Х. Есенжанов. Ақ жайық т2

г Х амза ЬСЕНЖАНОВ АКЖАЙЫК КА Ш ССР МЕМЛЕКЕТТ1К сьадыгын АЛГАН ШЫГАНМАЛАР

г Х амза ЬСЕНЖАНОВ АК ЖАЙЫК ТРИЛОГИЯ Овявстняя унисррсальная I - !»-т jи’-»УчКыз библиотека J АЛМАТЫ вЖАЗУШЫ» 1988



s^ ; 4>?4!»!4ЯгЖ S Ekirnui kiman Ji uSl♦ ШЫКДАЛУ Й5iS v3 w 5aV £% ¥¥ 82E E E E E E E E Pi!w

YLUIHLLII Б0Л1М ¥зын аккан, Mine, Ед1л мен Жайыгыц Талан ерлер орлей салган кпйыгын... Б1Р1НШ1 ТАРАУ Кара Оба болысыныц жер1 байтак — 6ip жагы Жа- йык, 6ip жагы Есен Аццатысыньщ басына царай ойы- сып, жалпац жатцан Жымпиты даласымен уштасып кетедь Атпен журсе айналасы элденеше кунд1к бул самиан сардаланыц кубыла бей дырат та, арка жагы ойпац. Сан турл1 шеп есейн цуйцасы шлемден кара топыракты осы жазык алапты усйнен шыкпасац ке- ршбеййн терец-терец сайлары мен узын-узын езендер гана жарып ей п Жайыцца кулап жатыр. Тауы да жоц, орманы да жоц тацтайдай д ала; алыстагы аласа адырлар мен жумыр бел жонайттарыныц усй н жаз куш цалтыраган сагым орап алып, кекжиекпен тута- сып жатцан тещздщ тершдей ей п керсетед!; ал цыс- ты гую ; белей мен обасын, ойпаты мен саласын цар- тадай сэры кар буркеп, бейне кез аялдар карасыны аз кун астында тутасып жаткан шётйз 6ip-aK аяц. 'Ж айы к бойын мекендеген шогын-шогын Кердержер мен Тамалар кеше жайлап мал жайып, жиейне шуцылап егш ейп бул ушан тещз шурайлы ец!рд!ц 6ip цолтыгын да игерерлж емес-й. «Б у л жерге енегел! eMip у лп сш керсетейн егш ш Ш к iciHe ж ей к ел цон- дырсац, курлеген елкеге айналар едЬ деп кексеген Kepi Бацытжан Ек1ннп думаныц мэжiлiciндe: «Ресейдеп Калыц шаруа агайындардыц жер1 жогы 6i3re де бата- ды, 6i3 оларга ыгысып жер беруге эркашан да 93ipMi3« деген-дь BipaK агайыншыл Бакытжанныц адамшы- лыгын ecKepin, оныц енегел1 eMipfli кексеген й легш е сай цоныстану болган жоц-ты. 9лс1зд1 жаншып, тецдж йлегенд! е з т уйренген отаршыл ушмет 1900 жылда- ры тап сол улан байтак жерге топырлатып « е л кон-

дырды». Бул, эрине, жер н е й дазад ел!н1ц далауымен де, доныстанушы дарашекпеншд талеу1мен де журп- з1лген ic емес-Ti. Помещиктер мен ппркеу иелержщ , ' дуладтар мен шен-шекпендшердщ жер1 мен суына «6i3 де адамбыз» деп кез алартдан шабаталы шаруалар кенару TieiMiHin над басына LniKTi де, кегендеген до- : зыдай вагонге тиелш экелшш кед сахарага eip-ад ад- тарылды. Ол желкесшен устап отарбага малша тиел- ген мужыдтардыц Ke6i 6ip соддыдан еда содды жеген «хохолдар» едь Цазацты «киргиз» деп кеткеда сиядты, бул украиндыктар да ол кунде ез аты езш е буйырмай «х о х о л » (айдарлы) атанган болатын. Эрине, буларга ! Жайыдтыд оч жагасын бутшдей иемденш далган I казак-орыстардыц арасынан орын «ауы сдан» жод, |«бар, ана киргиздармен дырылысыддар» дегендей, бул Украина егшпплерш эм1рпплер дазад ж ерш щ дад ортасына — улкен езеншд доргансыз жатдан аргы бе- Tine апарып тастады. Сейтш дазад даласы ecKi К аРа I Оба болысыньщ жершде Федоровка, Богдановка, По- I катиловка, Алексеевка, Долинка, Керенка, Павловка { деген селендер пайда болып ед1. Басында жер дожасы Кердердаермен донысты тар- тып донган дарашекпендер арасында кырьщ пышак 4 урыс-талас та, жазы-дысы уздамейтш дау-жанжал ай- тыс та болып ж урдь Бул, эрине, жер-су жетпегендак- тен емес, тусадасудщ тапшылыгынан туран егес еда. BipTe-6ipTe iniKi беттен келген бейнетдор eriHuii елдац : жер жыртып, епн еккенш, дала боп уй салганын, мек- теп ашып бала одытданын керш дазад ецбекпплер1 де : кэсшке араласа бастады, б1рден еда отырыданыльщ г турмысда дарай бет алды. Ай лар, жылдар етш жатты. JKepi мен суы, базары мен Kaci6i аралас бул керпп : донган дарашекпендер мен дазад ауылдары мидай • араласа бастады. Таныстыдтан тамырлыдда жол ( ашылды. Дазад тШ мен орыс тШ епз талге айналды. J Келе-келе егей улдай патша yKiMeTiHeH кез туртда бо- - лып ескен бул жагадагы улты басда eKi ел агайынды ' адамдай дол устасып, басына бостандыд, елше тецдйс J алу куресше 6ipre аттанатын кун де туды. Орал ойранынан кейш Эбд1рахман Кара Обага ай | жарым дегенде оралды. Bipait; о л Жайыд жагасындагы ‘ езшщ аулына да, адамы шетшен таныс Федоровка се- ( лосына да бармай, дырдагы Эж1 агашына келдь Эж1 агашы Богдановка селосыныд тубшде, ертеректе ел жайлап, даз1р шабындыдда айналран ino6i мол, суы

тущы, ауы л табанынан дыргарырад турган 6ip тама ша сала еда. Былтырдан далган 6ip кебен п1шен мет жапанда турган ж алгыз агаш жолаушыга аялдау уппн эдеш дойгандай — Ty6i api квлецке, api ыд. Кун кешке айналган шад-ты, кунд1вп ыстыд ал дадашан бэседсл, агаш Ty6i тш п салдын тартып да лыпты. 9бд1рахман сол келецкей узарган агаштыи саясына етпеттеп жатыр. Даланыц мурын мешрш дан дыратын дышдылт жупары — к и к отын юскеп-шскеп дояды. Он бес шадырым жер ж аяу ж у р т келген адам- га кекорай устшде квлбеп дем алган дандай жадсы! О л Каленнщ м ш т ш ж1берген атын да, ат алып дайтуга дасына досдан баласын да «Кы ры д уй дщ » же- ршен асдан сод, Ащыбутадтан Kepi дайтарып ж1бер- ген. Келденец керген адамга майданнан дайтдан сол­ дат сиядты: садал-мурты дырылмаган, е тгш щ жулы- гы аппад, кунге куйген сур гимнастеркасыныц тует дуарган ад шатыр сиядты, у с т де шац-шац. BipaK о л ; кездескен адамга: «Мына 6ip дыстан далган шшенда мал булд!рмесш деп орлай келш ед!м, кун де ыстыд болды. Эбден далжырадым...» демекпп. Буган журт нанарлыд та. Не кеп майданнан дайтдан солдат кеп, олардыц ел шаруасынан ала бетен кезге тусетйп де кунге куйген гимнастеркасы мен эскер e iiri жене 6api де 6ipHeme ж ыл долына тимей, азапты согыстыд ду- шагында ж у р т азып, сагынып зар болган уй шаруа- сына emi бардай-ад жан-тэшмен Kipicin кеткен. Цай селоны алсац да уй тещрегш таранггаган, шалгы кв- терген, ат суарган, арба оддап жатдан солдат ки1мд1 шаруадан кез суршерлш. Цазад ауылында 6ip-eKi жылдан 6epi сур шинель мен сур гимнастерка киген шаруалар толып кетт. С вй тт Эбд1рахман «ор дазган солдат кшмд1 ша- руа» болып ж алгы з агаш туб1нде дем алып жатты. Жусанын и1скеп, 6eTereciH жастыд етш талай ау- наган, жаз кундершде ж ылды кузетш талай тунеген бул KiHfliK кескен жер ел мен уйш сагынган Эбд1рах- манга салулы твсек, салдын уйдей кершдь Ол олдене- ше рет аунап тусш, етбетшен де, дырынан да жатып Пара Обаныд кешк1 сагым орай тускен жасыл дырла- рын K03i тойганша дарады; шалдалап жатып айдын шалдар аспанына квз ж1берд1; ойпац салага орын теп- кен орыс деревнясыныц алыста жатып уйлерш сана- ды. Bapi таныс, 6api жадын жер мен е л! Бэр! де кеше

рана Kepin-Kepicin журген жандар! Кандай рахат са­ кара! Журекке езгеше жылы!... Ол элдене 6ip киял тербетерлш алдагы ем1рд1ц аса айцын болмаса да, бацытты, шатты, даццты суреттерщ кез алдына зорлап елестеткендей болып жатып кез1 Ш ш п Kerri. Цанша уакыт еткенш кезш ашцаннан кейш батуга талу турган куншц уясына idpin кетке- ншен гана шамалады, он-он бес минут кана еткен шы- rap. BipaK, квп уакыт сиякты. 0 те кеп уакыт! К;атты дауыл сотый жер дуние солкылдап тургандай, ысцыр- ран желд1ц дыбысы к улак к» келедь.. Басын KOTepin алганда, алдымен оныч кезше ni- шен жацтан келе жаткан ж аяу адам тустй Калыц швпт1 жапыра басып жакындап келедй Долында тая- гы бар шаруа орыс. Ыскырран ж ел болып есй лген осы жаяу адамныч шалгынмен журген аягыныч дыбысы екен. Эбдарахман басын квтерген к уИ , орнынан тура коймай, ек! аягын к ем лш отырды. Тврт-бес кадамдай- ак жерге келш калган б ул адамныч Typi де, KHiMi де кырдан келе жаткан шаруа екенше кумэн келйрерлгк емес. Сонда да сергек уйыктап, сак Журш калган^ ре- волюционерд1ц 04 колы акырындап imKi калтасына карай жылжыды. Бул кимылды келген шаруа сезген, сезбегенш KiM бшсш, эйтеу1р о л 9бд1рахманныч кун! бурын дайындап койган жауабыныч устшен шыкты. — Солдат молодец!— дед1 ол. Ceih-ri де аргы жа- гын казакша сейлеп кетть— Шшенд! жаксы орлаган- сш! Малга шаштырмай, вацытында кандай акылды жумыс iCTereHciH? Мен анада керш ед1м: осы пцпенд! 6ip erie HiKTan жатыр едь Сабанга тускен erisAiKi ар­ ка юшидь Шшенге суйкенед1. 0 п з шшенд1 керсе К¥- тырып кетедь Осы куш ат аз, е п з кеп. Сен жаксы орлайсьщ; тереч орлайсыч. Окоп казып уйренген сол- датсыц, а? Солдат жумыска жаксы. Молодец! 8бд1рахман оныц мацтаганына емес, жайбарацат журген момын шаруа екенше жэне жасыныц езшек элдецайда улкен екенш карап ете-мете ж ылы унмен: — Здравствуйте, дед, здешний,— деп сурады. — Здрасти, здрасти. Осы жердшк Мына Богдан- дык1,— дед! шаруа. Ол мацтауга эбден турарлыц. ffi- шен и е « (KiM екенш Эбд1рахман бшген жоц-ты) кеше гана бетш жайпак, астын тап-тар eTin жене ара-ара- -ында ат жалындай кыр калдырып белмелеп орлап- ты; келген мал аттап та етерлш емес, ордыц inline туссе айналып та шыга аларлык емес.— Багана Эбд1-

рахманныц eei де карап турып шаруаныц адам cyfici нерлш epi шебер, opi муцияттап берж орлаган орын катты риза болган едь Ол мыла шаруаныц ыцгайыш eni у п т л е у е т т жауап цайырды. — Kenicri орлаган д е й т бе? Эрине, т м орласа д: ецбепм зая кетпесш деп муцият орлауга тырысадь гой. BipaK шаруа байгустыц niuieHiHe тусетш мал ца 3ip кобейпп тур гой, корня. Ана атты казактар, епзде! де жаман. Бейнеттешп шапцан шеб1цд1 жаздыц ка> ортасында-ац аттарына ж е п з т б т р д й А уы лга келс болды — аттарына. шапцан швп салдырады. Мунда! eKi аякты айуанды мен e3iM бурын-соцды керш-йлге! жоц ед!м. азд ер д щ Богдановкаларыцыз аяц асть емес. Мойны цашыц жерде, о д е т арнап келмесе, ке: келгеш сога бермейтш шыгар,— дедй Кемейден шыгатын «К > мен « Г » сиякты куцг-ip' дыбыстарды гана жЗДшкертш айтцаны болмаса мы на шаруа орыс, казак, тш н е судай кершдк Ж ене ез цазацша сейлеуге К¥мартып калган адамдай, орысша ны к°йып, казакшага ауа бередь Сондыктан оган жа уапты Эбд1рахман да ез тзлшде кайырды. А л , шару! бара-бара п л г е де, астарлы сезге де жетж екенш, xinTi саясаттан да КУР алакан емес екендпчн дэлелде! тусп. — Мына сиякты сен казган ордай е т т , ек! аяцть айуандарга да ор казып, алдын бегеп кою керек,— деп к улд! шаруа.— Ол соган К¥л ап мойнын узш ал сын, а... сен езщ кай ауылдансын, Супрбай ма, Киши ауылы ма? Элде Жарма ауылы жактан ба? «Мынау мен1ц ез1мд1 танып турган КУ рой. Барлыв ауылдыц атын бжгенде, м е т де талай керген шы гар...»— деп ойлады да, Эбд1рахман кулш : — Корня, отырыцыз. Мен Супрбай ауылышклмш А л , й зге шынын айтайын: бул орды мен орлаганыи жок, 6ipaK KiM орласа да ершбей ецбек 1стейтш ада.’ шаруаныц колы кершш тур. Ci3 де жаксы байкаган екенпз. Бул орга е п з тусе алмас. А л , е м аякты айуан дарга орды менен баскалар, яки шаруалар, мына cia сиякты адал ниетп шаруалар казып жаткан ж ок па? Мен пзд щ Богдановкаларыцызды жаппай ор казуга шыкты деп естЩм...— дедй Ол карттыц e3i бастаган жумбагын e3i калай ше шер екен деп, жузшен де жауап 1здегендей бетше цадала карай калды. BipaK шаруа Эбд1рахманныц су- рагына тура жауап. кайтармай, кезж щ астымен ца

далган Эбд!рахманга 6ip царап алып ез ойын туптей туей. Суйрбай ауылы ш ю болсац, мен бьлмеййн о л жер- де шм бар? Кезге тусетш жнчттер Айтеке мен Шсеке туцымы. Айтеке баласы Оральскщей казактар бунтын- да устатпай кеткен дейд1. Элде сен солмысыц?! Айте- кеге уцсайсыц! Мен кермеген efliM,— ол болсац сен бурын шетте, Куйшцалада журдщ... Жарайды, айтпа- сац да болады. Суйрбай ауылында карательдер жатыр дейдь Олар Парамоновты да ieflen журген кершеда. Ё з г е де келдк.. Эбд1рахман сасып цалды. Бу бэрш б!лей н адам болып шыцты. Ол жалма-жан тая жауап беру нией- мен царсы сурацтап сыр тарту эд!сше кошт!. — Кэрия, оны ciere к т айтты? — Неш айтасыц? — Айтиевтердщ атамандар цолынан цашып шыц- цанын KiMHeH есйдщ1з? — Есйдж. Б1зд1ц М ихаил Макеевичтен есйдж . Хабар ертецшде келдь Ж аман хабар жата ма. 1зшше карательдер де келд1. М ихаил Макеевич деп мен Дов- женконы айтамын. Мен сезш турмын- сен Довженко- ны да, Петр Петрович Парамоновты да бшесщ. М е т ц iiiiiM сезедь Сен бшесщ гой жасырма,— дед! шаруа кулш. Орал совейшц атцару комитейне муше болып сай- ланган Парамонов пен Богдановкаиыц басшысы боль­ шевик Довженкомен кездесу упнн 9бд1рахман таи осы жерге келген-дц ымырт жабылганша аялдап, селога ез беймен елеуйз турде KipMeKmi едь А л , мына ац- пешл шаруа кеп нэрселердщ ушын керсейп тастады. Сондыцтан Эбд1рахман жолдастарын аныцтап сурау- га бел байлады. — Кэрия, мен Довженконы да, Парамоновты да бурын керш ед1м, екеу1мен де таныспын. «Оларды сен бьлесш» деп ci3 дурыс болжап турсыз. А л , Довженко цаз!р ушнде ме?— деп сурады Эбд1рахман. Эбдграхман кэрия деп сейлегенмеи бул шаруаныц жасы елуден кеп жогары емес-ау деп шамалады. Бой- шац келген таразы адам; таяуда цырган с у т р иекке кек бурыл цылтанац цайтадан цаптап келе жатыр да, ал устара тимеген цою мурт эл1 цоп-цоцыр, оныц iiuiH- дей азын-шогын ац талдар кезге аса Ш н ер лж те ем ес; улкен цырлы мурны мен й к мацдай ж узш е жарасты eye 6epin тур ; б1рац бет ani6i ы згарлы емес — кез ай-

наласындагы жумсак сызыцтар мен оныц жука вц1, ecipece свйлеген кезде куле тусет1н кез куйрьщтары жылы шырайдыц б елп и сиякты. Бетше карал оты- рып: *Ацылыц да, сумдыгыц да мол шыгар, 6ipaK те- гщ MeftipiMfli жансыц гой» дел багалады Эбд1рахман. — Айттым гой оларды б1лепшцд1 мен б1рден ша- малап ед1м, жолдас Довженко бугш селода,— дед! ол Эбд1рахманга таман жакындай т у с т ,— о л да калплп жур. УМнде жатпайды. BipaK 6i3 вз адамдарымызды 3a6ipre бермейм!з. Оен жасырма, юмсш, айт. Оларга айтатын С031ц болса жасырма... 9бд1рахманныц журегше кэрияныц свз1 елж1ретер- л1к oip аталык MeftipiM куйып ж1бергендей болды. Оныч киылгандай сурап «к1мсш айт* дегендеп леб1з1 шекс!з еск1рген ун бол есй лд ь «Енда сактык ет1п бул адамга жен айтпау кунэ болар» деген оймен ол: — Bi3 оларды зэб1р-жапага бермейм1з деген сез1- ц1з саналы адамныц гана аузынан шыгатын адамшы- льщ сез. Муны езшген едбекпилердщ гана шын т1лек- тес адамдары айта алады. Мундай бауырмал, ерлж сез1ц1зге рахмет. Мен сол екеушщ жолдасымын. Ci3 мумкш танып та турган шыгарсыз. Менщ атым Эбд1- рахман, фамилиям Эйтиев,— дедь — Моисей Кисляк, Богдановна селосы тш м ш ,— дел шаруа Эйтиевт1ц жанына казакша ж угш ш отыра Калды да, кос к,°лын берш амандасты.— MeHi ci3 та- нымайсыз, Айтиев жолдас. Бурын керген жоксыз. Bi- рак мен ызд1 шырамыттым. М ф зг е , экеч^зге уксай- сыз. Баска эчг!мен1 селога баргансын жолдастарьщ айтар. Жур1ц1з. — Рахмет, аксакал, кеп рахмет. Ж ы лы сез1ц!зге сансыз рахмет. Кисляк балаша кул1п, езшщ топшылаганын дэлел- дей туей. — ...Мен с1зд1ч тш енпп емес екенОДзда эп деген- нен б!лд1м. Сонда да хитрить етй м : солдат, орды жак- сы казгансын дед1м. Ор казган Kici терлейдк шаршай- ды, колдары кулб1реп кетедь Сйзд1ч кол курек устама-^ ган кол, оны ап дегеннен керд1м. Сонсын темip курек те жок кой «з д е ,— дел кул1п айнала 6ip карал алды д а : — ет!к ж улнч агарган кеп журш аяк ауырган, гимнастерка кунге куйген. Алыстан келгенин, шар- шап кел1п кез Шнд1р1п жаткансыз. Ана «KipiK уй » жактан. Ащ ы бутактан келгенЬузд! мен керд1м егш 10

басында отырып. Дурыс па, Айтиев жолдас. Кэрия б!ле ме? — Дурыс, кэрия, 6api дуры с... атыдызды налай де- дадаз, кэрия? — Моисей Антонович Кисляк. — Моисей Антонович, аргы жагын айтпай-ад до- йыцыз. Мундай кезде шмшц м м екенш сураспаган да жадсы. А л , Довженконы ci3 хабарлап маран ж1берсе- даз жадсы болар едь — Жод, ез!д жур... езнцз жур1д!з. Ж уынып, та­ мад imin, садал алып, уйыдтап альщыз. Мен ез1м ку- зеттп турамъга, euiniM келмейдь К елсе де жасыратын жер бар,— дед1 К исляк Эбдарахманныд долын устап жалынгандай шппнмен. Село алые емес ед1, булар оран андары-мундагы кезден жасырып жетпеген кезде келш жетм. Жолшыбай эдгшенйл К исляктщ KiM екенш 6tarici келш Эбд1рахман: — Дала жадта не болып жатданын бьлмейыз бе? Улкен фронт жадындады деген адпм е естьлмей м е?— деп сурап еда. Кисляк оран: — Менен ондай эдпмелерд! сурамадыз. Мен шаруа Kici, ауы л арасыныц кэшр-шуыр эцПмеы болмаса, он­ дай улкен жайларды бшмеймш,— деда. Сейтп де морт дайырган жауабы Эбдарахманныд кецШ не келш ауыр алып дала ма деген адамдай жалтац-жалтац дарай бер- д ь Донад есебшде муиркеп алып келе жатдан бул журт ушш бейнет шеккен жанныц кецшш кетеруге тырысты ма, болмаса басда 6ip нием болды ма, эй- Teyip о л : ,ч — — Киргиз керш1лер бай ел. Мен кеп араластым, eKi-уш ж ыл Меновой дворда жумыс icTefliM. Сонда киргиз керш1лер!мнен тал уйренд!м. Богдановкага кел- ген сод да ауылмен араласып турамын, ана Дожалар тамыр, кунде барып турамын, дымыз iineMiH, жадсы адамдар,— деп дазад керпнлерш мадтады.— Шз жар- лы селомыэ. Bip сиыр, 6ip аттан басда м ал жод. Кебш- де ат та жод. Ег1н де мэз емес. Ж ер жыртуга куш те аз. Bip-eKi семья гана куйл1 турады,— дедд Шынында да 9бд1рахманныд кезше д е у л е т т се- лоныц nimini келе далмады. Жер1 дуйдалы, суы мол, аягы бегетт1 Тередсайдыд бойын дуалай салган юшке-

не уйлердщ бэр! б!ркелк!. Тебелер1 .сабанмек жабыл- ган. Алыстан Караганда жагалай йккен егшшппч к°- сындай шошайган тебелер! гана кершед!. Шагын аула, жинакты кораньщ теч1регшде мал басы кезге !л!не бер- мейд!. 03i узын, eei жалгыз кешешч eKi жагы осы сиякты йз!лген терт бурынггы уйлер гана. Село жа- нында KepiHiM жерден кол булгап туратын ж ел ™ip- мен де, асты дукен, у с й сарай кос кабат уйлер де, шо­ шайган нпркеу де жок. Y й сыртында уШлген мая-мая п!шен де кершбейдк А д ал баканныч кыска-кыска ашалары сияктанып, узын кешеден сайга карай бу- тактап шыккан келте орамдар да томпиган уйлерге толып тур. Верш 6ip калыптан шыгаргандай жене 6epiHiK сырты ак балшыкпен сыланыпты. Сырт nepiHici жупыны, кара-курасы аз, кыбыры кем, дакгыр-дукгыры жок жым-жырт жаткан дала койнындагы бул момакан село адамга бай екен, эсг- ресе бала мол кер1нд1. Кешке таман кешемен етш бара жаткан солдат ки1мд1, сакал, мурты ес1цк1реген кара казакка карап кешен1ц ею б ей эйел мен баладан ер!лш калды. — Мама, мама, дядя Кисляк солдатты айдап келе- д1, карашы. 9не, карашй,— дед1 6ip бала Kepin турган мамасынын; етейнен тартып. — Цып. Солдат емес, киргиз,— дед! iueuieci бала- ньщ тебесшен нукып койып. — Эрине, киргиз. Сен солдат пен киргизд1 айыра алмайсыц,— деп эйелд!ч екшш1 баласьг 61лг1шси кал­ ды. BipaK 6ipiHmi бала да ез niKipiH дэлелдеу усйне тапкырлык керсейп жатты. — Киргиз да, солдат та,— дед! ол.— Кермейсщ бе, гимнастеркасы бар. А л , ез! кап-кара. К исляк пен Эбд1рахман узын кешемен кеп жур- мей б!р уйге бурылды. Yflflin арт жагындагы карагай- мен шегендег'ен бшк какпакты кудыктьщ жанында 6ip колымен атыныц мойнын, 6ip колымен жас кел!ншек- й ч белшен орай кушактап узын бойлы, капсагай кара ж1йт езше карай тартып тур едь — Ваня, акымактанба... ж!бер шелект!, уйде ж у ^ мыс кеп, кеш болды. Царачгы тусш барады,— дейд! кел!ншек, ж !й т й ч колынан аса босана койгысы кел- мейт!н жумсактау унмен. — Мен шелект! устап турганым жок, ceHi устап турмын, сонсоч, сен!ч У ^ ч д е жумысыч бар екен деп 12

мен атымды суармауым керек пе, ацылды келшшея? — деп чыса тусед1 Ваня дейтш узын >KiriT. — Ж1бер деймш, Ваня! Ацымацтанба деймш, Ваня. Журт Kepin тур гой... — Бетегечд1 бултитып, ез1вд! шелепцмен цосып атца enrepin алып кетешн бе? — Цолыцнан келмес! — Алы п кетсем цайтесщ? — Ваня ацымацтанбай ж1бер. 9не, Моисей Анто­ нович келш цалды. Ваня, сен нагыз ацымацсыц. Журт- тыч жолын бегейсщ, ж1бер деймш т е л е к и ,— деп эйел даусын жирата, eei ж улцына т у т . BipaK, ж т т оны босата поймай, чолымен белш чушачтаган Kyfii буры- лып царады д а : — Е, Моисей Антонович келшшек кермед1 д ей а ч бе. Жас к езш д со л ез деревнясында первый порубок болган Kici. Солай ма, Моисей Антонович?— дед! шш- кене шарбач чачпаньщ алдына кел!п чалган Кислякке чарап кул!п. Эбд!рахман узын ж т т й ч эйелд1 чушачтап турга- нын жача гана керда. Ж М т те оны K63i шалып чалып, танитын адамдай ыржия туей . — Ваня,— дед1 К исляк орысша, даусын кетер1чк1- реп,— госпитальдан шыччан солдат. Алы стан келед! екен. Сен де солдатсьщ гой, ceni4 уйщде болсыншы тач атчанша,— дедь Оньщ даусын чатардагы уйлер т у п л, кешешч аргы бейндеп адамдар да еспгендей болды. Сейтй де о л : — Bepi келш кетш!,— дед1 ат суарган ж М тке ачырын гана. Суга чанган ат, чачпа алдында- гыларга eflipefte чарап, ачтыч урттаган суын чуды ч басыньщ чач тура бастаган кек балншгына агызып турып буй!рш шыгара демш б1р-ач ал д ы .-А л , «шеле- пмц\\ бер деп» асыччан эйел, енд! эбшерленген жоч. Ол чачпа алдындагыларга «чайдан кел!п чала чойып ед!чдер» дегендей, аузьш томпайта чарады да, белш босатып, узын чолын серией туеш адымдап бара жат- Чан Ваняга чабагын шытты. — Сен Ваня, ешчайда шыччан жочсыч ба? Бать- коч уйде ме,— деп сурады да,— мына KiciHi Довженко мен Петр П е т р о в и ч у 6ipiHe алып бар,— деп сыбыр ете чалды К исляк оган. . )3

2 Петр Петрович Парамонов Эбд1рахманды Богданов­ на ячейкасыныц мушелер!мен таныстырды. 3 Аддыган жау аяд астынан да шыга келедь Пара­ монов пен 9бд1рахман йодде село шетше адтар отряды келш ырд! деген хабар алды. — Петр Петрович, 6ip взводда жуыд адамымен офицер Белов келе жатыр. I^aaip село шетше KipreH де шыгар. 0кше арты Покатиловка, б!рад мен Кобецпен кеше гана хабарласып ед!м — ол «дозгалыс ж од* де­ ген. Соган дараганда душпан отряды тура келе жатдан сиякты,— дед! жас Белан «тыдырга* eciK ашдан е кеуш е. Б ул журт орынга отырган кез едк Тередсай беттег1 Моисей Кисляктдд шшкене шоланында сыгырайган май шамныд шуберек бштесш дайта-цайта тузеп, Петр Петрович Парамонов пз1м жасаган Эбдарахманга жа- рыд ewn отырган. Жасырын комитегпц бул еы мушес! содгы кундер1 елеус!з журш керек адамдармен ауыз- ша илдес1п «Х а лы д дружинасына» жазылгандардыц TiaiMiH тагы да сыннан етюзген. Ед табаны, ец алгыр жйтгтердщ 6ip тобына долда бар даруды устатып, Оралдагы ад казактар мен Жымпитыдагы Досмухам- бетовтер уюметше дарсы амал жасауга бел байлаган: б ул « е м YKiMerriH* ержшз ат пен ж ш т, адша мен ас- тыд жинап елд1 ыгыр еткеш кун санап, ай санап ед- бекнплер ешпендШгш арттыра берд! де, дарсы куресу- шшер тобын бурынгыдан да молайта Tycin efli. Осы жайды есептеп курес эд1с!н жобалаган бул болыпевик- тер алдымен елден салгырт жинатпауга эрекет етпек- iiii болды. Онан кешн дазад даласын долына берж устап, Жымпиты даласын мыдтап суйенерлж !ргел! пункт ету ниеэтмен Оралдан к уш -ту т -дару-жарад пен интенданттыд м улж тасыган жау жолына бегет жа- сау мшдета туды. Сондыдтан жау-жорыдда жумсап алатын диып тусерлж отряд Ti3iMiHiH ед басында Ии^н Белан турган. Бул кед1мп жас кезшде деревняда жуй- piKTiriMeH Банька-Ветер атанган, жиЬангерлж согыс- та «тьл* алып келудщ жойдын «маманы* болып, Иван- Вихорь деген ат тагылган Иван едц Даз1р 9бд!рахман мен Парамонов отырган шолан- ныд сырт жагынан келш Кислякт1д балтамен агаш ша- 14

батын сандалына эдейнше е й рет Teyin, жерге 6ip ryttipin цалып, дыбыс 6epin, iuiKe KipreH бул жас Бе- ланныц экелген хабары селт етшзерлж хабар еда. |9бд1рахман мен Парамонов та орындарынан к'оман- г дымен тургандай ушып тура келда, е й адамньщ оные {' нозгалысынан май шамыныц елменп жарыгы лып ет- . пестен-ан euiin кетй. Эбд1рахман царацгыда шырпы : iefleree Парамоновна: — Петр Петрович, жадпасац да болады. Цагаздар менщ нолымда,— дедь — Облава1 жасау ниеймен келген шыгар, 6ip вз- водтай болса бул тегш журген отряд емес. Алды м ен селодан шырып кетейш, содан кейш б ул отрядтыц не пигылы барын жэне налай нарай нозгаларын — сырт- тан байнайын,— деда Парамонов. — Дурыс аныл. А л , ж алгыз 6i3 емес, басна ж т т - тер де б1лд1рмей селодан Teric шынсын. Bipan байна- сын, долга тусш нала кермесш. Ваня, сен хабарлан- дырасыц ба Сорокаларды,— деда Эбд1рахман eciK ал- дында турган Беланга нарап. Ол Беланныц жузшде нандай eerepic барын нарац- гы шолан шпнде турып кермесе де, шамалагандай бол- ды, нендей нУД^ретй ж ау болса да нырнып тусерлж алмастай е т й р жас солдаттыч айта налгандай 6ip ни- мылдап налура ж елжкен Typi бар е к е й уншен де бай- налып тур едй Беланныч у Hi буйрын к уй п командир- fli4 алдында тш турган жауынгерд1ч селт етпес тастай YHi. — Мен Сорока мен Науменкога айтып келд1м,—■ дед1 Белан,— олар наз1р осында келеда. — Жарайды!— деда де Парамонов пен Эбд1рахман ауланыч iuiiHe нарай шыга бердь К и сл я к ты ч 'уй селоньщ шейнде ед1 де, оныч 6ip жагын жшлеп шанышнан надамен норшаган бадшасы- ныч нан Ty6iHe жыраныч Him й р елей н . Б ул жыраныч басы ныр жадтан, сонау Арна беттег1 жонайттан шыга- ды да, аягы тереч саймен уласып кетедь Ж азгытуры нар суы дырдан жылап агып, малды ч ж алгы з аян жо- лындай ейп салган бул жыра нылдай болып басталып, бара-бара улгайып, кедейш, терещ йп барып сайра дуйып кетейн. Ауладан шыннан куШ булар сол жы- рага туей. Бурын балалар гана жасырынбач ойнайтын бул жыраны кептен 6epi улкендер де ж ансылап 61л 1п 1 О б л а в а — шашау шыгармай устау. и

алган-ды. Оныц ойлы-ды рлы жер1 де, nio6i м о л буйра ж иеп мен тукйз, тадыр ишдер! де мэл1м; ал оныц Ty6i узы н бойына, дара ж олды д тармагындай, шоп шыдпаган ирек жырынды. Осы жыра мен аягы жал- пад дара су — Терецсай коптен 6epi Богдановкадагы комитет штабыныц жиналып мэжШ стесетш, мажипс- тен кейш кезге туспей жан-жадда тарап кететш бурке-' ме орны болып кетш едь Тап осы жыраныц Тередсайга д уяты н жер|нде д ару ты ддан дуы с та бар-ды... ■ Ваня, сен далгандарды тез1рек ж етш з; езщ онан кейш жыраныц аузында бол. А л , келген отрядтыц дайда тодтаганын, не ойы барын байдауга дарттарды садган м адул болар. Сен. батькоцды туйщЦрерсщ,— дед! Парамонов адырын гана Беланныц дулагына тен т. С ойтй де о л ецкейш, Эбд1рахманды долы нан жете- л ей in repi дарай ж ы лж и ту ей . Ж ыраныц бул тусы адам ецкеймей журсе де бойын ж асырарлы ц, теп-терец ед* ж эне Ty6i де над ж иейне дейш бидайыгымен кей ж ерде дарабарагы аралас ос- кен далыц жыныс-ты. Булар селодан eKi ж уз дадам- дай а у ла д шыдцансын mo6i сирек ты ды рлау 6ip иш ге тодтап, ормелеп жиекке асылып, кеш нй жадда коз салды. Б у л кезде отряд село ш ей н е к е т п icipin те дал- ган едъ Коп аттыц туягыныц куцйрт дурсШ , адамныц дыбысы, иттердщ даша ypin дацсылай абалаганы ж ь щ ш ке селоны ц 6ip шадырымдай ж ер д ей екшпп ба- сында эбшерленген дац-дуц шыгарды. Осы кезде жы­ раныц бас ж агы нан e xi к1сшщ дарацдаган те б ей кв- piHfli де, томенге тусш ж од болды . Б у л дарацдагандар- дыц ез Kiciaepi екен!н б1лш Эбд1рахман мен Парамонов eneyi тез димы лдап 6ip ам а л ш теудщ ж олы н адыл- дасты. — Bip взводпен айдасу оцай ж ум ы с емес, б!рад e6iH тауып буларды дарусыздандыру керек, далайда дарусыздандыру керек, Эйтиев. Дурыс айтамын ба? — дед1 Парамонов. 9бд1рахман жыраныц ж иейне бшейн суйеп, бше- й н щ у с й н е ией н дойып, eKi кез1 селода, ойланып тур е д ь Парамоновтыц niKipi бэрше де ортад, коптен бер! ортага салы п шепплген niKip сиядты. бй тк еш peTi к ел­ ген ж ерде дарсы туры п, ж ау ж агы ныц ардацдай бас- дан аягы на тусау салу — ец болмаганда ж олы н богеу арман еткен мшдет дой. Б1рад дай й п дарусыздандыру керек? Б у л ж умы сты ц а й ла -те й й далай болар — не- ден бастап, далай тындыру керек? 1 шк1 беттей коп U

селолардан ат пен азык жинап, берген жерде цолынан, бермеген жерде жолынан алып журген б ул Белов от­ ряды кептен квзге тускен отряд. Солай бола тура бул отрядтыц Богдановкага цашан келетшц цанша адам- мен келетш! жэне кай кезде келетш1 мел1мс1з-дь Муны кун бурын ойлап, жан-жагын влшеп-niuiin цапысыз copy тесШ шепплген жоц-ты. А л Парамонов айтцан- дай бул облава жасауга шыккан болса деревняны жан- жадтан коршай келмегенше шмнщ K03i жетедь Уацыт корганган адамга да, бас салатын адамра да дегендей: кэд1мп кара ымырт, ай ж ок; аспанды ж укалап жылы булт бурней ту ск ен — ж улды з жарыгы да мэз емес; жалпак даланы да, селоны да тун кымтай бастапты. ' ...Ал отряд бул жерге аялдамай ма, аялдаса кона , ма? Бул да мэл1мс1з жай... — Петр Петрович, менщ ойымша алдымен колдагы ! бар адамды карумен куралдандырып, осы «тран- \\шеяда» устап отыру керек. Сонан кейш тыц тыцдауга адам шыгарамыз,— дед1 Эбд1рахман. Парамонов оран жауап каткан жок- Эбд1рахман се- зйпц орындылырын icneH дэлелдегендей жыра imiMeH аяктарын ж упре басып келген eKi адам га: — Науменкомысыц? Тез ж уп р , жыраньщ сай жак сагасын кузет. Артык дыбыс шырарма, кара-кура кершсе, кару жумсамай тез хабарла. ¥цтыц ба? Ж ау Кулыгын асырып кетш журмесш, байка. TyciHiKTi ме? ^ А л , Сорока, сен мылтыктарды жетк1з. Патрон белек. Науменко орнын керсетедь Шырпы шагушы болман- дар. ¥ктыц ба? Тез, достым, тез. TyciHiKTi ме?— дед1 де жыра бойымен ж упрген екеуппц соцынан e3i де 1лесе KeTTi. — Петр Петрович, мен барайын, cie мунда калы- цыз,— деп ед1, Эбд1рахман сыбырлай сейлеп, а л Пара­ монов : — Мыналар патрон тыккан орынды жацылып ца- луы мумкЫ. TyciHiKTi ме?— деп артына карамастан ж уи ре берда. 4 Беланньщ Эбд1рахман мен Парамоновка: «Bip вз- водка жуык адамымен Белов офицер келе жатыр» Дегенi эбден кеа!'n^jiu айтцан дал хабар, емер ед1, ейт-I I иаучк-довбл I 17

кеш бул отряд 6ip взводтан элдедайда саны кем отрад болатын. А л , Беланды шатастырган темендеп жайлар болды. Войско удаметшщ интенданствосында дызмет штейтш офицер Белов б ул жолы езшше улкен т э а л жа- саган. Ол ез дарауына тиген Жайыдтыц сол бетшдей кыруар деревняларды шетшен г у с т жагаламады, шахмат ойынындагы аттыц жур1ы сиядты етш, 6ip, деревнядан екшпп деревняга дигаштал асып Tycin отырды. Ондагы ойы кутпеген жердей устшен шыгып, елд1ц долдагы бар ат пен азыгын ацдаусызда шашау шыгартпай алу еда. А л , айла-дулыгы мол украин ша- руалары откен ж олы ретга тауып, кейб1р жерлерде атын да, азыгын да жасырып калган. Долинноеда Бе­ лов цона-тустене жатып уй далдырмай тштсе де, 6ip тушр дэн таппай, ыцгыршагы айналган местектен ез- ге долга Ш гер лш ж ылды кездестармей дайтдан-ды. Сондыдтан ол бул ж олы айласын асыруга тырысты: отыз шадырымнан астам ж ердей Новопавловкадан тустен кейш шыгып, жолдагы Покатиловкага содпай, оныц дыр жагымен айналып етш, ымырттата осы Бог­ дановна селосына жетш еда. Ж эне мунда жай шрген жод, дасындагы он бес солдатына сел оныц жайылыс- та жатдан бутш саягын жолшыбай жинаттырып, ал- дарына салып айдай келген болатын. Осы кезде Белан езш щ кещл1 далаган Мариясымен дудыд шегеншщ устшде душадтасып отыр еда. Дас дарайып далган, алыстагы дуб1р алдымен дуладда шальшды да ецке- йш дараган ж т кеаге басында топталып, жумарланып кершген далыц дарасын келе-келе даптап spin келе жатдан аттылы адамдарга айналып кела . Белан олар- дыц дур гана аттылы емес, мылтыдтары шошайган солдат екендерш де 6ipa3 жерден айырып далган. Bi- рад о л ашу дысып, узад отырып эбден байдап алмай аттылысын да, аттылар айдап ортага алган жылды- сын да дарулы солдатда санап еда. Мына бандиттер тагы да келш далды,— де/Ц ол орнынан ушып тура келш.— Маша, сен Моисей Анто- новичке ж уир, дапы далмасын, отряд келш далды, мен Петр Петровичке кетйм... — Сол Белов офицер ме екен?— деп еда Маша тац- данып, оган бурютше шушлген Белан: — Жап аузыцды! Офицер емес, бандит! Ел тонау- шы! Ж ейр эйелдерд1 ацдыган тебет! EHflirapi ол тагы да «ш эл1 » берсе, мен сеш де, оны да елйремш . Ол бандигпц суйегшен сешц басыца крест доямын,— деда

даусы да, туе! де бузылып, жер астынан шыддандай болып. — Сен Ваня, дояншыдсыц! Босда куйд!рес!ц. Мен 03iM елйремш о л бандити, eHflirspi шэл! сыйласа,— дед1 Мария да тусш езгертш. Б1рад Белан оньщ соцгы сезше д ул ад !лмеген сияд- танды. Оныц чаны дайнап, Tyci бузылып кеткенш Ма­ ша псш щ пгыдырлаганы мен долын ж улды п тастаган димылынан аныд сезд!; ж узш аныдтап керш, кезше дарай алмады. Эйел тек дана« 6ip улкен бадытсыздыд- да ез1чд1 де, езгеш де ушырататын шыгарсыд» деп ой- яай, акырын дауыспен: — Моисей Антоновичке не д е т и ,— деп сурады. — Цапы далмасын, 6ip взвод отряд де... Белан аршындай умтылып, екшнп уйдщ ауласынан epi асып жод болды да, Мария старостаныд уйше да- рай жуг!ре берген. Улкен-кпш деп, таддап т у с е т !т жод, 6api б1ркелк1., дара торгайдыд уясындай томпиып т!з!л!п турган ша- руа лашыдтарыныц шеттеп 6ip тура келгенш е тодтап, отряд айдап экелген аттарды аулага шрдй Жалма-жан жуген жинауга ж умылган солдаттар егаздщ бас ж1бш, нодта мен шылбырды, ж ец!л-желш арданга дейш дой- май сыпырып, айдап экелген аттарды устап тазе бас- тады. Ж уген мен нодта жетпегенш арданмен матасты- рып жатты. Топтап айдаган дуб1рге, дару-жарадты адамдардыц октем димылы мен абыр-жубырына елета- ain, кейб1р дамыттан мойны босап, белш кетер1п кал­ ган аттар аулага шрмей, юргеннен кейш де дайтадан дашып шыгып элекке салды. Сороканыц вз дорасынан басда жерге турмайтын улкен кек аты жем жеп уй- ренген астауына дашып кетт! де, оныц соцынан Бе- ланныд сары аты ере ж енелдь Сатып алган малдай- ад, езгенщ жылдысына дожайынсып далган солдаттыц 6ipi бул eKi атты дайырмадшы боп соцынан шодадтай Tycin ед!, баганадан 6epi, к еш и дурмекке ызалана шабаладтаган б!р ит ж е л т бара жатдан атда досыла кетт!. Opi артынан айдай, api ит дабыргалаган ат дуй- рыдты KOTepin ел!рген бойы Беланныц юшкене дадпа- сына тумсыгы тарелгенше шапты... Село шетане отряд келгенш кэр! Белан ести дойган жод-ты. Ол ме3г!лс!з дайтып келген атты дадпаны ашып, инке Kipriefli де, мойнынан сипалап, лапас ас- тына дарай жетектедй Б!рад артынан ере келген ат- I»

тылы солдат аттыц юрген цацпасын байцап цалып, шал жайлап улпргенше, ол да келш ж ейп ед!. Л эззэтй минут1н б о л т , ер1кс1з цушагын жаздыр- ган жауды Иван Белан атып ж1бергендей болды. Ол цудыц басынан турып, хабар беру ушш — Парамонов­ на жеткенше ашу мен кекйц цушагында болды, жа- уынан цалайда еш алудыц жолын ойлады. Деревняга кештейп юрген отрядтыц Белов бастаган ат, азыц жи- наушы топ екешне о л шек келйрген жоц, ейткеш сол манда булардан басца царулы солдаттар болмайтын, ...Айнала шарлап, шаруаныц кун Kepin отырган ж алгыз атымен, шоланындагы ацтыц астыгын тиейп журген бул мейманасы асцан sMipuii осы селоньщ тагы да там-тумын тацырламацшы ма? Б ул ж олы шмшц атына цурыц салынбацшы? Сары аттыц кезеп ме?.. Онан да api... Ершкен офицер еткен жолгы ермек ет- кендей Машаныц иегшен кетерш мелдгр кезше мели- мекпп... езше-ез! сешп, б!лгенш ieren, кеудесш кетер- ген иттщ баласы!.. Беланныц ойына офицер Беловтыц алдымен езш цолга Tycipy амалы ер1ле бердь Оныц квз алдында жас кезшде экеймен 6ipre базарга торай апарганы елестедц Иван торайды цуып ж ейп аяцпен цагып, до- малатып ж1берд1 де, оны орнынан турганша желкей- нен устап цапца тыгып та улпрген. Зар цага шыцгыр- ган торай арбага салганнан кешн де тулап коп заман бебеу цаццан! «С ол торайдай ей п цапшыцца тыгамын мен сенЬ деп йстенд! ол офицер Беловца сыртынан юж ш ш , «торайдан да жаман шыцгыртармын эл), тура тур, итйц баласы!» Ол тап сол минутте Беловты цап­ шыцца салып кетер!п келе жатцандай иыгын кетере Tycin: — ЗКоц, шыцгырса журттыц 6api естид!. Тап Туриндеп1 цолга туйрген Герман фельдфебелшдей2 ейп желкеге 6ip нуцып: «6uiip ушцдц эйтпесе котлет-» ейп ж !беремш»,— деп куб1рлед!. Б1рац тутеген Белан Парамоновтарга келш отряд туралы мэл1м еткенде ез1н!ц ойлап-п1шкен: «Дапшыц- ца салып алу жоспарын» айтпады. Журтца бойлай ацыл айтып, жен й лтей й н api бш- пш , api шешен Парамонов пен атацца шыццан оцы- 3 Ф ель д ф ебель — ескери атак,. 20

мысты дазадтыц алдына к е л т тш тура далганда ашу- дан Kepi оны эдеп садтау ceeiMi жецщ Kerri. Б ул eKi басшыныц нусдаусыз ез беймен ic icTey оган адылсыз- дыд сиядты кершдь Айлап, жылдап одытдан уста- зындай дуниеге кезш аштырып саяси санасын оятдан Парамоновна о л ете-мете ден доятын, оны ец дадыр- лы адамы есебшде дурметтеййн. Оныц айтдан ep6ip сезш азаппен тапдан асыл дазынадай, 6ip тушрш жерге туйрмей цагып алуга тырысатын. Сол Парамо­ нов: «Ваня, сен чалгандарды тез ж етм з. 6з1ц жыра- ныч аузында бол. Отрядтыц не ойы барын байдауга дарттарды салу керек. Сен батькоцд1 тусйдарерм ц»,— дедь Бул салпадтап айтдан дысда-дысда сездер Белан- га тап осы минутте штеййн icri4 программасы сиядты KepiHfli де, ол басшыныц берген нусдау-буйрыгын тап- жылдырмай орындау ушш Kepi дарай ж упрген бола- Ж олда о л кешемен шапдан аттыц дурсШ не дула- гын тосып тура далды. Ж уресш ен отыра далып дара- ган Беланныц кезше тап ез дадпасына дарай бурылган аттылыныц тун iniiHfle шамадан тыс зорайып кершген бейнем Ш н д к бул аттылыныц солдат екендМне Бе­ ланныц иненщ жасуындай да шубасы болмады. вйт- KeHi мылтыгы шошайган дарулы адам. Енд1й муныц ойына келгеш : «Муныц 61зд1ц уйде дандай жумысы бар? MeHi i3flen келд1 ме? Онда далай болтаны — 6ip бузыд сырттан керсетй ме, коммунист деп? Парамо­ нов айтдандай бул облава болды го й ?!» — деген ушы- диыры ж од жалгасып жатдан к уд ш й болж ал мен су- раулар болды. Bipan кеп ойлауга уадыт жетпедд— солдаттыц не уппн келгеш eKiHmi минутте-ад белпл1 болды... Белан ез дадпасыныц алдына таман жадындай тус- й . Атымен imKe дарай eHin кеткен солдат оны байда- мады. Уйд1ц eciriHe т е н т барды д а : — К1м бар уйде? Ан а атты тез устап жугендеп лапас астынан шыгарып бер!— дед! солдат дауыстап. — Ci3 KiMci3 03i4i3?— деп сурады шал лапас ас­ тынан. «Атты шыгарып бер» деген eMipini оны байдаган жод екен, дауыс шыддан жадда дарай о л ж алт буры- лып атын омыраулатып inrepi умтыла ту ей . А тты лы ­ ныц KiM екенш 6inyre тырыедан шал, лапас астынан шыгып оган жадындай бердп Солдаттыц неге келгенш шал Белан жаца гана уд- 21

ты. Лапас астынан шывдан экесииц аргы тасасынан сары аттыц тун п т н д е агарацдап KepiHreH сауыры ие- й ш ц кезше ап-аныд кержедй «Ыы, бал ашып, сура дарагандай б ш п ед1м сары атда кезек келерш...» дедо : ол пстенш. — Ci3 KiMcie, еэЬЦз?— деп сурады тары да шал j жадындап,— ат б1здщ ат. Дырдан цайтып келген, уйге жем жеуге оралган. Солдат цазадтыц долындаты етм р цамшы шалдьщ басына шарт ете далды. Дамшыныц белйл1 шартылы- мен датар «е Ь !» деген шал аузынан шыддан одыс ды- быс та Беланныц дулатына дасында тургандай естш- ДД Аргы жарын оныц 03i де талдап жатпады, не iCTen, не дойганын да айдын тусшген жод, TinTi езш щ кун- fli3 де ш лш -буйлш эрец Kipin шыгатын сенегшщ ап- аласа сыртды емгшен ецкейместен imne далай Kipin кеткешн де байдамай далды. Экес1 Лазарь шалдыц кунд1з келецкеде отырып жонып эз1рлеп дойган уш шейршш айырсаптыц оньщ долына ец узыны 1лшд1 де, о л кез жумранша шгген дайтадан даррып шыдты. — Таныдыц ба eHfli и м екешмд1?— дед! солдат казак басын дос долдап устап отыра кеткен шалра ке- KeciH унмен,— жугенде жылдам атты, сойдауылдай болтан айуан... А ргы жагында не айтарьш и м бмсш , солдат эйте- yip сезш аядтап улгермедд желкеден медзеп бар пэр- менмен сдлтеген шейршш соддыныд екпнпмен олаты- нан ауытдып Kerri; соддыдан сескенген ат та солга дарай жалт бурылды. А л бастан алып тиген дамшы- ныц ушы шал 6eriH шод басдандай куйд1рш кетй де, жалма-жан баса далган дос аладанга дан да жып- ж ылы боп соргалай далып едь Сондыдтан да шал, ус- ймд1 былгар дегендей, дуылдаган бетй томен устап, данын жерге агызу ушш отыра кеткен болатын. Ол ат- тылы 'Солдаттыц ел емес екенш де, оныц жай келме- генш де жаца рана тусшдо. Б1рад онымен дайтадан йлдесш дарсылыд айтута баласы мурса бермедд — Турегел, батько, атты ж!берме! ¥ ст а!— дед1 эке*\" ciHe, 03i содды THin ер устшен есецйреп дулап бара жатдан солдатты дапсыра душадтап, аударып алып жатып. — Сен Иванбысыд?.. Элде Иван емесшсщ?— деп сурады шал сасып далып, оныц дыбысы да зорга шыдты. Ол умар-жумар болган жердей екеуше де, лапас 22

астына карай тыгыла тускен солдаттыд атына да ум- ♦ и ла доймады, басын устаган куш орнынан тура келш уйге карай калталактады. |Eni6ip дарсылыдсыз, илеген терщей, долга жуп- [I жумсад тиген ецгезердей казакты Иван, турып кете- т!ндей, жерге етпетшен салып Т1земен туйгпнтей туей . ' Свйтт! де оныц дылрынган адамдай дырылдап ыдыр- сыран алыз дыбысын ecTin, жалма-жан, ус т н д е п Кару-жарагын сыпырып алды. — Батко, бол жуНр, уйден дапшыд алып кел. Картошка салган улкен капшыкты,— дед1 о л екесЬ не.— Батько, бассайшы аягьщды, мынаны ieflen бас- далар келш далады. Бол! Ш ал улкен дапшыдты далтылдап кел!п баласыныц долына устатып жатып: — Кунэл1 ic штелш Kerri, Иван! бте кунэл1 ic !—• дед1 дарацгыда басын шайдап. Б1рад Иван экешмен куна TecKepicin жатпады. Ол ун датпастан солдатты жумарлап дапшыдтап, а деген- ше аузын буып, суйрелеп лапас астына апарды, сейтп де: — Батько, мына дапшыдтыд уетше ана ecKi ni- шеннен 6ip-eKi душад пш ен тастай сал. Атты байла. Кадпаны бекгг. Шамды сендор. 0з1мнен басда ешкш ге жауап датпа. Ж ата бер. Мен даз1р дайтып келемш ,— деп ауладан даргып Tycin, село устш мыдтап дымтаган тун дарадгысына судгш Kerri. Солдаттыд мойнынан сыпырган дылыш пен винтов- каны ол esi алып кетт1. 5 Кешшпей-ад деревняга айдап шрпзген дырыд жыл- дыны турелше жадын аулага дамап устатып, жугенде- Tin байлаттырды да, офицер Белов: — Eni адамды б о л т кузетке шыгар. Деревняныд iuiin де, сыртын да коз 1лмей тушмен бадылап шыд- сын. Хохолдар, хайлакер, астыгын тырып тастамасын. .Жадсылап дадагалат!— дед1 жирен садал хорунжийге одашалап белек шыгарып алып,— далган адамдар ту- гел1мен ат тед1регшде болсын. Bip е л! аулад шыдпад- ■ дар. Казакда ед алдымен кереп ат пен дылыш екен! естен шыдпасын: Ауы рлау денел1 дартамыс хорунжий капитанныц алдында дорбац димылмен честь 6epin, екшесш сарт 23

етюзд!. Bipan оныц б1рнеше шакырым жер ат устшен туспей курысыдкырап, эр! салыгып калган Kepi денес! Казьщтай шаншылуга ырыд бермед1,— оныц кол ушы да иыгынан аспады, кеудей де керже калмады. Сонда да ол: — К уп, капитан мырза, е й адамды селоны цадага- лауга, цалгандарды кез Вшей ат кузетше коюга!— деп жарльщты цысца мазмундап, дабыл еткешн б1лд1рд1. Хорунжий айналып, аулага сыймай дурлжкен 6ip Кора аттыц течщегшдег! солдаттарга карай кетть Сабаннан 6epi бос жайылыста коцын жинап, кебец- cin калган шаруа аттары 6ipiH-6ipi омыраулап, итерь cin, ricTecin калып, тынышсыз калыпта шагын аула- нык iuiiH елекке салды. Bip-eneyi шьщгырып, Te6icin, касындагы жешрген адамга карамай, камшы тигеннен кешн гана эрец токтады. «Мыкты аттар. Bip TeyipiH um in алса боларлык. Оны жарамай калган кунде де отызы пайдага асар, булар 6ip колга оцай Ш ккен комакты кесек болды. Ка­ ны цды бузып айкаймен жинатып жатпайсыц, каз1р Mi- не киргиздердщ сауын биелершдей долда м зШ п тур. Ертеч ертемен жарык тускеннен кешн жарамдысын ipiKTen шагарып алу жумысы гана калды. Мына село ж ем тунде астыктарын тиеп 6ip жакка алып кете дой- мас. ByriHri жумыс жаксы аядталды »,— дед! iuiineH Белов, ойламаган жерден бул Богдановка аттарыныц Колга жиналганына риза болып. О л: «Деревня старос- тасын тауып алып к ел » деп, керш! уйдщ колбацдаган б!р шалый жумсады да, жайланысып дем алатын жер коздед!. А л , мундай аялдайтын уй кептен 6epi оныц ойында журетш. Бул eei оцаша, 03i таза, e3i кеп жагынан ыцгайлы Петровнаныц хатасы. Петровнаныч уй!нде о л куш ке­ ше, апрель айында гана болып кеткен. Ж айлы тесек, дэмд1 борщ пен пирогынан езге де ол уйде к еч!л cepri- терлж нэрселер бар. Самогонньщ арактан артыгы бар Петровнада... Жуынып, 6ip стакан жандырма самогон, ыстык та- мак iiuin, дем алса Tepic болмас едд ете-моте Tepic бол,- мас едд Жене... Сол бетегес! бултиган келшшекйч жок жерден сэй туспей калып, долдан сытылып кеткенш- ай! Ж урт хохолдарды ак кеч!л дейд!. А к к еч!л емес, алдауыш : Gcipece эйелдер! сум. Ж ок себеппен коркыт- ты.' Эй, бугш 6ip колыма тусе калсач— Тэт-ri ойларга елж!регендей к у л !м «р е п жэне аягын жай калпында- 24

гыдан анагурлым шапшач басып Белов сол жылцы чамаган чатардагы 6eciHnri уйдщ чачпасына чарай бет алды. Ол KeTin бара жатып чартац хорунжийге: — Мен Петровнаньщ уйшде боламын. Bip сагаттан кейш согып кетерыч- Bip стакан жандырма самогон iiuce4 денечн1ч салыччаны чолмен сылып алып таста- гандай жогалады,— дедь Кацпа ашыч, аула очаша. Белов ачырындап чора- га nipin келш, ас уйд1ч терезесшен урлап ппке кез тастады да, адам кершбегенсш eciK чацты. 1штен эйел даусы: — EciK ашыч, Kipi4i3,— деди — Кайырлы кеш, Петровна,— p,ep,i о л сабырлы ni- нпнмен, жасы елуге келген, 6ipa4 04i eCKipMereH, то- лы ч денел1 эйелге. — Рачым eTyi4i3fli сураймын, Семен Степанович, 6epi жур1ч1з! Рачым eTyi4i3fli сураймыз. К урм егп 40- начты чуанышпен чарсы аламыз. Эскер келд1 дегенге бул чандай эскер десем, Семен Степанович екен гой,— дед! уй neci жайдары пешлмен. — Кал ай турасыз, Петровна? — Кудайдыч мешрбандыгы мол. Жачсы турамыз. Bepi е й ч 1з, танымаган адам сиячты неге турып чалды- Чыз, Семен Степанович. — Айы п етпеч1з, Петровна, кештетш мазачызды алатын болдым. Ж умыс бабы ерте-кеши тачдатпайды. Ручсат болса ызд1ч уйге тагы да сол кектемдепдей аялдап шыгуга келд1м,— дед1 Белов ете эдепт1, жум- сач унмен. — Семен Степанович, епщандай айыбы жоч. Ci3- дей таныс адамды чуанышпен чарсы аламыз. Кала- йынша чарсы алмасча, ci3 сиячты улкен дэрежел1 улы ч адамды. Ешчандай айыбы жоч, ана бвлме оча­ ша. Сол куйшде, мен вз1м ас уйде жатамын. Em6ip кел!м-кемм болмайды. Жатсынбачыз, жуыньщыз, жай- ланыса 6epi4i3. Мен 4®3ip борщ ысытайын. Ci3 украин борщын жаратасыз, мен б тем ш . Ci3Ai4 келу1ч1зге ча­ рай пирог та бар едь Bipa4 жандырма жагы кемтар- лау, астыч аз. Дегенмен ci3 сиячты адамга табылады. Табамыз. Кемшрд1ч беШлдХ эчпмесше басын ид1 де, Белов сезбен жауап чайырмастан Lnrepi ж у р т барып устел жанына отырды, чылышын шеппп бурыпща суйед!, сумкес!н терезе алдына чойды. 25

«Жандырма жагы кем, дегенмен, ci3 сиакты адам- га табылады...— дейдЬ Кдндай суйшмд1 ксмшр! Бу­ рый болган адам; жаксыны, жамацды айыра бьлетш кергенд1 эйел. Мундай алыста жатцан надан, кара си- рац хохолдар деревнясында мундай адамдар кец ара- сында жатцан алтынмен тец. Бала, ер дегеннен айы- рылганмен жасымаган кайратты жан екен !»— деп ба- галады капитан Белов устел жанында отырып цонак,- жай Петровнаны.— Жандырма жацсы сусын. Эйресе осы Петровнаныц жандырмасындай самогонды мен кездесирген жоцпын еш жерден. Уйш, шаруасын бап- тагандай, муны да адам айтцысыз езгеше етш 1стейд1 екен. Дак,ыл дэншен кайнатып, буын тоцсан тутштен етшзш, аса мелд1р дэрежеге жетк1зген самогоншылар- ды керш ед1м. М уны м оныц бэршен асады. Жандыр- масынан да ана буйреп бултиган кшшене мурынды, коцыр кез хохлушка келсе!.. MiHeei катал, шаруага укыпты, 6ip тиынды ек1 тиын- eKi тиынды 6ip сомга оп-оцай айналдырып отыр- ган ез пайдасын бигетш Петровна капитан Беловка ейн кет1ргендей унаса, орта жаска келген, толыцша денел1 бул эскери кызметкер де уй иейне мыцтап унап Калган-ды. Беловтыц Петровнага кеб!рек унаган жагы: салмактылыгы, кызбай сейлеп, утымды жауап бере- тшднл, эйелдерге ете-мете жугымдылыгы болды. Ол баскалардай жапырып келген жок, йз-б1збен, цурмет- пен сейлейп кещ лш тапты. О л ж ейр эйелд1 жэйрле- мецдер, алым-салык салмавдар дегешмен цоймай, ет- кен ж олы старостага мыцтап тапсырып Kerri. Жане деревнядан жинаган астыктыц 6ip капшыгын Петров- наныц ушне «байцатпай» TycipTin KeTTi. Оныц устше Петровнага тамац nicipin сыйлап, куткен ецбепц ymiH деп ацша да берген. BipaK муныц аргы жагында тэжь рибел1 капитанныц ез ece6i бар-ды: 6ip кергеннен-ац унаган «бетегелЬ жас келшшекке Петровнаны жецге- тайлыцца салган-ды. Басы бос, керуге ете суШкй, сез- ге де тапцыр, жанып турган eTKip Марияны ол peri келсе басыбайлы эйелдшке беШмдеуге тырыскан. Оны- мен 6ip кеш 6iprc болып жацсы эцпмелейп, б1рац ая- гында Мария себеп тауып уйден шыгып кеткен бола- тын. Цатты кецл1 ауып, улкен умгг еткен жас келшшек­ ке о л кетерде, кегершшнщ аягынан жш тагып белпле- гендей, эдем1 шэл1 тастап кеткен болатын. «Сенщ нец Kerin барады. Тарту еткен сыйлыцтан цашатын адам бола ма? А л да басыца тарт. Сенщ кай куйеу!ц бар

Шал1 экелш беретш. Ана делдул Иван 6ip аршын бьлей- мен мойньщнан душадтаганда жадсы, осы кунге дейш саган ол не нэрсе сыйлап еда?! Ады м ад болма! Мэ, ус­ т а !»— деп Петровна ол ш элш ! зорлагандай етш Маша- ныд цолына устата салган. А лж ас басдан аяд пен ац- сыз айтылган 6ip ауыз саз ел арасында квзге туспей, дуладда шалынбай дала ма, Иван Белан осы «тарихы бар шэлш1* элденеше рет Машаныц бетше шодтай ба- сып, келшшеки жыларманга дейш апарган болатын. «Bip стакан жандырма самогон imcen тыныгып, ат- тай ж е л т кетерсщ, 6ip сагаттан соц к ел » деген капитан ceei дартац хорунжийга датты унап KeTTi. О л'м узы ка yHi дулагына келген эскер атындай елейзш , аягын ушынан басты. Капитанныц берген жарлыгын сол ми- нутында орындады, селоныц iiniH де, сыртын да му- дияттап бадылауга ею жас казакты кузетке шыгарды. Ауладагы аттарды коз 1лмей дадагалауга торт адам дойды; далган солдаттарды сол жердей eKi уйге тец белш, тамад im yre досты. С ей тт, ваше ж уктелген мш- детта жалма-жан орындап болып хорунжий вз дамына Kipieri. Эскер жумысында, соныц шпнде, эйресе, интен- данттыд дызметте кеп ж ы л ieren жабдыдтау iciHe же- талген тэж1рибел1 хорунжий дэмд1 тамад пен к у ш и ша- рап табуга ете епта едд Майданда да, бейбйшш ш жаг- дайда да оныц ш ю лш тен дутысы дургамайтын. Ол село шетшдей уйлерден шубырып шыгып, да­ малап ат устаган солдаттардыц дызыгын тамашалаган кеп баланыд 6ipiH шадырып алды д а : — Баладан шырагым, ез1ц 6ip командир болайын деп турган пысыд бала екенсщ. Сендей кушм1зде ул- -кендерге дызмет етуге думар едш. М енщ мрша тайм сырдырап, бастырмай тур, сейлесуге хал!м кемш ба- рады. Ой, ой-ой. Спиртпен шайдасам басыла далатын еда. Ец болмаса самогоны бар уйд1 бшесщ бе, керсейп ж1бере дойшы,— деп аузын басып бабаулай далып едд бала ойланбастан: — Мына уйде бар,— деда. Элде апырып-жапырып, букш селоныд аты б тс ен ш дуып экелген солдаттардан уреш упггы ма, элде басда 6ip дордыныш д а у т басына тенд1 ме, эйтеу1р самого­ ны бар деген вйел ете датты добалжып KeTinTi. Ол «та­ й м дадсап тур* деп сылтауратдан эскери адамга 6ip 27

стакан емес, юшкене думыра толган самогонды устата салды. — Сулу келшшек, тэд1р жарылдасын,— дед! хорун­ жий стаканды толтырып жатып. Ол тез ciMipin тастады да, аузын томпайтып алада- нымен од жад жагын екЬуш минуттей басып отырды. Екшпп стаканды далай 1шкенш эйел байдаган да жод, тек дана алдына дойган сыдар диярды шскеп отырга- нын кердк Жаны жай тауып аузын шайдараннан кейш тез шипа тапдан хорунжий соншама й л дажасдысы келш : — Мына жандырма самогонды дайнатдан эйел жай рана адам емес, нагыз алтын! Кэд1мп сары алтын! Дару-ад болды. Ер1д далага кейп пе ед1? Самогонды езщ де пдесщ гой, э ?— деп едд б1рад жабырдау эйел ун датпай сенекке шырып кеткенсш, бул да далган са­ могонды 6iTipin далага шыдты. А ш дарынга !шкен уш-тврт стакан самогон узамай- ад басда шапшыды да, диял буалдырланып, кещ л до- шы арта бердь Y й жанындагы орындыдта отырып, тартдан ащы махоркеге е л т п шала бурыл шамырдан- ган хорунжий капитанга дарай аяцдады. Беловтыц 6ip сараттан кейш согарсыц деген свзше дарамастан, жарты сагат втпей-ад ол датардагы бесш- mi уйге ж ейп келда. — Капитан .Белов й здщ уйде ме, сулу келшшек? —■ дед1 хорунжий есштен Kipe берт,. жалт дараган Пет- ровнаныц жауабын кутпестен, эйелдщ денесш булдыр- л ау козбен тутас дамтып, мыдынына дадала дарап туры п: — MiHe сулу бел! Бел деп осыны айт, ппркш! K ipyre болады гой, бойжеткен?!— деп квзд1 дысып далды да api дарай асты. «Ж умыстан келген шыгар. Эскери адамдардыд Mi- нез1 де турльтурлй K spi болса да, дара муныц сезш...* деп ойлады эйел, басын шайдап. Хорунжий белмеге Kipin келгенде, Белов жада рана тамадда nipice бастап ед1, Петровнаньщ устелге экелш дойган дызыл-куред борщын йпер алдында досарлана келген* жандырманыц» 6ip стаканын орталап дана доя салран. Хорунжий табалдырыдтан аса 6epin: — Ыждагатты е й солдат селоньщ йпш де, сыртын да б1рден кузетуге ж1бер1лда; аттар жанында торт казак тур. Цалгандары тамадда отырды. Буйрыгыцыз- ды орындап келгешмд1 м эл1м етуге рудсат ейдаз, ка­ питан мырза,— деда тис турып.

Капитан цасыгын устелге цоя салып хорунжийдщ жузше кез тоцтатып, сал уачыт царап к;алды. «Д аусы да, цимылы да ширап чалыпты. Шамасы тамацтанып алган-ау. 1здеп келген! мына самогон гой, буйрьщты орындаганыч жарайды»,— деп ойлады да, орталап 1шкен стаканды да, бутылкадагы самогонды да устел- д1ц шетше царай сырып, ундеместен иепмен керсетть 03i бастаган тамагын тауысуга цайтадан Kipidi. Хорунжий кеп ойланбай-ач устелге жачындап ке- лш стаканды толтырып алды д а : — Ci3fli4 аса багалы денсаулыгычызды берш бо- луы уппн, капитан мырза,— деп iurin салды д а : — у, гажап жандырма екен. Далай жачсылап дайындаган! Мынаны дайнатчан эйел тегш ейел емес, алтын эйел, нагыз сары алтын!— дед1 о л Kipin-шыгып журген Пет- ровнага естарте, тамсанып чойып. Ол аздан кейin : — Капитан, мз ручсат етсец1з!— деп самогонды стаканга чайтадан толтыра бастады. Капитан ундемедь Казактардыч станицасы мен хуторларындагыдай атаманы жоч, аз гана уачыт басчарган совет председа- тел1 жоч, бурынгыдай сайлаумен болатын старшинасы жоч Богдановканыч тап сол кездеп келген эюмдерге хал-чадарынша жауап беретш бас кетерген азаматы Моисей Кисляк болатын. Даланыч алые ту ктрш д е жатчан б ул шагын дерев- няга да бостандыч ж ел1 алыстан ecin, ертерек жеткен- д ь Согыстан чайтчан саналы солдаттар 1918 жылдьщ басында Орал болыневиктерппч нусчауымен Богданов- када селолыч совет чурып б и лш й ж арлы шаруалар- дыч чолына берген. BipiHini сельсовет председател1 болып сайланган ж1герл1 шаруа М ихаил Довженко сходтьщ усынуымен Оралда болатын ясумысшы мен шаруалар съезше депутат болды да, Богдановна хал- чыныч атынан Оралда Совет егаметш чуруга чол ке- тердь Ачтар ойраны болар алдында Довженко облсовет Myuieci, жумысшы Петр Парамоновпен 6ipre чы зы л отряд жасачтау жумысына селога шычты. Атамандар мен генералдар устемд!к алган кезде бул eKi чайрат- кер жасырын уп т жумысын басчаруга KipicTi. Олардыч астыртын ic журпзетш турагы сол Богдановкада, бас чосып жиналатын жер! — Кисляктьщ yfii едч Аласа- пыран кезшде советке чарсы туратын час адамдар се­ ло билЫ н чолга алмасын деп, жасырын уйым ез ада- 29

мы болып саналатын адал ни етя К и сляк я староста есебшде басчарушы етш уйгарган, муны селоньщ жи- налысы арцылы бекйкен... «Буларды жыртцыщ ац нэсшдес хайуандар десеч болмас па? Штаныцды сыпырын алып ж алач бут жур- п зу ге де уялмас. 0ткен ж олы осы Белов: ж уз елу пут бидай уны, 15 ат керек. Ертецп сагат алтыга даяр ет. Егерде айтцанымды ею етсеч, деревняныч чанша асты- гы бар — 6ip туШр дэн чалдырмай тиетемщ. А т жешн- де де- солай. Бар. Ертецп сагат алтыда орындаганыч женшде мэл!м ет,— дед!. Аргы жагын сейлескен де жоч- Ацырып-жемрмей жайлап сейлесе де inii чатал жан екен, мурдар тусш 6ip бузган жоч, ец болмаса бет тамыры 6ip булк етсейнд! «Табасыч! Бар! Ары з цабыл- дамаймын! Мэл1м ет!» деп безерш чалды. Жыртчыш ач нэйлдес хайуан десеч болмас па муны! Жазыцсыз жанды тапа-тал тусте атып кеткен карательдерден де рачымсыз, уш ж ея м балага толы, ж ейр чатынныч ац- тыч чапшыч унын алуга да б ея булк етпейдьау, булк етпейда. Асты гы м ол Савенко мен Полторацкий болма­ са, 6iare чарызга астычты м м берер ед1, куз чайырып берсек те солардыч арчасында цутылдыц кектемдег! салычтан. Енд! ммнен чарыз аламыз, б ул жер жутцыр- лардан ч¥тыл у уш ш »,— деп басын шайцады Кисляк, чарацгыда аягын сур!не басып келе жатып. «Отрядымен офицер Белов кел!п ч алды !» дегенде eMip бойы нанныц зарын татумен келе жатчан Кисляк- я ц ец басты 4 ayni нан болды. Ол Беловты чалайда ас- тыч алу уппн келд! деп ойлады. вйткеш К исляк бул eMip бойы жауласумен еткен казактардыц алдымен жинайтыны ат пен астыч, оларга мунан басчаныц ке- peri аз деп угатын. Бул былтырдан 6epi дэлелденген шындыч чой. Бц$Ьц б ул ец ауыр, ец чиын, е л 1ммен тец нан KypeciHe о л не ктемекпп? Мына чарулы отрядтыц aMipiHe чалай чарсы турмачшы? Царсы турса — ата- ды, асады. Бермесе тартып алады, я н я п алады, ере- recin eKi есе етш енд!ред1. Капитан солай деп ез аузы- мен айтты жене айтчанын iCTerri де. А л , талшыч еяп^. отырган ачтыч астычты сыпырып кетсе не болмачшы? Онда деревня болып шубыртып кету гана чалады? Шу- бырганда чайда бармацшы?.. BipiHeH-6ipi ащы жене ушы-чиыры жоч сурачтар Кислякпен 6ipre уйге ере юрда,— о л тек устел басын- дагы капитан Беловпен ш еярек шыгып тенек! тартып

отырган хорунжийды кергенде гана ойы белш ш Kerri. Сэлемдескен Кислякке шырпыныц сыныгымен п а н шукып отырган Белов жауап цатпастан 6ip царап к°й- ды да, бастаган шаруасын ацырындап соза бердь Оныц бул жумыспен кезш жумып цойып шугылданганына Караганда, табалдырыцтан аттай 6epin тоцтап калган шаруа сол Kyfii тура 6epyi мумкш едк Капитан леб1зш узад уакыт куту1 к эш л efli. Уйде отыргандар да, Kip- ген адам да 6ipHeine минуттей у н а з калды. Адамды боска саргайтарлык жайсыз цалыпты 6iраздан кейш дартац хорунжий бузды. Ол К и сляк уйге Kipin келген- де-ад дораз кептердей копацдай тускен. Келгеннен бе- pi свзге саран начальнипмен де, мыкынына квз1 тус­ кен Петровнамен де еркш мылжыцдаса алмай irni пы- сып отыр efli. Оныц устше к уш и самогонныц буы желшпр1п ез1нен-ез1 комейге лыксып келген агы л-тепл сез куйылуга дайын турган-ды. Жане бул келген адам­ ды ол «атынан айырылып арыз айта келген шаруа гой» деп ойлады. 0йткен1 оныц староста екенш де, оны Бе- ловтыц шацыртып отырганын да о л бшген жоц-ты. Туйык MiHe3, аз сейлейтш капитан оны самогон гшкен- нен кейш мылжыцдап кеп сейлеп, узац отырып уакыт оэдырар деп эцпмелеспей цойган. — Сауыцта болып, елец айтып, би билеп шыцтыц ба, село ж и ги ? Танауыц кашдан ки!кт!ч танауындай желшлдеп кетш п гой? Элде арыз айтайын деп асы- гып-ycirin жеткенше ж упрдщ бе? Н е айтасыц, сайрай цойшы, кэне?— flefli хорунжий квзш аэдап сыгырайта Tycin. «Б у л жыртцыш кулыцты жандар тагы канша ас- тык сурап журтты куйзелтер екен» деп урейл1 ойда турган Кисляк хорунжийдщ ж узш е карай калды. Ол хорунжийд{ еткен ж олы кермеген. Сондыктан бул ж уз таныс емес адамныц не калжыцы, не.кекесий еке­ нш айыра алмай, шесе жауап бере коймады. О л е л ! тх- с!н шукып, 6ip кезш тас жумып, eKiHmi квзш тебеге карай тецкерш мехнаттанып жаткан Беловка карады. Оныц бул царасы «ci3 шацырып жатыр дегенсш кел- fliM. Элде менщ керепм жок па?» деген сауал берген- дей болды. А с белмеден Петровна шыгып, eciK алдында ебе- Дейаз турып калган Кислякке: Моисей Антонович, отырыцыз, мына сэшге оты- рыцыз, аягыцнан басып турып акицат таппайсыц де-

ген сез бар,— деп бегел1п далган Кислякке дем берген- дей болды. — Кеш келген донад аш жатпасын деп борщ ысы- тып, уйде барын 6epin сыйлап жатырмын, 6apiMi3re б1рдей таныс дурметт! адам болгансын. — Рахмет Петровна, мен отырмаймын. Б1р минут­ ке гана келд1м, элде жумыс болып дала ма, далай бо- лар-деп! Буг1н ег!н басына бардым. Жауын аз болган­ сын бидай да нашар. Сабагы ттзеден де аласа, эл! дэн дуяр емес. Шаруаныц наны сардылды. Осында эае ж еа р Богданиха мен Елисей дедтыд уйшде 6ip уыс уны далмай TiciHe Tici rain отыр. Карызга алатын жер таппайсыц... нашар ег1нн1д e3i де тез nicep ме, байдап келейшш! деп дырга шыгып дайтып ем,— дед1 Кисляк эйелге. Б1рад К исляк эйелдщ «бэр!м!зге б!рдей таныс, дур­ метт! адам болгансын сыйлап жатырмын» деген сезш дуладда !лмеген болды. Оныд бул сезд1 алдын орап ад- талу уш1н айтданын б1рден тус!нд!. Ертед 6ipey: «Де* ревняныд ды зы л шадасына жетшзш TepiciH сыпырган офицерге самогоныд мен пирогыдды аузына тосып жалбаддадыд» десе, «старостаныд донагы бэр!м!зге б!рдей сыйлы деген дэлел дайын туруы керек... Кандай айлакер, сум датын! Мундай бас пайдасын алыстан кездейпн адамды аз кездеспрдш вз eMipiMfle»,— деп ойлады Кисляк K3pi эйелдщ дойдаддаган epcl журЬ с!не к у л ш « кел1п. — Ым... тшщ жод па десем, сайрап тур екенсщ. Сен де комитетчик болдыд, а? Мына т1лмен сен болар- сыд. Богдановканыд наны жод? Ым... Моисей Соломо­ нович комитетчик!? Пантелеевна, солай м а?— дед! хорунжий т Ш бурадып. Оныд коз! булдырап, самогонга былдылдап отыр- ганын К исляк жада гана байдады да, ым-ым деп та- магын кенеп дойды. — Пантелеевна емес, хоружний мырза, мен! Пет­ ровна дейд1 селоластар. Мына Моисей Антонович та Соломонович емес. Б1рад одасы жод. Bip есйген атты адамныд б!рден есше устап далуы оцай емес. — Дегенмен Моисей комитетчик дой, а!? Эйел жауап дайырмады. — Б!лем!н. Комитетчик. Олар: жес!р квп, ун ж од,— деп келедь Большевик кеп пе!? Ж ес!р кеп пе элде?— дед1 жас хорунжий, тамагын кенеп, тацырдап дараган Кислякке. 32

_ Мен надан шаруамын. Есеп-кисап ж ур й зу б!э сияцтыньщ миы жетейн ж умыс емес, тэрбиел! хорун­ жий мырза. А л , б1здщ селодагы онга таяу ж ейрд! 61- луге галымдык кажет болмас,— дед1 Кисляк. — А л , большевиктер оннан кеп пе? Муны сен... та­ лым болмасач да 6ineci4 « . элде... оннан... а... аса... р... — Кайдан б!лешн, бэлю м асар. Bipan куртты деп efli гой болыпевиктерд!. Карательдер деревня сайын бестен-оннан атып, асып б т р д ! деген. Соган Караган­ да оннан аспас та,— дед! К исляк нитей кекейп, й л ! буралып, еркш де, кимылын да ecipiK билеп бара жат- кан хорунжийд!ц быршыган бетше карап: — Сйздщ eaiKie жаксы б!лей н шыгарсыз, бэлю м кврген де шы- гарсыз, мэртебел! хорунжий мырза, кандай болады екен большевиктер? Эрюм эртурл1 айтады. ©ткен жек- сенбще 6ip кемшр: ею муш з! бар большевик керд!м, 6ip муШзГмен мырзаларды, 6ip муш з1мен д эулетй алпауыттарды сузед1 екен дейд!, жынды какбас. Мен кулд1м, сен есалац шыгарсыц, муш з! бар адам бола ма екен деп. Эй журт та кызык. Эрюм эртурл! сейлейдь.. TiciH шукып болган капитан кабагын туй1п хорун- жийга карап едЦ оныч ызгарлы ж узш Kepin, булачдай бастаган хорунжий жалма-жан муртын сипады, жи- накталычкырап, й к отыруга тырысты. К ислякке ке- eeKTi жауабын кайтаруга бастыгынан сескенш, ол кай- та-кайта тамагын кеней бердЬ акырында ж етелш те койды. Оныч начальнипшч 6ip караганынан жым бо­ ла калган бишаралык халш е К и сляк жаны ашып eeip- кегендей мурнын сэл тыжырайта ту ей , 6ipaK eei кула- гын Беловка тосты. — Канша аттарыч бар? т— дед! Белов мойнын бур- мастан, хорунжийга кабагын туйген куш, салкын- жузбен. «Маган берген сурак па, элде мынадан сурай м а» деп б е г е л т , Кисляк ойланып калды. — Канша аттарыч бар?— дед! тагы да Белов та- цыркаган Кислякка жада гана тура карап. — Калай, канша ат, мэртебел! капитан мырза? — Орыс й л ш б1лмейс!ч бе? Мен орысша сура- дым. — Мэртебел! капитан мырза, селоластар уакытша ■староста бол дегенсш к еч!л!н кимай коне койып ед!м. И рак мен квпт!ч атына да, асына да кожа емесшн. Шмде кандай ат барын да бьлмеймш. 0 з шаруамды 2 X. Есснжанов. II йтап. 33

рана колдан келгенше тырысып icTen журген адаммын. Муны жинап алып халыцтан сурацыз,— дед! о л ацы- рындап кана сейлеп. Капитан Кисляктщ кою касты бетше, лайкат ер ni- шшш беретш шецберл! муртына карап: «Бйшейтж! шыны ма, элде кулыгы ма екен? Тук бйшейтш маубас болса мына сияцты ер келбетт! болмас едь Ана отыр- ган хорунжиймен eKeyiH салыстыруга да келмейдЬ,— деп ойлады. Ол бурылып хорунжийга карап едi, хорун­ жий оран: «Мен тауып айттым гой, Комитетчик осын- дай келед!» деген адамша ыржия туей , «Цудальщта отыргандай ыржиюын? Б еи быршып, K03i жансызда- нып кеткен» деп, йшнен ез адамын секи. — Сен 61лмесец, селода канша ат барын мен б1ле- мш. Ойлан. Элде Войско ушметше шыныцды айтцыц келмей ме?— дед! Белов. Кисляк ундемед!. — Большевиктер келш сураса айтар ма едщ? К исляк ун катпады, тура цараган куш тура берд!. — Селоцда канша ат бар, канша фургон бар, кан­ т а жумыска жарайтын адам бар, эйелдерд! коспаган- да, сонсын... Цанша астык бар,— осыныц есеб!н eKi са- гаттан кейш маган хабар ет. Содан кейшп жарлыкты тагы естисщ. Бар!— дед! Белов оран. Кисляк 6ip жауап кайырайын деп: — Капитан мырза...— дей берш ед!, жай сейлейтш сабырлы капитан: — Дискуссия жок. Ары з да, дэлел де кабылдамай- Буйрыкты орында. Бар!— дед! даусын кетерш. Кисляк куб!рлеп Kepi буры лду. вткен жолгыдай 6opi6ip мунымен кел!с!мге келмейтшш о л айкын-ак укты. «А т ы — ат. А л , фургон мен адамды кайтпекпй? Eid сагаттьщ шпнде хабар ет дейд!. Жумыска жарайтын адамныц есебш бер дейд!. Б ул не болтаны, б ую л ха- лыкты согыска айдамакшы ма?! Буларды жырткыш h b cu w демей не деп атарсьщ»,— деп ойлады Кисляк какпадан шыгып бара ясатып. Пеш ясанында куйбецдеп журш, бул эцпменщ 6ijk. нуктесш калдырмай тыцдаган эйел: — А т дейшз бе, Семен Степанович? Аттарды издщ солдаттарыцыз айдап экелш камапты гой. Дурыс ет- кен. Астыктан repi ат берген жен. Атты кайтарып бе- ред1 гой'сотые б1ткен соц, солай рой, Семен Степано­ вич,— деп сурады.

— Петровна, cia дапаланбадыз, «з д е н астыд та, ат та ала алмас б1здщ адамдарымыз. Петровна, сонсод... а, сурайын д еге тм , осы келш кеткен дандай Kiel езь Хорунжий мырза айтдандай, комитетчик емес пе? — Семен Степанович, тап езш комитетте бар деп кунэл! бола алмаймын. BipaK, комитетчиктер К и сляк й жадсы керетш сиядты, адал адам деп, дайдан бьлейш, 6i3 тусшем1з бе ондайды... — Ым... адал адам...— дед! капитан ернш жым- дырып. Басына содды ти!п, eci ауган солдатты жалма-жан | дапшыдда тыгып, аузын тас дылып буып, лапастыц |дарадгы бурышына тастай берш, дадпадан ж уйрш шыддан Иван Белан алды-артына дарамай ж уи ре бер- д ь Бул дас пен кездщ арасындай тар уадытта кездес- кен отряд та, мына солдаттыц уадигасы да оган ойла- нып ic icTeyre мурша бермедд оны тек inrepi дарай суйреп бара жатдандай болды. Тап сол минутте о л ар- тымда 6ip дора солдат бар-ау деп те ойламады, оныц j еы-дерй тек жолдастарына ж еи п шапшац амал жасау- I ва гана ауды,— 6ipey байдап далып соцыма тусер де- « местен, ецкейместен, будпастан ж уи ре берд1. Б1рад ■: ол кешемен кетпед1, уй-уйдщ арт жагымен, К и сляк ау- i ласыныц сыртындагы Парамоновтар йпшде далган : жыраныд бугШ сш е дарай тура тартты. Кеше жад ай- | налма, бул ж ол тете болганмен муныц басда бегеи мол 1 efli. О л: ж агалай жатдан бадшаныд доршауы мен оры I болатын. Кершген шеке мен шуцдыр, додыр-содыр кед I мен TeMneniiKTepi ж еп дарадгыда эдеш алдына yftin 1дойгандай сурпдарш дщкен! дуртты. Оныд ежелден ж уируге гана жаралган узын сирагы мен тарамыс Tip- з сей жазыла алмады, ерлеген аттай ж ур !й енбей дой- ды. « А у » дегендей-ад жер оган жетшзбейтш даланыд * ушы-диыры жод узын жолындай кершд1. Оныд уетше м езплд1 дэл шамалатпайтын тун кеп уадыт е й п кет- кендей куд!к тугызып, аптыгу пайда бола бастады. Ш угы л ic, кенет димыл, ерж й з дайнатып ж1берген дан ж урекй онан api тулатып, дос самай жарылып кеткендей солдылдады. О л асыддан куш К и сляк ушне жадындай бастады. Б ул жерден жыраныд ишше дейш He6api уш дана бадшаныд орлап доршаган, эрдайсы- •сыныд eHi мыдтаса он таядтан аспайтын шаршы жер- лер! гана далды. « Ж е г а м » деген сез!м оныд ойына 35

жаца гана к1рдь Енд1 6ipep минут аялдап ентш басу УШ1Н ол сэл кдорш журегш баса налды, баспаса журен орнынан шыгып кетерлж, жэне д урсШ де шапнан ат- тыц дy6ipiHдей jefli. Bipan оныц тура налган кезде к,у- лагына журен тарсылынан езге 6ip дурсш шалынган- дай болды. Ол бул кутпеген дыбыстыч пай жантан шыкнанын байнамакшы болып жалма-жан отыра нал- ды. Кезше 04 жактагы уйдщ чан алдынан карач еткен аттылы адамдардын, тун шпнде отырган адамга езгеше ipi кер1неэтн бейней туей. Булардыц к!м екенш, налай карай бара жатнанын байнауга мурша болмады, атты- лыныц 6ipi: — Тонта, KiM бар онда?— деп жекш налды. Белан булардыч солдат екенш 61рден (Цлд1 жэне езш керш налды деп унты, ейткеш солдаттардан езге бул ж ей тунде атна MiHin ж урейн жанныч р ей жон, Kepmi деревнядан келе ноярлын адамныч Typi шама- лы. Ол Покатиловкадан тустен кейш гана найтнан,— ол жантан мунда келейн адам есйлмеген. Бугып оты- рып о л : «Енд1 дыбыс берсе дауысынан б елгШ болады» деп ойлап едй аттылы оны кутйрген ж он: — KiM бар онда? KiM де болсач шын 6epi нарай, эйтпесе атамын!— дедь «Мына уйыннан иттей посарланган нэлеттер- сол Беловтьщ отрядынан кузетке шыннандар болды, меш анык-ан керш налган екен» деп Белан жерге етпеттей ецкейш айналаны KeaiMeH жалмап ж 1бергендей пара­ ды : eni аттылы Довженконыч ауласын кесш eTin, шет- Kepipen турган моншаныч кабатына туей. Аралары жап-жанын, шамасы елу надамдай-ан жер «булар меш кэмш-ан кердй, Kepin турып мылтынтыч нарауылына алды, кездеп тур. Димылдамасам атуга да дайын, наш- сам умтылуга да дайын» деп ойлады ол. Атты лы адамдардьщ оны ап-анын Kepin туруы мумкш де едь ейткеш муныч отырып налган жер1 баншаныч орта ше- нш дей бас паналар 6ip не будыры жон. не шуныры жон, нырмандай тейс екен. Беланга ойланып жатуга да уаныт болмады, оныч ундемей, буннан Kyfii бугып налуга да лаж ы болмады. _ — Юм керек едЬ мен дэрет сындырып отырмын. Коз ip турамын,— дед1 о л атып ж1бере ме деп сеске- Оныч даусы тургандарга аны-н еей лдь — 0 з дэрейче e3i4 батныр, наргыс атнан суайт. Неге ж упрдщ , дэрет сындырган адам 6ip жерде отыр- 36

май ма?— деп efli 6ipiHxui дауыс, eKiHmici оны таи: — Цыскарт, суайт. Bepi кел. Эйтпесе ез дэретщ ус- тше eeiiw i жалпайта салармын!— деп 6ipiHiiiiciHeH де каттырак ж емрдь Белан бул ат уем ойлап тапкан дэлелшен к,айтпа- ды; солдаттар талге келгеннен кейш, буларды цалай да сезге алдаркатып уацыт утуга KipiCTi, 6ip цапысы табылар деген умггке иек суйедь — Дэретте отырган адамга куш керсетш соншама кыстаган кай жактыц батырысыц ез1ц?! К ш болсац да кудай ушш 6ip минутке пурса берхш... Ух... imiMfli ай- дап кеткенш царгалган квастыц. Цайдан гана imin efliM, ас болмагыр асты... ух...— деп ьщцылдады ол, солдаттарга еспрте уЫлеп. Жан ушыргандай асыгып, 6ip минутын eid ете ал- май аптывдан Беланга аяк астынан кездескен б ул бэле мавдайга тап келген 6ip щырсык шыргал болып керщ- дь Ол шацпацтын; унщынындай жаркылдаган, кез тоК- татып карап, цолга устап байдап болмайтын ушкыр ойлардыц цайсысына жабысуга билмедь «Ту ра барсам кайтедк сонда маган булар не icTeftfli?.. М енщ ана кап- шьщтап кеткен «товарымды» булар элде Kepin калды ма?.. Алды на 6ip барганнан кейш сытылып шыгу одай болмас... жалт берсем... атады! Иесш таппай есалад од W жадылып маган тисе, Иванньщ «дэрет» устшде шыны- i мен калганы да!.. Цасына барып жагадан ала туссем, эл1м келе ме екеуше? BipiH урып жыгып, eKiHmici ацы- лына келгенше жалт берсем бе! Тап осы турган жерде 6ipeyiH мылтьщпен басып салсам, онда ана басдала- ры дурлшкен иттей буш л деревняны басына кетередь.. : Жод... Не де болса... Ол жалма-жан колындагы олж а винтовка мен ды- лышын шеп-шелецге кур долымен шала кем!п келкеш- тей салды да, « у х » деп орнынан турып, аттыларга ка­ рай ж урдь «MeHi б1рден булар nicipin жемес. Тутдын- дау ниетше Kipicce, оны да Kepin алармын» деп ойла- ды, ол жауына карсы келе жатып. Exi солдат карацгыда ат устшен ж упрген адамды аныдтап кере алмай, дыбысынан гана шамалап айдай- I ласа керек. I. Жоне дыбыс шыккан жактан ceci<eHin, моншаны бетке устай, бой тасалаганга удсайды. Муны Белан терт-бес дадам жер калганда бьтхд1 : ейткеш eKeyi де ер

успнен ецкешп баска жакка карай кезенш тур екен. Шрак оган енд1 жалт беруге болмай калды. — 0 , сайтан! Аруакбысыц езщ, элде Tipi жанбы- сыц? Дауысыц соншама жердщ астынан шыккандай курьлдеп...— дед! 6ipiHiui дауыс, касына келш калган Беланга ущ ле карап. — Селошшмш. — Неге ж уйрдщ ? Не icTen журсщ жеН тунде? — Айттым гой. Дэретке цысылып каттырак адым- даганым рас. А н а уйден шыктым. Кешкшште 6ip квас imin ем, ишмд1 айдап кеткен1 нэлеттщ,— дед! Белан ниш устап, аздап буп ле тусш. — ©TipiK. Айтып турганыц тап-таза eTipin. Тыц- тьщдап журген 6ip суркия шыгарсыц. Фронтовик? А й ­ да хорунжийге. А л г а туе!— дед! элп н деп жеюрщкЬ реп сейлеген екшцп дауыс. Хорунжий кайда, алые па? Менщ iuiiM алып ба- рады, барганша булд1рш алмасам... — Кайда екенш баргансын кересщ. Тарт. А л га туе! «Мына уйден былай айнала бергенде я сен жатар- сыц мына топырактыц уетшде, я мен...» дед1 шинен Белан тастенш.— «BipeyiH астыма ала туссем, екшшнп ата да алмайды, шаба да алмайды. Ол аттан тускенше ана шарбадтан картып кетсем, аргы жагын eKi аякка тапсырдым! Эйтпеген кунде Банька-Ветер атым КУР- ...Оныц ойына жас кезшдег! 6ipiHmi рет Банька- Ветер атанганы тусш кетм. Осы атты оган айдарындай таккан кэд1мп Кисляк едь Кшпрек кезшде о л алдына адам салмаган жуйр1к, нагыз ж ел аяк болатын. Б ул окига берепрек келгенеш, TinTi Иванныц ересек кезшде болып едк Осы Богданов- кага орын тепкеннен кейш, 6ip куш кешке таман Кисляк кездесть Кзр1мен де, жаспен де квп калжыцда- сатын Моисей Антонович Терецсайдыц басына шоп жи- нап келе жаткан. Ол арт жагынан жолдыц шацын бур- кыратып к е л т , дец1нен вип бара жаткан Беланды ток- татып: «Токта, ж ел аяк Иван. С етм ен жарыскан балалар шацьща да Lnece алмайды. Сен нагыз ж ел аяк^, сыч. А л кеше сен Покотиловкадан аттыч тешрегшен озып Богдановкага жарты сагатта ж ет ш «ч . Осы рас па? Рас болса мешмен жарысасыч ба? Селога дешн eKi шакырым жер калды. Ш емеле тартып шаршаган ат, сонда да eKi шакырымга елмес. Озсач: ертеч сен кырга менщ атыммен барып, менщ атыммен кайт. Мен 38

жаяу барып, ж аяу келейш» деген. Белан ойланбас- тан: « Дядько, атьщды суар, эйтпесе арбацмен шапсач м е т ч екшемнен ушкан шачныч астында ц аласы ч»,— деген-дл Басында ойнап айтып, 6ipa4 сочына'н чызып KeTin, Кисляк кек атты суара салып шаба женелген бо- латын! Атты лы Кисляктен озбаса да Иван селога ча- тар nipin, уШне жеткенше онымен куйрьщтаса келген. Содан 6epi оны Моисей Антонович К исляк «Банька- Ветер» дейтш... Kaeip Иван Белан «аргы жагын eKi аякка тапсырдым» деп ж ел аячтыгына сенш еда. EKi солдаттыч epiKCie алдына тусш, Довженконыц eKi кешешч шншде турган уйш айналып втпей-ац ал- дарынан чатты аячдаган ж алгыз ж аяу шыга келдь К а\" радгыда жер астынан пайда болгандай серец ете чал- ган бул узын бойлы адамнан eni солдат селт еткендей болды да чатарынан уйреншжта жек!р1спен: — Тодта! Ш м -бу л?— дест1 далт тура чалып. Жаяу адам: — Менмш. Моисей Кисляк,— дед! чатац унмен. Белан чуанып кетть О л: « Т у н п кузеттеп солдат- тардыц чармагына ацсызда ш ш чалганымды К исляк бьлсе, чутчару амалына Kipicep. Калайда енд! 6ip жвн1 келер. Еч болмаганда 6ip капысын тауып сытылып ке- туге сеп болар» деп ойлады. — Калай дед!ч, Кислый дед1ч бе? Ж ет1 тунде не ic- теп журген адамсьщ, бул жерде?— дед! солдаттыч 6i- piHinici. — YftiMe карай келе жатырмын. Капитан Белов ша- чырып, содан шычтым.— Беловтыч атын есиген eni солдат ундемей чалды. — Бул 61зд1ч селоныч старостасы Моисей Антоно­ вич Кисляк,— дед1 Белан жалма-жан тусйдарш : — осы шмден сурачыз мешч KiM екен1мдь Мен де осы селоныч адамымын, ез беиммен журген. Маган хорун- жийга барудыч кереп Ж04. Ж эне вз1м... iuiiM етш. — Сен Иванбысыч?— дед1 Кисляков Беланды дау- сынан танып.— Иван, капитан маган селода кашля ат, Чанша'жшгг, чанша фургон бар, соньщ ece6iH бер деп .буйырды. Мен e3iM тунде журе алмайтын Kopi адам- мын жэне мен шмде не нэрсе барын бишеймш. А л , ка­ питан exi сагат шпнде толыч мел1мет 6epeci4 дедк Мешмен 6ipre жYpiп осыны есептес. Сенен баска село­ да адам жоч, мен 63iM хат танымайтын KiciMiH,— дед! о л Беланныч долга ийккенш TyciHin. — Мына эскери адамдар хорунжийга MeHi апара 3»

жатыр, вйтпесе, Моисей Антонович, ат пен ж!г!тт1ц I санын есептеуге мен вз!рм1н гой,— дед1 Белан. ! — Сен шын старостасьщ ба?— дед1 6ipiHiui солдат ат устшен ечкейш Кисляктыц жузше уч!лш. Казактардыч атамандары елштес муртты, айбынды жэне селт етпей сейлеп турган узын бойлы шалдыц се- j HiMfli турж Kepin солдаттыч кецл1 кенппгендей болды. О л басын жогары KOTepin алды да, жолдасына дурыс . деп ым канкандай ишара бердь — 0aiM де сол шын староста болмай-ач койсам деп тйл^ймш. Ойткеш мына тун ортасында уй аралап кач- па чагып, ат-кел1к есебш алганша, пеш устшде жатып уйычтаганым артыч болар едь Меш де чапитанга алып ж ур1чдер: мына солдаттарыч тунде уй аралауга ручсат етпейдч тачсыр, сондычтан буйрыгыцды орын- ' дай алмадым деп мал!м етейш,— дед1 Кисляк кекесж- 1 fli унмен. — Ну, н у !— дед! екшпп солдат.— Кызмет адамын : 6i3 точтатып, жолын бегемейм1з. — Онда, Ваня, Hepi бурыл, тездетпесе болмайды. Капитан eKi сагат чана сроч чойды,— деп Кисляч «на­ питан буйрыгы» деген сезд!ч солдаттарды майдай жЬ 6iTKeHiH б ш п буйыра бастады. 6 К исляк ертеден чешке шейш чара жерд1 карыстап злш з арык атымен 6ip журш, 6ip турып, eai суйреген- дей чажып, шаршап, узын кунде бес таяч жерд1 жыр- та алмай жшер! чум болып, чырдан салпачтап талай рет жаяу найтатын да, кунд1зп бар бейнет, KacipeTTi кешк1 от басы умыттыратын. Ол алган астыч чарызын втеу ушш елшеушз ецбектенш 6ipeyfli4 жерш жыртып, nimeHiH yfiicin, егшш жинасып cineci наткан шачта да уй hni демеу болатын; чаншама чажып, налып келсе де кед сарайга берпыз кшшене уйш деп ошач басы ар­ ча суйеу-дь Ол тап чаз!р де езйпч ошагыныч басында, уй шпшч жан жай табатын ортасына келгендей болды. Беланмен eneyi б ёлгШ жыраньщ квшеге жакындап келген буплмесш е жеткенде, Парамонов пен Эбд1рах->. ман б1ртшдеп жиналган он коммунисич эрчайсысына ~ 6ip винтовка мен он октан улесйрш , не жамандыч бол- са да чырчысып калуга дайын отыр едь Селоныч тер!- ciH Tipuieft сыпырып алуга келген безерген эм!рппн1ч пэрменш тычдап, салы суга кетш не icTepiH б1лмей на-

лып дайтдан Кисляк жыраныц дожыр-дожыр шавды жарына ардасын ирей Tycin: — УЬ, бойымды жаца жаздым гой!— дед!. Оган мына отырган несем серкедей eni алгыр адам- мен iiuiHen тыныл доршалап алган он шадты лигерл! жандардыц Typi мен димылы суйенерлш дайыспас и- рек сиядтанды; селоныц дамын ж ейин 6ip eei емес, мына отыргандар да 6ipre, даз!р 6api досылып Беловда жауапты 6ipre берейндей кершдь Ол ез ошагыныд басында жайбарадат тыныддандай сезд!, иыгынан ба- сып-жаншып келген ауыр зцл ана жыраныц жиегшде, сыртта далгандай болды... Урейл!, дысылшац тар кезецд! артда тастап, кец са- райдыц тершде отыргандай ардасы кещген К и сляк й ц Tifli де жай далыптагыдай уштала туей. — Бул Беловыц аумаган баягы пан Луцко, iuiiHeH эр сезш сыгып зорга шыгарады. У х, ац нэсихдес хай- уан! Сен 8Mip к уип, пзецд! 6yrin темен дарап турасыц, ал пан Луцк о баспалдад уетшдеп адшыл муртын ду- ладда дарай кетер1п шиырады. Сен тамагыцды кенеп, жетк1р1п доясыц не айтар екен деп. О л пан Луцко, ад кейлегшщ жагасын жендейд1... Б у л Белов тап сол пан Луцко. Мен eciK алдында турмын, босагада, о л й сш шудиды. Мен к уи п аягымды он рет суытып, он рет алмастырдым, ол 6ip кезш дысып, 6ip кезш жумыртда салган тауыдша, жогары сыгырайтады. У х, ац нэмл- дес хайуан. Аягы нда: данша ат бар, данша ж Ы т бар, данша фургон бар жэне данша астыд бар, соны есептеп i eKi сагатта мэл1мет ет дед!. Б ул тап сол Луцк о да, 6i3 6ip оныц дулы сиядты. У х !.. 03i ж алпад Петровнаныц уй!нде. басында Сороканыц дара дабанындай дорсыл- дап хорунжий отыр. Б ул соцгы сабаз ж алпад Петров- наныц жандырмасын артыгырад жалап дойса керек,— аусыл сиырдай аузы басы алекей лен ш кетш п. А т пен астыд бул панныц еж ели K9Ci6i efli, ал ж1пт пен фур- гонныц саны оган неге керек болды? Миымды элдене- ше рет аударыстырсам да буган жауап таппадым,— дед! Кисляк. — Сен не дейсщ, Моисей?— дед! Парамонов да- .рацгыда мойнын inrepi соза Tycin. Парамоновтыц сейлер алдында, acipece, 6ip нэрсеге езгеше тушлер кезде, жагасы дысып тургандай, мой- . нын соза Tycin, жутдыншагын б!р дозгап доятын одет1 бар едь Жэне оныц бойына сщш кеткен eKiHmi 6ip оде-

т1: жасы улкен болсын, Kiini болсын жолдастарын жэ ! атымен, жэ фамилиясымен атайтын, ол акесжщ атын цосып ем1рде ешк1мд! «улы цтап» жатпайтын. Эбд1рахман да, баска жолдастарды да царацгыда ж узш аныцтап кермесе де, кимылы мен сез, аяк алы- сынан, мойнын соза тускеншен 6ip нэрсеге кадала сей- i лейтшш де сезе койды; оныц сезш белмеу ушш Кис- ; лякка да, оран да сурак коймай шинен тынды. — ...Сен не дед!ц, Кисляк? Ж Ы т санын бер деп ' айтты дейсщ бе? Демек, б ул пан, атаман буржуйларра жпчт те керек болганы. И м , тынысыныц тарыла бао* таганы. Далани бермеу ниет!мен бекпйске к!р!скень ; ЯСшт кара жумыска, топырак тасуга керек. Фургон да i соган. Топырактан айнала камал жасауга тырысканы. Моисей, солай дед1 ме? Фургон керек дед! ме? Бул жадсы хабар! Сурацкырасын. Тары не сурады? Россия . жумыскерлер!нщ ауыр жудырыгы буржуйлардыц те- бесше тенгеш дей бер, Моисей. Солай ма, жолдас Эйти- I ев? Ауыр жудырыктыц тенетш уагы жетт1. Бул буржуйлер негурлым кысыла туссе, тец!регшдеп багы- ныштыларга солгурлым ауызды сала туседь Даскыр- . ды куып экел1п кора га тьщсырсан — бурышка тыгы- лып алып, айбат nierin, TiciH акситады. Орал казачест- восыныц атамандары тап сол, корага тыгылган цасцыр болура калганы. Моисей, сен буржуйларды ац нэсшдес деп, дурыс айтасыц. Сенщ сез1цн1ц 6api эд!л сез. Д эл | айтасьщ. Сен булардыц ецш байкадыц ба, eni кашып кеткен жок па? Жандырманы кеп жалаганы да куа- 1 ныш кернеп кеткенд!ктен емес шыгар, э?! Ж ок, бул каскырларды, ад нэс1лд!лерд1 айдап шыгу керек село­ дан!— дед1 Парамонов, 6ipeyfli жеп ж1берерл1ктей кЬ ж!нген унмен. Оныц даусы шырыццырап кетт1. — Петр Петрович, акырын, акырын. Даусыц кат- ты шыгып барады,— дед1 Эбд1рахман оныц иыгынан тартып отыргызуга тырысып. BipaK Парамонов даусын бэсецдеткенмен, отырма- ды. Ол жыраныц узын бойына карай цолын сермеп ка- лып уз1лген сезше кешть — ...Булай болмауга мумкш емес. Дмитриевич айт>- цаны келд1 : ацтыц демге келгенде аягын цатты серпе- fli. А л , аягын негурлым цатты cepnice, жаудыц сол- рурлым жан беруге жацындаганы. 0 з!ц ойлашы — осы кунге дей1н ат пен астыц жинап келген казактар, енд! жйчт пен фургон жинауга KipicKeH. Ж1йттщ неге керек

болганы? Майданга аттандыруга ма? Ж оч, казак, крес- тьянды жауынгер деп есептемейд1, оны адам деп сана- майды, оньщ чолынан ж ау жецу келед1 деп тусшбейдк Бул — топырач казуга, тылды бекйуге, чалага келйр- меййн чамал жасауга. Муны осылай тусш у керек, му- ныч басчаша TyciHiri жоч- Солай ма, Эйтиев?! Эбд1рахман оган жауап 6epin вцимеш созбау ушш, Беланга: — Ваня, есебш б!лд1чдер ме, чанша солдат екен, небэр1? Bip взвод отряд дегешчшч жартысынан Ke6i селоныч саягы квр1недо гой. Цырдан айдап экелген, i чарачгыда атты да адамга ееептепмчдер. Сен1ч чо- : лычдагы винтовка ма, оны чайдан алдьщ? Сею ч вин- товкач мунда емес пе,— дед1 уц Ш п , Беланныч чолын- дагы чаруды Kepin. — Ж олдас Эйтиев, чатемд1 тутасымен мойындай- мын. Bip взвод деп мен ачымач аттарды адамга са- наппын, Keniip. А ш у чысып, аныктап чарамай, е л и ! поле келшшек... бегет болып... бул ез алдына... ана. Азагаш жакта селоныч чырыч eKi аты жатыр efli, со- ны айдап екел!пй судш йз душпан. Ьшнде мешч атым да бар екен... Bip сезбен айтчанда менде Kaeip eKi ат, SeKi винтовка болды, егерде чапшычтагы душпан ес!н жиып, атын жетектеп кетпесе,— деп Белан атын чуып . ауласына келген солдатты урып жыгып чапшычча салып кеткешн сыбырлай бастады. Жырада отыргандар Беланды коршалай т у ей де, |ал жасынан 6ipre ескен аччаулау, ач кечш Сорока оньщ суйреп келген олжа винтовкасын колымен ч°з- гап, чундагын сипап-сипап, оньщ 6ip гажайып езгеше- л ш н 1зденгендей жетесш, чарауылын, шаппасын бай- Ч»п, шанышчысын туртй. Сейтй де басчалардьщ ча- S руынан eiu6ip eerepici жоч, бул мылтычтьщ да тап сондай ек е н д тн е K03i ж еткенйн: — Нагыз уш чырлы винтовка,— дедь — Енд! чандай деп ойлап efli4 ?— дед! Науменко. — Жоч-ay дейм!н. Сонда да,— деп тамсанады Со- |‘ рока. — Ж т т т е р , оны чойычдар. Винтовканыч аты — винтовка, 6api6ip уш чырлы. А л , Ваня, сонда енд1, се- . н!ч чапшычтагьщды чоспаганда неше адам? Санаган жоксыч ба,— деп сурады Эбд1рахман, ойында 6ip ке- , нет келген айла-амалдыч шет-жагасын коз алдына |. келйргендей чарачгыда томен карай туш лш отырып. ! Ж олдас Эйтиев, есептеп атты шыгарып таста- 43

сац алпысца кырык enici жетпейдь А т саны квм!л кы­ рык eid, оган шубэланбау керек. Булар далада ат к,ал- дырмаган болуы керек. — Сонда, анык, дэл саны он сепз адам ба? — Жок, капшыктагымен коса есептегенде он ee­ rie. _ — Сонда енд1 эл1 он ж ей капшык керек болды гой,— деп Довженко мырс ете калды да, катты кулш ж1бёрмешн деп тамагын кеней бердь — А л , енд1 былай, хлопцы,— дед! Парамонов, тэ­ ты да мойный inrepi соза т у е ш :— Баня, сенщ солдат- тыц айуандык кылыгына кызып кеткенщ зацды. Ш ал- га, эйелге кэмшы соккэн айуанды урып жыкканыц жен. Сен! бул yuiiH айыптамаймын. Мацтаймын. Уйт- кен1 тап жауына,. буржуйларга каталдьщтан баска ракым болмасын. Bipan сенщ вз бетщмен жалгыздан ж алгы з icKe Kipicyin кате. Акылдаспай ic iCTeyiH эн- тектш. Сен 6ipeyiH урып жыгарсыц, Ваня, екеу1не де элщ келер. А л , yuiiHuiici сенщ баеыца казак кылышын 6ip-aK согар. Сонан кейш не болмакшы? Жок, Ваня. Сен ж алгы з ic iCTeyuii болма! Сен алгырсыц, кайратты- сьщ. Оныц уейне сен ецбекшшщ 'жауына кайтпай карсы барасьщ. Буржуйларга карсы барасьщ, ceHin таптык сана-сез1мщ куши... Б ул касиейцд! мактай- мын. А л сен осы алгырлыгыцмен буржуйга еш каЬар- лы кушщд1 мына жолдастарьщмен 6ipre каз!р Белов отрядына карсы жумса. Цалайда булардьщ каруын тартып алып, аттарымызды Kepi кайтарып, ездерш енд1 кайтып бул жерге аягын баспайтын ету керек. Б ул — 6apiMi3flin борышымыз, жолдас Эйтиев, айла- aflicinfli айтшы, неден бастау керек. — Петр Петрович, мен тутасымен мойындаймын. С1здщ айтканьщызга мен толайым косыламын. Шы- дамаганым рас. Акылдасып жатуга уакыт* жок болды жэне e3iM ж алгыз болдым... Е н д т д е есте болсын, мен тутасымен мойындаймын. А л , Kaeip маган Сороканы косьщыз, Беловты алып келемш, желкесшен басып отырып, байлап алып келемш. Оны калай устайты- нымды ойлап та койдым. Петр Петрович, жарты сагат шинде, Белов алдыцызда турмаса, MeHi Иван деп ата- мацыз... Демш imiHeH алып тьщдап, бэршщ сезш ipi ку- рандай керген, 6ipiH-6ipi ж ауга бермес калкандай са- наган 6ip уыс жандардыц сол 6ip киын-кыстау кезец- де, сонау алыстагы Богдановкада, жыра шпнде оты-

рып кецескен тунп м эж !л!с1 улкен 6ip армияньщ штаб мэслихатындай болды. — А л , хлопцы, 6i3 Петр Петрович екеулпз кецесш мынадай niKipre йрелдйс: Беловца 6ip Tyflip дан, 6ip цотыр мзстек бермеуге деп мацул таптьщ. Б ул niKip кептщ ойынан шыгады деп ойлаймыз, тецкерш кеме- сше 6ipre MiHreH жолдастар. Bip тушр дэн, 6ip мэстек бермеу аз! Ж ауды ёкшнп айналып осы мацга соцпай- тын, бул аймацтан, цацпанды сезген цасцырдай, айна­ лып ететш ету шарт! Аягы н душпан 6ip басып, 6ip ца- райтын болсын. Дурыс па?! Эрине дурыс! Ол ушш не штеу керек? Петр Петрович айтцандай буржуйлар- дыц TiciH цагып алу керек. TiciH цагып алу деген: мына Белов отрядыньщ цару-жарагын тартып алып, ецбекпп м улю сенщ окец берген еншщ емес, аулац ж ур!— деу керек. Б ул келген он ж е й — он сейз царулы отряд селоныц айдап келген аттарын цамаган т е т ю цораныц твщрейнде кершедц— цасындагы eKi уйде цонып жатцан сияцты. Сол eKi уйд1 aaeip 6apir.ii3 ба- рып цоршап алып, цол квтергенш Tipi цалдырып, цар- сыласцанын жоюымыз керек. Жацагы Моисей Анто- ; новичтщ ацймесшен кешн маган мынадай ой келш I тур, жолдастар, К и сляк й есеп-цисап жумысына шы- * гарыпты гой офицер, сол К и сляк й бетке устап ешден- Iу inтен 6apiMi3 сол ат коралаган аулага ж ейп алайыц. Тун царацгы, жер таныс, село вз1м1здж 1. А л , ж ейп алганнан кей1н аргы жагын тагы акылдасып керешк. i Дурыс па осы жоба?.. — Жолдас Эйтиев, дурыс. Мен буган тугел косы- i ламын. А л , содан кешн менщ айтатыным: ец алды- мен Моисей К и сляк й ерйп Сорока екеум1з кетешк. i Кузетш1 кездессе — 6i3fli таниды, токтатпайды. Белов офицерге Kipin: «Он eKi ж М т, кырык eKi ат дайын ет- i й к , коне пистолетщд1 устелдщ усй н е сал, салмасац басыц устел усйне тусш калады » деш м,— дед! Белан. Эбд1рахман оны цостай туей. — Дурыс-ац. Сен оган, Ваня, ат-кел1кй мэл1м ет- |кеннен кешн е м цолын артына тас цылып байлап, оган кенбесе желкесшен ну цып цойып, iciH 6iTipecin. L Онан аргы жагы оцайланады; о л уйге сендердщ ек- : шелерщд! алып 6i3 де жетешк, Петр Петрович екеу- ‘ , Mi3. Сонан соц «офицер Белов б1р-екеущ келсш деп i шацырып жатыр» деп К и сля к й ж!берешк. TyciHiKTi ,. ме? Моисей Антонович 6ipre epin келгенш 6ipey бол- ; са 6ipeyiH, екеу! болса екеуш, сенектен 6epi асырмай- 45

ыц. Цалан асырмау керёк — оны езщ !з бм ей з. Соро­ ка мен Иванды сенекке цойсац. руксатсыз уйге Kip- йэбейдь Осы эдш дурыс эдй5. Жане бул жаудьщ вз од1сь Bi3 Червяков екеум1з март аныныц 27 KyHi Оралдыц телеграфын басып алмакшы боп eKi солда- тымызбен тунг! сагат он екще ж ей п келгешм!зде, ац- тардьщ адамдары царацгы сенекте б1зге бас салды. Алдымен Червяковты олар урып жыцты да, маган деген шоцпары карацгыда ауытцып келш мына иы- гымнан тиген-дь Жан-дэрмен кун, айтеу1р Kepi iueri- Hin, e3iMi3fli4 eciK алдындагы ек! солдатымыз ара Tycin, мен сыртца шыгып улйргенмш . Мше, тап осы oflicTi бупн буйырса, сол душпанныц вз1не цолданга- нымыз жен,— дед1 ол. — Цалай дейсщдер, дурыс жоба емес пе? Жол- дастар! Егер де ек!ден-уштен шакырып алып капитан- ныц усйне Kipriein устап ала берсек!.. Жадсы, бул ал- дагы жэйт. Муны тап уацытында керерм1з. М акул ма? М акул. Олай болса енд1 icKe KipiceiuK. Дайынсыц- дар гой! Токта-тоцта, 6ip секунд. Б ул icKe К и сляк й доспайьщ. Ол ушнде отырып «ат пен фургонныц есе- бш ала берсш». TyciHiKTi ме? Муныц MaHici бар. Ол староста есебшде, ортак адам есебшде араласпай тур- ганы жен. Ертен; о л баска ж умысда керек. Жолдас Кисляк, б ул дурыс па? Bi3 жокта сенен келш сураса, сен eKi жакка б1рдей болып кала берерсщ, а?! Парамоновтыц бул niKipiH 6opi де костай туей. — Оте табылган акыл. Hasip 6i3fli б1рден-ек1ден ерйп капитанныц пэтерше ж етмзеш . А р гы жагын 63iMi3 б1рдеме етерм1з,— деей. 03i аз сейлеййн жене арак iinin ecipyre онша оуес емес капитан Белов хорунжийдщ, тойда отыргандай, б ей баржиган турш де, сез кумар е з б е л т н де унат- пады. Басында e3i « 6ip стакан самогон ш ер ещ » деп шакырып калды да, ал каз1р онан кутылганша асык- ты. «М ы на парасатсыз маскунем неме icTin жайына 6ip ми ж уй р й п ойлай ма екен, cipo?! Ар, абырой, кызмет бабы муны eui6ip толгандырмайтын-ак шы- гар. Бойдагы бар куш-куатын аракка жецд1рген эл- ж уаз пйршн!» деп ойлады ол, К исляк шыгып кеткен- нен зеейш хорунжийдщ бейне карап отырып, оган : «Бар, адамдарыцды бакыла. Б ул деревняга куда тусе келген жоцсыц гой деп айтпакшы болды да, 6ipaK 46

еэ1шц тымырсьдц мЫозшен ундей' цоймады, ecipece уй иеы эйелдщ кезшше оган еи м ш 1л !к керсетш буйыру- ды орынды кермедь Петровна цонагына арнап цойган сыйлы жандыр- масыньщ 6opi хорунжийдщ цулцынына цуйылып кет- кен1н жаратпай цалып «мына ж ау жецбес оцбаган Kopi немеге ысырганша e 3i mice нети, ец куш и , ец таза аццаны едЬ деп цынжылды пышен. Ол устел устш жинай: — Семен Степанович, cia хорунжийд1 сыйлап, eai- щ з йыпедйЦз гой. Ец таза 6ipiHuii аццанын ciere деп арнап efliM. Азырац цалганы бар, 6ipep стакан пысе- Hi3 жацсы уйыцтап, жацсы тыныгарсыз,— дедк — Жоц, Петровна, рахмет. Маган сол жарты ста­ каны да жетшлшть А л , хорунжийге артыц плуге. бол- майды. Эскер жумысындагы адам. Цаз1р шыгып ку- зетиплерд1 тексередь Басца бацылайтын ici де толып жатыр. Рахмет,— деп алдындагы ыдыстарды ысырып, жинай 6epini3 деген ишара б1лд!рд1. — Жоц, жоц, мен де... Рахмет, хозяйка,— дед1 хо­ рунжий турып жатып. Б1рац ол пышен капитанныц б ул алдын ораган ту- жырымды memyiH цолдай цоймады бшем, Петровнага да, капитанга да цош айтыспастан тамагын кенеп, жетеле Tycin, влденеге асыццан адамша эб)херленш, уйден шыгып кетта. «б з д т н е н бйпп ic icTep нием жоц. Ескертпесец тац атцанша самогонды сораптап отыра беретш. Bip жацсы жер! бул жерде aeipre болыыевиктердщ жасы- рын эрекей жоц. Егерде крестьяндар бунт кетере цал- са, мына сияцты жауынгерлермен су тубЫе кете берер- йц. Ашынган крестьяндар кеп, бул ж ердей крестьян­ дар жерл! де, бай да. Булар oni согыс салмагын кете- рер...» деп о л iuiiHeH хорунжййга цатты наразы бол- ды да, ойыныц аягы шаруаларга й р елш , б1рац терец- ге бармады, ол ой саласын кещрек цамтып крестьян- дардыц не ушш ашынатынын талдап жатпады. Мум- шн деревня eMipi оган мына Петровнаныц дастарха- нындай пирокца толы, самогоны сарцылмаган тоц тур- мысындай кершгён де шыгар... Хорунжий шыгып кеткеннен кейш Петровна он . минуттей цонагын уйде ж алгы з цалдырып к етй де, цайта айналып к ел ш : — Семен Степанович, кеыпрпцз. Ж алгы з болган- сын борш 03iM iCTeyre тура кёледь Цонацтыц цасында 47

отыруга да мурша жоц. Камыр басысып, nicipin-ту- cipicyre М ар уськет шакырып ед!м, басым ауырды, ер- темен барып жэрдемдесейш дедь Басыныц сацинасы бар бишараныц. Жакында пайда болды, жап-жас ба- сынан ж ейр калган оцай ма, eMip cypin те улйрген жок бишара кыз. Кайдан улй р сш , неке тойы умытыл- май-ак epi согыска кейп кайтпай койды. 8pi жумыс- ка ынталы, api к,айратты, eMipi шаршауды бЪшейдц кулш , шауып журген 6ip кебелек. Шшеннен журт бол- дырып кайтса, Маруся елец айтпай деревняга 6ip Kip- ген емес... Семен Степанович, уйыктайсыз ба? Ka3ip кровать жендеп, езщ 1з кектемде жатып кеткен тесе- йщзд1 -салып берешн. Таза тесек-орын- бельесы жуыл- ган, жиренбесйз,— деп эйел оныц асты-усйне тусе цалды. Кектемде не 6api 6ip цонып кетсе де сырлас адам- дай таныс болып калган бул «ж ен бьлейн, тесей таза, тамагы дэмдЬ> кемшрдщ ушне бурылганда Белов сол жап-жас кулш , шауып журген келшшекпен кездесер- мш деп YMiTTeHin ед1. бткен кездепден сэй туспей та­ ры да басьГауырып калганы оныц кецшш суытып тас- тады. Атап айтпаса да кемшрдщ оны шацыра кетке- HiH ол нитей жацсы сезген-дь М алмага салган тер1дей былжырап самогонге ез!лш кеткен хорунжийд! же- нелткеш де сол оцаша цалудыц камы efli. «Кемп1рд1ц нией тузу. М е т ц кеш й кещ лд1 эцгшемен е тм зу1мд1 калайды. Н и ей айтпай-ак KepiHin тур. А л , ана эйел- дщ басы ауыр'а цалатын не эдей екен. Тусйпкыз. Эл- де цорына ма, элде баска ce6e6i бар ма... жарайды, мейл!...» Ол орнынан турып сел уакыт ойланып калды да, терезе алдына барды. Петровнаныц сезше де, эйел туралы езш щ ш ала ум ггй ойларына да аса мэн берме- ген болды. BipaK каншама сыр бермешн десе де нитей цобалжу оны ерш й з толкыта туей. Кемшрдщ жату, демалу ж енш деп райлы сезше де жауап катпастан сыртца шыгып кетй. А й жок, тун карацгы. Карацгылык элдекайда ка- лыцдап кеткен сиякты.. Уйден шыккан адамга 6ip ка- дам ж ердей нэрсеш байцап боларлык емес. Капитан Белов уйде-н шыккан куш бейней кезге эрец Ш герлш e3i аласа, eai сирек капталды тар цакпаны шамамен келш ашты да, ауласына айдап келген аттарды кама- ган meTKi уйге карай ж урдь 1шшен жаратпайтын, 6ipaK амалсыз ер кара ей п алып шыккан хорунжнйга сенбей, ол тун й к узетй ез кез1мен Kepin TeKcepin от-

пек болды. Ек! уйдщ дещнен отпей-ад оган аттыц ду- 6ipi есталд! де, турып тыцдап эбден аныдтап дараган- ша болмай жадыннан шыццан аттылар кешемен да- рама-дарсы келш далды. Бул «кузетнтитцдер? * деп сурап улгергенше: — Бул KiM, тодта!— дест! аттылар. — Куркинбысьщ?— дед! о л encip жас казакты дауеынан танып. Казак оны тани кетт!. — Артыд мэртебел1 капитан мырза, тап e3i, Кур- кинмш жэне... — Кузетте журсщдер ме? Начальнигш1ц баяу, куцйрт даусына дуанып кет- кендей 6ipiHmi дауыс !лесе жауап датты : — Tan e3i, артыд мэртебел1 капитан мырза, Тунг! кузетте журм!з, бейсауат жур1с те, мезплс1з уадытта димылдаган дыбыр да б!л!нбейд!. — Жадсы. 9p6ip жарты сагат еткен сайын жайды мэл1м ейп турыддар. Менщ дайда екен1мд! б!лесщдер — Х уп, артыд мэртебел! капитан мырза, ap6ip жарты сагат еткен сайын келш хал-жайды м эл!м ей п туруга. Пэтерщ!з шеттен санаганда 6eciHmi уй. — Рудсат, сад болыцдар. — Х уп! Арты д мартебел!... Соцгы ce3in эбден аядтамастан солдаттар аттарын тебше тусш жур!п те кетт!. Олардыц и згш д ! бурынгы- дан repi дытьщдырап устап, аттарын сыдырта аяцдат- даны езара сыбырын тодтатып тыцдай далган Белан мен Сорокага, жэне олардыц дасындагы Марияга, ап- яныд естшд!. Булар капитан жатдан уйге таяу келш енд! Kipyre бет алган кезде кутпеген жерден Белов сыртда щыга келд! де, тодтамастан дадпаны тез ашып api айналып кеткен едь «Сез1п далмагай efli» деп ойлады баста бул ymeyi, отырган куш отряды жатдан уйлерге тура журген Бе- ловтыц дарацдаган бейнесшен кезш алмай. Шрад ол дарсы шыддан кузетш!лермен и л д е с п де, айналмас- тан ieiHuie Kepi дайтты. Оныд Kepi патерше келе жатданына эбден кез! жеткен Белан Сороканы долынан жетектей, ецкейген куй1 уш-терт дадамдай жерд1 eip-ад адымдап кел!п Петровнаныц ауласына icipfli. Ол капитаннан бурын тез уйге Kipin алды. — Иван, саган не боЛды? Сорока? Не керек?!.—