAMA, ЖЫР СУРА Бас кдтырып несш е кун кеш емш Bapi етедд... Ешюм де бь\\мес емш. Bepi6ip табш атп ен 6 ipre есемш , Bapi6ip табигатпен нлдесемгн. Несш е бас кдтырып кун кешемш. Сен менен хал сурама, жырды сура! Ы рзамын ©MipiMe, турмысыма. Ж ырды сура! 1лесш кетем 6ip кун, Кдйтадан оралмайтын ж ы л кусына. Айды н келден ажырар сагатында, Арман кетер акдсудьщ кднатында. Арман кдлсын, алайда жыр кдлмасын, Ж ер дщ мына ж енкдт кдбатында. Бас кдтырып HeciHe к ун кешемш, Bapi д е втер... Ешюм де бглмес емш. KyHiM батпай, алдымен ж ыры м батса, Bip сарат та ж ер басып ж урм ес еддм. 29.XII.1973. 19

Мше, М ен Отанымныц шетшдемш. Тыныштык,. ©туде тун, етуде кун. Кдсиеттз жер1мдд кдрауылдап, Кдйыспай кузетуге беюнгемш. Мен, MiHe, Отанымныц шетсндемш. MaFaH ж ер жок, Отан жок, epi кдрай, © p i кдрай мекен жок, жаныма жэй. Осы жерден шыгады кушм менщ, Осы ж ерден атады тацым арай. О сы ж ерден Отаным басталады, Бакдггымныц осында тас кдмалы. Opi кдрай баскд eMip, баскд тзрлж, Opi кдрай м ен уппн тас кдрацты. O pi кдрай баскд eMip, баскд т1рлш, (К дйтешн оныц уппн бас кдтырып). О сы м енщ Отаным, бакдггым да, Табаныма ж урсем д е тас батырып. К ер ек емес баскд eMip, баскд т1рлж! М ен щ жаным жаралган шутыладан, Ш утылага шомылып, тыным алам. ¥жмагыныц баскдныц Keperi жок, ¥ лы Отанныц жетедд нуры маран. О т ойнатып, ойран сап бузып кдмал, Баскдныц байлырына цызыкцарам. MiHe, алдымда бацыткд бастар жолым Ш екара деп аталган сызык, маран. ...MiHe, М ен Отанымныц шетзндемш. Тыныштык, ©туде кун, етуде тун. Кдшанда Отанымныц какдасы ашык, Ж 1берсецдер достык,тыц ек1лдерш.

1. КДСИЕТП ШЫРШАНЫЦ КДСЫНДАЕЫ ОЙ \"Здесь 5 августа 1929 г. был бой с бандой. Здесь 5 августа 1929г. был пограничник Саша С оловьев\". (Ш ырш адагы ж азу). Кдсиетп кдрагай! К дсиетп кдрагай К дсиетп Анадай. ©щ рщде жазу тур Кдсиетп жарадай. K yA ip erri алыбым, куддретп таудагы, Кдлай сак,тап к елгесщ кдси етп тацбаны ?! Кдндай ж анныц Mepi бул, кдндай жанньщ арманы? Н е б1лесщ, аскдр тау, асау е зе н ащ-ары? HeHi кердщ, ну орман? Kepi шырша, не быдщ? Кдбы гьщ нан кдн агып, н еге сонш а еп лд щ ? Куасшдей кеш еп аласапыран ем!рдщ, Ак,тарсащпы сырынды, н е т кердщ , н е биудщ? ...Ke3iMAi алып тацбадан, к етер ш ем ецсемдд, Буындары сытырлап, Kapi ш ырша тецселдд. Соловьев баскд 6ip, бары п баскд шыршага, Ж а зы п ж атыр eciMiH крлына устап семсердь.. Айта алмайды ешшм д е epAiK жок, д еп осы кун, Отсыз, ок,сыз ерл1ктер бо ла берсе, Heci мш ?! Ерлж деген — елщнщ улы болып есущ. Кдлдыра бер тацбанды, кдлсын солдат е а м щ . BipaK, Сак, бол! Ж ауыца жасай карме KeiuipiM! Тыныштык,ты к узет сен, Тыныштыкдд алданба! Ж а у жок, деме 1ргемде, ж ау жок, дем е жалганда. Алданбагай 93ipre тынши аткдн тандарга, Тыныш уйык,тар тундерде ауылы ца барганда, С ен кдшанда солдатсыц! Алданбагай, алданба! 21

...Кез алмаймын кдйтадан шыршадагы тачбадан, TiA кдтпайды ну орман, т1л кдтпайды тау маган. Тентек езен езш щ арнасында аунаган Т ш п з мынау есш н щ тагдырына тацданам, T ipi Foft деп алданам... Tipi Foft деп алданам... У щ лем ш жазуга, телм1ремш шыршага, Неге acbiFbic кдш-к^гскд кдлдырды екен муншама?! Э лд е мынау ну орман жатыр ма екен тумшалап?! О сы елкеде м эч гш к кдлды ма екен бишара?! Э лд е мына ем1рде 6i3AepMeHeH 6ip журсщ, Э лд е кеше майданда мерт болдыц ба, ю м бглсш?! Э лде ceHin ж эне 6ip крлтацбан, мен е р л т ц , Ж а зулы ма, и м бглсш, ipreciHAe Берлиншч?! Курымаса мына орман, курымайды еамщ , К^иыр nieTi Отанньщ — кдмас сенщ бесптч- Кдтардагы ж ауынгер Соловьев, 6epi кел! Экецдд аткдн жауьща жасай керме KemipiM! Ш екарашы жауынгер Соловьев, умытпа! М ы на елк еге жат жердоц кдргасын да жуытпа. К,алганында аптапта, тоцганында суык,та, Экелерд1н, epAiriH жалгай берпн, суытпа! Ж а с шыршада, жауынгер, турсын солай еам щ , Туган ж ерде eciMin кдлса, оньщ Heci MiH. Е рлж жок, деп е ш и м д е айта алмайды осы кун, Ерл1к — сенщ Heci6in, EpAiK — менщ Heci6iM. Heci6iM e е ш к т н щ мацытпаймын KecipiH! ...К^я алмадык, К еп турдык, кдлкдсында шыршаныц, Н у орманды, шыршаны ж елпш eTin жур сагым. А сау езен буза алмай алып таудьщ курсауын, Баягы с о л муц сарын, баягы сол 6ip сарын. Баскд TipAiK, баскд eMip ар жагында езеннщ, Бер жагында езен н щ — е з Отаным, е з ел1м. Ш екарада тыныпггык, K,ayin те бар, сеземш... Сезем ш де, ширыгам, ширыгам да, теземш!.. 22

2. ДАБЫЛ С орылды дабыл, Дабырда-дуб1р жан-жарым, С орылды дабыл, Ж арамас м енщ кдлраным. Ж оры кды ц затын e3iMiue мен де кдмдадым, Солдаттар кеткен алацра кдрай зауладым. С орылды дабыл! Тасырда-тусыр айналам, Тып-тыныш тунд1 мотордьщ yHi жайларан. А тгар тур эн е ауыздыкдарын шайнаран, Жаркдглдап кдру ай сэулеам ен ойнаган. С орылды дабыл! Сапта тур букьл застава. Байырры солдат, Биылры к елген ж ас бала. Ж орьщ тан кдлу — маскдра! — Ж олдас командир, Ж оры ккд барам, тастама! С еш щ з маран, сезн р з мен д е жауынгер, Ж орыккд барам, Ж оры кдд барам, кдру бер! К,ару бер маган! К,ару бер дары, эл1м кер. Кдйсар улдарга кдшаннан б1здщ зэ р у ж ер! Кдру бер маран, кдру бер! Ж аткызбас тыныш жауынгер yHi дабылдыц, Кдсында болам жауынгер мына кдуымньщ, К ун елту — куна устчмен ж узш ауырдьщ, Тозатын Kepin, азабы н тартпау дауылдьщ. Кдру бер маран! Кэддрш бы ем кдрудьщ. Еамде менщ, Сурапы л болы п жаткднда, Байтак, eAiMe Отаным дабы л кдкдднда, Дауылдьщ yHi жадымда м ен щ сакдалган, С о л унмен мен де аттангам болашакдарра. 23

С о л дабы л менщ бакытымменен уласкдн, С о л дабылменен тазарып едд мына аспан. Дабылдан кешн, Бауырлар жаткдн молада, Кдлзгалдак, ед1м жацадан рана гул ашкдн... Ж олдас командир, Кдбылда м е т кдуымга? Куда рым у т р , кулкдш да уш р дабылра. ...Ж урепм менщ... Ж у р е п м менщ, ауырма, Журег1м менщ, дабылдан кеш н дамылда... 3. БОСКЫНДАР Боскдгндар келд! ар жак,тан, Бозарып, ещ сазарып. Боз сагым турды тау жак,тан, Болымсыз куйге аза Fbin. Бойларын Tirin ел1мге, Байрустар кдлай ж е г п екен?! Мансук, кып елш, ж ерш де, Н е тардыр айдап e rri екен?! Э келген айдап жыракда, ©Mip де, ппркш, куйын-ау... Н е десец о де, 6ipaK,Ta Отанды тастау — киын-ау!.. Дейм1з гой, Дейм1з... Алайда, Кррлыкда адам шыдай ма?! К у л болуды адам кдлай ма, КдЬарын теккен \"кудайра\". Талкек кдш адам тагдырын, Ж е р ле с е арын, намысын, Е/и мен ж ерш кдлдырып, К^айтедд боспай жан yuiiH?! А р жак,тан, анау аулак,тан, Ж а н уыпн, уз1м нан ушш, 24

Боскдшдар келдд ар жак,тан, Б елш е т у т п намысын... Т ур а алмай тутан жер^нде, KjkcipeT ш еккен байгустар. Кдлдырды сы зат кенДлде, Басырда мына aftFa ушкдн... Табына-табына \"кесемге\" Умгггщ оты сенген бе?! Ж аралы жандар дос елге, Жакрылык, !здеп келген бе?! Намысын туйш белше, Боскдшдар yHci3 тосуда. “ Кдйтара ма элд е елш е, Кдлдыра ма элде осында?!\" Босатып 6ip сэт кецш н, Боскд1ндар ш е р г п зар-муцын. ...BeArici3 маган ем1рщ, Белпаз маран тагдырьщ. Боскдшдар кедад ш ет елден, Ойында кдррыс, алрысы. Отанга — мансук, мекенге, К елетш ем ес баргысы... ЕцсецдД шп, жаныштай, Юм екен с е т крр кдиган?! Тап жауъщменен алыспай, Тапжылдыц неге орныцнан? К езщ н е н гайып болтан ба, Кдныцмен ж ец ген Бостандык,? Бостандырынды KppFayFa, К елм ей м е халщ , дос халык,?.. Ж а л а у Fbin устап жарлыгын, Салган ба кдйта курыгын? Белпс!з маран тагдырьщ, Б е л п а з маган румырьщ... 25

4. СОЛДАТТАР САБАНТОЙДА Сап-сары боп, Тал-кдйыцдар, Тал-кдйыцдар кецшпз. Шаршаган ба комбайндар? Комбайндар неге унс1з? Салбыраган балагынан, Сапырылып дэн ушпай. Ж аты р жадау дала мына Комбайндар жарыспай. К,ар Tyciirri аскдрдарга, Ацызак,та кдщбак, жур. Сабантойды бастандар да, Алтын кузд1 тандандыр. Кд1зыл кдфман, К|ызык,тырран. Кдйтадан 6ip жандансын. Сагымдайын ж узш кдгрда, Сап.!ндырган эн кдлсын. Солдатгардьщ, Салган эш, Сардаланы тербетсш. Сабилер1м жалгап api, Солдат болып ер жетон. — Шакдфындар карЬлердр Шакдгрьщдар жастарды! — Bapi келдд, 6api келдд, — А л сабантой басталды! — С оловьев бар ма мунда? Саша! Саша! Кдйдасыц? Баян сьщ сып бармарында, Бастасын с о л той басын. Ж ац а дэннен алып кдлаш, Кид1р1цдер солдаткд. 26

М арш кд бас, Маршкд бас! Баянынды зарлатпа. Маздатыцдар, Маздатындар, Жастык, шак,тьщ алауын! Ж адыраган ж аз да тынар, CapFbiin тартып ж алауы. Тек еш рден ж ерш кетпе, Ж ерш кетпе! Таны п кдл. BepepiHAi 6epin кет те, Аларыцды алып кдл! Тербелуде, ырралуда, ырралуда кдюдарым. Бала солдат, Турраньщ ба?! Bepi келгш , муздадыц... (Жаркдш ш ы ш п дауыстары, Кд1здар кул1п кдрасын.) — К ец ш п з Foft алыстары, М амасы ньщ баласы... Тосыркдма, бала солдат, ©Mip бэр ш уйретпек. Bip кдгзды уста бара сал да, Бара сал да, билеп кет. Кдгзык, квдрман, Кд1зы л кдфман, Кд1зып жатыр сабантой. Кд1зып турран, Кд1зык,тырран Кызык, б1здщ заман рой! Жанныц 6api уйлерше, О йлар ем ес кдйтуды. Бидщ 6api билендД де, Э н н щ 6api айтылды... 27

5. САША СОЛОВЬЕВ Здесь 5 августа 1972 г. был пограничник Саша Соловьев\". (Ш ыршадагы жазу). Баягы орман. Бэяры таудыц балагы. Баягы езен баягысынша агады. Баягы жазу, баягы Kepi шыршага, Байыппен Саша те л м р ш узак, кдрады. К,арады дары, курсш ш крйды бьлддрмей, С езем Foft бэрш... Бйуцрмесе де, бьлддм мен. Ш екарада еткен осы нау 6ip ай йшнде,— Барлырын да айткдн, Барш де ecrin улг1ргем. AnbiFbiH айткдн, Э кесш Саша брлмейдь Кез1нде муц бар, KeAripcin боскд кулмейдд. Айтады жалрыз, аяйды ж алгыз Анасын, Алы е 6ip жакда мурал1м болы п ж ур дейдд. — М1ндетщ 6iTri, кдйтасыц, Саша, Анаца, Ж у р ген жер!цаД ацырры рет арала,— Д еген ем оран келе жаткднда манада, Лэм-мим демей к ез тгккен мунар жарара. Ест1дДм, Саша, Естцум, Саша, Курс1ндщ. KypciH6e, Саша, курсшгешцаД 6iAciH гам. Адамра емес, Анаца рана аян-ды, Барлык, дыбысы ж урег1ца,еп дурсиууц... Бглмеймш сенщ жаныцда кдндай муц барын, BeATici3 маран кдй жерде, кдлай тураныц. О й салды, жаным, Kapi шыршаныц кдсында, Ойланып узак, турраныц. Сеземга, Саша, Сеземш , сен щ бар муцыц... BeArici3 жанды кутумен еткен бар жылыц. Ш ыршадагы eciM шырацтай саган боп тур-ау, 0кес1з еск ен акдллды м енщ зарлыгым.

М азалап кдйтем, Ойлансын жас жан, толгансын. Байламра келер ойланы п эбден болгансын. А сау ем1рдщ асау атыньщ Ti3riHiH, Естияр ж т т ойланып барып крлга алсын. — А л ендд, Саша, атыца отыр, аяулым, Кетем1з ертец, крштасар шак, та таянды. М щ д етщ 6iiTi, барасьщ ендд Анаца, Куанбайсын, ба, кецьйц неге кдяулы?! — Б1лесщ бе, aFa? Бул жак,тан ендд к ете алман! К ете алмаспын деп, к елген бойдан-ак, б ет алгам. — Кдйтесщ, Саша, кдлдырасьщ ба Анацды?! — Келедд шешем, берш те крйгам хабарды. Совхозга юрем, осында кдлам б1ржола! — Ж ы л ы жуз1мен жымиып KyAin тур бала. ...Кушак,тастык, та, е к е уш з узак, кдрадык, Ж ы л ы м екенге крныс аударран тырнара... 1973. ТАУДАРЫ K0KTEM Сай-саланы Аймалады, Жоталардан ж ел есй. К ек кдрагай К еп баладай Ky6ip-Ky6ip кецесп. Кдскд булак, Тастан кулап Бара жатыр шапкдллап. Шьщылдаран, Сыбырларан Айкдй тастар — сакд^улак, Bip ж урекпен A ip -ддр еткен Ж а сы л талдар, ж ас талдар. Еипренген, Теб1ренген Ак,бас Ата — аскдрлар. 29

Куннен — бери, Гулден — керн, Тау тамаша, тау алып. Кдтпар басын, Шаткдл, тасын К ер ген сайын жацалык. А й налаца, Сайга кдра, Ш ьщ га кдра ак, мацдай. Бала шагыц, Болашагыц К ектеп келе жаткдндай. 1974. ЖЫЛ 0ГГ1 Бшчеймш, кун е т п ме, ж ы л е т п ме? Баягы байыз таппас журек, мше, Кун, айлар, жылдар е т п д ур е тп де, Bip тамыры болы м сы з Aip e ir i де, Баягы ж урек кдлды. Ж урек, мше. Байгусым узатып сап барлыпян да ©3i кдлды езш щ хандыгында. К еуд е деген керемет сарайыньщ, Ж аца жылдык, алауын жандыруда. Ж айлап кдна узатып барлыгын да. Ж урек, мше, Ж ан журек жур мешмен, Дурсш мен, ептеген ирб!щмен, Тундер1мен, беймаза кундер1мен. О, жалгызым! Ж абыкдай ж ур мешмен. Гурниидей аспаннын, дур е т п де, Ж ы л eTTi. Ж у р е к кдлды ддр e i r i де. К ун айга, ай жылдарга L\\eKTi де Ж ы л eiri. Ж у р е к кдлды. Ж урек, мше!.. 2.1.1974. 30

РЕВОЛЮЦИЯ ЖАЦЕЫРЫРЫ Ею дуни е epericin жаткднда, Сувдар кулап жартаскд, Д ауы л турран шак,тарда, Купнгендер аспанда, Сай, Ж ы раны паналап, Жемтпк 1здеп бакдднда, Ж у м ы р жер,ад аралап к ет п 6ip ун галамат. ¥ш ты акдык, Дауы лпаз кднатына ж ук арткдн. Кл ады тобыр мунарткдн, Сулулардыц ш сш е кумарткдн. Кдлды He6ip кеселдер: Крркдк, кунппл, мешелдер, Бола алмаган кесемдер, Ke6iK езу шешендер. Сок,ты дауы л уш рш , ¥ш ты жасын, жай-оттар. Болаттан курсау кшнш, Ш ыкды жалацаяк,тар. \"Дауыл бултты ттледь..\" ¥ндеген сонда шм ед1? О л — Данконыц журеп, О л Еддлдщ улы едь Революция байрарын кднатына кцютырран Дауыл бултты серпедП Жаратылган ушкдшнан О л — алапат ерт едь KyAipeTiHe Адамныц Дауы лпаз басын иедд. Горький улы заманныц ¥рпакдд тарткдн сыйы едд. Горький — ойлар тартысы, акдкдт пен ардыц улы. Горький — революция жаршысы, Революция жацрырыры! 1974.

О, Чили! Топырагыцда жаткдн курбан, Акы н ед1 дуние мацтан кылган. О л с е т сацтандырран, Сацтандырган! Саулырын Паблоньщ б ш п кдйт деп, Акындык, рухымды аттандыррам, С о л кезде ж ауьщ саган кдкдан курган... II Белггаз, Тац ба?! Тун бе?! Белгкпз тун де етуде, К ун де етуде. Ш ынымен мынау м енщ суреттм б е ? ! Ж ап-ж асы л кебелектей гул бетзнде. Э л с !з ж урек eAcipen, — Сенсщ , — дейдд Сокрын журек, ауру жецсш мейлт Соны жыр — соцгы жыры ж азы лса екен, Сонан соц, eAciH мейлр, К ем сш мейл!. ...К|аз-к(атар д эр тер дщ шипасы тур, Iu in e im . К дз кдлпында менсшбейдд. Кептен 6epi Aepirep ж ур екпелеп, — Бергенд1 iiu, журепндд жудетпе, — деп. Кдбылдамай жатыр Foft, кдйтпек ендд, Дарил iuiyre де ж урек керек. Акы н кунде крштасар ем1рменен, Акы н упин б е л г ш ел1м деген. Акын, есте, е лем деп кррыкдайды, К ете ме деп крркдды кецдлде елец, Аякасты ажалмен, ел^мменен. Э р е ле щ — ацынныц соцгы елец1, Соцгы рет жендегеш, ецдегеш. ©3i Tipi кез1нде ж ыры елее егер, Намыс yuiiH шын акын сонда е ле ад. Ш ы н ацынньщ к ец ш н сол беледд. 34

Э лд е тун бе, ак, тацныц Ke3i м е eAi, Bip сэт акдян э л а р е п к е з нуедд. Ke3iH iAce, М адрид кеш есщ де, Байты ж ас шагындай сезшедд. Н о пасоран! Фашизм... Бала кдны... Бала кдны, кэддмп бала кдны. Бала кднын тец ем ей ж ы р жазады, Бала кдны дей салып баламаны. KeM ip д улей фашизм, TeMip дулей, Испан ж ерш таптайды тебш пдей. Bip сэт оны бш кке шакдарады, Эренбург, Лорка, Хемингуэй... Баягыдай ертенш кдла жанган, Ж анган оттьщ шпнде ана кдлган. Баягыдай Te6ipemn жыр ойлайды, Кез1н алмай панасыз балалардан. Элде тун бе? Ак, тацнын; кез1 м е едд?! Талы п бары п э зерге к ез гледд. Ke3i ш н се, сел к еттп оянады, M auri уйцтап кететш дей сезшедд. Ес1л акдгн е зш е тур екпелеп, Тунган ойы TipiAep тун ек ке кеп. 0 p6ip жыры — акдганыц соцгы жыры, Соцгы жырды жазуга журек керек. А кду TycTi акдянныц ж уреп н е, (Алдакдшан халкда оны бгледд де). Кдрац кдлган столда, кдрац кдлган, Кдламына кдрайды, TiperiHe... Сапар шегш кетедд ж ыр елш е. Акдян тагы жазбакдны соцгы жырын, Соцгы сырын айтпакдиы, соцгы муцын. Сацтандырып халкдана ж эн е айтпакдиы Кдра куш тщ кдталдык, сорлы льны н. Отанына шакцакдпы соцгы муцын. 35

К ектемп аспан сек1лдд курюреген, Тастадыц ба ак^шды, пнрюн елец?! Кулпыланып кдлган ба кдйран журек, А ур уды ц ашылмас ил^пменен?! Кдйда несер баяры cipKipereH? Кдйда шабыт акдшмен 6ip тунеген? Кдламына 8Aci3 к,ол кдрманады, С оцры ж ырын хал^ына арнагалы. \"Ж алпы га ортак, ж ыр\" жазран жалын журек, Ж алкд! басын жырлаута арланады. Басталуыц кцын-ау, ццркш елец, IllipidH елец, басталсац, дурю рер ец. ...Кдйран акдш тары да кдлрып Kerri, Адамзаткд шуацты кун т1леген. К узетш ж ур перните mipKiH елец. ...Тары да туе... ...Тары да сандырак,тар. Сандырак,тар — суалган сан булацтар. Тары да Испания аспанында. Ж анды оттар, Жан-жак,тан жауды хаттар. Ж ауды хаттар жазалап жауды даттар. Кулаганша ертен ш бара жатты, К^ырандар — кызыл тулы аррымацтар. © р т кдптады, ©рш гап желнеп жел, К ек тутш ге кем1лдд KepiKTi жер. Салтанатпен сап тузеп бара жатты, Ж е р шарынан ж иналган Ержттлер. Испания халк ан а epiKTi б ер !!! Тары да бала кдны... Каддмгт бала кдны. Алакдны, баланыц алакдны... Аштык,та Испания балапаны! Испания, шыдай туе, тац атады! (Акдонныц ун ш ecrin буш л элем, Бар сыйы н балапанга таратады). 36

Тары да сандырак,тар, сандырак,тар... Т усш е ендд тещ здер, тау, кдфаттар, Ормандар, гулдер, келдер, б а л курак,тар, Сон,ры ж ыры н ж аза алмай акдлн жатыр, A kjjh жатыр... Ж ауапсы з кдлды хатгар. ...Ол оянды зецбф ек дурсш нен, Тозац ушты гулдердщ бурппгшен. Аласапыран не д еген таршийк ец! Кдла бойын жазбады курсшуден. TyciM бе деп ойлады, ©HiM бе деп. Кереметтер ойнады, К еш лге кеп. Сонры жырды жазура кдмдан, акын, Соцгы курес басталды. © ш р керек! Н е болар тун б е л п а з , н е болар кун. Б1лесщ рой Париж ден н еге оралдьщ. Уган ешф, Бас кетер, поэзия! Унш eiuip ур ей м генералдьщ! Естисщ бе, кдра куш долданады, К ер ес щ б е елщдо кррлаганын? K ep i айналып танктщ доцралагы, K ep i айналтпак, тарих доцралагын. К,аламынды кдлайда крлга ал, акын. Тусщ де емес, ецщде мынау ойран, Отаныца, арьщ а ю на крйран. Азаттык,ты ацсаран азаматтын, Ж урегш ен жулдызша тумар ойган. Тусщ де емес, ецщ де мынау ойран. Есщде ме Мадрид? Бала кдны. (Баламасын сен тапкдн бала кдны). Акд1л сурап Ч или тур, акын, сенен, Ш ие-ш ие кдн болы п алакдны. 37

0M ip бойры арманыц, тслегщшц, Багы ертенш барады гул елщшц. Майданында азаттык, акду шалган, Кдлганын бер халкдща журегщнщ. TyciHeMiH ceHi мен, бауырласым, Сен ауырсац, е л уш ш ауыррасьщ. Айтар сез1н айтсын да, елсш ацын, Ацындардыц Отаны ауырмасын! С оцры жыры акдшныц жазылрасын, Дамылдасын, кдра ж ер кдбылдасын, Отан! Отан! Отаны ауырмасын! Ойран болса егерде ж ер бетснде, О л алдымен ацынныц келбетшде. Ж е р жарасын болар-ау жвндетуге, Акдлн жанын болмайды емдетуге! EciA ацын куйзелдщ сен де, тунде, Сызат алган журегщ, Дэрменщ жок, Соцры жырмен халкдщды тербетуге. ...Элс13 журек, Эйнектен кдрайды ацын. ©Mip... ©л1м... Арасы кдлай жакдга! Т ер езен щ алдында Ч или турды. — Кдлай халщ, Пабло, кдлай халац? Кдлайда 6i3 жецем1з, кдрайла, ацын? Кдукдрсыз к рл кдламра кдрманады, Кдйран ж урек кдйтедь Кдлмады эл1. О, Чили! — делд дары, соцры жырын, © A c ip e n , Э зер -эзер жалгады api. О, Чили! Чили... Чили... Кун шуары... 38

ConFbi ж ы ры н жазбак, б о п тыншымады. К,айран ж урек кдпаста туншыгады. Чили! Ш у ак ,. . Ш уагы м! - дед! даты, Bip сэтте к е т а сен ш ж ыр uiyaFbi. Сапарын соны м енен тамамдады, ¥ л ы акдга мы нау ул ы замандагы. Куйзелш, кущ ренш турып алды, Keiueci, Сантьяго аландары. Табы ты ньщ устш ен ок, борады, Акдянньщ TipuiiAiKTeH жок, хабары, © m eyip, эйнегш ен от жанады, Ж у р ме екен eAi ак^шды соттагалы ?!. 0 A i де уш н то р у ток,тамады... 27.1.1974. ХАЛЫКДД ХАТ Туган халкдш! Кдтемд1 xeuiip менщ! Сенщ аркад сескенбей, еаргеш м. Егерде жырын, болмай, ур ьщ болсам, Алакадга саласыц несш меш. Жок,! Менщ ж урек емес теамдег! О л 6ip от с ен щ ул ы кепицдегь ©зщ нщ жандырганыц, епнргешц, © 3ipre тастаган жок, eciM меш, Уа, журтым! Keiuip меш! Kemip меш! Заредей кдялырьщ жок, м ен сенбеген, Жасудамын жаныммен керсем деп ем. Ж асы мнан жамандык,ты ж ецсем деп ем, Жасырмай бэрш айтып берсем деп ем. Жамандык, кере алмайсьщ сенсеи менен, ©зщ нщ кдлыбьщмен елш енген ем, Аманат 6ip езщ е, елеем , денем. 39

Аманат 6ip езщ е жырым-сырым, Аманат Асан ж урек жырым-жырым, Ж о лсы зб ен жортамын деп, Орта жолда Ж е те алмай ж етерш е жырылды ульщ, О, менщ Ж е л п 1лдеген туырлыгым! Желб1реп жеттле бер Туьщ бупн! Ой-кдфыца мьщ сэлем мен кермеген, Ш елд ер менен тауларра, келдерменен. Кумда отырган крйшыныц кдраша ушн, К,айсыб1р сарайлардан кем кермеп ем. Жеттм калган к,озыра ж ем берген ем... Ж е тш п , жеттсш ем сендерменен, Keiirip менщ жанымды емделмеген! Самал сырын жетгазш, булак, сезш, Болсам деп ем езщ нщ кулак, кезщ. Бастап к ет п баскдга шуак, с ез1м, Шуак, сез1м — сегарген лак, кез1м. М енд е ез1цдей болмады турак, тез1м. Неге булай? ...Б1л е с щ б1рак,та езщ . Н есш б1лддм ем1рдщ, несш кердДм? К е з ж азып кдлмайын деп кеш щ е ерддм. TyFaH ел, к ез ж асы уш ш Keniip м е т , К еш еп жетгмдер мен ж еарлердщ ! Ортасында еш у мен есулердщ Таярын тарттым талай кеарлердщ , Туран ел, с о л уш ш д е кеппр м е т ! Ж аманьщ да болса егер жатсынбадым, М ен жакры керддм м е т жатсынранын. М ен сеземш жаманьщ, жакрьщ барын, Барлыры ушш, 6epi6ip, акрын кдным. Барымды ойымдары тапсырмадым. Б е р т д е 6ip е зщ е аманаттап, К еудемде тыныш уйьщтап жатсын жаным. 40

TyFaH халкдлм! Кдтемдд Kemipe rep! Kemipe rep! К еш кдллмай Heci6e бер! Акдшды ая! ©Mipre акдш берпн! KepiKTi б о лс ы н десен; кеш щ егер, А л м ет... Kem ipe гер! K em ip e гер!.. 10.11.1974. Ж ы л келдд, Ж ак,сылыкден е тсе и п едд. Ж огалы п жамандык,тар кетсе и п едд. Ацсап журген, жете алмай шаршап журген Ак, кднат куанышым ж етсе и п едд!!! Бурын ылги кус сайрайтын тереземнщ алдында А л а к/apFa кдркдллдайды... Нендей сикдзф бар мунда? KerepmiHAep, шымшык,тар-ау... Кдйда к е т т кдлдьщдар? Аласапыран, абайсызда айырылып кдлдым ба?! Нендей сикдлр бар мунда?! А л а кдрга... А л а кдрга.., Кдрасы еш сш курыгырдыц! Шымшык,тардын, шырылы мен yHi кдйда Шынашак,тай б улбулдьщ ?! Кустарымды тереземнен и м куды?! Мен кудым ба?! Ж ы н куды ма?! Э лде ез1м ала кдрга?! Ж1гер1мдд кум кд>1лдыц... 12.11.1974. 41

Жак,сы aFa! Клайда жак,сы iiriM? Есен-сау неге демейаз?! AraFa мен де тапшымын, iHire ci3 де кедейс1з... Кеппрек сэлем арнадым, Кепищз м е т , aFacbi! Ж убата с1здд бармадым, Алы е боп ауы л арасы, Сорыла кдлса крцырау, Кулагым турды елендеп. Кдрайлап ж урдш жолыца, Кдрлыгаш йпм келер деп. Бул кунде маган ты бггкен, Суык, 6ip хабар айтып тур. Кдрбалас мы нау т!рл1ктен, Кдйтешн, iHiM кдйтыпты! Кдмыкда деп айта алман, К,амырасыц кдлайда. Т у щ л у деген сайтаннан, Сак, б о лу керек алайда. С1збенен, ага, 6i3 деген, Bip ш ебер тарткдн кдлыппыз Тастан да тамыр 1здеген, Тагдыры кд1зык, халыкпыз. 1974. МЕЙ1Р1М БЕР, К£1МБАТТЫМ Ж а н ьщ ашып, Жарылкдма, Жарылкдма, кдшбатгым. Ж а н ауырып бараткдсын, Ж а сы р а алмай, ттл кдттым. Барсакелмес сапарында, TyciM кдшып тун кдттым. 42

Bip нэрсемдд ж огалтты м да, Bip нэрсемдд урлаттым. Сан сокдакды сапарымда, М ыкдымын Foil деупп еддм. Бтктж тщ барлыгын да бойымменен е лш ед д м . Жарылкдма! Берме маран жауыздык,тьщ сём серш , MerapiM бер, муцайганда ж асьщ суртем мен сенщ. M eiiipiM бер, MeftipiM бер, журег!мдд тас кдллма, У йдеп Ана, меш рш бер тузде жорткдн кдскдфра. ...Сенесщ бе, с ез ес щ бе?.. Сенщ унпн бас курбан, Естшмеген эн щ м ш м ен алты кдгрдьщ астынан. Bip нэрсемдд ж огалтты м мен, Bip нэрсемдд урлаттым... Соны 1здеддм, Айдын келдщ акдуларын шулаттым. Барсакелмес сапарында TyciM кдшып тун кдттым, MeftipiM бер, MeftipiM бер... Соган келддм, кдшбаттым! 1974. Кдйда кдйтып барасыцдар, тырналар, ¥затып сап, уайымдап кд>1р кдлар. Куры к, мойын, узы н сирак, мырзалар, Артгарыцда жылап жатыр жылгалар. \"П зб ек те л т барасыцдар кдй жакдсд? Сенс1з сен жок, мы нау елке, аймак,та. Ж ы лап келш ж ыл кустары табысып, М ауьщтары басы лгасы н таймак, па?! Несерлеэтп кеше сендер келгенде, М ы н а у е лк е той жасаран сендерге. MiHe, 6yriH кдрсак, ж ортып барады, Сендер журген децдер менен белдерде. 43

Тойым бар, тойлап кдлыцдар, Ж аны и п жайсай кдуымдар, Кел1ндер тойра, дос-жаран, Агайын-туыс, бауырлар!!! 1974. ЕСТ1РТУ Арпалысып ала куй ын eMipiMMeH, жырыммен, Лашын-ау! BiAyuii еддм мына eMipAi бурын мен. С езб ен кдлай айта аламын, байкдйсын, ба тур1мнен Ж э н е де 6ip сум кдйрырэ тап боп турмын 6yriH мен Ж э н е де 6ip жас ем еш ц кулап тустг туб1рден, Ж ана рана хабар алдым... Кдйтыс бопты Нурылден!!! 12.111974. ОТАНЫМ, САГАН АЙТАМ Айхайда, акын eMipi, Абыржып кэлса кецШ. Акырын шыгар неге уш ?! CypiHy бар да, самгау бар, Акдкат бар да, алдау бар, Ынтымак, бар да, даулар бар. BipiH-6ipi арбау бар. Крйсацшы акын cepiHi, C a y ж урш естен танрандар. Отаным, саган айтамын: М енде 6ip аппак, арман бар. А к,ты ры — алгаш жауран кдр. 0Mip бер маран аздаган, Baiy.iT бер маран аздаран! М олы нан ырыс берш еч, © р тенш кете жаздагам. 46

Азганаца да мэз балац. Ошары сенбей крздаган, Ж алы н бер аздап маздаган! Аты рау жаным, жайылма, Нэр б ер ген терек, кдйыцра. Отаным, саган айтамын, Адамгерш ш к жайында. Салмайы н сэры уайымта, Адамдыгымнан айырма! С е н ушш, Отан, серттм с о л — Неден де болса тайынбан! Bepi де, Отан, сен ушш! М эуелеп турран жем1ам, Еселеп жаткдн ж ещ ам — Bepi де, Отан, сен ушш! Bipeyre берсец ж ец ушын, Беремш мен де ж ец ушын. Бермесец е з щ KeAiciM, Бермеймш м ен д е KeAiciM! KiHAiriM м эц п байланран, Киел1 м ен щ epiciM! Адамдык, арды сацтаран, Кцлы 6ip кцын шак,та да, 0з1цдей жаным — Акдала. Баса-кектеп аттаман. Д осы ма кез1мдд алартып, Ж удырык, туйм ен жаткд да. Алдында ак, к,ой, ак, балац... Ак, балац, Отан! Ак, болам !!! II К уй зелем е ск е ап, жасыман, Сан жылдар бойы осыдан, EciTin тацгы дауысыцды, ¥йцымнан мен де шошыгам. 47

...Дихан Аналар крсынан, М уц баилп есп м жосыган. К ез жас пен тердщ туцымы — Кдз1рп б1здщ осы нан. Ж е а р д щ Tepi — осы дэн, Осы тукдшга крсылам, Сенесщ бе, Отан, осыган? С онау 6ip бала шак,тарда, Карлы Fain кднат кдкдднда, ЦИлдеде я акданда, К е з жасын маран керсетпей, Отаным жылап жаткднда, Кдрагай толы кдпталда, Д эметш болашак,тардан, Кдраушы ем аткдн ак, тачга. ©uiipyuii еддм epTiMAi, Бауырымды тесеп ак, кдрра. Ак, кдрра я макдалра Отаным жылап жаткднда. Ауысы п 6ip кун 6ip тунге, Сап болы п сэби кулк1м де, А я улы менщ Отаным, К езш щ жасын 1ркуде, К ец ш н щ муцын буркуде. Д ар м ен а з ед1м онда мен, Кезш1ц жасын суртуге. Кдйыра журш, кдйрат кып, К еудеде б ул б ул сайраттык, Ж ауынньщ алып жасынын, Ж ауы м ы зга аттык, айбат кдш. Отанныц ортак, кдзанын, Ортага алып кдйнаттык, Кдра суды кдймак, кдш, Кднаратымызды жайнаттык, ©лмеддк б1здер аш кдцшп, Ж асамай жанра кдстандык, Туылдык, кдйта басталдык.

Сабаннан керпе жамылып, Сабаннан жастык, жастандык, ©лм есш дед!к жабылып, © з щ бер ген Бостандык, III Kemiprm, Отан, кей-кейде, Басып 6ip кетсем гей-гейге. TiAi шыкдаса сэбищ , Тушынып, cipa, сайлей ме. Тасынып 6ipa3 м ен кейде, Басылып кдлам децгейде. ...Ашынам арзан aFaftFa, Ашынам арзан жецгейге. Ашынам, кдйта басылам, Басылам даты, тасынам. Адамдык,тарын алтынмен, ©лш егендерге ашынам! Мансапкррлардьщ кдсынан Шыкдайтындарра ашынам! Жалданып ескен жасынан, Жагымпаздарга ашынам! © з щ е FaHa бас урам, С енесщ бе, Отан, осыган?! Айрылтан адал досынан, Алаяк,тарга ашынам! Аш ынам дагы тасынам, Тасынып барып басылам... М уцымды HeciH жасырам? Отаным, мен1 кепирпн! Кей-кейде мен де кёармш. Ес1мнен шыгып сон ау кез, Е с а зд е -т у с о з еард1м. Ш еш ш бес ж ерде шешшдом, Кес1лмес ж ерде кес1лд1м... К еткен!н б1лмей е ам н щ . 49

Отаным, сен щ алдында, ©ртенддм бе элде жандым ба?! Бас уры п K03ci3 тардырра, Барымды берм ей кдлдым ба?! Сауле бер менщ жаныма! Ж анбаган жалын бар мунда, Аунаган толкдш бар мунда. © зщ м ен рана сырласам, © з щ о з менде тумас эн. KemipriH, Отан, кеше гер! Еркелеп кейде туласам. ©3eriM mipin елер ем, © зщ н ен егер тумасам... IV Ж асырман, кейде мунданам, Мунданам дары \"жынданам\", © з щ с щ солай жараткдн. © 3eri жалын б у л б алан, — Шараласы бар шулаган. Тещздщ сыры белгш, Тек ж ату ушш тумаган! Ж асы ны н жайдын, урларан, © з щ е тарткдн б у л балац! Куанышыцда туылдым, Ак, сутщ м енен жуындым. Шаршысын байлап ер жетпм, Алкы зы л Арда туыцныц! Отаным, сен щ саяцда, Курык, кермеген кулынмын! Жалгыз-ак,.. Ж а лгы з арманым Сенесщ бе, Отан? Ак, жаным!.. Аркдчда сен щ ардагым, Ак, нурра толы жан-жагым. Аппак, нур аткдн тацдарым Ак, жаным — ж алгыз арманым 50

Тусам да сендей асылдан, Муцаям кейде, жасырман. О, м енщ ж алгы з бакдггым, Табылсац болды кдсымнан. Аттагасы кеп басымнан, Ж ан болса егер басынган, Басынрандарга бас урман! Уйреттщ солай жасымнан. А м а л не, кейде муцаям, Муцаям кейде, жасырман... ...С урш у бар да, caMFay бар, TipAiKTe кейде алдау бар. Отаным, саган айтамын, М ен д е 6ip аппак, арман бар, А к,ты ры — алгаш жаутан кдр. Ак, ж ыры м — аппак, кустарым. Ак, к ещ лд ер ге самрандар, ByraFa крнып кдлмандар! Алдарыцда 3Ai тацдар бар, Зымырап, кустар, заулацдар! 1-2.V.I974. KJ>I3 СЫРЫ К ек б елдерге шык, тунганда, Шык,тым 6ip кун далака. К унм ен 6ipre шык,тыц алдан, Ш ыцтыц алдан, ж ан aFa. Kjup астынан шуак, шашып, К еле жатты кун шы рып. Омырауга кулап шашым, Кцылып ем кдшсынып. Элдекдлай 6ip кдрадьщ, М ен отырран кдграткд.

А т суардыц жылрадагы Ж ылтыраган суаткд. Ж асы лм енен боягандай, Керкем бояу жан-жак,ты. Т ащ ы уйкдлдан ояна алмай, Талыкрыран тау жатты. Т ау cypeTi жанарымда, Тамашалап кэп турдым. Ж а н е д е 6ip кдрадьщ да, Сен apire бет бурдьщ. Жаукдзындай ашылмаган, Ашылмаран мен еддм. Bapi е т п рой... Ж асырма, aFa, Шошытайын дедщ бе? Дедщ бе элде демедщ бе?! Мумкш , назар салмадын,. ...Ендд кдйтып керемш бе?! Ец алрашкдя арманым. Арманымды б и м ед щ рой, Бшяедщ гой, момын жан. Eipre еддм рой, бйш едщ рой, Н е келедд крлымнан?.. К,арай алмай е л бетше, С енен рана сыр барып, Кдрапайым келбетще, Кдраушы еддм урланып. Солай, солай кун кешкен ем, С е т сак,тап санама. Кездеспеген, тДлдеспеген, Хош , аман бол, жан aFa! 11. V.I974. 52

ЕГ1СТ1КТЕ — Э з е р шырып, э л а р е п кун батады, Т ум ау THin кдлран ба К ун ге тары?! Амандыгын сураспай 6ip-6ipiHin, О сы лай деп е ю кдрт у н кдтады. Ж а з аспаны жабьщкд1, тун ер ш тур, Ж а ты р дала шацытып, курецш кдгр. А у зы н ашып ш елдеген ацызакдд, Сэл-пэл тамшы сарац булт яйберш тур. Т уцлж тенген кдра б у л т TyHepin кеп, А у ы р кдру атылды, удерш кек. Шатыр-шутыр шатынап аспан Kerri, Ж а уы н ы м ен ж асыны н яй берш тек. Тамаш алап ашуын, ж асыны н да, Ата жердщ ажары ашылуда. Тумаураткдн кун келш ericTiKTe, EKi кдрткд ещ р еп бас уруда. 25. V №74. СЕН CYPAMA М ен айтпаймын, С е н сурама, Сурама сен мен юммш! Ж ец етш н ён ж ецйуум де, Ж ец б ей тш ге жецлдрлдм. К ещ л деген куйты кусты К енбей тш ге кенддрд1м. Сенетш ге иландырмай, С енбейтш ге сенлдрлдм. Ашык, кунде ак, аспанньщ, Ак, жацбырын ацсадым. Тыны с алар кездер1мде, Тыным таппай шаршадым. 53

Сен сурама, мен айтпаймын, Айтып кэлай таусамын, M eHi тастап бара жатыр, Басымда ойнап бар сакым. 25.V.1974. БАР БОЛ, БАР БОЛ! Сен мен1 тусшбедщ, танымадыц, Танымадыц, несш е ацырамын. Алайда умытпассыц, Аруагым! К,айда журсец, жольщнан табыламын. Танымасац, кдйтешн, танымакын! К улы ны ц боп соцыцнан шырылдадым, Шырылдадым, сен макан бурылмадыц. Бурылмасац кдйтешн, бурылмакын! Шык,сын мейлц шырылдап шыбын жаным, Bepi6ip асьщ менен суыцдамын. Bapi6ip, тусш бесец TyciH6e сен, ©MipiM де, е щ м де, т у а м де — сен. Ж урсем болды мен сенщ келецкецде, © з щ 61л шуакыцды туорм есец . © зщ болсац, мен бармын, мен елмеспш! Ойнамаса болтаны тебецде ешюм. Танымасац таныма, бар бол, бар бол! Cipa даты с е н а з мен кегермесшн... 26.V.1974. БШркшдер, Жарамады-ау хал сурауга, CepiriH 1здеп ce3iM сансырауда, Кдрымта кдйтара алмай кдрсы даута. Кдбак,тан кдра тамшы тамшылауда, Жеб1р ой жЦер1нд4 жаншыканда. 54

Иланып мен туралы сыбыстарга, ЦНркшдер шыныменен суыскдн ба? Достарра, ж олдастарга не ж азы п ем, Н е жазып ем бауырра, туыскднга?! 28.V.1974. CEHI АЗАМАТ ДЕГЕНГЕ... С е т де адам дегенге, Сенбеш н бе, сенем бе?! Ойнак, салдьщ тебемде, Кенбейш бе, кенем бе?! Сендей сумдык, адамра, Нанбайын ба, нанам ба?! Н е тур екен санацда, Жак,сы ма элде жаман ба?! Адал ма элде арам ба?! А йласы к еп apaMFa, Боскд алданып кдлам ба?! Тусгабеймш мен саган, Тусш е алмай шаршагам. KyAin бары п алдьща, Ж ы лап шыкды кднша адам. С е т азамат дегенге Сенбеш н бе, сенем бе?! ...Есщад жи, еларме! Арамдык,ты дененде, Айдалага кегенде. Сазарма да кегерме, С енсш десец егерде... 28.V.1974. 31л басып тула д е н е т , Кдпырык, болтан шак,тарда. Атганып KenciM келед1 А на -оу 6ip жаткдн ак, TayFa. Ак, тауда, с алк ^ н шаткдлда Б1рдецем м енщ кдлрандай... 55