Ж.Аймауытов т2

Казахстан Республикасы Мэдениет, акларат жэне когамдык. кел1спк министрам Кдзакстан Республикасы Бинм жэне тылым министрам М .О . Эуезов атымлаты Эдебиет жэне енер институты ЖУС1ПБЕК АЙМАУЫ ТОВ БЕС ТОМ ДЫ К, Ш Ы БАРМ АЛАР Ж ИНАЕЫ ЕК1НШ1 ТОМ РОМАНДАРЫ АЛМАТЫ •Ж1БЕК ЖОЛЫ. 2003

ББК 84 (5 Каз) А 31 К,азакстан Республикасыньщ Мэдениет, аппарат жэне когамдык келкдм министрлтнщ багдарламасы бойынша шыгарылды Редакция алцасы: С. Кирабаев (жауапты редактор), 3. Ахметов, Д. Камзабекулы, Б. Канапиянов, С. Каскабасов Томды баспага дайындаган: С. Кирабаев, Д. Камзабекулы А 31 Аймауытов Жусшбек. Вес томдык; шыгармалар жинагы. EKinuii том. Романдары. - Алматы: “ Ж1бек жолы” баспа уй!, 2003. - 312 бет. ISBN 9965-637-06-7 4702250201 сабарланбаган - 2003 ББК 84 (5 Каз) 430(05)-03 ISBN 9965-637-06-7 м ISBN 9965-425-94-9 © М.О. буезов атындагы вдебиет жене енер институты, 2003 © “Ж1бек жолы” BY, 2003

Аквтек р ,о 0 ,0 0 .0 ЛмГ ТмГ

Б1Р1НШ 1 Б0 Л1М ©скеменнщ ар жагында, Буктарманын он жагында элемге аян Алтай бар. Сол Алтайдын кунгейшен кубыла жакка кулай аккан, кулай агып Epric тускен, кур-кур еткен Куршш бар. Алтай Курцйм не заманнан калын Найман мекеш. Сол Алтай- мен сол Курнпмнщ кысы кыспак, жазы самал, кун жылт етсе терт тулж мал каратайлы К,арт Алтайдын, Алтай сынды анасы- нын KeKiperiH аймаласып, тырандасып, мэйек басып, мамырла- сьш жатканы. К,арт Алтайдын как, басында, алаканнын аясында, бал татытан айна сулы, Typi де аспан, сыры да аспан, шарап суды Маркакелс Маркакелд1 алкалаган, ак ауылды Алтай ель Алтай ел1 —алтай жазы тау epneci - KHiK болып, езге елдерден бш к болып, Маркакелдщ самалына сайран етш жатканы. Маркакелдщ суы балдай. Маркакелдщ суын iiuin, отын жеген сэры карын, тутам емшек жануардын бауырынан сут соргалап, сут емес-ау кут сор- галап, кенек-кенек лыкылдайды; кара саба ем1зистеп, кою, салк- ын, сэры кымыз, быжылдаган дэр1 кымыз шара-шара шыпылдай- ды. Bip шарасын иикен адам дел хор кызын кушкандай боп, 6eTi шикан дуылдайды; ауызы кобыз гу1лдейд1; мае болады, жас бола- ды; жел жетпеске мшш алып, Алтай тауын дурешдетш, таудын тасын кут1рлет1П, кекпар, жарыс, алыс-жулыс асыр салып жатка- Элп Алтайдын аруларын айтуга т1л жетпейш. Алтын, кумю, - Алтай кен1; алтын сырта алты карыс алып туеш кулактарын, жуз1 Алтайдын айындай боп, кез1 куралайындай боп, кулкю атк- ан танындай боп, бойы К,опа талындай боп, былк-сылк етш буран- дасып, Kyn6ipecin, келенаесш, езу тартса есщ кепп, сункыл какса, шым-шым eTin, бойын босап, ойын босап, киялыц киян кезедс Кеп онда емес-ау, жарандар! Вер карандар, кулатын сад! Тын- даушылар анталаса, кеп курайын 6ip тамаша. Ертеп емес, ертеде емес, узын да емес, келте де емес, карапайым кара сезбен 6ip

енпме шертейш. К,ысыр сезд1 кыскартайын, вщтмеме жол тар- тайын. 0лен сезге олак ед1м, куйгп емес деп комсынбандар. Сол Алтайдын бектер1нде жам жолменен жандамайлап, ала ат мшген жалтыз адам келе жатыр бейсауат. Кетегейп К урш ш жак, бег алысы - Кара-екем шаты. Кара-екем шаты камау жартас, дэл аясы шункыр кегал, 6ip ауызды, тар ауызды. Ш унгыл шатын, MeftipiMfli Алтай Tyci кашып, тунде жорыткан жорыкшыга соккан гой. Ажал турткен мал болмаса, мал алдырган жан болмаса, терен шатка Ki.M барган? Ала ат мшген терен шаттын дэл ауызына таянганда, алак- жулак каранды да токтады. Тар ауызда тас тасалап, сур шекпендд бес атарлы 6ipey жатыр, басбагып. Э лп шекпен ала аттыны кере сала, ак орамал котср/и, ала ат мшген оны керш , ак тымагын котердь Суйтп-дагы ала ат мшген кабтагаймен ат жетектеп, асып Kerri opi карай. Маркакелде майга боккен мал мен ел, тау ызгары жамбасынан вткен сон, етектеп кыстауына енбектесш тускен т а к . Мамырбайдын малайлары кора жамап, пепин калап, ушн сы- лап“ болтан ед.- Йамырбайдын 6aft6imeci ман-ман басып, малай- ларга Kiii3 yiiiH кагып-с1лк!п жинаткызып журген ед. Мамырбай­ дын А кбш еп, А кб1л щ _ - жас тулеп, айы-кун1 — суд у кызы, алтын сырга, кумш шолпы сылдырлатып, былдырлатып, ак квйлегш келендет1п, кызыл, жасыл керпелер1н кагып уйге экел- ген ед. Кдсындагы кыздарына кабак шытып, кынкыл етш, даусы сынкыл-сункыл етш: - Коз1м тартып турганы Heci?—деп 6ip бурандап койган ед... - Жэй тартат та... К,уанарсын— К,ай кезщ?-- - К,уанар ем: сол коз1м,- дед1 - 6ixri. KiM елеген ондайды? Алымсагын, шеб1н жайлап, партиянын камын да ойлап, Мамекен де кешке жакын жолдасымен кеп тусп. Тау бетшен андагайлап, жатагына мал келдг Бала у-ш у, ма- лай кику, мал манырап, ит жан-жун. Ауыл тутш , взен кур1л. Саргылт тандак. Жел де коныр, кызыл inip. Малый жайлап, шой1 кайнап, ел де орынга отырдыл Кун батпай-ак, квз барында манаты айткан терен шатган, iimcH шыккан каскырларша, шубап шыкты терт атгы. Оньщ 6ipi мана­ ты айткан, ез1н керген ала атты. Енд1 ушеу1: калпагы бар, мыл- тыгы бар, кылышы бар, кек шекпенд1 кокандатан, кокиланган жат адам. Сол терт атгы шаттан шытып, ылдига тусе екшелерш Кадады. К,адап ед1, ат пыскырды, ауыздыгын карш-карш шайнап ес!лд1. Eciflfli де екп1ндет1п, унпрдеп 6ip ауылга жет1п кедц1 сау- сылдап. Келе тарс-турс. YpiKTipfli, 6ypiKTipfli, елд1н апшысын куырды: - Ак, сболыш! Тап атгы!.. Мылтык колда, камшы жонда, ат 7

таппаска ад й не? Атгы да алды, uiiaepfli алды, жуген де алды, килем, керпе, коржын, шалбар... 6opi Kerri...«кер инке». — Тере...Таксыр... — Ой, кудай-ай! — Аясайшы, бейуазек к ой !..- деуге келда linuepi. Шэйд! ал- дына жана койып «Бюмщцаны» келтзргеш сол ед1 Мамырбайдын 6ip малайы жетш келд1 eHTirin: — Келш калды! — KiM, KiM? — Кекпен-кек... — О KiM? — ©ншен орыс. Мамырбайдын муршасы: — Жина, умтыл, каш тшыл!— деуге гана келдь Дастарканымен шэй калды жайрап, жиюсыз шыны-аяк калды куйреп. Мамырбай Kypic-Kypic, 6ip еЫкке, 6ip терге... Жаушы жалам, бэйбйше де, кыз да жок. Сырткы еспске жетер-жетпесте, Мамырбайдын кеудеа ушрейген уш мылтыктын аузына предай Бай шалкалап, муртгай ушты) Мылтык думк кылыштын' кырымен айдап шыгарылган ауыл- дын еркек бгткеш басын коргалап, борсандап, желкеш жей-мей, Мамырбайдын етагше отагасыны бас кыла камалды да, сыртынан кара кулып салынды. Ауызында Ky6ip-Ky6ip «Суб1кан», аягы жыбыр-жыбыр енкен кагып, кораны орагытып бейбш е келе жа- тыр едй орыс алдынан тап болды. — К,айдан келесщ? — Мына... Мына...— дей берш едй — мэ, саган мына, мына!— деп бшеугг пен ащы айгай басына кабат тигенде, кезшщ оты жарк erri. Жаулык кета жапырайылып, ауыз кета опырайылып. — Тап деген сон, тап кызды! — KiMHin кызын, жасаган! — Сенйа кыз, сенись — К,ызым жок, ойбай!.. — К,ыз бар. Табасын! Орыс кадалып, б т е у т н зулатгы. Бэйбшге бадалып, «К,ыз жок»- деп бажылдап, eTipiKTi саулат- — 03iM табам,— деп орыс жупрш ала женелдй Уш орыс колдарына шырагдан алып, кораны, уйди тезекп, шункырды, жуют, шшещп — 6ipiH коймай найзаларымен шсюлеп TiHTin жур. Зым-зия Акб1лек жок. «Орыстар кел1п калды» легенде, бэйбпие теркжейдеп кпикене есжтен ептеп шыгып, жер бауырлап, букендеп, Акб1лепн жете- леп, 6ip апанга апарып «тырп етпей жат!»—деп кеткен. К,ыз таба алмай, сандалып, долданып кайткан уш орыс бей бш еш терезе алдына етбстшен басып отырып, жиырма бес камшы сокты. Уш шыкса, Акбшепнщ жаны кабат шыгады гой.

кушырлана йстенш, ышкына ынкылдаганнан баскадыбыс бермедй Желге, кунге типзбей, аялап ecipreH сэулесш «к этр ге» корлыкка киганнан елгеш артык, емес пе? Тунерген тунде абайсыз ауыл абалаган ит даусына айналды. Ауылдан бажылдаган, балдырлаган жат ун шыкты. Bip тайпы ауыл уш мылтыктык албастысы басып туншыкты. Урейл1 ауылды торып, ею ат жетелеп, ойкастап, кулагын турш, xyci жаман, ойы карангы 6ip адам жур. Ауылдан бажыл шыккан- да олп адам 6ip турып, 6ip журш, ауылга таман умтылды. Умты- лып ед1, астындагы жануар коры с eTin, локы п калды. Аягын узенгщен ептеп шыгарып, сыбдырын урлап, жумсак ш епй жапы- ра басып, жерге туей. Атын арткы касына кайкита кантарып, кыл шылбырмен тукырта тас кылып тусап, уш атга матастырды да, коганга юрейн епй кдскырша, букендеп адымдады, Кдрауыткан, кара жамылган ауылдын ий улып тур. Бес-алты адым аттады ма, жок па, элде шепйн, элде шуберектщ сыбдырындай судыр еткен 6ip дыбысты кулагы шальш калды. Ешп 6ip басып efli — аяк асты карауыткан шукыр болды, шукыр тубшде 61рдеме агарандаган Topi3fli, кимыл eni: — Агатай-ай!— дед! 6ipey ышкына сыбырлап. - А кбш ектсщ ?— дед1 олп адам б ш п койгандай. —Мен ед1м, куткар, агатай!—деп апанныц ернеуше таман ерме- леп едк - К,уткарам. Бук. Жата т у р ,- дед1 де, казак калбандап жок болды. Ею колы алдына созулы Акбшек калшиып калды. Элп адам ж у п р л барып токтагандай, ат ышкынгандай, узенпге аяк салгандай, тебшй тырс еткендей болды. Атына мшш келешн деген екен гой, енш ажалдан кутылдым гой. Жасаган-ай! Тэуба, дей 6cpin едй, дуб1рлеген атгын тыкыры жакындамай, Tepic айна- лып кеткен тэр1зд1 болды. К,олы эл1 жэрдем йлеуде, жарылкау- шы nepiuiTe келейндей, дэмелене кутсе де, ты кыр алыстап, дуб1рлейп шауып Kerri. К,олдары сылк ете туей , аягы тайганап Kerri, сырганап тупей зынданга Tycin бара жаткандай керш дй. Ауыл жактагы итгердщ манаты шабаланганы жок, анда-санда сак каншыктын безшдеген, жас куииктщ шэушдеген олс1з дауы- сын тебеттердщ кущренген узын сарыны басып тургандай. Суййп турганда, б1рдеме ыекыргандай болды. Ауылдан иттерд1 шабалан- дырган атгын дуреш тауга карай Kerri. Ит даусы алыстап барып, кайта жакындап, абалады. Ажал да абалады. Дуреш ауылга кай- тып келдй Ky6ip-Ky6ip адам даусы еейлген тар1здендй Акбшекйц журег| зырк ете т у ей . Зырк етпей кайтеш , ты кы р шыкты. Журепмнщ дурсип болтай ед1 деп, колын кеудесше басып ед1 — тас, тас емес-ау TeMip, TeMip емес - ажал шыкыр еткендей, куйка тамыры шымыр erri. Апан кор сияктанды. бйткеш тажалдай Tyci 9

суык, саудыраган уш адам к е л т калды. Акбшек бала камаган лакка уксап, апанды айнала жупрщ, екпесш соккан торгайдай торга ш ндь Сонда да есшен танбады: - Апатай-ай!- деген жан дауысы таудын тасына барып шак еткендей болды. MeflipiMci3 Teiuip колдар алып урып, аузын ба- сып жатса да, колды кейш сермеп, басын жулкып, уз1лт, езеуре- ген ашы айгайы апатайынын Кулагина сап етп. Жонына шойын тагалагандай, апасы cipecin калса да, елемей, шьщгырган дауыска карай укщей ушып келедг К,ызын б урктп е 6ypin, илеп жаткан ек1 орысты анасы ектш мен к е л т HTepin тастап, балапанын баск- ан ана кустай, баласын бас салды. Олай суйреп, булай жулкып, кызды анасынын кушагынан ала алмаган сон, орыстар мылтык думш жумсады. Жанына мылтык батканда, анасы кызын тастай 6epin, алыса кетп. Апыр-топыр eKi орысты ею алып урып, 6ipiHiH устше 6ipiH илектеп жатканда, yinimiJi орыс тайкып шепне бердг Босанысымен кашуга онтайланган Акб1лек апаннын ернеуше жете Tycin, анасынын калып бара жатканын Kepin, кайта апанга тус- кенде, анасы кызына карсы умтылды. Сол кезде бос калган орыс анасын жауырын ортадан басып салды. - Алла!- деп ана кулады. Уш орыс кызды кетерш, ойбайлатып алды да женелдг «Апатайлаган» айгайы жерд1, KOKTi жулып Акбшек зарлап, ат- тардын flypcini тауды дус1рлетт, абалап иггер куып бара жаткан- — К,айдашы, кайдалап, тетеден 6ip топ Kici куып ала женедщ. — Аттаншы! Аттан! Жер де айгай, кек те айгай. Тау кунпрлеп, тас шыкырлайды. Кугыншылардын карасын Kepin, кыз енгергенд1 коя 6epin, eKi орыс атгарын тежей, мылтыктарын кезей бастады. EKi атты eciK пен тердей жерге к е л т калды. Тау сатыр-сутыр erri. К,угын- шынын 6ipeyi, киллай шауып, атынын жалын куша жыгылуы- ак мун екен, арттагылары азан-казан, уйкы-туйкы тусе калды. Манаты ала атга юм? К,ыз алып кашкан орыстар KiM? Булар- ды куам деп окка ушкан KiM? Олардын KiM екенш 6i3 айтайык па? 03flepiHe сейлетешк пе? Кэне, осыны дауыска саламын. Bi3 айтайык дегендер1н колда- рынды кетер 6ipey, екеу... жок. 0здер1 сейлес1н дегендер!н кол кетер... тертеу, бесеу... 63iMMeH KenminiK. Сонымен сез ездерше бер(лет1н болды. БЕКБОЛАТ К,ара торы, орта бойлы, кошкар тумсык, TyaKi мурт mynipex |жштпш. Жасым жиырманьщ жетеу1не шыгып тур. Атым - 10

Бекболат. Басымда баркытпен тыстатан кара елтци жекеи тымак усймде орысшалау бенжек-шалбар. Березе сур шапан, cap сапи- янга кара ала жапкан куш е белбеу, аятымда кенелеу кисы к таба- ным бар. Белбеу1мдеп жартак далбатайым, шашакты сэры кында муй1з сапты етюр кездшм, алдынты капталдагы дабыл байлай- тын узын кайыс ш егппм менщ ен ер а з ж т т е м е ст т м е айгак болар. Бурын 6ip байдын, осы куш орта шаркы уйдщ ортаншы бала- сымын, бурын кой бес жузге, жылкы eKi жузге, сиыр алпыска, туйе жиырмата шарпыган едк осы кун! сол малдын терттен 6ipi де жок. Экем1з неше жылдай елубасы, ауылнай, би болтан. Bip ауыл- най елдщ басты адамынын 6ipi. Агам отау болы п, енин алып Kerri. 1н1м Семейде окуда. Шешем13 жылкы жылы курт аурудан кайтыс болтан сон, екенпз 6ip кедейлеу адамнын ак кубаша, бау- ырсак мурын жана ecnipiM кызын 6epin койтан ж ер тен он бес карата бата бузып алып едк токал бу кунде экейдщ мойнына Minin алды. Жылдаты зекет, nrrip, садакасын 6epin, 6i3fli окытута экем1з танкы мурын, жылтыр кара К,ожаны устап, сепз жылдай, жаз уй артындаты коста, кыс конак уйде тен селт, калтып-шулгып, са- бак, окыдык. Tin алмай, аска, атка екпелеп, Kici боктап, шалдуар боп, К,ожадан таякты талай жесем де, аятында хат таныдым. Кершшщ катынымен К,ожанын всей бшшген сон, экем1з шыта- рып xi6epin, содан кешн квз1м1з ашылды. Оннан аскан сон-ак, кьщырган колы бос ж ттгердщ бок ауыз- дарын, былапыт энп месш тындап, он беске келген со н , кыз- келшшеп бар уйдщ ipreciH тырнап, xi6iH киып, eciriH киратып, тун баласында дамыл кермедш. Жолдастарта epin, ойын-сауык куып ж у р т , кылжакты, елетад, домбыраны уйрещйм. ETi Tipi, жаксы xirirrepfli елштеп, насыбай, мылтык атуды, ит жупртш, кус салуды уйрещцм. Тузды ет 6epin, сута жытып, кашырып алып, талай кустан айырылсам да, аятында кустын т ш н 61лд1м, па- нйркш! Астында жарау бедеу, колында кыран туйтын, усй вде сымдай KHiM, езек, елкеш сыпылдата кезш, жарк-журк етюзш , каз, уйрекп сыпыртып, кешке таман сулу кызды ауылдын сыр- тына конам деп, ипренш келш турар ма ен! Жалганнын кызыты сонда! Экем ез манындагы елдщ урлытын кымтап, зорлытына болы- сып, дауын даулап, xecipiH жоктап, шытынын ретгеп, 6ipfli-6ipre сотып жатады. Атка MiHin кетедк уйде болса, келген кюшермен онашаланып сыбырласып жатканы. Суйтпесе ел билей алмайды- ау деп ойлаймын. Шрак отан артык араласпаймын. Агам мен exeyi туртанда, маган сез не керек, ез ермепм ез1мде. BipaK олар меш oyefti боп кетон деп, кейде жаратпайды, кейде мен кус алдырып,

ан атып келгенде, мактанып та кояды. Эйткенмен, агайын дауы- на, ру намысына кызбай да журген жер1м жок. Твбелес болса, жасакка шыгысамын. К,ыз кашкан, катын кеткен топтардан кал- маймын. Экем айттырган Жаманбаланын шотбак кара кызын менсшбей, Мамырбайдын Акбигегш елден тандап айттырып едм. Мал жан- ды соккан екен, малымды тугел алмай, eciK керсетпеймш деп, кенбей койды. Бойжеткен калындыгым турганда, карап жатайын ба, жасырын барам деп, Kici *i6epin алып, «03i бигеш» деген сок, бу кун жолыккалы келе жатыр ед1м. Дулыга тастын бектершен жолымызды кесе кашкан ор коянды впазбеймш деп, 6ip талай ат кинап, алданып калганымыз. Эйтпесе, мана келетш Kici гой. Ауылга таяна бергенде шулаган итак дауысып естш, тура калып едж, 6ip мезетте «Апатайлаган!» Акбшектщ, одан мылтыктын да- уысын, аттын дуб1рш есггкен сон, дат!м шьщамай, не де болса, колында елейш деп куып берд1м. Кдрандаган eKi аттыга жана жете бергенде, он иыгымнан ок сап ете тускенде, K03iM карауы- тып, басым айналып кета. Не болганымды бишед1м. Эй, жолдас ппркш сондай жерде керек кой! Атгарын тежеп, коркып шаппады гой. Эйтпесе Tycipin алатын Kici едж. Ешл жарым, eKi кезщ жэуд1реп, орыска кор боп кеттщ-ау! Журтым-ау, менде не жазык бар? Акбгпекп ж1берш койгандарьщ ба? Кеудеде шыбындарын болса, неге кимылдамайсыкдар? ЭПЕСЕР М ал -м ул ти и талады, кici-мдi enTipfli, кызымды алып кета деп, 6i3fli бузык адам керш, казактар жазгырады-ау. Дуниеде не боп жатканнан хабарсыз, ауылынан адым жер шыгып кврмеген, ан сыкы лды жайылган казак, 6i3AiH негып мундай куйге TycKeHiMiafli кайдан бшсш? Ата-анадан, туысканнан, туган жерден KiM безешн деп ойлай- ды? Еркш, кызык OMipfli, жан тыныштыкты KiM жаксы кермейш? Суду эйелдщ от кушагын, т эт а леб1зш KiM ансамайды? Адам т1легешн icTeyre epiKTi болса, турмысы осындай болар ма efli? Bipey ырысты, 6ipey сорлы болар ма ед1? Адамда epiK жок. Адам лажсыз елшщ тшегше багынады. Дуниеде тагдыр бар, лажсыз oMipre кену бар: тагдырда бостандык, epKinaiK деген жок. Тагдыр айдамаса, осынау К,ытай шепндеп Алтай тауына, казак арасына 6i3 келер ме едж? Мен Тамбау губернеЫндеп бай алпау- ыттын Kimi баласы ед1м. Бабамыз Александр патшанын эскерше колбасы болып, турж согысында мактау алган Kici екен. 9KeMi3 согыс уэз1ршде улкен торе болып, москал тартканда, Тамбаудагы ата конысына келш, епн салдырып, шаруа курды. Мол жер, бак- 12

ша-бау, салтанатгы сарай, к ос-кос аргымак, солкылдак арба, жуйр1к ат, жуйрпс тазы дегендер б1зде болушы едг Bip агам ушберсггет 6iTipin, атбекет болып, одан сонгы екеум1з аскер академиесш 6iTipin, эпесер болып едак. Агайынды твртеум1здщ шпнде ажарсызы мен болсам да, ерлтм мен герман согысында кол бастап, 6ip рет шен алдым. Патшамыз сотые ашканда, ел-журт, отанымызды коргау- га, 6i3 согыска бардык- Отанды 6i3 коргамасак, орыс купит журт болмаса, осы надан казак кун каре алар ма eai? Орыс сиякты жер1 мол, колтыгы кен журттын кол астына караганына казак тэубе кылу керек кой. Аныгында казак мемлекетке не пайда к е л п р т отыр? Тунднс басы жылына терт сом алым телегеш болмаса, эскерге лау, азык бергеш болмаса, буларда не шыгын бар? Тек кымызын iuiin, карнын сипап, катынына карап, борбайын тыр-тыр касы- ганды бшедт Патша казакты кара жумыска алам легенде, кандай коркып, абыржып, киратылып калды. Казак солдаттан елгенше коркады. Баягыда, казак орыска Караганда, катын патша, казак- тан солдат алмаймын деп, колхат 6epinTi-Mic деп, талшык кыла- ды. Тепнде, казактын солдат болудан корыкканы 6i3re терю те емес. KiM быедк колына кару берсе, орыс журтына жау болып кетпесше шмнщ кез1 жетед1? Онда улы Ресейдщ журты кемнш, жер1, eni азайып калады. Казактын малы, ел1, буйымы баска елдщ пайдасына кетш калуы мумкш. Qmeyip казак ез алдына ел бо­ лып жаткан жок. Ендеше, орыска багынуы керек. Орыска жакын арка кезеу кыларлык казакка куш и журт жок. Казак орыска жер1мд1 алдьщ деп екпелейтш шыгар. Жер казынанш гой, орыс ecin жерге сыймай жатса, бос турган жерд1 алмай кайтед1? Казак жер кеп, баягыдай Kemin-конып, кен даланы шарлап журе беремш деп ойлайды. Жер жузшде жалгыз казак емес, езге журт та бар гой, оларга да лрпплш керек. Ендеше, артык жер1вд1 алганга екпелеме. Сен де епн сал, кала бол, сонда бэрш1зге де жер жетед1. Муны казак укпайды-ау. Казак 3e6ipin тиед1 деп 61зд1 айыптайды. Зэуде казак эскер болып, казак ocKepi орыс елшщ ш1нде жатса, манайына 3o6ipi тимес пе ед1? Малый алмас, дуниесш таламас, кызын катын, катын- ды жет1м кылмас па ед1? Кешеп Жетюу майданында мужык кала- ларын алганда, казак ocKepi кандай кылды. Бейуаз мужыкты кылы- шыныц жузшен 6TKi36efli ме? Мулкш талап, эйелш расуа кылма- ды ма? Баягыда орысты уш жуз жылдай татар билеп турганда, казак та сонын шпнде. кандай корлык керсетпеп efli? Ордага бар- ган елш1лер1м1зд1тактайга жаншып, уетшен билет1п, езплеп елт1р1п ед1. Казекем сенiц де жайын белпл!. Колдарына туссе, шамала- рын келсе, сендер де 6i3fli аямайсындар. Б|рак шамаларьщ келмейд1. Оитсе де б п казактан кек алгалы журген1м1з жок. Казак жерще келей1к деп келген1м!з жок. Ресейда тонкерш болып, патшаны 13

TYcipren сон, ез ара ек1 жарылып, ел билеуге таласкан сон, екшетп кара жумысшы мен кара солдатты жактаган балшебектер алып кеткен сон, б1здер орыстьщ шын улдары кул-кутанга багынбай- мыз деп, согысып, жещлш, кашып келш отырмыз. Алдымыз кашып Кьггай жерше отш кетп. Б1з одан кашкан, будан кашкан, ж еттс шакты эпесер, бшеуптер Алтайдын 6ip тыгырына бекппп, кызылдардан жан саугалап жатырмыз. Олардьщ ойы, ок дэр1м1зд1, азыгымызды Tyrecin, кыстын суыгына катарып, ашыктырып ал- мак. Эйтпесе, 6ip ауыздан жалгыздап келш, 6i3fli ала алмайды. Тауда жатып 6i3 карап елейж пе? Караталаскан сон манайдаГы казакка шабуылдап, азыкка мал, баспанага кюз, тесешш, ыдыс, сайман алып пр ш ш к кылып жатырмыз. Елаз тауда epirin жаткан еншен еркек iuii шскен сон, ермек, кызык керек кылмай тура ма? Кашангы езд1-ез1м1з боктасып, Kepicin, тебелесе 6epeftiK. Б1здщ де канымызда от бар; б1зде де титек, кумарлык, Honci бар. Б13 де жаспыз. Эйел кушуды 6i3 де ансаймыз. Эйелшз кун коре алмайтын, махаббатгын кад1р1н бшетш ce3iMi жетшген, 6i3 onepni, быищц жауропанын улдарымыз. Эйел к1мде бар? Казакта. К азак та адам баласы. Казактын кара кездерш щ сикырлы купи жауропа эйелшен кем емес; энтек тэрбиеленш, кылымсуды, еркекке жагынуды уйренбегеш болма- са. К,азак надан болтан сон орыстан жатыркайды, жиренедк казак кызы орыс жштш суймейш - 6i3re ез суйгенЫ1з де жетедп б1зге эйел керек. Эйелдщ суйгенш илейтш б1здщ ез ел!м1з бар ма? Казак надандыктан жатыркайды; окытан ел жатыркамас едк казак- тын окыган азаматы орыс кызын суймей, орыстан катын алмай жур ме? Кысылтанда, сасканда карсылык кылтан жерде болмаса, тегшнен казакты елпрген1м1з жок. Адамнын тыпырлап олгеш 6i3re тауыкгын елгешмен 6ip есеп. Кен1льм1зге солай орнаганнан ба? 0л1мд1 кеп к е р т ет!м1з елш кеткеннен бе, кш бшсш? Шынында ел1м деген, eMip деген немене? Адам елмек ушш туган. Бупн елдщ не, ертен елдщ не? 0 Mip - кабактынкакканы. Ендеше, аз кун п рш ш кте е.\\прден кандай кызык, кандай лэззат болсын, алып калу керек. 0лген сон тук те жок. Алдымыдда кылышын суйреткен кызыл шунак кыс. Айнала- мыздагы кала — кызыл жау. Келешепм1з — аяз, аштык, согыс, ажал. BipineH болмаса, 6ipiHeH елу1м1з ак. Бупн болмаса, ертен ©луге козщ жетш отырса, елден, журттан, туган-туысканнан кудерд1 узсек, 6i3fli жан екен деп, аяйтын адам баласы болмаса, 6i3 кара таласпаганда, 6i3 бой жасамаганда, 6i3 Kici елттрш, 6i3 кыз алып кашпаганда, юм буларды кылмак? ЕНз 03ip TipiMi3. TipmuiiK деген арпалысып кунелту деген соз. Ендеше, 6i3 ирлилж кылып журм1з. Bi3fli казак айыптаса, б!лмегеннен айыптайды. 14

MYKAUI Мен танкы мурын, бадырак кез, шунак кулактау, жар кабак- тау, Kipni шаш, кырыс мандай, кара сур жш тшн. Жасым отыз бесте. Экем Тойбазар, вз1м Мукаш болгалы, аузым аска, ауым атка жарыган емес. Ес бтае eciKKe журд1м; э дегенде, куны жок, былык, саран, жаман Телеубай дегеннщ козысын бактым. Ел жай- лауда, кек шалгында кымызга кызып кутадеп, мае болып жатк- анда, мен босагада отырып, жырык сэры тостаганмен саумал imin дамбалым борша-борша, шекпешм epiM-epiM болып, жалбандап, уйездеген козыны ауылдан шыгара алмай, дедектеп, кейш, жы- ламсырап жургешм. Балалар алтыбакан теуш, ак суйек ойнап, шуылдасып, асыр салып, кой кузетш, олен айтып, думай кылып жатканда «Танертен оянбайсын, ж ат!»- деген байдын зекуш еспген сон, кара iHreHHiH коланса сасыган жабуын оранып, уй жанында бук Tycin жатканым. Bcipece шырт уйкыда жатканда: «Тур, козы агыт!» деп, байдын бушрден теуш оятканы-ак жанына батады-ау. Амал жок, бурсендеп журш, козы агытып, 6ip тостаган 1ркгг imin, кезйод укалап жeнeлeciн• Кун кызганша жупрш, ауылга кашк- ан козымен арпалысып, айгайлап тас жiбepiп, жургенщ. Он беске келгенде Шабанбайдын койын бактым. О 6ip кудай- дын атканы! 9л1п бара жатырмын десен, койга 6ip тайын мшпзбейш. Ат отынан калады дейд1, алып калмайды. К,ой врерде жылкышы келе коймайды. Жатарда байлап кояйын десен, коныр eri3meHi сиыр муй!здеп, мурнын жырады, танертен сиыр ермей турып ол сасыкты камалап устау тагы 6ip кырсык. Bip KyHi балалардын ойнаганына 6yftipiM кызып, твнбекш1п уйкым келмей, не де болса, кудайдын салганын Kopep.MiH деп, тура сала ойынга мен де бардым. К,ара кулак ойнаганда, мен ит, Балабек каекыр болып, Ракымжаннын Айша деген кызын езек жакка апарып тастады. Мен шабаланып куып барсам, кызды 1здеген улкен кара кулак взекте бугып жатыр екен. Дуние-ай, мен де кара кулак болар ма ед1м! - деп зыгырланам. Ертен тусте койды булак басына жусатып, eri3i\\mi тусап койып, жарлауытка аркам- ды суйеп отырсам, коз1м шшш KeTinri. Bip мезетге 6eTiMfli куШ нрт ж1бергендей, 61рдеме басымнан орай шым ете TycTi. Шошып кетам. Жынды Kicime, шыбын-ш(ркей боп, лагып барам. Артыма кара- сам кек айгырын апырандатып, камшысын 6inen, Шабанбай куып келед1 екен, К,алай бултарсам да коймады, кашаганга теселш кал­ ган арам каткыр койсын ба, аггын бауырына алып жур1п, ал бор- сылдат, ал сой. Баксам, уйыктап калганым болмаса, кой каекыр- дан аман екен. Оцпмд1 калай алам деп аузымды басып жур ед1м. Ахметт1н койшысы да байына ызалы екен. Екеум1з 6ipirin, Шабанбайдан ею сек, Ахметтен 6ip марка, 6ip тусакты сойып, булакка тыгып 15

койып, 6ip айдай азык кылдык. Cyra салган етге дэм болмайды екен. BipaK. урлыгымыз шыгып калды. Оны айтып журген оз1м1здщ койшылар. Естай деген 6ip жарамсак таз койшы бар едь Байына жагынам деп, сол иттщ булд1ргеш. Шабанбай eKi кой, ек! киш акымды шыгарда бермей калды. К,алай Бэд1гулдын жылкысын бактым, солай кез1м ашыла бастады. К,ашаганды жалгыз устаймын. Асауды жалгыз уйретемш. Кузетке жалгыз барамын. Боранда жылкы багамын. Аязбен, асау- мен, карангы узак тунмен, урымен, каскырмен, кауш-катермен алыспай адам - адам болмайды екен. Желден жаралган желге мшбей, адамга желж бгтпеШп екен. Жылкы бактым — кулк1 бак­ тым. Алыс-жакын, катер ойыншык болды. Жылкы бактым, Kici болдым. Енд1 меш ойел де менсшетш болды. Енд1 менщ атым да, KHiMiM де тузелш. Кедей жатактын келшшектерше ет, май 6epin, кен>л костым. Кейде каскыр жед1 кыльш, жабагы тайлап, сотым да берш ЖYpдiм. Жылкы багып журш, калын берш катын алдым. Бура- лкы жылкы кагыстырып, ен-танбасын бузып, пайда-бакыршы- лык кылудын тэсшш де б1лд1м. К,атын алганда ораза ашарым да болды. Жылкы жупан кешн енда есиске журпм келмед1. Неде болса, алые жерд! де 6ip KepeftiH деп, баракотка жумыс кылуга жалдан- дым. Ертю агып, вскемен, Зайсан, Семей сиякты калаларды да кердш. Азын-аулак орыстын тшш де уйренд1м. Орыспен арала- сып, орыс ттлш уйренген сон, кеудеме нан п1скендей, езЫе-ез1м элдекандай кершд1м. 03iM - 6ip турган занмын. Орыспен де, казакпен де сойлесе кетем1н. Елде журсем де, калага барсам да елмейтш твр1зд1м1н. Адам болган, ел билегендерд!н менен тук артык жер1 жок. Олар бшген eripiK, осек, урлык-карлык, сумдыкты мен де б1лем1н. Олар сейлеген сезд1 мен де сейлей аламын. К,айта мен «К,акой шорт, какжы, не жоли, ни емеш праба...» деп орыс- шаны араластыра согып ж1беруге o.MipiM келд1. Алыса кетсе, 6ip, KicineH таяк жемеймш. Баракотта жургенде ершйспен он путка шей1н кетерш журдш. Араздаса кетсе, KiciHiH 6ip малый жетелеп кетуге жараймын. Enai менщ ел адамынан коргалайтын нем бар? Мен неден тайсалам. Жалгыз Ke.MfliriM кагаз танымайтыным гой. Мендейлер толып жатыр гой. Эттен дуние! К,олым хат бшее, Куршш езенш Tepic агызар ма едш, кайтер ед1м... Елге келген сон, атка Minin, партиянын евзше араласып, жаца 6ip кызметке ниет кып журген1мде, сотые болды да, онын арты- нан TeHKepic килЬсть Актар кашып, кызыддар келш, кала-калага орнады. Балшабай деген бар, кедейдщ пайдасын сойлейд1, балша- байга жазылган Kicini ауылнай кылады, болыс кояды, колына мылтык беред1, «панимаш» мылтык беред1, байдын малый, артык катынын, жер4н кедейге гартып onepefli... деген лакаптар шыккан 16

сон, жатсам уйкым, турсам кулк1м келмеда. Мен де балшабайга жазылып, мылтык алсам деп, ойладым да журд1м. Ойга алганын 1стемеген ж т т , ж т т пе? «Bipey казак жаксы дед1, 6ipey орыс жаксы дедк ш орт - гибри деп шокындым да к е г л и * ,- деп 6ip шокыншак айткан екен. Сол айткандайын, неде болса, тэуекел, муны да 6ip байкайын, и м б!лед1, мен де б1рдемеге жарап кетермш деп, бардым да яшейкеге жазылып, бесатарды мойынга салып шыга келд1м. Елге келе лау мшш, кой сойгызып, журегш шайып алуга, кейде басынан асыра мылтык атып, кызметке Kipice бастадым. К,азынанын мулкш, актардан калган кару-жарак 1здеп, кырында- ган KicinepiMHin уйш TiHTin, коркытып, кер-жерлерш алып, пай- да-пакыршылык ютей бастадым. Ел MeHi «Ш окынып Kerri» деп К1рпщей жиырылды. Эуелр ез агайындарым да маган оскырып, урейленш карайтын болды. Менен журт сескенейш деда. Мен келе жатканда, кызыл кезд1 поле келе жаткандай атын, дуниесш тык- кыштап, en-eTipiK жалпактауды шыгарды. Ел1 кургырлардын аузын бассан, арты сейлеп турады гой. Э аресе, осы мугалЫ1 бар болгырлар, поле болды. MeHi елден пара алды, дуние тартып OKerri... пэлен-туген кылды деп, каладагы окыган азаматтарга дат- тап койыпты. Сайлау кез1нде болыс болайын деп турган кез!мде, менщ ycTiMHeH жазылган кагаздарды жинап, Мамырбайдын бала­ сы кенсеге тапсырыпты. MeHi бузакы адам деп, сейтш болы с- тыкка сайламай койганы. Эй, атанныц аузын... Мамырбайдын, улы-ай! Tipi болсам, 6ip кылармын!- деп кете берд4м. Мылтыктан айырылдым. Елге келген сон, ауыл-ауылдан мал, кшз, тесёк-орын, ыдыс- сайман алып журген актардьщ адамына жолыгып, ini nkipiM iumyie, соларга Kici болдым. Олар маган жаксы кыз тауып бер дедь Ойы- ма Мамырбайдын Акбшеп сап ете туей. Агасынын кылганын ал- дына келйретш маган да кун туды. 0Mipi байдан, куштщен кор- лык-зорлык Kopin келд1м. Эш солардан керш отырмын. Enai олар- ды мен несше аяйын. Арманыма жетсем - жегпм, жетпесем, жа- ман адам атанып KerKeHiM дагы... Алые-жулыс, ауыр к у й к , атгын соккысымен Акбшектщ cineci катып, аттан туйргенде, елген адамша сылк ете тускен. Акбшек eci Kipin, кезш ашеа, алты сырыктыц басын 6ypin, ки!з жапкан, кш кене коста, оцшен серейген, быркыраган, жат ки“ «й. жат Typai орыстардык imiHfle жатыр. Он колын Акбшектщ уейне артып, как касында 6eTiHeH ту п шыккан, шашы дудыра- ган, icTiK мурын, жирен орыс жатыр. Онын бейнеуйз анкиган, 17

жарык ер1НД1, дурдек аузынан шыккан дем1 Акбшектщ бетше тамук леб1ндей тшп, денесш ттркешпрш. 0Hi, Tyci екенш бше алмай, квз1 алабурып костын iiuiH сипай сузш шыкты да, тундеп OKHFa eciHe тускенде кайнап шыккан булактьщ кез!ндей, жасы мелтзлдеп, жылап агып коя бердь Сантал кшзден сыгалаган ан- гал шуак Акбшектщ бетше Tycin, жайрандаса да, телегей аккан жасын кургатуга ceirriri болтан жок, жанын жанышкан каранты- лык каранты дуниеш ансатгы. Эйтсе де, жарык соуледен, кезш б1ржола жумбай кутылмасына K03i жеткен сон, тым болмаса сау- сылдаган сары колдьщ imiHeH сытылып, даланы 6ip Koprici келд!. Акб1лек успнде жаткан ашалы, ауыр колды акырын сыргытып койды да, сыбдырсыз басын кетерш, жеткоркак болтан ботадай, аятын андап басып, сыталап карап, жапсарды ашып, тыска шык- Мунын шыкканы аддарына ер токым уйш, мылтыктарды мо- сылап койган, катар тнтлген улылы, к ш ш , жыртыты, 6yriHi ара- лас жет1 костын бфден сонтысы екен. Терт кубыладан б1рдей ерешп-серейш, устше тенш туртан акар-шакар тауларта, таута бпкен yftipiM-yttipiM сабалак жунд1 орманта да, тау басында калыктап жайылып журген бурк1тке де, таута тырмыса жайылып, жаткан кумырскадай жылкыта да, костан аулагырак езек куалай, шык­ кан ш ок-ш ок бутата да Акбшектщ кез1 токтап тура алмай, сырта- нап кел1п, жер ошак басындагы казактын кара куманына, кара астауына, жыртык орыстын шемш ше токтады. Жаудын колына тускен элде кай сорлынын астауы, шем1ш1 екен. Сорлы шемш! Мен де сенщ сынарын гой дегендей, мундаскандай, кезше тэты жас алды. Талдын тасасына тусей1н деп, iueTKi костын артынан жана аса 6epin efli, кос далдасында мылтытына суйенш, какиып туртан 6ip орыс жалт карап: — Стой! — деп акырып калды. Дауыс жер астынан шыккандай, селк етш, зэреЫ зэндемге к е т ; жыгылып барып оналды. Суйткенше болмады, артынан 6ip орыс жупрш кел1п, кушактай кетерш коска ала женелд1. Акб1лектш кез1 шарасынан шыкты. К,ушактатан орыс аймалап коска алып Kiprenae, таты eKi орыс бастарын кетерш, керш1п-созылып, кездерш укалап, Акбшекке карап, куле сейлеп, шылымдарын орай баста- ды. Алып келген манаты колын артып жаткан жирен орыс екен. Акбшекп аш бел1нен ж1бермей, кысып, бетше таман ауызына умты- лып ед1, Акбьпек терю карап, булкынып суйпзбед1. 0зге орыстар жирен орысты мазактатандай, карк-карк кулкя! Олар кулш жа- нылдап отыртанда, терде жаткан узын бойлы, аккуба, кара мурт орыс оянып, кырынан жатып, Акбшекке кез салды. Ол езгелершдей сейлескен де, кулген де жок. К,уба шынта кулаш урган жез канат бидайыктай, талмау кезш талыксыта, терен киялта шомылды.

Ken Kyjiin жатканда, 6ipey сазарып отырса, оны н жаны жумбак кой. Кеп мунайып отырганда, 6ipey кулш отырса, онын ажары да кешлш бурмак кой. Жумбак нэрсе адамды куштар кылмак кой. Кдркылдаскан, кайгысыз, камсыз кеп оры с ортасындагы кара муртгын леб1 де Акбшекке жумбак боп кершдк Элде езше бастас кылгысы кедД1 ме, немесе одан 6ip жылы сез ку ги ме, болмаса эйелге 6iTKeH женшкойлык муны да жещц ме, эйтеу1р капаста капаланып, жалынарга жан таба алмай отырган Акбш ектщ кез1 epiKci3 кара муртка туей. Кара мурт Акбшектщ жан жарасын элде кезшен окы п би щ ме, элде 6ip баска сез1М кернед1 ме, KiM бш сш жирен суйем деп тагы кезешп, Акбшек сырт 6epin тыжырынып едк ашулантан адам- ша анаган ажырая карап, б1рдеме деп шорт кесть Жирен орыс та кынбады, e*ipeflin, басын сшкш, б1рдеме деп тастады. BipaK enai кайта суюге кызга умтылмады. взгелер1 ундемей шылымдарын тартып болып, тыска шыгып кеткенде, кара мурт Акбшекке жылы карап, 6ip кураш п де, жирен орыска элгщей емес, жайравдап, сейлей бастады. Алгашкы кезде нэресте шакыртандай, алаканын кармай, мойнын булгай, кезш тунжырата, ерн1н шошайта сейлеп, жирен орыс басын шайкап болмаган сон, иыгын кысып, кезш тшрейте, ерн1н кезерте, ызбарлана сейледк Арыс-урыс еткен ит- терше 6ipiH-6ipi кауып алгандай болды. Келте-келте жауаптасып, жудырыктарын 6iaecin, кара мурт еш сураланып шыгып KeTTi. Ол кеткен сон жирен орыс та кушырланып, кункшдеп, боктаган icnerri болды да, тыска шыкты. 0зге костар да турса керек: далада шулд1рлескен сездер мо- лайып, жанылдай бастады. Keft6ip орыстар Акбшек отырган коска Keain: «К зы м ке...»— деп мойындарын кисайта, шагыр, ш епр кездер1мен Tecin ж1бергендей Акбшекке ущле карасып, ыржиы- сып, б1рдеме десш кетш калды. Акбшек олардын бет1не тура карай алмады, Kipin келгенде гана немесе турткенде гана кезш1н куйрыгы TycTi. Аздан сон, шелекке кайнаткан суды орталарына койысып, TeMip тостагандарды батырып, кепкен нандарымен кытырлатып ш эй uuin отырып, мылжындап кеп сейлеси, «Адцына ас койсан, орыс ит мылжындайды да отырады» деген экес1н1ц ce3i Акбш ектщ есше TycTi. Жирен орыс манагыдай емес, Акбшекке ел т-еш к ен ш кой- ып, бетшен туп шыгып, eKeci елгендей, бас Tepici аузына тусш, KeTim-i. Касывдагы 6ipeyi Акб1лекке канылтыр тостаганмен шэй усынып eai, алмады. Элп айтыскан, жанжалдаскан кара мурт орыс кайтып кер1нбед1. Шэйларын 1ш1п, шылымдарын тартысып болган сон, езгелер1 тыска шыкты. Жирен орыс бел1ндеп алты атарын алып, кулагын кайырып, 6ip;ie.Mecin басып, бурап, шыртылдатып айналдыра бас- таганда, Акб1лек ез1мд! атып тастар ма екен деп журеп сескенейш 19

дедк Жан пиркш кезге тагы 6ip елестеп e n i. Bipan аткан жок, мылтыгын кайтадан кабына салып койды. Сейткенше болмады, ки1мдер1 сымдай, белдерш кылмита буынган, кылыштарын асын- ган eKi орыс сып етш Kipin келш, какиып тура калып, жирен орыска келте-келте б1рдеме айтгы. Жирен орыс eip-ак. ауыз жауап кайырды да, ун-тун жок, кише бастады. Kniwii де, Акбигекп колы- нан тартып, тургызып костан алып шыкты. Акбшек ецщ б1рдеме кылады екен деп, журеп дурйлдеп барады. Шыкса - кеп орыс кос манында топ-топ сейлесш тур. К,ызды алып булар шыкка- нын керш, езгелер1 де козгалып, лек-лек болып, тал жакка карай аяндады. Ещц ажалым жетп гой деп Акбшекте зэре жок- Bepi жиылып, атып, калай елгешмш тамаша кылгалы жур ме? Элде булардыц баска заны бар ма? Баска б1рдене iciereni жур ме? Уа nipiM-ай, мынанын 6epi жабылып... нетсе, не жаным калады?.. Кеп орыс талга> таянган сон катар тура калды. Уш орыс шыгып, анадай жазанкайга барысып турган кезде, жирен орыс Акбшектт бауыры- на кысып алып, аузынан кушырлана уш сушп, касына eKi орыс- ты epTin, анау уш орыска таман барды. Алтау болды. Алтаудын 6ipi топка карап, б1рдене айтгы. Топтан кыска гана жауап естшдг Содан кейш эл п орыс акырып калып ед1, элп ез1нщ жирен оры- сы мен манаты кара мурт 6ipiHe-6ipi таянып б1рдене десп де, аякта- рын ныгарлай басып, eKeyi eKi жакка карай женелд4, сузюетш кошкарларша eKeyi 6ipiHe-6ipi карама-карсы тура калды, Сол кезде калган терт орыс кейш шепшп, 6ipeyi колын KOTepin, «раз, дыба, три!» деп калуы-ак мун екен, алты атарларын колына устасып турган eKi кошкар басып-басып xi6ep;ii. Тутш бурк erri. Орыстар тура умтылды. Акбшек enai не болар екен деп, арт жагында турган- да, мына жагынан кара мурт орыс жупрш келш кушактай алды. влген жирен орысты кеп орыс квтерш алып кетп. Акбшектт белшен кушактап, суйемелеп, кара мурт коска екедщ. взш е та- ласып, eKi орыс 6ipiH-6ipi елт1рген1н AK6ifleK сонда 6infli. BipaK Te6enecin еллрюпей, алыстан атып еллрюкенше тусше алмады. К,ара мурт шыгып кетш efli, 6ip уакытга калпагын шекесше салган, сенсен бас, теке кез, бужыр сарыны алып кедщ. Теке кез келе-ак Акб1лекке: - Аман карындасым,- деп колын усынды. Казакша сейлеген1 кулагына жылы тиш, колын усына Tycri де, кайта тартып алды, жеп коятындай сузе карады. Теке кез казакша бшетш т!лмаш екен, Акб1лекпен сейлесуге шакырып экепп. - Мына тере сеш жаксы керген. Бул 63i улкен тере. К,орык- пайтын Kici. С е т кергенде (журегш туртш), мына жер1 шыдама- ган. Анау ж!пттен сеш маган бер деп сураган, ол бермеген. Ол кш кене тере гой. EKeyi дауласкан, шатак шыккан. Содан «дуел- ге» шыгып атыскан. ©зщ кершн гой. Бул сен уинн елем деген. 20

сонда да шыдаган. Сен бурын орысты жаксы кврмеген даладагы казактын кызысын. Сен корыкпа. Саган е ш к т тимейдк Мына тере ceHi ешшмге бермейщ. Бул ceHi катын кылады. 0зге терелер ceHi 6opiMi3 катын кыламыз деп еда. Бу Kici оган болмады: ол жарамайды, онда 6epiMi3 хайуан боламыз дед!. Бул кеп бшетзн акылды жптг. Бу да езшдей адамнын баласы. К,удай 6ipey, жан 6ipey: Сен будан корыкпа, жаксы кер. Бул Kici ceHi жаксы кереда. CeHi кутеда. Саган тамак, KHiM впереда, саган жумыс кылдырмайды. Кдзактиа катын немене? Малай гой. Байы урады, согады, жумыс кылдырады, 6epi Kip болып, жаман больпт журедь Бiздiкi орыс законы жаксы: катынды урмайды, (колтык- таганды керсетш) былай устап журедк тиатрга апарады, гулэит кылады... деп, Акбшектс yftip кылам деп, теке кез кеп сейледа. Анда-санда кара мурт сез уйретш турды. Акбшек кенетез жасыл шапанын кезше Tycipe буркенш, бел1 бэкппе буктетш п бас-аягы Kipnime жнырылып, кунысып, жасы медщреген кара кезш жы- пылыктатып, кара муртка анда-санда кез куйрыгын 6ip ж1берш, тандана, урейлене тындады. Орыс сейлеп отыр. Онын кеп ce3i миына конбады. Улкен тере деп мактайды. «Тере» болса кайтсш? Мунын i3flereHi орыс- тын Tepeci ме ед1? Кшм, тамак эперед1 дещц. Соларга зар болып, осылардан сурауга келш отырган-ау! Шаруаны катын ктемейд1 дейд1, ещи KiM ютемекнп! Бекболатка тисе, Акбшек малай болар ма efli? ©3i де ютер efli, малшы катынды да алар едк байы урыспа- са, урмаса, катын кайда кетпейщ? К,атын не ютемекпп?.. Мунын 6ipfle-6ipi кулагына бармады. Ж алгыз-ак А кбш ек уппн кара мурттын жанын киганы рас. Ендеше, жаксы KepreHi рас. Ендеше, жаксы кергендей, Акбш ек суду екен. К,азак турсын, орыстын боздак житй де Акбшекке кызыгады екен, жанын кияды екен. Эйелге будан артык кун бола ма? Сый бола ма? Онын ycTiHe Акбшек ещц кеп арыстын талкысына туспейда, асыл казынасын 6ip-aK Kicire кияды. К,андай Kicire? 03i ушш жанын киган ер жнтпсе... BipaK, ойбай-ау! Ер жптг деп отырганы аузы тукп Kenip гой! Элп деретаз, сундетаз, турегеп сиетш, шошка етш жейтш, арак шгетш, темекi сасыган, елд1 кыран жапкандай кылып, кам- шы, кылыш, мылтык ойнататын, мешр1маз, шадыр мшез орыс осы емес пе? Шынымен сол орысты шскегеш ме? Шынымен ак TeciHe арам денеш ойнактатып, ашылмаган кауынын арам пы- шакка жаргызганы ма? Соны ойлаган кезде ак. торгын мандайына eKi TiK сызык керше калады, Апасы eciHe тусед1 де, кезшен ек! моншак домалап кетедш. Жан апасы бул ушш елш Keiri-ay! Тым болмаса 6ip ауыз тш катуга да муршасын келт1рмеда-ау! Жан апасынан м энгш к айы- рылып, басы каралы, жуз1 жаралы болып отырып, не безм ен бай пдегеш? Апасын елт!рш кеткен, езш тартып екелген, ауылын 21

шапкан, талаган орыстын тукымына не гып вз ерк1мен кенгеш? Ел кайда? Бул кайда? Э кеа , ауылы не куйде? Акбшек туралы олар не ойлап жатыр десейип?.. Сорлы кызымды ел-ripin тастады ма, элде не кылды?.. деп, OKeci не гып жаны шьщап отыр екен?.. Kyfteyi келмек eai, тундеп пуган, окка ушкан элде сол емес пе екен? Tipi калып, кудай жазып, керетщ кун болса, куйеуше не бе-пмен жолыкпак!.. Ойпырмай! Мундай да сорлы, мундай да ма- скара болган казакта эйел бар дейшсщ? Бул корлыкты KiM керд1 дейсщ- Осынын бэрше шыдап, не гып елмей. Tipi отыр?.. Тундеп ок апасына тигенше, буган тимегенш карасайшы... Алды-арты туйык, карангылык, не болары белгклз... сонда да Aкбiлeк Tipi, Акбшек сулу... Ол елден асты: казак турсыз, атагын орыс ecTin, 1здеп келш, алып кашты... орыс бакен буган бола кыркысты... KiM 6iflefli, ripi болса, yMiTci3 сайтан... ез ерюмен келш отырган жок... Кара кушке, тагдырга не шара? Жаманды- гынан мундай болган жок. Акбигекп KiM жазгыра алады? Малы- на, жанына не болып отырган кай казак бар? Эзер болса, жазык- сыз курбан болып жаткан кэп коргансыздын, кеп сорлынын 6ipi шыгар... Ойдан ой туып, басы дан боп, шапанынын етепндеп тамган майга кадала карап отырганда, тым-тырыс куте калган, кара мурттын ыстык колы колына келш THfli. Акбыек ауыр 6ip кагып, «Менде не epiK бар?..» дегендей, терен кааретпен онын бепне карады. Кара мурт нлмашына иек кагып, шыгарып ж1берд1 де, Акб4лекпн колын ептеп 63iHe таман тартып, муртын epHiHe апар- ды. Акбшек карыскан жок. Тундеп айкай-сурен, ала сапыранда Мукаштын колында - жетектеул; eKi ат, ойында - аман кутылу, кезге туспеу гана бар ед1. Аттарды, нэрсеш, кызды аман-есен орыстарга экeлiп, тапсы- рып, «М укашке маладес!» депзш, ала кеу1мде ауылына кайтып келе жатканда, ойына элденелер келд1. Мамырбайдын баласына erecin. карындасын орыска шыгарып 6epin оп-онай кек ала коймак ед^ кызды алам деп жургенде, бул итгер шешес1н атып влпрйгп, мунын арты улкен суренге шаппа- сын KiM 6Lnefli?.. Кугьшшылардан да Kici елген болу керек. Бул цирюндер журген жер1н кызыл-жосын кылмай кетпешп. KiM бiлeдi, тундеп окка ушкан элде эз агайындарынын, вз плеулестершщ 6ipi ме? Елд1 осынш а кыргынга ушыраткан М укаш неткен кашшер? Япыр-ау, мен казакпын ба? Казак болсам, ез каныма неден мунша енпкпм? взгем езге гой «Агатайлап» жалынып, колын созып келе жаткан Акбшектщ бшепн кекке созгызып, жуйкес1н куртып, орыстарга устап бершм-ау! Атасы болмаса, бу кызда не жазык бар efli?.. Teri, мен влepiмдi б!лмейт1н, акымак шыгармын. Эйтпесе, елд1 осынша шапкыншылыкка ушыратып, осынша кан каксатып, зарлатып, каргыс алып, жексурын болганда, кайда сиям, 22

калай TipiuiniKетем деп ойладым екен. Осынын бэрш ютетш журген мен екешмш бшсе, - бглмей турар ма, — ел меш Tipi койганы ма?.. К,ой мен жынданган екенмш, меш сайтан азгырган екен... Bipaic, eHfli id i тузетуге бола ма? Болмайды: шынымды айтсам да, ба- сымнан асып Kerri; елдщ менен жауыз душпаны, арам сут емген арамза улы болуы мумкш емес... Jiimi бул бегген кайтуга откел жок, дауа жок... Осы кеткеш ен... Шынында, байларга не обал бар? Олар елда жемей жур ме? Бай нелжтен бай болады? Малайдын аркасы, елдщ аркасы гой, олардын кутыратыны, терт тулж малый малшы бакпасын- шы, ш ебш малай шаппасыншы, отын жакпасыншы, кудыгын ар- шымасыншы, корасын каламасыншы - керейш байдын бай бол- ганын. Асканга тоскан деп, себет еш меп байлардьщ пешлше бола келген 6ip тосу гой. KiM битей, MeHi де байларга кудай жумсап турган шыгар... Мен болмасам да, осынау ез етш 03i жегел1 жатк- ан актын 6uieyirrepi елд1 тыныш кояр ма efli? Мен болмасам да, агайынга екпелеген 6ip казак кек алам деп, орыска шаппас па efli? Соз жок, ондай 6ipey табыла кетер efli? Эрине, мундай жумыс eKiHin 6ipi, епздщ сынары, жалпылама адамнын колынан кел- мес, 6ipaK мендей 6ipey табылуы хак... Талай эскер шауып кета. Талай казактар елге улык боп келш, алып та, жеп те жур. Солар- га ел не. кыла алды? Тук кылган жок... ©3iM коменес, колымда мылтык. Он Kicire &лдырмаймын; мылтык ату эдюш орыстардан у й рент, мерген бот алдым... Кущцз сак журермш. Тунце жумы- сымды 6iTipepMiH... Мен HeciHe коркамын? К,оркарым бар, бул icKe еуелде юрмеу!м керек еда Kicuiix i3fley, жашикеге бару, мыл­ тык алу керек емес efli... Ж ок, ел!м 6ipey, неде болса кудайга тапсырдым. Ещи м енщ , елге KimipefiyiM - ел1м, ж т т т ш м е кемднлйс... Меш журт eTKip, кайсар, ер ж т т деп ойлап жур. Сол атган айырылмауым керек... Осындай ойлармен (Й укаш ауылына таянды. Ауылы улкен таудын кунгей бетшдеп, ойпандагы - терт-бес тас кора. Ол кора- лар езш ен немере-шобсрелес агайындардш, осы ауылдьщ бас Keiepepi Мукаш, аксакалы Тезекбай молда. Молда деген аты болмаса, Тезекбай Kici атын да жаза алмайды, барлык окуы «К,ырык кадгстен» есшде калган «К,аланна 6iH га- лайссалам» — атгы пайгамбар Ралаисиссалам, бар бипен кулшы- лыгы: олкк е, шелпекке, улi тиген малга, «жасын» оку, тарауык окыганда, «Алкамга» косып ««Енне казелике» б1рденкеж мщпрлету, бар бшетш дугасы - «Аятл - курсЬ - курбаннан\" малина, немесе айга бата кылса да осыны окиды, козше ак тускен ойслдерге де осыны айтып ушюреди 0 з агайындары болмаса, Те- зекбайды сырт казак молда деп те санамайды, жскжат жердщ, ojii.Mi болмаса, жамагайыннын жаназасынан «Жаксыларды жана- ган* кожа-молдалардан асып, Тезекбайга т и т корген емес. Тезек- 23

бай ел кыдырып, зекет, садака жинаган, ет, кымыз 1здеп тутш андыган Kici емес, ондай сукым, спмтж шалдарды кайта шенеп жаратпай; «Не бар екен? Жатсайшы!» - деп отыратын. Тезекбай тыска шыкса, ак таягын белше кыстырып сиырын, бузауын кездеп, уйге келсе, кемшршщ кшм жамаганын, квже кылганын жарат­ пай: «1сш щ 6opi балшы, iciniu 6api балшы», — деп, дабдырлаудан баска, ауыл уйге зияны жок адам. Онысы да кэртайганда epai- байлы адамнын 6ipiHeH-6ipi жиренпп тартатын одетшен гой, ойтпесе Ke.MnipiHen асып, внер табатын Тезекбайда не каукар бар дейаз... Эйтсе де осы молданы ез ауылы сыйлайтын, кыстауга конса, бата окыр болса, мал елее, курмалдык берсе, бас пен жамбас мол- данын алдына тартылатын. Суттщ уызын, кымыздын туныгын молдага татыратын. Молда жок болса, намазы каза болгандай, келшдер де: «Молданы шакыр» деп отыратын. Мукаш кандай елден шыккан кудайдан безген, содырлы бол­ са да молданы сыйлайтын. Молда жолыгып калса, сэлем беретш, 6ipaK байыздап тура алмайтын. Мукаштын онысын сезш молда да сез к а т а й тон айбатен журетш. Сейлесш тш н шыгарып бетшен алгызганнан да анадайдан ыгысып жургешп Toyip KepeTiHi улкен ккмлердщ 6ip едет1 гой. Ауылга таяна бергенце Мукаштын 6ip кысылганы: осы молданын кезше туеш калам ба едг Темпейден шыга 6epicTeri, кун шыгыс)жактагы кора Мукаштш еда. Темпейден оралып шыга бергендеп жапырайылгаи ггас кора- лардын кунгей 6errepi таннын Кызыл сэу л есш е шомылып, кул1мареп тур екен. Молданын корасы ергенеп шалжиып, аузы ашылып жатыр екен. Босагада жаткан кызыл ит тастактагы аттын тыкырын ecTin, уре бастады. Мукаш катгырак аяндап, коранын далдасына тусуге асыкса да, шекпенш жамылып, аягынын басына Ke6ic ш п , доретке шыккан молданын 6ip кезш жумып, сыгырая карауынан кутыла алмады. Молда ойындагысын 61лin коятын- дай, Мукаш тура карай алмай, кызарып. кырындап кетп. Тез1рек Te6iHin корасынын тасасына тускенде, корадагы ак Kyuiiri де шеуищеп коя бердг KyniciH жамылып, кара домалак келшшеп Алтынай да тырпылдап келш eciK ашты. Жаратпаган Kiciuie, бетшщ 6ip жагын тыржитып, «сенбнлн» дед1 де, тыска женелдг ' {Иукаш акырын: «Мен» дед1 де, атын корага Kipri3in, кадага байлап, уйше Kipfli. Bip K63i сокыр, жалгыз эйнекп, тапалтак, кшжене уйшщ дымыккан, кул1мЫлеу, терсымак nici мурнына жып-жылы тнда. Жаман текемет успндеп кызыл шыт керпеден монтиган колдары шыгып, домаланып, томпиган уш жасар ДОедеудщ кекцнл танауы делдиш, аузы ашылып, e3yi кожалакта- нып, шот мандайы токырайып, жылтырап жатканы да жарастык- ты Kepinai. Баласын ш скей т деп октанды да, ойына б1рдеме Tycin кеткендей, токтай калды. Кунога батпаган перштедей сэбиге жа­ ман, колын, арам демш, арам ернш типзуге батылы бармады. 24

Молдадан да, уйыктап жаткан нерестеден, нэресте емес езш ен уялганы купгпрек тэр1зденд1. Андусызда аяк астынан элде 6ip ит арс еткендей-ак, Мукаштын туда бойы шымыр ете туст1. И гл тум сы кка 6ip Teyin, бетш кайы руга асы гы п, бел ш iueiuin, келшшегшщ басындагы кызылсан жастыкты жулып алып, эйнек тубшдеп бурышка тастай берд1 де, колын imiHe алып, буркенш, жантая кетп. Сабан тесеул1 балшык сэкш щ ернеу!нде жаулыгын шалкай- тып койып, Алтынай кейлекшен дэрет алып отырып, мурнын катты-катгы ciH6ipe бердь К,ызыл алакандары кошкар мушзденш кестеленген, алдакашангы жыртылган ак орамалына бел-колы н с у р т т жатыр: — Буктусш жата калганы неЫ! Атынды кайтушы е н ? - деп тонк eTTi. Мукаш басын кетерместен: — Туске таман ж1бере сал!— дед1. Алтынай байына окты кез1мен 6ip карап: — Турып ыстык суынды iuineyiui ме ен?— деда. М ук аш : **■ Ж ок,~ деп басын 6ip кымтай туст!. Сонымен сез бить Тун баласында Мукаштын жойылып к е т т жургеш 6ip бу кун емес, уйренипкп одет тор1здент, Алтынайдын ершеленбейпш сол едь К ш кене баласымен екеуден eKeyi 6ip корада' жалгыз жату алга- шкы кезде коркынышты кершсе де, журе-журе оган да eri уйрешп кеткен. KiMre жалынсын, юмге сенсш? 'Алтынай малый сауады, ерпзедк кездейд1, байлайды, отынын тередк отын жагады, суын окелед1, кулш шыгарады, тамагын ютейда, ки1мш 03i Tirefli, ушн жияды, сыпырады, корасын тазалайды. Мунын 6api оган кудайдын буйырган жумысы тэр1здь Жумысым ауыр болды-ау, жаныма батты-ау,— деп, ол кабагын шытпайды. Ko3iH тырнап ашканнан, уйкыга барганша, куйбендеп, не колын- да, не аягында 6ip дамыл бола ма екен?.. Жо-жо-жок. Жумыстан калт eTin, колы босаса, eciK алдына шыкса, ауыл yitai кыдырса, болмаса абысьпуажындаррмен онпмелессе, колынан уршыгы туспейдь Алтынайга тамагы ток, кейлеп бутш болса болтаны, онан взген1 !здемешп. Уй мшдет1 эйелде, туз мшдеп байында. Бул кудайдын буйрыгы. Бурынгыдай емес, ocipece, Алтынай турмысына енда ырза. Ырза болмай не гыпты? Байы атка MiHin, Kici болды. Kici болгалы, уш уй болып келедь 0Mipi бггпеген кара ала сырмак та, ак кшз де тор алдына пайда болды. Бурынгыдай емес, Алтынай жымьщ кагып, кокала абдыранын аузын Ke6ipeK аша беретш куйге ушырады. Алтынайга ак бэтес койлек, жасыл ж енш де пайда бола бастады. Алтынай абысындарына мактанып та кояды. 0й ткеш ол ешп «Улыктын» катыны гой. 25

Бурын буйыгы, жаман Алтынайдын ещй т ш де шытута ай- налды. Кдтындар: «Куйеущ кайда кеткен?»- десе, «К,ызметпен болыс ауылына Kerri» немесе «Ауылнай шакырткан екен» деп, тумсыгын KOTepiHKipen, cpnin 6ip жымырып коятынды шыгарды. Элде 6ipey Kiciaeri ала алмай журген акысын, не корлык керш журген, узаткан кызын сез кылса, Алтынай келдененнен кысты- рылып: «Онывды б1здщ элпге неге айтпайсын?» деп коятын бол- ды. Алтынай аузына енда «Э лл» кеб1рек туседм ейткеш онын колынан келмейтш ic бар деп бшмейдь Байын сондай керш журген Алтынайдын бупнп мшезшщ титл дэм1 ж ок кой. Босе деймш-ау! Ж ок, Алтынайдын эзшше дэм1 эбден бар. Алтынайта кудайдын берген 6ip мшезк анда-санда киггщ етш, кенжиш калатын, ар жагында, пэлендей з1дш oKneci болмаса да, куйеуше iiui ырза болса да, бержагы, сырты en-eTipiK. К,ыр- тындаган, наразы KiciMcin, сыр бермейтш. Сонысы ма, немесе оз! Алтынайлыгын, жан екендшн, Медеудщ анасы екендшн KepcerKici келд1 ме, эйтпесе «эл п» тыска шыгып келгенде, канжыгасынын кур кайтканына к е ц ш толмады ма, ойел нпркшнщ кай бултак- султагы екенш KiM бигедц, калайда куйеуше 6ip торс ете тусуд1 эзшше дурыс кердь Дэрет алганы болмаса, Алтынай намаз окыган жок, байына елпстейш дейаздер ме? Жога... окымайтыи 6ip peTi келген де. На­ маз окыганда да, Алтынайлардын аузын жыбырлатып, жыгылын, турып жатканда, не айтып не коятынын 6ip кудай бшмесе, пенденщ K03i не жетсш? Алтынай тэсегш щ аяк жагыда отырып, MOciciH KHin жатып, кундеп эдетшше жулыгындагы теснске сук колын тагы 6ip батырды. Осы тусюрден кашан кутылар екен? Улыктын катыны басымен бакайы жылтылдап журген Heci жаксы дейсщ? BipaK «элп» Tipi болса, бутшделер деген ой келд! де, тез1рек ор- нынан турды, ейткеш сиырын сауута асыкты. Таргыл шолак сиырдын бузауы емш жатканга ж у п р т барып, басын жулып алып караса, арам каткыр, кактап турып емш кой- ыпты. Бушрге 6ip нукып, ашага таман жетектеп еди бас ж1б1 шол- тан ете туей, басын шайкап, тандайын 6ip какты да, жалгап, бай- лап, каска сиыр мен эю рекй сауута Kipicri, Алтынайдын жарыл- ган кус колдары жып-жып етедЦ емшекй суыра тартканда, сиыр­ дын котен шегш солкылдатады, сауган сайын сут молайып, шелеп кур-кур етш, эн салады, шелектщ энш тындап отырып, Алтынай Кызыл бузауына мыкты бас жш кайдан табылар екен деген ойга батады. К,ойы жок уйге жш-шу деген, нардын булы емес пе? Одан-будан шымкынып сурап алган уысты кулак жун кайб1р жарытады? Kjini ауылдагы Жамалдын апасынан сурамаса, бул ауылда атымен кой жок. Жап-жана, аггай 6ip бас ж т п такканы сол едВ сырткы ауылдын балалары ала койып, кезш агартып кеткеж. К,олына кулгана шыккыр! Кдйсысы тана ала койды екен? 26

Bip к,олын шошайтып, шуу-шуулеп сиырларын корадан аула- гырак айдап салган сон, Алтынай уйге келш, шелектеп е ю сиыр- дын cyTiH карак табак, пен ecKi сэры тегешке б о л т куйды. Жука- лап жайпак ыдыска куйса, каймак коп туратынын, Алтынай ал- дакашан бшген гой. Не дегенмен Алтынайдын колы берекел1 катын. Жылына тютей катып, тырнактап журш, уш сиырдан уш -терт карын май алады. 0л ш бара жатсын аузына 6ip салмайды, каймак былгап отыргавда, Медеужаннын алаканына да, бояу саткан ба- калшыга усап, шымшып тана салады, онда да зорын тапса. Акка калай аузы тид1, солай ipiMiuuc, курт кайнатам деп арпалысады. Онын есесше кысты KyHi сорпага, кежеге саркаска кылып курт езш, тойып алса, кора iiniHe кемзелшен, койлекшен шыкканда, бойы кыз-кыз кайнап журедь Майынын артыгын сатып, кш м- кешек, ун-шайга жумсайды. Ауылдагы кексе катындар шаруага кырбай келвдерш е урысканда, «Жиднен, uiipiK кун! Ана Алты- найды кермеймющ, бит терюш биялай кып отырганын!.. Казак- тын катыны совдай келедЬ деп урысатын... М укаштын да кеб1несе тузде журш, шалыктап, оган-буган урына берет1ш Алтынайдын аркасы той. К,атыны уйш тапжылт- пай, бар-жогын б!лд!рмей отырганд1к1 де. BipaK М укаш онын KaflipiH бшедц деймгсщ? Алтынай ырысы бар кедейд1н мандайына б1тет!н катын гой. Дуниеде байынын тауып экелгенш уксата ал- май, ас-суында 6ip береке болмай, байын борышка урындырып, 6ipiH-6ipiHe коспай, катынынын салдыбалактанып, ызындап оты- рар ма, Konip! Одан кырсык не бар дейсщ?’ Сут1н жайлап, шегенш тегш , кулш шыгарып, ьщыс-аягын жуып болган сон, Алтынай пешт1н тубшдеп шекпен каптан кара аякка ун салып алып, журесшен отырып, токырандап бауырсак илед1. К.олдары машинеше жыпылдап, дереу ecin, кесл де, ш о- шалада барып от жакты. Молданын ушнщ улкен бакырын океп, алкымына кесеу Tipen, конырсытып бауырсак nicipin отырганда, талталандап, калталандап, кезш ашып, жумып, манаурап, жалан бут Медеужаны да келдь - Турдын ба, сэулем ?- деп, Алтынай он колымен колтыгына кысып, мандайынан cyftai. Медеужан бакыраштагы кызара берДп келе жаткан, ортасы TeciK жалпакай бауырсагына карап: - Апа, жалпагым... деп, урты салбырап, манкиып аузын ашты. - Ив, KyuiM, сенщ жалпагын,—деп, апасы ши eTKi3in, жалпа- гын колына устатгы. Томпиган, маубас Медеу отка борбайын кактай, шуметей1 сал­ бырап, журесшен отырып, шидщ exi басынан устап, аузын ыржи- тып, бетш тыржитып, ыстык бауырсактын шетшен тютей баста- ды. От маздап жанып, май шыжылдап, бауырсак быжылдап жа- тыр. Медеужаны жанында. Е н д т Алтынайдын ойы: шайын кай- 27

натып, куйеуш оятып, Медеужанын ортага ала, агасынын изесше шынтактап ушеуден yiueyi ынсыз-шьщсыз отырып, оразасьш ашу. Шайын баптап кайнатып, эбден уйкысы канды-ау легенде «Элпни ояггып, Алтьшай бул арманына да жетп. Медеужанга усаган бет-аузы кожалак, кпнкене самауырын- нын сол жагында, кызыл жиек шыны аякты терт саусагымен шошайтып устап, Алтынай Tepmin, ащы шайын ышкына уртгап отыр. Kytteyi де бауырсакты жудемелете атгандырып, аузына тас салгандай, аягын босатып жатыр. Агасынын тоесш е суйенш, бау- ырсакка уртын бултитып малжандап, кезш ашып-жумып, Меде- ужан да калысатын емес. Е, байгустар шайларын imin болсын. Сукым шалдарша, суганак балаларша, кез!м1зд1 сатып, кылкиып отырмайыкшы, ез уМнызде де шай бар гой. Казактын сондай телинрген эдеп курысын! Тундеп окигадан кейш ел не жайлы болды екен? Мамырбай отагасы не куйде екен? Бекболат не бо- лып каллы екен? Одан да соларды барып KepeftiK. Окушылар, 6epi жур!ндер! Элден уакытга жатып-жатып есш жиган еркектер ептеп басын KOTepin, 6ipTe-6ipTe кыбырлап, iHaepiHeH шыгып езгелер4н дыбы- стап шакырып, катын-калаш ышкынып, шуласып, балалар енесше табыскан козыдай жамырасып, екелерш, ерлерш, агаларын 1здеуге тырысты. Самбырлап, д у р л т п , ентелеп, жупрш: «Балта, балта!» деп, 6ipiH-6ipi шошьггып, Мамырбайдын етпгш бузып: «Не бол­ ды? Не болды? Не боп калды? Ойпырмай! Амансындар ма? Tipicii-щер ме?» деп анталаган, урейленген еркектерд1 етт1ктен шыгарып алысты. - Бэйбйпе кайда? Акбшек кайда?- деп кез1 шарасынан шы­ гып, Мамырбай отагасы курс-курс етп. - Ойбай-ау! Олар кайда? Кергем1з жок—— д е с т , танданып, олай да, булай да жупр4(гп. Bip мезплде ек1рген сиырдай карангы тунд1 KynipeHTin, катын- дардын дауысы баж ете тусп. Жан шошырлык бажылга flip етпе- ген журек калмады. Сейтсе - апанда т е н к и т , cepeflin жаткан бэйб1шенщ устшен щыккан екен. Акбшек ушп-куйл! жок. Алып Kerri гой. Мамырбай епздей eKipfli, сылк етш отыра Kerri. Ауыл койдай манырап козьщай шулап жатканда дурс!лдеткен атгы KiciHin ты- кырын шетгеплерд1н кулагы шалып калды. - Атгы, атты! - дегенде, су журек болып калган журт, 1ш1н тарткан дауылдай, кенет басыла калды да, сонша болмады кайта- дан дэу1рлей, бажылдай, KynipeHin кетп. Ол келген казак екен. - Йемене? - Бэйбппеш атып Kerri, Акбшек-п алып кетп. - Ойбай, Бекболаггы да атып кетп. - Куйеуш ме? 28

- Е! - О кайдан жолыгып?.. - Мына жактан кус салып келе жатканымыз емес пе? Ойбай- лаган эйелдщ даусы шыккан сон, куа жвнелген!м1зде... - 0л1 ме? Tipi ме? - 03ip Tipi... KiM бшсш... Бекболатты жакын ауылга апарып жарасын танып, жолдаста- ры жан-жакка шапкан екен. Сол шапкыншыньщ 6ipi осы екен. Ажал ипркш адамнын алдынан айтайлап келген бе? Ансызда артыннан бугып келш, алып урганын 6ip-aK бш есщ . Ажал 6ip уры гой; «Ажалга не д ауа?»- д е с т , ертещнде манайдагы ел жиы- лып, бэй бш еш KOMicri. «Сабыр етадз, бу да 6ip уакыт шыгар...» д е с т , Мамырбайга токтау, кещ л айтыскан болды. «К.аза, шы- гын... кайырын тшещз!» дегеш болмаса, А кбш екп ауызга алуга 6ip адамнын т ш бармады. бйткеш ол жара — атын атауга адам­ нын аузы жиренетш жара ед1, ол жалгыз Мамырбайга емес, б о р т е де намыс, корлык, маскаралык едь Жаназага жиылган журт о жер, бу жерде топтанысып отырган- да, бул окига жайынан неше турл1 бал ашып, аныз кылысты. Ыреулерк - теп аксакалга азуын баскан 6ipey басып берд1 гой. Эйтпесе, киядагы ауылга келетш реп жок кой...— д е с т , ез басы- нан акыл шыкпайтын кошаметдплер: - Рас айтасыз, ойел i3flece, Карашат манында ел бар емес пе? Б о р т кылатын казактьщ 03i гой. KiMHiH Heci барын орыс кайдан 6uiyuii едй - деп жуптесп. ©здершщ берекеаздтне, намыссыз- дыгына, 6ipiH-6ipi аямайтындыгына коздер1 жеткендей болып, 6ipa3 ежелест, басылган кезде: - Бул ic kLmhch кедш? KiMHiH колынан келер екен?— д е с т , ойга жупрють - Аксакалга ондай eu m -касты KiM бар екен?., - Шоп такырыпты дау-шары узшмеуий едь Жаманбайлар бол­ маса. - К,ой, оларда орыска шаба коятын KiM бар? Жоне ол кашан- гы дау, бетен 6ipey шыгар. - Bip келсе, бу жумыс, К,урбан кажылардан келедк партия болган сон, аяй ма? —деп, мына жактан 6ip кула ауыз коя бердт - Сен кайдагы жокты айтады екенсщ. Елдщ партия болып жургеш бу кун бе? Бул 03i елдщ салымында жок норсе гой. Б1реудщ ашылмаган кауынын, жарылмаган жумырткасын... мусыл- маннын баласын котр д щ нетуiне киса, Курбан кажы да онбас. 03i де бала устап отырган адам. Кудай жузш коре м е ,- деп, ак сакалды, каскыр коз xici тежеп тастады. - Мен бшсем бул жумыс Эбеннен келд^- деп куптей болган кек тумсык, таргыл бет адам cap шакшасын сермеп, 6ip козгалып койды. — Ана жил гы каска атын орыска опергеннен 6epi онын 29

imiHe кан катулы болатын. «Эй, 6ip кылсам б а !» - деп сонын кезенеу1 жаман ед1,— дед!. — Эй, онык колынан келер ме екен? Онын 6ip сенген адамы Макыштар едй олармен енеуп eKi бие туралы шайыргал болып калды десш ед1 гой. Bipeyre сенбей ондай Kwi былганыш адам ic кыла алмаса кер ек,- деп каскыр кезд1 кене адам тагы бастырма- Аксакалдын eiirri-касты кналерш кылга Ti3in, он-он беске апа- рып, 6ipeyi уй — деп, 6ipeyi буй — деп жорыганмен, байлаулы туйш шыкпады. Эйткеш 6ipey партиялыкпен, 6ipey жекжаттык- пен, 6ipey алымсагы, 6ipey бершсеп ушш, 6ipey урланган малы тимегеш ушш, 6ipey катыны кеткеш ушш немесе катынына, кызы- на барганы уинн, ен болмаса тип тигеш ушш, 6ipeyai айыптап, 6ipeyai коргаганнан баска, э р к т ез есебш ойлап, буйреп бурган- нан баска, дел жанашырлык кылып, ад1л кагушы, ащл тексеруш1 жок болды. Bipeyi ipefli, 6ipey сойды. Осы жумыстын тусында Мамырбай аксакалга жаны ашыган KiciMcin, жагынып калгысы келгендер де табылды, урыпдыргысы келгендер де болды. Акса- калдыц кайгысына шын бей1Л1мен ортактасатын адам кем ед1, жалгыз жарым кудандалы, Т1леулес адамдар болмаса, бэй бш е кымызды аяк толтыра берет1н кейб1р кедей керш1лер болмаса, жалпылама достьщ да, кастьщ да белендей куйзеле койганы жок. Сырты куйзелген Topi3fli болса да, 1ш1нен жаман ойы арылып кете алмады. Журт жаназадан тарап, ай-жай болтан сон, сол тунп бейсауат журш, ат кинаган адам кш екен деп, эркш -ак сурастырып, кула- гын туре бастады. Эйткен1 бу жолы да, одан бурын да жалац Мамырбай емес, талай ауыл шапкыншылыкка ушыраган, мал- мулк1 талауга, адамы дуреге жыгылып, шыгындалган, куйзелген, кушнд1 болган. «Ел кулагы - елу» гой, суык жур1сп адам 6iniH6eft не турсын? Сурастырып, кагып, келгенде, осынын борш кылып журген Мукаш екен! кеш!кпей-ак ашылды. К,алай ашылды десен!з былай: /С ол куш кешке таман Мукаштын К,арашатка карай желе жор- тып бара жатканын 6ip койшы корелт Bip ден!з. Мукаштын катыны ауылындагы 6ip абысынымен елеу1ш бере коймадын деп, шанк- ылдасып калганда, абысыны «Осы елдщ бар дуниес!н уйще ты- гып отырганынды керерм!н. Желжпе, кутырма: карала сырмак- тын иесш де б!лем, ак ки!здщ, бэтес кейлект!н кайдан шыкка- нын да бш ем ...»- депп. Соны ест!ген сон, Сулеймендш жансыз Kici ж!бер!п, Мукаштпсшдеп сырмагын танып келшт!. EKi дешз. Бэтес кейлекпн де, жасыл женйздщ де -Heci шыгыпты. Y ш дешз. Мукаштын торала аты ертеншде тер катып жургенш сырткы ауыл- дагы су Ыбырайым Kepinri. Су Ыбырайымнын свз1нде батуа бол- маушы ед1, сонда да... Мунымен терт дещз. Тун баласында Мукаш- 30

тын уйде турмайтынын 6ip сездщ рет!нде Тезекбай молда да ай- тып калыпты: анкылдаган адам гой. Мунымен бес децЬ. Мамыр- байдын баласы успмнен материал жинап, болы с болайын деп турганда, койгызбай лаберд1 деп, Мукаштын вкпелеп жургеш тагы мэл1м. Мукаш болмаган Heci калды? «Мукдш, Мукаш, содан ба­ ска адам да ем е с»,- деп ел тугел кол койды. Ел болып Мукашка шукшиды. Буган не кылу керек? К,алай кек алу керек? Шауып ала ма? Сотка бере ме? 6лт1рш ж1бере ме? вртеп ж1бере ме? К,алайда не 6ipiH, не бэрш гстеуге елдщ 6eri тузелдь Эйтсе де, Мукашка тап бере алмады. Тап бермек тугим, манына да жолай алмады. Оган себеп мынау едк Бэйбйпе мен кызынан айрылгалы, Мамырбай отагасы ертенл шайын iuiKeH сон, тебе басына шыгып, жер шукып отыра 6epymi едг Bip KyHi тебе басында отырганда, Сулеймен ауылы жагынан, тымагынын кулагы калкандап 6ip атты Kici жортып келд1 де, байга селем 6epin, аударыла тусе калды. Амандыктан кейш: - Бай, тундеп малагымды б1лдЬпз бе?— дед1. - Ж о к ,- дед1. - Ойбай, улкен окига боп калды? - Йемене, жаным? - К,удай овдап елд1Н кез1 6ip ашылды... - Не бопты? Мукаш па? - Жок, ойбай... - Ал айтшы! - Таудагы б1леуптерд1 кызылдар тып-типыл устал екетптп'. - Кдлайша? Акбшек кайда калыпты? - Акб1лектен хабар жок... orneyip тугел колга Tycinri. - Оны сурамадындар ма? KiM келд1? - Туркудак ауылынан Телтайдьщ К,аракулы келд1. К,ызыл- дар сол ауылда бекшш жатканда, Мукаш актарды алдап, устше алып келсе, кызылдар тарпа бас салады. Сасканнан атысуга да муршалары келмей капты. Бул HirepiHHiH 63i б13ге мыкты болып журген1 болмаса, кысылган кезде тук емес екен гой... - Мукаш оларды калай алдап жур? - Ece6iH тапкан-дагы. Ол итгщ e3i айлакер, жан кешт! неме екен... - К,ызылдарга тагы жагымды болды десейш1. - Жагымды болганда кандай! Енд1 6ip улкен орынга Kipefli гой. - Бул сумнын арам ойы осы екен гой... япырмай, Акбшек не болды екен? Одан хабар бше алмаган екенсщ ...- деп, Мамырбай шаткаяктап, орнынан турып, аягын апырандай басып, eHTirin уй1не карай женелд1. Ауылдын юсшерш тугел жигызып алып, Акб1лект1 пдетуге бес Kici атгандырды. 31

Булар шабуылдап, ауыл-ауылдан, кез келген кющен сурау салып журе турсын, OFaH дейш Акбшектен хабар берейж. Э у ел п кезде А кбш ек колга тускен куралайдай, exi кез1 медшреп, квп ит анталаган буралкы кушпстей кунысып, манай- ындагы жаннык бэрш жан алгыштай керш, уркш елепзт журсе де, анасын, ауылын ойлап, аузына дэм салмай, аштан катып, бук т у с т керсе де, opi-берщен сон шыбын жаны TycKip шьщатпады, мезгшЫз еле алмады. 0Mip ипркш неден сонша Terri болды екен! Адам дегенодз «Баска туссе, басбакшыл» болады екен. Абакты екеш абактыга да, зынданга да, согыска да журе-журе адамньщ eTi уйренш, кенднш кетед1 деседд ел1м жазасына буйырылганын ест1ген адам да тамак жеп, уйкы уйыктап, eMip суруден безе ал- майды десед1. Дуниеде адамнан кенгш макулык бар дейаз бе? Акбшек те 6ipTe-6ipTe туткынга eri елгендей, бойы уйренгендей болды. Жан гшркшнщ т э т п л т ме, корыккандык па, коргансыздык па, немесе алгаш етегш ашкан адам ыстык кершгендйс пе, eirreyip кара мурт «Суй!» десе Акбшек те онын бетше ернш типзш, «Кул» десе о да езу тарткан болып, сейле десе, о да былдырактап, «люб­ лю тебе» — ( с е т суйемш)-ш кагып, не деген ыркына коне береди Кара мурт Акбшектщ касынан eKi ел1 айырылмайды. К,олты- гынан устап, белшен кушактап, тауды, орманды кыдыртады, жемю т е р т бередд шашына, омырауына куздщ солгын гулш кадап береди кек шалгынга аунап, кушактасып жатады; тау елкесшдеп буталы булакка апарып, Акбшектщ MOciciH iiiemin, аягын суга малып, ак балтырына кара муртын жыбырлатып суйедц Акбшек шаршаса, мойнынан кушактатып, такылжырынан 6ip колын са­ лып, келденен KOTepin журедй шайды ез колымен imKi3efli; нан- ды, erri ез колымен аузына апарады; екеуше тесекп кагып, сшкш, костын ipre жагына 63i салып, 03iHiH сур шекпешмен кымтап, бауырына басып жатады; ерн1н жеп коятындай, кушырланып, узак суййп, ка пы кысып, о жер, бу жерш устап, кытыктандырганда, Акбшектщ журен аузына тыгылып тамырлары тутанып, жанып кеткендей, туда бойы шымырлап, кезш жумып, езш-ез1 умытып, элс1реп, Kepiл in жата кетедш. содан кейшпш e3i де бшмейдш. баска 6ip дуниеге юргендей болады. Осынша е л ш -е ш т , езеуреп, еркек басымен эйелге мунша кшпрейш, ит сияктанып, аягына шейш жалаганына Акбшек тусше алмайды. MeHi алдаймын, жубатам деп ютей ме? Жок, шынымен жаксы KepreHi ме? Болмаса, кептен эйел кермей кумартканы ма? 0frreyip орыс mipKiHHiH орыстыгы-ау деген ойга келш токтайды да, одан аргысын болжай алмайды, К,айткенмен кара мурттын кылыгы 6epi жат. Кейде Акбшек сонша бвййс болып отырганына, еркек басына уят кой деп, imiHeH жиренеди кейде e3iH элдекан- дай керш, 63iH-e3i жубаткан болады. Кдлайда екеушщ арасы жер 32

мен кек Topi3fli, дене жакындыгы болганмен жан жакындыгы жок т е р 1зд1. Bip кун1 к,ас карайган кезде, орыстар 6ip жакка баратындай кару-жарактарын камдап, мылтыктарын сытырлатып, октап, ер- турмандарын салдырлатып, балдырлап сейлеп, аттарын ерттеп эбперлене бастады, Кара мурт пен eKeyi то гай аралап келгеш жана едк Акбшек коска Kipin, солдат керпесшщ устшде шынтак- тап, уЫлеп, ауылы eciHe тусш , босага жактагы кара астауга кез1н салып жатыр еш. Даладагы олай-булай жупрюш, ат ерттесш, эр жерде куб1рлескен кеп орыстарга кара мурт барып б1рталай сейлесп. Кабагы Tycin, Tyci сурланып, кайтып келд1 де, о да мыл­ тыктарын суртш, окшонтайларына о к толтырып, киш , ер-токым- дарын жинап, камдануга KipicTi. Акбш ек басын кетерш алып, «Кайда барасьщ?» дегендей кара муртка тандана, урейлене кара- ды. Кара мурт томен карап, куйбендей берд1, 6ip мезгшде тыска шыгып Kerin, тшмашын алып келдг - Bi3 согыска барамыз. Сен кайтесщ ?- дед1 Акбшекке. Акбшек кез1 бажмрайып, не дерш бымей, сасып калды. - Кайда болгын келед1?— деп тагы сураганда, Акбшек мой- нын энтек кисайтып, бугагын бултитып, жалынган, назданган дауыспен: - Ауылыма кайырмайсыц ба?— деда. Кара мурт басын шайкады. Акбшек KipniriH жыпылыктатып, жерге карады. Тшмаш тагы сураганда, Акбшек: - Тым болмаса жакын жердеп 6ip ауылга жетк4зд1рсен1з...~ деп кезше жас келш калды. Кара мурт басын тагы шайкады да: - Шзбен 6ipre жургщ келмей м е ?- деда. - Согыска ма? — дед1 Акбшек енсесш букжитш. - С огы ска,- дед1 кара мурт, иепн 6ip кагып. Акбшек басын шайкап: - Ендеше, м е т осында-ак тастап кепвдз,— деда. - Тунде жалгыз езщ корыкпайсын ба? - Корыксам да калайын... даэдер кайтып келмейаздер м е ? - дед1 жулып алгандай. - Мэл1м ем е с,- деп кара мурт муртын даршдетп. Сол созд| бтр ген кезде, тагы уш орыс келдь Олардьщ басын сшкушен, кол сермесшен Акбшек: «Bip жакка апарайык, жабы- лып маскаралайык, атып елпрешк» деп тур гой деп тусшдк Кара мурт оларга ашуланып, кезш т ш р ей т т , Остене еж1рейш сейлеп, efli, 6enepi кайткандай, алакандарын жайып, мойындарын кылк- ын етюздк «Сендердщ талкына бермеймш» деп тур екен деп, Акбшек кара муртка жалтандап карай бердк 8pi-6epi сейлесп де, олар кет1п калды. Кара мурт отырды. «Журе бер» дегендей тшмашка 33

бас из«н, темен карал, мавдай TepiciH уш саусагымен укалап 6ipa3 отырган сон, оц колын сшкш калып, ушып турегедвд де оз кеудесш e3i туртш-туртш Акбшекке, колын усынып: «Жур!» дед]. Акбшек жып-жылдам турегелдк Кара мурт Акбшекп колтыгынан устап, костан шыкты да, он жактагы булактын бутасына карай алып журдк Уйткып соккан ызылдак жел. Ай жок. Карангылык коюланып келедк Сабаган жундей туйдектелген, шынылтыр суркыл булггар тогыткан кой- дай шогырмакталып, тауга какпак болатындай, тауды туншык- тыратындай, аш тауыкша селд1р жулдыз - тарыларын, 61р-б1рлеп кылкып жатыр. Жулдыздармен 6ipre умгг сэулелер1 де б1р-б1рлеп батып бара жаткандай Акбшектщ сум журеп элденеш сезгендей болады; ек] кез1 жалт-жулт eTin кара мурттын бетше карай бердк Кара мурттын бел сурланган, K03i канталап, танаулары желб1реп, козгалган кпеттенедк Аяк басуы катан: Акбшекке унамайды, журеп кысылып, ©Kneci аузына тыгылып барады. Шетш ш ок талдан асып, кеп талмен аранкайга барганда, кара мурт токтады. Акбшектщ бетше тура карал 6ipa3 турды. К,ушактап, кысып, аузынан уш рет кушырланып суйда. «Осылай тур!» дегендей eKi иыгынан басып калды. 03i бес- алты адымдай анадай жерге тура калды. Алтыатарын алып, Акбшекке кезене бергенде, Акб1лек шанк етш безшдеп кезеул1 мылтыкка карсы тура жупрщ. Кара мурттын кезенген колы сылк - MeHi неге атасын? Не жазыгым бар ед!? Агатай-ай! Не кыл- д ы м ?..- дел А кбш ек зарланып, жылап, ене бойы калшылдап, кара мурттын мойнынан кушып, аймалап суймесш бе? Кара мурт колын салмакпен кетерш, керенеу кушактап, арк- ага какты, аягандай бодцы. Бетше карал, 6ipa3 турды да, мылты- гын кабына салып, А кбш екп коска кайта алып журвд. Коска KipreH сон тшмашын шакырып алып айтканы: - Мен сеш суйдш , сен ушш жанымды кидым. вз1мнен кейш езгенщ суйгенш каламаймын,- дедк Акбшектщ iiui муздай бол Kerri. Ой жасаган! Орыска сешм жок екен-ау! Энеугшен 6epi ерл1- зайыпты кющей жолдас бол журш, кетер куш елпрш кетем дегеш неткен ез1мшшдис, неткен тасбауырлык, неткен кашшерлк. Орыс лпркш вз1м FaHa OMip сурсем екен дейщ екен-ау! 0згеш жан екен десейлп! Аяу деген болсайшы... деген ойлар дереу сап ете тусп де, дереу айла тапкысы келдк - MeHi еллрме! Касыктай камымды ки! Мен саган тагы керек болмасымды кайдан бшесщ? Мен туамде саган epin кала барып жур ед1м. Сен бул жолдан аман-есен кайтасын, елге аман бара- сын - . - дедь «Жаксы лепес - жарым ырыс» деген метел ете-мете ел1мге бара жаткан адамга жылы тисе керек. Кара мурт Акбшектщ елп 34

сезше ырым Kepin с е т и де, «Айтканьщ келсш!» дегендей аузынан суйдь Сам жамырап ел орынга отырган кезде, орыстар бастыгынын акырып калган даусымен каздай шубырып, асудын тар аузына карай аркандай созылды. Акбшектщ жанын жыннын ойнагындай ойрандап кеткен оз- быр омырау, eKciKTi кундер орыс мшген атгардын аягымен 6ipre алыстап бара жатты. Тыкыр узаган сайын «Алла, алла, алла..» деген леб1з кеудеш Kepin ауыздан epiKci3 агытылуда едй Квшкен орыстын журтында буралкы кушпстей кангырып Акбшек жалгыз калса да, жалгыздыгына вкшген жок. Орыстын огынан елгеннен де, кулазыган и еоз тауда тенлреп влген!н артык кердй Орыстар- дын дыбысы ешкенше: «К,уткарганьщ шын ба, жасаган!» деген­ дей, артгарынан топырак шашып, карасы вшкен сон: «V yh!» деп дешн 6ip алып, TOHiperiHe кез салды. (О кезде ызгырыгы ызылдап, бойды муздатып, сабалак кара бултган тон жамылган куздin кезаз кара туш ак бас Алтайдын устше кара бурадай merin, сай-салага бауырын тесеп, дуние кара- уытып келе жатыр еде Кек жуз1нде жайылып жаткан жулдыз — койларын квздеп туратын шопан атасындай жау кергендей зым- зия жогалыпты. Сабалак кара булттар-ау, А к б ш е к т н , жанын туншыктырган кара туман аз болды дед1ндер ме, устше мунша твнгенше, анау аскар таулардын басына тунесендерпн. Куздщ саргыш жапырактары-ау. К1мд1 элдилеп, сыбдырлап турсындар? Кдпын бутанын кайгысыз, камсыз быт-былдыктары- ау, несше кара тунд1 жангыртып турсындар? Сулудын журегш жанышкан ауыр шерд1 сендер сейштем дейсщдер ме? Кднатын каршыга куйретш, кикайган костын алдында 6ip колымен жер таянып, аспанга карал отырган суксурдын налыган зарын TOHipiciHe ж е т з е м дейсщдер ме? Булттар-ау, сертлсендерпп! Жапырактар-ау, сыбдырлап жерге теплгенше, шерл1 сулуга сая болсандаршы! Ызгырык-ау, ызылдаганша жапанда жалгыз калган баланын екесше хабар берсецин! Ой, мешршс|з пирмндер-ай! Сендердщ тш щ п Алтайдын жа- ралы аруы бшмейда гой !- Сендердщ кас-кабагына караймын, сен- дерге еркелеймш деп есш сулу мундай куйге ушырады гой! Жел мен бултгын алласына сенем деп сенделш калды гой!.. Тун ту перед!, Акбщек урейленедй Тебесшен зу eTin 6ip топ шорегей втедр Акбигек nip етедг Ш ел л сыбдырлатып торгай ушса да, тогай iiuiH тартып у1лдесе де тау yKici тандайын какса да. 35

Акбшек жан-жагынан жау камап келе жаткандай ел еп зт, кым- тырыла бередь Жатайын лесе, кезше уйкы келмейш. Отырайын лесе, коркып барады. Журейш лесе, карангы тувде жол таба ал- май адасам гой, олденеге урынам гой... деп коркады. Eci-дертк осы арадан кету, 6ipaK тун ш ш де кете алатын т е с. К,азактын косын, казактын астауын, шемшнн ес керда. Ущрейген иемз коска Kipyre тагы батылы бармайды. Акбшек кайтерш бшмей, алактап, кунысып, 6ypicin кеп отырды. Тунге тун уласкан тэр1зденедг К,ос алдында жаткан астау да кершбейдг Жасаган-ай! Тан да атар ма екен? Bip мезплде орман жактан 6ip урейл1 дауыс шыккан секищендг Акбшек елепзи бастады. Манадан 6epi жалмауыздай керш отыр- ган ушрейген коска жалма-жан Kipin Kerri. Ауылда кой кузетш жургенде каскырлардьщ улыганын элденеше ecTireH: олп дауыс соган уксайды. Апырым-ай! К аскыр келе ме?.. Онда кайтем?.. К,ой, келмес: коста Kici бар деп ойлар, коркар: костын айбыны бар гой... Элде манагылардьщ кет1п калганын олар да бшд1 ме? Олар барда каскырдын даусы ест1лмеуш1 efli гой... К,остын eciriHeH ептеп сыгалайды. К,арангыда б1рдене каран, еткендей болады. BipaKдыбыс б1лшбейд1. К,орыкканга кос кершген шыгар деп жориды. 03iHe кайрат 6eprici келед1. Оган да болмай- ды: улыган дауыс энтек толастап бара жатады да, тагы да естшедг Бара-бара улу молаяды, тауды кун1рент!п езге дыбыстын 6epiH басып кетедг Акб1лект1н колы езшен-ез1 костын 6ip сырыгын суырып алады. К,улаш тес жарадай кайын сойылша. Сойылшаны кос колдап бауырына таман кысып кояды, 6ip ушы костын сыр- тында. К,аскыр келсе кару кылмакшы. Улыган дауыстар саябыр- лаган тер1зденед1. Сойылшаны жерге сулатып салып, Акб1лек азы- рак бой токтатады. BipaK онысы узакка бармайды: булак жактан су сылдырлагандай болды... Бул немене?..Адам ба? Ан ба?.. KiM болса да катерлг Акб1лек сойылына тагы жармасты. Дем1н imiHe тартып, ciaeftin калды. Кеш1кпей-ак кара тунге каз катар, деп-денгелек eKi кез пайда бола кетп . EKeyi де кы п-кызыл жайнаган от. А кбш ек атып турегел1п, костын тукшрше бугып отыра калды. Эйтсе де байыз таба алмады, сойылы костын аузында калып койыпты. Акырын енбектеп, костын аузына колын созып, жерд1 сипалады. Сипалап жатып сыгалап ед1, eKi от тертеу болды. Сейткенше болмады, олардьщ артын айнала келденендеп eKi Кызыл кез тагы ете шык- ты. Алты от Акбыекке алпыс оттай Kepiuai. К,арангы тун капта- ган кызыл кез болды да Kerri. Отгар 6ip жалт eTin, 6ip сенш, елбелектеп, таянып келе жаткан Tepi3fli. Ойлаганы келд1 ме?.. М1некей, ш епл сыбдырлатып келш кал­ ды. 36

Эне, парад ете тусп... Ойбай-ай! Bip топ каскыр!.. Енд! кай жакка барайын?.. Ал, мше костын тещрепн сылдыратып, жер пмкжш жур... Ой, жасаган-ай! Тауып алар ма екен?.. Ойпырым-ай! Эне 6ipeyci от басындагы суй еки кытырлатып xeMipfli. Мынаны Kepin Акбшектщ не жаны шыкпай отыр десейпп!.. Акбшек унш шыгаруга муршасы келмей, елген ккздей отырган жершде cipecin калды. Элден уакытта арсаландаган 6ip аш каскыр Акбшек отырган костын аузына келш калды. Акбш ектщ жан даусы туши т ш п , ж!бергендей шыр ете тусп . Каскыр бггкен жарык берш, кездеpi жалт етш, TicTepi сак eTin, окшырайып тура калды. Каскырлар ырылдасып, куршдшш, бураша шабынып турып алды. Акбшек каскырлардьщ карсы шабатынын бшгендей, жалма-жан ушырып, костан атып шытып «Карангыда кез1м жок...» деген балаша айна- лана денгелене, айтайды салып, агашын сермей берда... Анда-санда арс-урс еткен дауыс шыгады. Каскырга тие ме, коска тие ме, om ey ip агашы кейде б1рденеге тигендей колы суйсш ш калады. Каскыр одан жаман ершеленедк Акбш ек жан ушыра сермейш. Каскыр кимылдайды. Акбшек сабалайды. К,аск- ыр абалайды. Акбш ек сабалайды. Каскыр камалайды. А кбш ек «Аллалайды». Каскыр долданады. Акбшек денгелейдь.. Каскыр куршдейдк Акбшек шырылдайды. Каскыр кыркырайды. Акбшек шыркырайды... Сейтш Акбшек кеп каскырмен кеп согысты... Акбшек эбден алкынды, алас урды, жулкынды, ел1 курута таянды. «Ещц жыгылдым той, ешп талайды гой, енда ауызды сал- ды гой, ещи жед1 гой...» деген кезде, Акбш ектщ аягы астынан б!рдене жылт ете тусп . Каскырлар жарк бердь Манаты вдрде шай кайнаткан оггын K63i oai сене койган жок екен. Акбшек алас урып жургенде аягымен шашып ж1берген екен. Каскырлар отгы Kepin жарк берген екен. Каскырдьщ оттан коркатыны Акбшектщ eciHe сап ете тусп. Ауылда кой кузеткенде котанньщ шетше жа- гатыны кане. Акбшек от басындагы тезеки, кураган ш епшекп дереу тута- тып урлеп жгбердк «Менад керепм жана болтан жок па?» деген- дей, жел де кошаметке иеленш, жалынды лап ете Tycipai. Жалын калай шыкты, солай каскырлардын карасы еше берщ. «Олмеген- ге ел| балык» деген осы да. От ceHin калса, Акбшектщ eMipi де сенетад еда. Отты тапкан адамнын атасынан айналсац болмас па! «Заула отым, заула! Мазда отым, мазда! К °ркак андар, тшыз жаулар! Каш, маныма жолама! Куйшремщ, ертеймад!»— дегендей Акб1лек от TDHipre оуйшш , тан атканша маздатып, жаны аман калды. 37

Кызыл кез, каскыр жуз, каблан азу, кара туши Алтай анга- рынан уркггкелк коргасын аспанга алтын айдар Кунекей сулуын ермелеткеш, куншыгыс ужмагы кызыл какпасын ашканда, Акб1лек артына алак-алак eTin жолга шыкты. Бел1нде тундоктщ бауы, етеп ышкырында, колында тундеп сойылша. Юмд! урып жыгатынын KiM бш сш , airreyip ала шыкты. Аспанньщ кун жак туырлыгы акшыл тартып, тау бастары ал­ тын жалаткандай кул1мдеп келедн Тан ата жел де тынды. Бултгар да ыдырады. влкеден ушкан бозторгай тау иыгынын дснгейшде канатгарын калшитып, Кушкей сулуды мадактап, тау-тастан бе- ташар сурады. Бозторгай-ау, KepiMfliKTi Акбшектен сурасайшы, Акб1лек алтын сакинасын атып тастагалы келед1 той. Онын жуз1нде нур бар гой. Ол керетш жарык кун бар гой! Узак тунп топты каскырмен арпалысканын замат умытып, шонкайма Ke6iciHiH жез нэлкл тастан-таска шыкылдап, кашкан кшктей каздандап барады гой! Акбшек а дегеннен асуга тартты. Асумен асып елге бара жатк- ан, елден мал, азык-тулш алып келе жаткан орыстарды талай кврген. Осы тар асудан баска бул шатган шыгатын жолдьщ жо- гын б1лген. Арты елс13 тау, тау толган жау: аю, каскыр, кабан. Алды тар асу. Асу асты тагы жау: кешеплер алдынан карсы шы- гып калмасына ю м кеп1л. Енд1 Акб1лек каздандамай KiM каздан- дасын. «Енд1 есен-аманында ел шетш керсем-ау»— деп, уйкы, та- макты, шаршаганды ойына алмай, к е н ш алып-ушып, ентелей басып, emirin келедс Асуга шыга бергенде, артына 6ip карады. Аяк астында томар- дай томпиып костар тур. Анау тау жылгасындагы агаш, анау кегал, анау сай-сала, анау оркаш-оркаш тас Акбшектщ адамгерш1л1пн аякка таптаган, абыройын твккен жер. Оларга K83i тускенде кушнген, ек1нген, жиренген - aftTeyip взепн ертеген 6ip жаман сез1м павда болды. Тордеп таза тесен1ш-п былгап кеткен куш1кт1 желкесшен устап, ез тезепне 63iHiH тумсыгын типЗсен, кандай xepin, кьщсылап, кей1н шепнед1. Артына Караганда, Акб1лек те сол куцпк T9pi3fli болды. Карагысы келмещ, терю айналды. Асуга шыкса да, алды-артын ораган таудан арыла алмады, бурандаган кия тас, кед1р-будыр сокпак 6eTi ашык даланы керсетпед1. К ун таудан найза бойы котершгенде, Акб1лек алкынып 6ip кезенге шыгып efli, алды будырмак дала екен. Ауылына келген- дей куанып ке-rri. Канаты болса, ушып кетер ед1, эттен циркш! Балтырлары солк-солк eTin, ж л ш ш т сыркырай бастады. Оган да караган жок, кыбырлай 6epfli. Bip мезетге Акб1лек exi колын кулаштай сермеп ылдига тусп. Аягынын сыркыраганы энтек басылайын дед1. Шаршаган жок екем деп, кещ лш е медеу кып efli, сейтсе ылдига карай жургеннен женьпденген екен: тагы 6ip ерге шыкканда аягы коргасын куйгандай 38

ауырлап кеткен тэр1зденщ; суйектер1 сынып бара жаткандай бол- ды. Ак суйек ойнаганда ор кояндай оргып, 6ip кажымайтын аягы TycKipre не болды? Эбшет басып, элдеб!р полеге бастап келе ме? Апырым-ай, тым курса 6ip ауыл, ауыл емес-ау, 6ip казак, казак емес-ау, 6ip мал кершсейшь Bip мал кершсе де, Акбшек кетерден кутылгандай Kepin келедь BipaK адырлар 6ipTe-6ipTe булдырла- нып, белес тартканы болмаса, карайган еш нарсе кезше туспедь Bip кырдан асканда келденен созылган сай килпсп... Кудай жарылгады! взен, езен! Аргы кабакта жол жатыр. Ел жакын гой! Акбшек актык куш ш салып, аягын тез1рек басты. Агыны тас до- малаткан тасты сайдын тар езеш екен. Жадагайлау жерше кел1п белш, шапан, камзолын шеппп, кейлекшевденш, бшегш туршш жуынды, су him. Эбден шаныркап, шаршап калган екен, сусыны канып 6ip кенелда. Акбшек су жиепнде б1рталай отырды. «С у агады да жатады, агады да жатады, 6ip таусылуы жок; катерд1, ел1мд1 бшмейдг Еш нэрсеш сезбейдг Мен инеем де, ит iiuce де буган 6opi 6ip. Жаксы- га да, жаманга да сусын болады. К,удайдыц бу да 6ip Kyaiperi-ay! MeHipiMi-ay! Оны 6i3 б1лмейм1з-ау!» деген ойлар келдт 0Mipi су керш журш, мундайды ойлаган емес, Бул ойды калайша ойлага- нына e3i де тан калды. Аягынын астындагы суга карал еда, 63iHiH TypiH корд1. Шашы уйпаланып калган екен; сумей сылап шашын жаткызды. Тарагысы келд!. BipaK «KiM ymiH тузелем?» деген ой келд1 де тараган жок. Осы судын бойында 6ip калтарыс жер бол- са, азырак отырып дем алайын деп жан-жагына карал турегелш. Аягы уйып калган екен, жилшшгш уш рет карыстырып xi6epfli. Уйыганы басылган icnerri болды. Сол жагьнда 6ip жарлауыт кершдг Акбшек кеп ойланбай-ак камзолын киш, шапанын жамылып тунш кйн бауы мен сойыл- шасын суйрет1п солай карай журдь Адам кормейт1н жер осы гой деп 6ip MyHicTey жерге келш токтады. Арты жар, алды су, он жагы муйю, сол жагы кулаган жардьщ топаны. Киыкене куыста суга карал, eKi пзесш кушак- тап, бугжиш отырды. Кун кызып, шекес1 жылынып келед1. Мынау езен. взен бойындагы ел кайда? Кузди-yHi бул езенде ел отырмаушы ма ед1? Жиекте жол жатыр гой... ойбай-ау, жакын жердег1 ел шаттагы орыстардан босып кеткен екен гой! Манайды жын орнагандай кылды гой! Мал, жанында бил1к калды ма?.. Талай кыз мен сиякты соры кайнады гой!.. BipaK тал мендей бол ­ таны жок шыгар. Костарына окелген эйел кер!нбед1 гой. Элде eflTipin тастап журд1 ме?.. Орыс инркш адамды аямайды екен-ау! Кургырдын атын атамайыншы, тагы кел1п калар. Олар негып кайтпады? Элде бфденеге ушырады ма. Олар кшмен согысып жур екен? Элде ronipeKTeri казактармен... кой, казак булармен негып согыса алсын? Не каукары бар? Элде казак бггкен/и кырып 39

тастап, малдарын, кыз-келшшектерш тартып алгалы жур ме? Онда 6opi б1рдей неге Kerri? Бес-алтауы барса да, мылтыктарымен 6ip тайпы елд1 жусатпай ма? 0здер1 корыккан Kiciiue асыгып-Ycirin, алды-артына карамады гой. Элде 6ip куш-ri жауы келш калды ма? Олардын жауы KiM? Ойбай-ау! Э лп экемдер «Актар, кызылдар» деп отырушы едь Сонысы ма элде? Кызылы да орыс па екен? Олар да кыз алып каша ма екен? Орыс болса... К,ара муртгай-ак болар. О да м еж елпрш кетем дед1 гой. Апрым-ай, апрым-ай! Жасаган-ай! Ешц кайтешн!.. деп тамсаньш-тамсанып койды. Сылдыр-сылдыр су агады. Суга караса, Акб1лект1 булдыр- булдыр ой тербетедг Тербеткен сайын кездер1 Kiuiipefte туседк Y йыктап кап, маскара боп журмейш деп, сыгырайып бара жаткан кездерш ашып алады. Сонда да болмайды: 6ip жагынан куннщ кызуы маужыратып, 6ip жагынан агын су ойын тербетш, туш бойы, уйкы кермей cifleci курып, жалу ж у р л шаршап келген сорлы калгып кетедг... Акбшек одна келгенде, селк етш басын окшита жулып алды. Бетен жерде, езен бойында, жар туб1нде жападан-жалгыз шошай- ып калганына езшен-ез1 коркып кетп. Кара шатган кашып келе жатканы лезде есше тусе калды. ¥шып турегедщ. Кун ецкейш, туе кангып KeTinTi. ©зеншц о жак, бу жагына бойлап-бойлап карады да, еткел i3flen, Ke6ici тырпылдап тагы жагалады. Ол1 журш келедк эл1 журш келедг Откел жок. Сойылшасын суга бойла- тып, эр жерд1 6ip керщ, 6spi де терец тор1здг Элден уакытга 6ip жадагайлау жерге желт, eKi жагы домалак- домалак киыршык тас. Агыны бужырланып жатыр. Балагын пзеден асыра турш етегш жиыра кетеpin, кебш-мэсклн колтыктап, ма- мык табанын кия таска бултылдатып, Судан это . Жарты шакырымдай жерде 6ip денес кершедг Соган шыгып ел кездемек. Ол белеске шыгып eai, ар жагы одан да бшктеу адырсымак екен. Акбшек жан-жагына барлап, жер болжады. Алгы бел ашык, арты — кенере тау. А кбш ектщ ауылы осынау кенере таудыц туб1нде. Шыгыста емес, кубыла жакта. 0йткеш артындагы таулар 03 тауларына уксамайды, сонау 6ip келденен таулармен тутасып KeTinTi. Еидеше, таудан онша алыстамай, кубыла жакка таумен жарыса журу керек. Акбшек соны ойлады да, белестен асып, жа­ дагайлау ылдимен аяндай бердг Адыр, адыр. Елаз дала. Бозгыл кеде. Кербетеге, тобылгылы беткей. Тебегшк, обашык. Кызыл кумайт. Ш ептесш шенешт. Коныр тышкан, ала сауыскан. Ор коян. Бозторгай. Осыдан баска кезге тусер кара-кура жок. Даланын керю ел екен-ay! Елаз дала - ем аз жарадай кершед1. Малшы байгустар негып iiui пыспай журед1 екен?.. Ай, ку дала, ку дала! К у далада жалгыз жаяу 6ip мундык. 40

Сары далада сэры уайым жамылып, Акбшек келеда толарсагы бултылдап. Тышкан аулап куйкентай жур, кыранымсып шынк- ылдап. Вне алыста безек кагып, 6ip торгай тур шырылдап. Бейне эуеге шегелеул1 тургандай, 6ip орнынан тапжылмайды, канатгары дфшдеп. Сол торгайдын шырылдагы ащы тшп кулакка. ©згелер- ден уш озгеше, не болды екен бейбакка? Сол торгайдын манай- ында жаны ашыган арашашы жандарша, терт-бес торгай айнала ушып, таяу-таяу бара тусш, ап кетуге тас корганды буза алмаган ерлерше тиш-кашып етш жатыр о жакка 6ip, бу жакка. Bip мезплде эл п торгай жансыз тастай агып туст1 топ етш. Акбшек те ок бойы жер кеп ед1. Ол торгайдын тускен жер! кальщ шоп. Коз айырмай карап келед1 Акбшек. Элп торгай кальщ швпке туст1 де, калбаландап, далбаландап, шопке таман айналандап шыр- шыр eTin, безек кагып, олай-булай шоршыды. Бу байгуска не б о л д ы ?- деп жетш келсе касына — калын шепте жатыр екен бшектей 6ip сур жылан. Сур жыланнын найза басы какшиган, бейне ажал, алмас K03i бозторгайга шукшиган, айыр т ш н жалан- жалан eTKi3in, ыскырганда енбенщнен OTKi3in, арбап, буып, уытын жиып, торгай сорды топылдатып, кылк еткел1 тур екен. Сур жы­ ланнын атып жыккан о к кезшен коз айырар бозторгайда дормен жок; калбаландап, далбаландап, оршып тусш , тумсыгына тиер- тимес елбелектеп жур екен. Bip «Ап!» лесе бггкеш гой жумысы. Торгай кашан аузына кеп тускенше, окты коз!н кадап, айыр т1л1н жалактатып жатады екен, сум жылан. Бозторгайды аяп Kerri Акбшек, сур жылагщы сойылшамен салды келш как бастан. Жауыз басы астына кеп, солан ете дуре erri. Торгай сорлы ecenripen калган екен: жыгылып турып, жер бау- ырлап, кырындап-кырындап барым женд1кт1: шыр eTin, шыбын- ш!ркей боп аспанга 6ip-ax ушты. Тулап жаткан жыланды Акб1лек табандатып тагы exi урды да, жен1не журе берд1. «Жылан торгайды арбап жейд1» дегенд1 Акбш ек бала кезпгде ecTireH. Мынаны кврген сон, «К,улак ecTirenfli коз керет» деген осы-ay деп ойлады. «Бу жауыздын кез1нде не сикыр бар?!» — деп iuiiHeH тан калды. Манадан 6epi уайым басып, жабыгып келе жат­ кан Kici журеп катгырак согып, тамырлары желпшш, шаршага- нын умытып кето. Торгайды ажалдан аман алып калганына куанды. Жыланды олпргенге ерленд!. ©pi ырым кор;п. Торгай 6ip бейбак кой! О байгуста не зиян бар? «Торгай, торгай атым бар, Bip жапыракет!м бар. Маган тиген балалар, деп каргайтын торгай емес пе? Едшмге жазыгы жок кой. Соны ойлаганда, Акб1лек «MeHiH KiMre жазыгым бар ед1?» деп

тагы ойлады. 03iH торгайга, езше кастык кылгандарды жыланга тецеда. Торгайдын, жауын мен елт1рд1м, менщ жауымды да 6ipey елт1ред1 екен деп, бул окиганы езшше жаксылыкка жорыды. Соны ойлап келе жатканда 6ip денестщ астынан агарандаган 6ip шошакай нэрсе кылтын ете тусп. Акбшек сасып каллы, бугып отыра койлы. Отырып еш, кершбей кетп. Турегелуге орыс бола ма деп коркып, отыруга тагы дэ™ шыдамай, не екенш бшпш келш барады. «Орыс болса 6api6ip кутыла алмаспын, жан-жагым жалтан. Неде болса кереш н»,— деп, энтек отырган сон, ептеп кетерш п, сыгалады. Шошакайдын yxi сек1лд1 6ipfleHeci былган- дап, 03i кимыл-кимыл erin ден астымен Акбшекпен жарыса кетш барады. Орыста мундай нэрсе жок efli гой деп ойлауы-ак мун екен — шошакай жуандады: бас болды: к е д Ь т дуананын басы. Энеки колындагы асасы да шошан eiri. — Эй, дуана! — деген сез аузынан калай шыгып, калай койга- нын Акбшек e3i де бшмей калды. Дуана аяк астынан уржкен жылкыша, жарк 6epin, локып, энтек, тура калды да, бурылып Акбшекке карай жур,щ. Тани кeiri Акбшек: етегш к1рмен зерлеген, тебесш yKi сэндеген басында найза, ак такия; колында шанкил асасы: асасынын ен бойы шыгыршык, кебшж, сылдырмак; ymi козы жауырын, мойнында жумыр Toc6ici; танауы танкиган, омырауы анкиган, кещрдеп сорайган, жшшшеп сидиган, саусактары шибиган, уркек малша окшиган, бес тал са- калы шокшиган, шынжау erri, шын 6erri, жагына пышак жани- тын, 6ip кэргеннен танитын -Д скещ пр екен кэд1мп. IcKeimipiii KiM? Акбшекке зияны тимес пе? Ендеше, ол аяндап Акбшекке жеткенше, 1скещирдщ кандай адам екенш айтып корейж. Бул 1скешцр дуананын бармаган жерк баспаган тауы жок. Бул © скеменщ , бу Зайсаныныз, бу Семейвдз, бу Кдркаралыныз — 6opiH де 1скещнр жалан аяк шарлатан. Ол ат арбаны да, баракотгы да керген, «Бо-о-ракет-ау, бо-о-ракет!..» деп оган елен де шыгар- ган. 1скещцрде уй жок. Кез келген уй — оган уй. Тау, тас, сай- сала, ecKi мола - 6api де оган уй. Онда ел де жок. Онын eai - дуйш казак. Онда мал да жок. Турган Kyfti элп 03iHi3 корген. Ол дуние жимайды. Акша берсен, кез келген ауылдын балаларын жарыстырады да, бэйгеге улеспрш ж1бередг 1скещпр дорба сал- майды: ipiMmiK. куртынды алмайды. Оган колма-кол iineriH та- мак берсен болганы. Тердш алдына шарт жупнш отырады да: «Алла Бак!» деп 6ip акырып, кылк е ж 1зш кагып салып, асасын 6ip Tipen турып кетедг Тана-моншагын, ую сш сурасан 1скенд1р бере салады. BipaK кыз-келшшектерден 03i сурап алады. 1скещпр OTipiK айтуды, Kici алдауды бшмейдк адам баласына жамандык ойламайды. Улкенд! - эке, ага - деп турады. Мейл1 жана тускен келшшек болсын, катын б1ткенд1 «шеше» дейдг Ер- 42

кек, ойел деп айырмайды, бала бггкенш «балакайы.м» дещн. Kicire eMipi катгы сез айтпайды. 0 з ш ренжггкен адамга тук демейш, тек басын шайкдйды. - Дуана, MiHe 6ip киянкы баланы коркытынызшы!- десе: - К ой, балакайым жаксы, коркытпа, коркы тпа!- деп басынан сипайды. IcKenaip ecipece балаларды жаксы кередь 1скеншр келсе, бала бпжен шубырып сонын сонында болады. Ит бггкен шулап ар- тында журедк 1скешйр асасын жайкап аяндай бередк асасынан тютеп жатса да итп урмайды. Балалар окып жатса, ккевднр жетш барып молдасына кол бередк балалар да куанып дуанага кол береда. IcKenaip балаларды молдадан жалынып сурап алып, азат кылады. Кейде конган ауылда кешке таман 1скеншр уй жанында жутшш отырып, он колынын бшезшнен 6ip балага устатады; олай-былай с ы к т , баланы жыгады. Ол курескеш. Балалар кызык Kepin, ке- зек-кезек Kypecefli. Бала жыгылып калса: «А, балуаным, жыты- лып калдын» деп колын коя беред!; жыгылмаса: «А, балуаным, сен жыктын» деп, басын сипайды. 1скеншр не десен соган нанады. «Пэленше ceHi шакырыпты, каладан кем1р экеп берсш» дегтп десе: «А, солай ма?» деп, салып журш кетед1. Кыстын Кызыл шунак аязында 1скенд1р елу шакы- рым жердег1 каладан Исакай ешенге 6ip кап кем1р экеп берген кундер1 болтан. Сонда карды буркыратып, жалан аяк журед1; ол eMip бойы аягына лыпа шген жан емес. IcKeHflip мактаганды cyftefli. «Дуана еке, поракотпен жарысты- ныз ба?» десе: «Е, эке, жарыстык кой» дейд!. Ол жуйр1кпен де, жоргамен де, от арбамен де жарыскан болады. BipmeH калдым деп айтпайды. Бар мактанатыны — жуйрпстт. Kefl6ip корген адамдар байге атынан калып койтан десед1. Ауыл манында eperecripin, тай, байталмен жарыстыртанда, eKi-уш шакырымга дей1н оздыр- майды. «Дуана, нетып шаршамайсын?» десен, «Е, кудай куат беред1 де» fleftai. 1скенд1р 6ip жерде байыз тауып отыра алмайды. Bip уйге Kipce, «йак!» деп 6ip акырып, бетш 6ip сипап, шытып журе беред1. Ол кумалак салмайды, бал ашпайды. «Обал» деп басын 6ipaK шайкайды. Ол намазга да онша кунтакты Kici емес. Кейде журт намаз окып жатса, дэрет алмастан жалан аяк барып, катарга тура кетед|. Кеб1несе окымайды. Б1раз аузы жыбырлап, imiHeH ьщыл- дап б1рдене айтып журед1. Анда-санда «Иак!» деп куюрене ышкы- на 6ip акырып кояды. 1скенд1р коп сейлемейдк Жауапты кыска-кыска кайырады. Сойлесе кейде такпактап кетед!. «Дуана, союга койымыз жок ед1» десе: А, койыныз болмаса ойыныз болды, Ойыныз болса, тойыцыз болды ...- деп жыбырлатып экетед1. 43

ккети р д щ кабак, шытканын жан корген емес, катан керсен де жайрандап, жымиып отырганы. ккещирдщ негып мундай» бон жаралганын, оньщ кеудеанде не кылган журек, тамырында кан- дай кан, бойында неткен кайрат барлыгын ойлайтугын 6ip адам жок. Ел тек оны «Дуана, дуана» д е й т , «Bip алуан адам» дейд1. ккешйрдщ eMipi жумбак. К,алайда ккещпр - адам. Бул неткен адам?.. Э лп Акбшекке кез болтан ккендерйнздщ жайы осы еда. Дуа­ на Акбшекке жетш келт: — А, балакайым, алакайым, шыракайым... К,айдан келесщ? деп басыи сипады. Акбшек не дерш бшмей ку бш ж т, мщпрлеп калды. —Дуана еке, мен... мен... Мамырбай аксакалдын...- дей берда. Орыстар алып кеткенш айтуды уят корд!. Ундемеудщ тэты да жеш жок; калайда б1рдене айту керек болды. Мандайын сипап, кез1н жыпылыктатып, томен карап: — Мен Мамырбай аксакал­ дын баласы ед!м... ауылымиаи адасып... ауылымды таба алмай журмш...— дед|. Дуана калай, негып адасып жургенш сурамады: - Е, балакайым, адасып калдын ба?.. Мамырбай, Мамырбай, Toyip6aft, Сауырбай... бшем, бшем... алып барайын, багып карай- ын, жолга салайын,- деп колынан жетелей бастады. К,айдан, не- п>1п келе жатканын сурмаганта Акбшек куанып, epin журе бердь Дуана сол колымен А кбш екп жетелеп, он колындаты асасын жыбырлата Tipen кара агаштай каткан аяктары каздандап катгы аянга басты. Анда-санда: «А, балакайым, а балакайым! Ke3i меддареп, табаны улд1реп, карны ашып, капы кашып калган екен гой...» деп, жыбырлатып, такпактап кояды. Акбшек не дерш бшмей, 6ipece дуананын шошавдаган бес тал сакалына, 6ipece кунге куй- ген кошкыл омырауына карап кояды. Турпщей суйек саусактары Акбш ектщ бш е зт н сн , мыктап устап алыпты. Уйше каз1р алып бара коятындай-ак ентендей басып келеш. Акбшек 03i шаршап, колтаулап эрен журш келе жаткан сорлы жетелеген жагына бос жагы ере алмай memeci суйреген жас балаша кырындай беред!. Bip мезплде Акбшек cypimn кетп. - Дуана-еке, юшкене жайырак журсещз...— дед!. - Э , шаршадын ба, балакайым?- деп колын коя 6epin, жайы­ рак аяндады. Эйтсе де сау аянга дагдыланган дуана оупшдеген кеще букаша кеудеа кушдеп, оудем жерге бармай-ак, Акбшекп тагы артына тастап Keiri. Дуананы свзбен тежегел! Акб!лек: - Дуана-еке, ауыл алые п а ? - деп сурады.-Дуана: - А , деп токтай кап: — Жетемй, жетем!з,— деда. Дуана тагы озып Kerri. Акб!лек шаршауга айналды. BipaK шар- шадым деуге уялды. Тагы да созден бвгейш деп: — Дуана!— деп 6ip дауыстады. Бул жолы Акбш ек манайда

орыстардын бар-жогын сурады. Дуана: - Э , орыс па. Нон жау- гырлар, бар гой, бар г о й ,- деп жыбырлатып женд1 жауап айтпа- ды. Жауабына жарымай, Акбшек ез ауылынын кай туста екенш сурады. Дуана: - Анау кершген тумсыктьщ астында болады, деп, кегерген тауды нускады. Акб1лек ауылына бупн жете алмасына кез1 жетп. Жакын арадагы елге конуга орен деп жетсе сол. Дуана желшлдеткенмен, Акбшекке 6opi де алые сиякты, ейткеш аягы журуге жарамай, мулде салдырап калып едь Б1рталай жер журдт Сонда да жете алар емес. Алыста, кез ушында, адырдын бектер1нде элде карауыткан мал, олде карауыткан томар секций б1рденелер кершедь К ун ец к ей т , намаздпер болды. А кбтектщ карны ашты, кажыды. Аягын Ke6ic согып, кажап тастады. Элден уакытта ж у­ руге муршасы келмей, дымы курып отыра Kerri. Дуана жарты шакырымдай озып кеткен еда; дауыстаган сон, жылдам аяндап жетш кедщ. Акбшек журуге жарамайтынын б1лд1рд1. — Э , балакайым, кезщ медщреп, табанын улд1реп, ...шаршап калдын ба? А, балакайымды аркалап алайын. Кел, мше гой!—деп, алдына келш аркасын тосты. Акбш ек MiHepiH де, мшбесш де бшмей, именш, аз отырды. Улкен еркектщ мойнына дардай басымен мшуд1 уят кердь К,ара муртка катын болганы, онын кушактаганы, суйгеш ... балаша KOTepin жургеш дереу eciHe туст1. Д ш аз орыс еркелеткен арам денесш, касиегп дуананьщ аркасына артуды обал кердь BipaK дуана: «MiHe гой, м1не гой» деп к у т т отыр. Ел алые, журуге ол1 жок. Амалсыздан орнынан турып, 6ip тамсанып, курений де, exi колын ептеп дуананын мойнына апарды. Денесш типзуге езшен-ез1 жшркендь Мойнына колы баруы мун екен, шэлкес атгай адуын дуана: «Яу, nipiM!» деп KOTepin турегелдй Акбш ектщ салбырап турган exi аягын exi колымен икемдеп, кы сы п алып, асасын Акбшекке устатып, 6ip лыкытып калды да элуета дуана адымдай женелдй Акбшек дуанага аттай мийп келе жатканына кулерш де, жы- ларын да бшмедь Эйтсе де к ен ш жайланайын дед1 Ойткеш ол орыстын енгерт алып кашканын да керд! гой. Онда оньщ алды да, арты да — карангы кор ед1 гой. Онда адам. болам деген умгг жок, корлыкка да, зорлыкка да, ел!мге де, уятка да басын байла- ган едй Енд1 онын MiHin келе жатканы адам баласына киянаты жок. оулие —дуана. Онын келе жаткан бей — ауылы, OKeci. Экесш коредй кушактап керюедц апасына куран окытады; oxecin апа- сындай болып кутед1. BipaK езщ-вз1 калай жубатса да, журепнщ басында туйфтпектелш, 6ip ainai нерсе жатыр; ол тушртпек арк- андаган аттай, куаныштын кулашын жаздырмайды; бер жагы бутан да шукцмшлж eTKici келсе, ар жагы булт курсаган кундей жады- 45

рамайды. Езу1 гана жымиган болады, бет-аузы, кез1 кулмейдк шгшггенш ж1бермейдк Дэл мшер кезде тайсалганы болмаса, журе-журе Акбшек бала кездеп апасыныц мойнына MiHin келе жаткандай, астындагы дуа- на екешн де умытып, бала куш есше Tycri. Онда т е ц б т ак шьгг кейлеп бар балагынын аузын карала батсайымен кемкерген кызыл- сан дамбалы бар, айдары селтиген, жалан аяк ж у п р т журетш cyttKiMai кыз едь А к карабас ылакайына Кызыл шашак тагып, уюлеп, ат кып MiHin, 03i курбы балалармен жарысар ед1. Жаткан сары атаннын успне бала 6iTKeH жабылганда, атан ушып турегелт, балалар еркенпне, мойнагына жабысып «жыгылдым, жыгылдым!» деп шуласар ед1... Туйенщ, жардын, томардын, тастьщ арасына жасырынбак ойнар едк.. уйдщ сыртына мосьщан курке ютеп, ш ш е KHiM тесеп, шиден icTereH куыршактарын отыргазып, куйеу келт1рш, келш Tycipin, шэл1 салындырып, KepiMfliK сурап, улкен катындарша тамсанысып, сыныксып сейлесер едь.. Аласынын кейлек riiiuin койган шабуын куыршагына кшм кылам деп, киып тастап, апасынан таяк жер еш. Сонда апасы жаксы керер еда: «Ак шунак кыздан айналдым!» деп бауырына кы сьт, бетшен шепшдетш суйер едк Сол апажаны кайда? Жасаган-ау, оньщ ушрсйш калган орны немен толады? Уйше барганда мандайынан KiM шскейдь К1ммен Kepicin, жылап, маукын басады? Акбигеклц к е н ш бузы- лып, кезше жас кеп калды. Енш болмаса жылайтьш efli, аяк асты- нан flip eTin ушкан бозторгай к ец ш н б о л т , жасын токтатуга се- беп болды. Ол кезде кун батып, сам жамырай бастап едк Манагьщай емес, дуананын аягы коюланайын д е гт ... Bip-eKi ерге келгенде дуана Акбшеюп аркасынан Tycipin, дем алды; куры- скан белш кайкайып жазып, кунак жылкыша сшганда. Акбшек 63i журейш десе де, дуана болмай тагы аркалап алды. Ымырт жабыла ит даусы есгош . Акбшек куанып кетп: - Ауылга жакындадык кой!— деда. - Жакындадык, балакайым, жакындадык!- деп, дуана Акбшекп тагы 6ip лыкытып жауырьшына таман шыгарды. С ут nicipiM болган жок, тезек Hci жупар шсшдей Акбшектщ мурнын жарган кезде: - Келдж, дуана-еке! ЕщЦ 03iM ж урейш ,- деда. - Э , балакайым, ол1 б1рталай жер бар,— деп, дуана тушрмедь Акбш ектш мурны конырсыган сутгщ HiciH сезгенде, дуана токтады: - Осы темпейдан астында ауыл бар,— деда. А кбш ек туей. Дуананын суйек колы езш, курысып калган такылжырын укалап жазып, шапанын сГлгап жамылып, дуанага ерш, колтаулап тага аяндады. Темпейдщ иыгьгаан асканда, адырдын бауырында ауыл KopiHfli- Не денгеленген алка котан емес, немесе катар тош ген жалгас 46

емес, о жерде, бу жерде тыркырап, карауыткан бес-алты кыстау. Байкаган Kicire «Б1зд1 мекендеген иелер1м1здщ мшез1 де тап й з Tapi3fli тыркыраган, берекеаз, уйымсыз» деп турган TOpi3fli. Keii6ip коралардын касында карауыткан мал кершедк Мал коралап, адам аягы басылайын депи. Анау адырдын тубшдеп комактырак кора- дан тут1н буркырап жатыр. Онын он жагындагы KimipeK корадан 6ip коленке карандап сол уйге таман кетш барады. Адырдын сол жагына таман, темпейге ирей салыгаан 6ip узын коранын манын- да кара-кура кеб1рек Topi3fli. Акбшек кай уйге барарын бшмей, дагдарып келе жатыр efli, дуана: - Анау уйге барайык!- деп адырдын баурындагы улкен кора­ ны нускады. Акбшек: — О кьмдш? Дуана: - Мына жакын уйге барсак кайтедк- деда. бйткеш Мусабай аукаттырак адам екенш бшетш. Акбшек тэу1рлеу уйге баргысы келмедк Тэу1рлеу уйдщ катын-калашы да таныркайды: эргам кер-жерд! сурап мазасын алады; тэу1рлеу уй сарылтып, жуырда тамак та бермейда; ондай уйде сыпайы отыру керек. Ю м бшед1 тоу1рлеу уйдщ кылжак бастары да болар, тэлкек етер. Одан да барысымен сусын iiuin, жантая кететш кедейдага жаксы болар ед1 деп ойлады. Жане осы к уй йз калпында Tayip уйге бас сугуга корланды: «Не бейммен барамын» деген ой келда. Акбшек: - Жакын уйге барсак кайтеда,- дегенде, дуана турып: - Бул уйлер жарлы гой, конак асыга зарлы гой, карнын ашып калады г ой ...- деп жыбырлатгы. - Жарлы боп не гысын... 6ip сусын жутып, жантая кеткендей жер табылса, болады д а ,- деп Акбшек тагы агаты. Эйел кенш не б1рдене алса, карысып бола ма, Акбшектщ бетш бшген сон, дуана да таласкан жок. - Э, балакайым! Мейлщ, м ейл щ ,- деп жакын уйге бурылды. Дуана бурылган кезде Акбшек етегшен тартып: - Ci3 бул уйге менщ ш екешмда айтпай-ак койьщыз. Тезек тер|п журш адасып кеткен екен, тауып алдым дей салы ны з,- Деда. Дуана Акбшекке окшия карап: - 0 , балакайым! 0ripiK айткан жарай ма? ©Tipirani алланын душпаны гой,— деп аяндай бердк Сумелек сэры ит дуананын сылдыраган асасын ecrrin, одан барып кокиган такиясын корген сон, «Енда жатудын жеш болмас» дегсндей, даусы карлыгып, алды 6ip болек, арты 6ip белек кираландап урда. О кезде кара сиырдын астынан сауыс, жыртык Tepi шалбары тылтиган катын да шелепмен 47

кабат турегелт, кисайган Kip кимешепнщ милыгына сук колын жупртш, K03iH сыгырайтып, 6ip аягын uirepi салып: - Кет былай, кет былай!— деда. Дуана асасымен артын жайкап, таяна 6epin: - Э , шеше, кудайы мейман боламы з,- дед;. Катын жауап бермей жатып, дуананын артын ала токтаган Акбглекке карай мойын созып, 6ip тамсанды да: - Мынау не кылган бала?— деп сурады. Дуана байыз тауып тура алмай: - Жата-жастана ecTipci3. Руксат п а ?- дедь - Ойбай-ау! Ана байдш турганда... 6i3fliH конак куткендей не жайымыз ба р...- дей бергенде, Акб1лек те inrepi таман 6ip атгап: - Женгей, шалап берсевдз де ырзамыз. Сйздшн калап келдпс,- дедь - Ойбай-ау, карагым-ау! К,алап келсендер енщ амалым бар ма... айран-шалапты бел1п урттарсындар,— деп катын Акбмектщ ноуетек даусын ест1ген сон, api iiui жылып, api таныркап, «Кона- мыз» дегенге элдекандай боп калды. - Ендеше, уйге т р ш з д е р !- деп, кен-кул1мс1 сасыган тапал корасына карай бастады. «К,адага бастарынды согып алмандар. Bepi, 6epi!» деген дыбысымен ею конагы сонынан epin, шалжиган тапал eciKTin оркаш табалдырыгынан аттап, уйге юрдг EciicriH ж т тутка- сын Акб1лек 6ip-eKi тартып едц, мурны жырык тартыншак туйеше Keraorin келмеген сон, коя бердг Уй-1ш1 тастай карангы. К,атын: «Былайырак, эр таман» деп, дуананы итбектеп 6ip жерге таман апарды. Дуананьщ етепнен устап Акб1лек те барды. «Бу ю м апа, бу KiM?» деген жас баланын даусы да шыкты. Акбшектщ аягына шеп сыбдырлайды. Уйдщ iuii са- сык. Эйнек сымак 6ip кунпрт TeciK KepiHefli. Жерде жаткан 6ip шокпытка cypiHe-MypiHe Акб1лек дуананын касына таман Kenin отырды. Отыра бергенде дуананын \"haк» деген даусы санк ете TycTi. Акб1лек шошып калды. К,атын: «Кетек» дед1. Eip бала шыр eTin жылап коя бердк epeceKTeyi: «Апа, апалап» апасына умтылды. Апасы жылаган баласына: - Шыгарма дауысьщды! Ал, дуана! К,улак кесед!!- деген сон, баласы коя койды. - Э , балакайым, жылама! Кеспейм1н, кеспейм1н...— деп дуана да уатгы. - Шырагданы TycKip кайда кетп жогалып?- деп, катын сипа- лап кунк1лдеп журш, тыска шыгып Kerri. Аздан кеЙ1н кара куман- нын какпагына icTereH б1лте шырагаанын тапал neurriH ернеу1не кисайтып койып, тумсыгына сук колымен май типзш, кагып- кагып укалады. Ceftrri де колын келенкелеп, тор жакка - Акбьпекке карады. Катын б1рдене сурап кала ма дегендей, Акб1лек жалма-жан: 48

- Женеше, суьщыз бар ма?— дед. - С у журепщц алар, салкын айран бар efli,— деда. - Ендеше айранга су косып бервдз: шелдегешм элей ад. - Берейш, карагым, береш н,- деп, катын куйбендеп, казан- дык, жактагы аяк-табагын салдырлата бастады. Сол кезде пештщ бурышынан ертепнщ кызындай кинкене кара кыздын дудыраган басы кылтиды. Дуана асасын арт жагына суйеп койып, шарт жупнш ыныл- дап отыр. Кара кыздын K03i бажырайып тур. EpHeyi кет1к-кет1к, жайпак. коныр зеренмен сусын экеп 6epin жатып, Акбшектш бетше унше карап, 6ip тамсанып койды. Акбшек сусын iiuin болганша, катын кейлегшщ жыртык жершен ышкы- рын тыр-тыр касып карсы карап турды. Катын аягын алып кет1с1мен, Акбшек арт жагын сипалап, бурыш бурышта жаткан шекпен бе, шалбар ма, ю м бшсш, — ameyip 6ip уйшдие басын койып, шапанын жамылып, жантая бастады. Акбш ек жантайган кезде дуана сырылып орын 6epin, козгала-козгала тыска шыгып Kerri. Акб1лекин жатып калганын керген сон, катын да корага шыкты. Содан аргысын Акбшек б1лген жок, эбден талыгып кел- ген сорлы сусын жутып, басы жерге тиген сон, дамыл алып ката капты. К,атын даладагы дуананы айналдырып, Мамырбайдын кызы деген сон: «Э!» деп imi сезе койды. Дыгырдай Мамырбайдын кызын 6ip жутым шалаппен жаткызуды жон кормей, «Саулы бозшгеннен» 6ip кылым ун сурап алгалы жэне уй1не Мамырбайдын! кызы конып отырганын айткалы, дереу сол уй жакка женелд1. «Саулы бозшген» дегенге туйе екен деп калманыз. Туйеден Kici ун сурай ма? Бу казактын да жьшы бар гой, эжептэу1р KiciHi «Боз1нген» деп шыгарып, «Бут жимас» демеген1не шук1рш1л1к! «Саулы 6o3iHreHHiH» к!м екенш айта кетем1з бе? Нем1з кеттп бара- ды? Бос сезге жанымыз кумар гой. Айтсак айта кетеййс. Кулардын нел1ктен «Саулы боз1нген» деп шыгарып жургенш ит 6ijie ме? Бул e3i Мусабайдын катыны efli. Аузы даладай боп кэртайып калса да, «Бозшген» жаулыгына Kip жуытпайтын, мак- таншак, уры кеппелеу Kici болатын. Тыкпа сакал, 6ip мойын жа- ман Мусабай «Бозшген» 6ipflene айтса «1нга» дей алмайтын. О тугш «Саулы 6o3inreHHiH» 6ip ауылга би болудан да дэмеЫ бола­ тын; езге катындарга талай мойын салып, айгырлык кылам десе де, Бфмаганнын тымырсык Кызыл катыны элде неше жерде oniriH басып, аузын ашырмай журет!н. Эйел mipKiH урысканда кайда- гы-жайдагыны казатын эдет1 емес пе?.. Койшы не болса, о бол- сын. Элг! кедейцнн катыны сонымен «Боз1нгенге» жонелд1 дед1к кои. Ол 031 туысы 6ip табан жакын Кызыл катынга неге бармады екен. Жок. Кызыл катынга бармай «Бозшгенге» женелу1 де кулык едн кызыл катын екеушщ араздыгымен пайдаланып, «Боз1нгенд1» 49

тагы 6ip сауып алмак. едк (бурында талай сауган гой). «Жаман иттщ атын Bepi6acap кояды», демемш «Бозшген» елп 6ip шата- сынын атын Энуарбек койган efli (кызыл катын гой оны «Шата» деп журген. «Бозшген» кулагы турж jcici гой: туржтщ Энуарбегш ecTin, баласын сондай кылмак кой). Kepmi катын уйге KipreH кезде, «Бозшген» аузын кайыстай созып: - К,ойшы енш, Энуаржан! Уйыкташы, калкам!- деп, 6ip колы- мен Энуаржанды кагып, келш ш епмсш кыпшасын кылмитып, бексесш бултитып, ез денесше 63i суйсшгендей кылымсып жатыр eai. Kepmi катын сипандап босага жакта турганын керш, «Бозшген» манызданып касын Kepin: . , ____ _-л , Кумсшай 6ip жамбастап сыргып, «§2з1нгеннщ» касына келдь «Бозшген» елдеб1р кызык есек айтады екен деп кимешегш желкесше карай 6ip тартып, жам- пандап, кулагын таяй койды. Кумсшай сыбыр етп. «Бозшген»: — Э , кой ш ы !- деп басын ке те р т алып: - Жалгыз отыр ма? - деп мылтык ататын Kicime бугып, тагы Ky6ipnecTi. Сейткенше болмады, «Куйеу» келд1 дегеннен жаман, «Бозшген» апырандап турегелш, жалма-жан ауыз уйге барып, Кумсшайга кайталатып 6ip аяк ун салып бердь Б ер т жатып: - 03iM де барам ,- дедь Кумсшай: - Барганмен кере алмайсыз: уйыктап калды ,- деп едь Ол «сез «Бозшгеннщ» кулагьша бит шаккан курлы KipreH жок, кол аягы жерге тимей, шошалада сут nicipin жаткан кара KeMnipre барып, кез1н ашып-жумып, ест1ген хабарын айтты. К,ара кемшр 6ip тамсанып, отын кесей бердь Оган жарымагаи кющей «Бозшген» шудасы желюлдеп, байын 1здедг Байы тыскарда дерет cyTin, 6ip колы шалбардьщ ауында, 6ip колы irnimie тур екен; «Бозшген» келш: — У й, сен естщщ бе?— деп, жулкып, шалбардагы колын суы- рып алды. 0 3 уйше тугел ecrripreH сон, бу хабарды imiHe сыйгыза алмай, «Бозшген» бошалаган туйеше тайрандай басып, exi колын алды- артына кулаштай сермеп, Б1ркулактжше карай женелдь Ауылды кыдырып журш б1рталай жанды кулактавдырган сон касына exi кыз, 6ip катын е р т т , ещц «Бозшген» Кумсшайджше тартты. Неге десешз, «Бозшген» от басынын эйел1 емес, 6ip болыс елдеп энпмеш уйде отырып б ш п отыратын, еркехтердщ партиясына да, дау- шарына да Kipicin кететш, сак кулак, eTi Tipi кешел1 Kici гой. Елдщ и л жаксылары да «Бозшгеннщ» ушнсн талай дем таткан. Жоне 6i3flin «Бозшген» еркектермен дойбы, карта, асык ойнай- тын, насыбай ататын, конакка елец айткызбай ж1бермейтш, кызып 50

кетсе e3i де айтып салатын, бозбала келсе, eici e3yi жиылмайтын cepi Kici гой. Тек «Бозшгеннщ» кара бойында титтей гана MiHi бар еда: ез басынын киш-кеш еп болмаса, езге шаруага энтек кыры жок едк таза корпелер1 салтак-салтак боп, тесек-орны жуырда жиналмай, кокы п, ыбырсып жатар едк К,ызыл катын TycKip «БозшгендЬ* «К ок инеш котше туртпейдЬ> деп есектеупп еда. «Бозшгеннщ» езше тарткан 6ip кер1мсал кызы бар еда. Э лп Айтжан гой? - Е, сол. Айтжанын мактап домбыра тарткызып, эн салгызып, бозбаламен эз1лдессе, озш щ де жаны Kipin отырушы ед1; калжынга богауызсымак сез араласып бара жатса. «Бозшген» 03i кимелеп, Айтжанга жол 6epMeymi едь Сол Айтжанын кутгы жерше кондырып, жалгыз ©3i iuii пысып, урынарга кара таба ал- май жургенде, мына хабар «Бозшгенге» кудайдын уйге айдап экеп берген дэулетшдей Kopinai. - Кудай-ау, мына турган б!зджше келместен, есшен айырыл- ган сорлы Кумсшайджшен не алгалы конып жур екен?— деп санкылдап келедь Ол эншейш соз гой. «Бозшгеннщ» eci-дерп: «орыстар кызыккан кыз кандай екен? Айтжаннан Heci артык екен? Кшм1 кандай екен? Орыстьщ талкысына тускеннен сон, кандай боп калды екен? Соны бшу гой, орыстар оз аулына да келген, кыз-катындар тау-таска тыгылган; 03i де уш орыстьщ колына тусш кап, буйырганын корген; кшп уйдщ кызы содан 6epi жвдшке ауруга шалдыгып, от басында сулап жататын болган. Сонда да катын ппрктнщ тансыккойлыгы басылган ба? «Бозшгендер» Кумсшайджте Kipce - бурышта домаланып 6ipey жатыр. Дуана далада болса керек: сэры ит коранын сыртында канкылдап кояды. «Бозшген» шырагданды 6ip кызга устатып, Акбшектщ касына к е л т , шапанын ашып карады. Акбшек аузы онтек ашылып, стек еш агып, корылдап уйыктап жатыр едь - Е, байгус-ай!—дед1 К умешай арт жагынан к е л т : — Не кыла- сыз уйыктасын,— дедь «Бозшген» шапаннын ощрш кайырып, эд1бш корда, койлегшщ суйепн байкады; женаз камзолынын жиегш, калтасынын какпа- гын, кебю-мэсюш, берш шукылап к о р т болган сон, мавдайына шашырай салбырап турган шашын акырын сыргытып: - 03i де кыз лесе - кыз екен!- деп корытьщды шыгарды. Шапаны бикасап, ofli6i батсайы, жещлз! дурия, койлеп бэтес екенш айтысып, 6ipeyi: Айтжаннын койлеп тэр1зд1 е к е н ,- деп енд1 6ipi: Айтжандш будан ropi каттылау,- деп турганда «Бозшген»- Акбшекп былай койып, койлек жайынан кыздармен айтысып кегп. Онын айтуынша кыздар дым бтмейтш болып шыкты; Айтжандш бес есе артык боп кетн. Айтжан караты узатылмаганда, орыстар кырылысып калатын екен, маскаралыктан кудай 6ip сактапты, ойгкеш аманында бергенш «оз1» калапты (екжябат болтаны ес!нде 51