Б. Нұржекеұлы т5

БЕКС¥ЛТАН

БЕКСАЛТАЙ Н ¥РЖ ЕКЕ-¥Л Ы B e y , к ,ы з д е у р е н !

!

БЕКС¥ЛТАН Н ¥РЖ ЕБЕ-¥Л Ы Ulum^MMafm У-том Ь е у , к ,ы з д э у р е н ! Алматы “Жалын басиасы\" 2009

УДК 821.512.122 ББК 84 (5 Кдз) 7-44 Н -86 Кдзакстан Республикасыньщ Мэдениет жоне акларат Miiiicrip.iiriiiin багдарламасы больница шыгарылып отыр ТАЛДЫ^ОРГАН ОРТАЛЫКТАНДЫРЫЛГАН ЮТАПХАНА ЖУЙЕС! j-j— Нуржеке-улы Б. 105 ___________ ! Б. Нуржеке-улы. Шыгармалар жинаты. Беу, кьп дэурсн. Певестер мен энлмелер. 5-т. Алматы: “Жалын баспасы'' ЖШС, 2009. — 320б+16бет жапсырма. ISBN 9965-693-82-Х З Ш - Г Жазушыньщ бул томына енген повестерде адамдардьщ сан кырлы coirepi суреттеледк “Бапалыктан 6ip адымда” онжылдыкты жаца 6iTipreH бозбала житггщ сыныптас кызына жасаган алгашкы адамдык, камкорлыгы суйюпещцк сез1мше уласып жатса, “Арызда\" атамекеннщ тарихына селкрс карау оз халкыннын еткенш умытуга соктыратыны ашына айтылады. “Беу, кыз дэуренде” ез княлындагы Алпамысына кеадеспеген Гулбаршьш кызлын carci3 cyKicneaairi сез болса, \"Жайлаудагы жиырма кунде\" туган жерге деген азаматгык, перзентпк сез1м баяндалады. Жазушыньщ эцпмелерщде жастар суйгспендап адалдык, KicwiK, камкорлык секши адамдык, касиетгермен астастырыла суретгеледк ISBN 9965-693-82-Х УДК 821.542.122 ББК 84 (5 Кэз) 7-44 О Нуржеке-улы Бексултан.. 2009 О “Жалын баспасы” Ж ШС, 2009

Ъеу, hyftm ! СИКЫР СЕ31МДЕР СИМФОНИЯСЫ К,алыц ок,ырманра eciMi м еш Ь ур к,абырралы каламгерлерiмiздщ 6ipi Бексултан Нуржекеев ек ем белгш. Оныц уст1не кейб1р кдоскдша энциклопедиялык, с е зд т к е субъективтж басырлык,тыц шолак, шыжбаландырынан енбей калганымен, Бексултан Нуржекеев 6api6ip тел эдеб и етн зд щ 6ipereft кешел1 cypeTKepi болып кдла бередк Асылы, енер HeciH сезджтен сызу оцай болганымен, окдфман санасынан сызу елдекдйда кцын. ©йткеш оныц соцры отыз жыл беделшде СМздер мен Б1зд1 ез1мен 6ipre кдн тасытып, журек шаншытып, махаббат мухиттарында —акдицкдн сез1мдер айдынында кдгазын — кдйык, кдламын — ескек етш iпалкар сапарда 61рде сагынышпен capFaHFaH; 61рде еюншшен опык,жеген; б1рде умггпен арманына жеткен; б1рде кцмастыкден кдуышкдн; еркдшан тек жакрылык, пен татулыкда умтылран; гумырын бакдгг кушагына жетуге арнаган царапайы м к ей тк ер л ер 1 м ен , hfhh ш ы найы ем1ршецд1г1мен м ейлш ш е к у ды реттене ту ск ен ерцилы замандастарымызбен ерекше тартып, ерекше баурап алган ер алуан шыгармаларын айтсак, та немесе осынау тандамалы ею томдьпусд екшелген туындыларын ттлге тиек етсек те ете-мете жеткшкп. Бутан, кдйталап айтамыз, оныц тел эдебиегопзге — рухани кдзынамызга келу жолы, есу-кдлыптасуы, сейтш суреткерлж KemeAi ернегш табуы жене сонысы аркмлы едеби ортада кдпысыз танылуы epi окдфмандар с у ш сп ен ш тгш е зацды болену1 делел. Соныц 6ip кесек KepiHiciH осынау тацдамалы ею томдык, тары да 6i3re epixci3 келденец тартып отыр десек артык, емес. Буран, кдйталап айтамыз, оныц 1994-жылы \"Жазушы\" баспасынан жарыцкерген осынау тацдамалы ею томдырындэры 0з1нддк Керкемдж Элем1 толык,айFaк, Нэтижесшде Бексултан Нуржекеевтщ осынау тацдамалыныц енбойындары кемелджке KoivpiAFOH суреткерлж неабе-ырысы да, дербес баю.пы да жаркырай тускен демеске одлАнз жок, ©йткеш, бул туптеп келгенде кешел1 суреткердщ теуелаздж алган Ем мен кара 5

Ш щ т ан Нф/секв-упы____________ __________ орман Окырмандарыньщ алдындагы Шырармашылык, Ece6i FaHa емес, сонымен 6ipre езш щ Суреткерлж кешел! тулгасын б1ртутас синтездеп керсететш оптикалык, Шарайнасы екеш де Асылы, Бексултан Нуржекеев тэр1зд1 суреткердщ барша тулрасы мен куатын, epeKineAiri мен дербеспгш осынау тандамалы eKi томдык,тыц аясында кдрастыру 6ip орайда, api оцтайлы, 6ip орайда api крын. Дегенмеи, осы аспектсде — осы ракурста кдрастырып, 6ip Faira сейлеммен чуйin айтар болсак, онда, соз жок, Сикдгр Сез1мдер Симфониясы немесе Махаббач' Монодуализмше Монумент деу1шзге тура келеччншашык,айтура тшсшз. Муньщ e3i мейлшше елпьддегенджтен емес, кдйта KepiciHme, мейлшше суйсшгенджтен. Суреткер сез1мдерше сыншы сез!мдершщ бас икн, танин кдлуы десек, куба-куп. вйткега кешел1 суреткер туындыларыныц онбойындагы сикыр сешмдер симфониясыньщ эркдшан куретамырга, ой-санара, жуйке-кулыкдд, ic-эрекетке 6ipTyrac айналып кеткен дара табигатына бас имеу, тэшш кдлмау мумин емес. Элбетте, 6ipaK, бул — мушелтой устшдег1 тост немесе сол кдрсандагы тоймакдланьщ желп1лдеме-котерме Ae6i3i емес. Эрюм эркдлай кдбылдаура ерю болганмен, акикдтган ачтамасак, болтаны. Ал пэнэш 6ip себеппен жорарыдаты niKipAepiMi3 м уш елтой га к,атысты бола к,алган кунде де £пз осы туж ырымымыздан эсте тартынбас едж. Де ген мен, осы макаланыц мшдеччне екеушщ де реччкелщюремейдд. Bi3re муны Kp3ip езгерген уаkj.it олшем1 — бупнп заман тынысы, тэуелаз елдщ мемлекечтчк муддесше — рухани кдзынасына кдлччсысыз кызмет ету питылы рана ашык, айткдоып отыр. Оньщ усччне кошел! суреткердщ 031не тан, уакыт сынынан откен мейлшше сараб дал б о лм ы сы да осы ны талап eTin оты рранын умьггпауымыз керек. Эйтпесе, жасыратьш Heci бар, эрштес аганьщ шырармашылык, жольш OKji-6we журш, cari тускенде жекелеген iuiiHapa niicip быддре журнч, чугастай кдлпында толык,кдрастырмай келу1м]здщ ец басты юлтипаны да, Kemeri кецеейк дэу1рдщ \"дозировкалы\" идеологиясынан, шекаралык, шектеум инструкциясынан, эдебиетте етек альш кеткен тецгермеш1лджтен екендич айтпаса да тусМкчч гой. Эйтпесе, талай-талай мушелтой кдрсацында баспасез бечтерйчде эдеби-керкем сын айдарымен ютаптар санын тчзш, ешрбаян деректерш парак,тап, кезекчч макдлалар жариялаумен немесе тек Tipi классиктердщ иэ болмаса \"майлы мансабы бар мэртебелш ердщ \" к,атарына “уакдятша крсылрандардыц шашбауын котеру барысында талай-талай жалпылама-

____________________________________ Щ кы З дщфен! жалпакддешей макрла жазумен шектелш келгешм1зд! несше жасырамыз, несш е буркемелейм1з? К,алыпты да кдсац елшемдердщ шектеул1 шечберш ен niuFa алмаганымыз, шырмала тускен устше шырмалганымыз — крз!р кезипз жеткен акикрт екеш крншама болса, ал кезшде соны ашына аиткрн 6ipAi-eKiAi, не керек, санаулы ерлжтердщ де 1ле-шала жедел туншыкзырылраны да соншама атуткрт epi гой. Тек баз-баяfbi осындай дерттердщ салкршы т эуелаз ел атансак, та. a3ip кыр жотамыздан туспей, кдф соцымыздан кдлмай турранына кдшжыласыц, кепке узамас деп ум отенеан, кепке узартпаура езщше улесщд* де крскрщ келерд. Сонымен, эр ж ы лдарда осы н ау Сик,ыр Сез1мдер Симфониясыньщ эралуан узштер1мен, еуен-ыррак,тарымен, мелтек макрмдарымен етене жакдш, етене сырлас, етене мучдас болып келген крлыц окырман круымньщ осынау тандамалы ею томдык, арк^ьлы кешел1 суреткер Бексултан Нуржекеевпен кдйта круышуы, жаца жуздесут жайында epi Парыз жене epi Кррыз макрлара нак,ты кеш етк. Ец алдымен тандамалы ею томдык;гыц суйепне-курылымына кез салсак, онда oipinmi ютапкр — \"Кутумен кешкен румыр\" романы жене “KiHeAi махаббат\", “Арыз\", \"Жайлаудары жиырма кун\" атгы noeecTepi; еюнпп ютапкр — \"Bip^eidHiui, 6ip ум1т\" романы жене \"Не ушш?\", \"К^ын сурак,\", “Ж олтебелес\", \"Кулэштщ соцры кектем1\" атты терт эщзмес1 ешпн. Булардан баскр \"Ерл1-зайыптылар\" романы, “взе н д е р ернектеген елке\" атты публицистикалык, acceci, \"Ж ау жакадан алганда\" романы. \"Эйел жолы — жДцшже\" атты ецпмелер жинагы, тары баскр туындылары жене бар. Тандамалы ею томдывда крй шыгармасыи енг1зу не енпзбеу, ол. ерине, автордьщ кукы, ал талдау-саралау, niidp бырДру — сын мен сыншыныц м1нден. Bi3 осынау тандамалы ею томдык|<р енген туындылар аркылы эуелде крламгерлжтен умггкер болып, алгаш кддам баскрн Бексултан Нуржекеев'п; сонан сон есу-крлыптасу успндеп 1зден1стер1мен шарк, урран талантты жазуш ы Бексултан Нуржекеев'п; кржырлы таланттын, токргешлсу орнына толассыз да табанды енбеккррлыгы аркрсында бугшде жалпак, журт алакрнына салып аялаура умтылатын кешел! суреткер Бексултан Нуржекеевн крйта керемйз. Бул орайда тандамалы ею томдык, оз мшдепн акжарылкрп аткррып, б1здщ кдлымызра тиш отыр. Б1з енрД таныс-бейтаныс замандастарымызбен, солардыц kjjm- KjiFam, ом1рд1н e3i ерген тардырларымен, осыныц баршасынын, алтын езек: лейтмотив1мен — мецплж махаббатгын ералуан куйм-мунды — сырлы He6ip эуендер^мен, ярни сикыр сез1мдер 7 1_______________

Ъ екоут ан Н ^Щ а -т ы _________________ _____________ симфониясымен кдйтадан бетпе-бет жуздесемз, б1ртшдеп етене куйде сырласамыз, б1ртшдеп етене куйде табысамыз, б!ртшдеп 6ip-6ipiMi3Ai кдмайтын кимас жандарга айналамыз. Сондык^ан шыгар, кошел! суреткердщ озекжарды Te6ipenicin енд1 ездерЬпздщ Te6ipemciMi3re кдлайша айналдырып алганымызды букпеаз а тута, макуанышпен айтуга тшсшз. Асылы, суреткер ез туындылары аркдь\\ы эр буьш окдорманын эркдшан кдйран кдлдыра алса, ал эр буын окырман сол iiibiFapMaAapFa эркдшан ез-езшен кдйран кдлып жатса, ею жакдыц да аскдк, мураттарыныц нак,ты орындалраны гой. Bi3, элбетге, тек осындай суйеп асыл ютаптардьщ автор мен окырман арасындагы дэнекерлт де, кызметт де, нысанасы да, сайып келгенде, эркдшан осындай муратгардан FaHa туындайтынын ешкдшан жокда шыгармаймыз. Кдйта осьшдай абырой удесшен шыкдан ютаптар жайында унелп акд-арыла жазп>щ, унеш суйсше жазрьщ келш туратын куштарлырынды букпеаз брлдйргенщнщ 031 ганибет емес пе?! Соныц нак,ты 6ip мысалы — осьшау тацдамалы ею томдык,десен, акдкдткд тагы да 6ip жуг1нгемм1з болып табылады. Тандамалыдагы \"Не ymiH?\" жэне “К^ын сурак,\" атгы ею ацпмеге иазар аударып керешк. Бул eni туынды — жас кдламгердщ 1972-жылы шыкдан \"Куй толгак,\" атгы жинагында жарык, керген. Автордьщ эдебиеттег1 ез сокдарын табу жолындагы алгашкы эрекеттерр мен соны жузеге асыру барысындагы кдламгерлтк аяк, алысы б1рден байкдлады. Мэселен, буран 6i3 балац кдламньщ жтерл! пафосын, бейнел! ттлш, .сюжетпк жел1дег1 тартыс пен драманы адамгеринлж мураттар туррысьшан терендетуге, кушейтуге, ойландырура, таразылауга, салыстырура умтылатын кезкдрастарын, принциптерш жаткызар едж. Ец бастысы, элемдж прозаньщ парасаты мол тарлымынан, суреткерлж стильдер машыгы мен мэдениетшен уйренуге умтылран кджыр-кдйраттыц зая кетпегешне, кдйта езшдж жемю бере бастаганына ею эцпменщ eneyi де толык, дэлел бола алады. Сондыкуан шырар, бул эцпмелерд! окып отырып, автордыц “н е т болсын, нелпсген болсын, неге булай, нелнстен булай” тэр1зд] eMip мен тардыр сыбагаларына в з ш де, Окырманын да байыппен зер салуга жетелейтшш кэмгл ацгарамыз. Ол бул мэселелерге тым селкрс немесе женрл-желт кдрауга, немесе \"эй, бэлем сол керек\" — деп б1ржак,ты, эркдшан езщнщ ерене сэйкес, пайымыца лайык, шолак, ук1м айтура, оп-оцай Keein-nimyre тубегейл1 кдрсы екецаДгш езш щ суреткерлж кдрымымен мейлшше нанымды, мейлшше утымды жетюзе б1лед>- Ею эщтменщ eKeyi де 6ip кезде1т жас кдламгердщ шырармашылык, сапарыньщ тек кдна 8

бастау булата емес, сонымен кдтар куш бупнге дейш кешел1 суреткердщ шытармаларында жалтасып, кетерш п келе жаткдн элеуметк-керкемдпс проблемалардыц, мотивтердщ эу бастата программалык. сипатгарын анык. та айкдон танытатын шымыр дуниелер. Маселен, \"Не ушш?\" атгы ацпме туцтьпн ютапта \"Бауырдар\" деп аталган. Шамасы, автор да, ютап редакторы Дукенбай Досжанов та цензураныц кдра кдсап кдйшысынан сескенген не сак,танран болу керек. Бутан ацпме атынын, тацдамалыда езгертшп 6epiAyi мен 6 ip абзац узшдшщ кдйта крсылтаны дэйек. Ойткеш кырага кездер кебшесе мазмунта терец бойлап жатпатанмен, шытарманыц атауына, жанрлык, айдарына аса сак,тыкден кдрайтын. С оныц 6 ip K epiHiciHe — э ц п м ен щ \"Бауырлар\" деп аталуын айтамыз. Тым кдрапайым, тым момын екендпт ешкдндай кумэн тудырмайды. Ал \"Не ушш?\" — деген атаудыц ез1нде кдншама зьл, кдншама акшпи, кдншама сауал андыздап тур десещзпп. Эцпменщ элеуметпк-керкемдж жугш катере тусуде бул атаудыц елеул1 рел аткдрып туртанын кермеу, сезбеу, бшчеу мумюн емес. Дегенмен, эцпме идеялык,-керкемддк жатынан eTKip де байсалды, мейлшше устамды ошкдан. Бауырлар — Эбджен мен Ж умекен баррикаданыц ею' жатанда туртан жандар. Эбджен — кепши, кртам муддесш бюк санайтын, эддлетгщ алдында тана жытылатын кез1 ашык, квю реп ояу, курескер азамат. Ездлгендердщ ецсесш кетеруге келгенде неге болсын мейлшше кумбыл, мейлшше эрекетшиу. К ецес ею метш щ орнытап, нетурлым баянды болуы ушш езш-ез1 курбандыкдд шалуга эркдшан a3ip, акдлл мен мшезге бай, халывда унайтын абзал жан. Ал Жумекен бутан мулде керетар полюете. Эбджен журтын от болып жылытса, ол журген жерш муз болып кдрытатын, кдн кдкрататын, жырткдяштык, ю-эрекетгер1мен белгш болтан атышулы жан. Алайда, eKeyi 6ip-6 ip iH e емш ектес бауыр. Бауырлардыц кдк,тытысуы кап те, табысуы аз. EKeyi 6ipiH-6ipi ез жагына тартуга умтылады, 6ipax, нэтиж еа жок, Жумекен кецес уюметшщ орнатанына мулде кдрсы. TinTi, кдшалса, шекара асып кету отан тук кцын емес. Мше, ендд колхоздас гыру басталды. Ол бутан юруге таты кдрсы. Эбджен Жумекендд кап кдтарына KpcyFa, колхозга K ipyre эрекет жасайды. BipaK* тоцмойын Жумекеннщ ойы мулде баекд. Осы арада аталы- 'Н1л1 бауырлардыц арасы бурынтадан да алшацтай туседд. Ата- ана да Жумекен жатанда. Ж умекеннщ бар ес1л-дерп, бар мандаты тек ац аулау мен кдлз-келшшектерге \"берсе оцынан, бермесе жолынан\" дегендей озбырлыкдюн болсын кдярындап 9

журу. Тау таплсындай ерюн журудь ад атып кутан Kepypi ешнэрсеге айырбастарысы келмейдь Осы крмын, осы xipAiriH сак,тап крлуды neftiurren де, ерлжтен де асте кем кермейд]. Баймукрн мен Эбджен ексуинц осыны тусшбейтппне тац. Жумекенд1 epericTipMeciH, Жумекенд1 жауык,тырмасын. KopeciHi сонда кередь Од жолына келденец турран жанды аяп керген емес. Оран саяк, журу, ерюн журу ауе.\\де пендешшк эгоизм болганмен, келе-келе езшдж дуниетаным кезкррасына айналран, кунделжт1 TipuiiAiri мен куресшщ макратына айналган. Ерюнрдпне крл сукррн жанды oMipeM крптырудан a c re тайынган емес. Ж урт оныц атгыц куларына ен сала алатын мергенрдршен, ацшылык, жырындыл!>1рынан, пендеш ш к крркрулырыиан 6ip жары сескенедь Sip жары крлпаштайды. Крныпезерл1г1, кртыгезддг1 сонша, шекараныц крглкешр жартасында бауырына ок, атудан жуз1 жанбаган. Не Обджен, не Жумекен. Еюнщ Sipi. YuiiHHii жол жок. Баррикада екеу1не де осындай uieuiiM крбылдаука мэжбур erri де. ею мылтык, кртар-крбат агылды. Жаралы Жумекеннщ огы мулт кегп. Эбдженнщ огы дал тид1. Ж ас крламгердщ enriMeci социалисте реализмнщ идеялык, талабы мен эстетикасына толык, жауап бере 6iAren api сод жылдардары курес барысында epic алган кррама-крйшылык,ты да, ширыкррн драматизм мен ерипген трагизмдд де букпеген. Крита идеялык, тарные апофеозыньщ крншалыкты кршбаткр, крншалык,ты крыша тускенш де керкем жетюзген. Эцпменщ тандамалыдары нускрсында крлпына келззррдген мына жолдарды окрш корей iкип. \"Шалкрлай артына бурылып, элденеш сурарысы келген адамша алакрнын жая 6epin, шыр айналып барып жырылды. 0бд1кен ec-Tycci3. К езш ен жасы крлай ытып кеткенш бымейдь \"Не ушш аггьщ? Не ушш? Юмушш?\" - деп алакрнын жайып Ж умекен орнынан тура сап жуг1ретш сияк,танды. Жартаспы кушкрн жансыз дене соншалык,ыстык, крмас кершш, 6ip eKciK кылрынта буындырып, булыкуырып барады. Туыстык, сезЬшщ жегшше шыдай алмай, кез жасын колымен срлюп, бесатардыц ущысын езше крратты. Кез крыгы кррсыдан кррац еткен адамды шалды. \"Ойпыр-май, екеум1здд Умбет аггы деп журер ме екен? Умбет озшщ крлай елмегенше ац-тац?..\" Осынау rnaFbiH абзац 1972-жылы шыкррн “Куй толрак,\" ютабында кргскррып крлган. Тандамалыда крлпына келтзрыген нускрныч, керкемдж болмысы крй тургыдан болсын жас автордыц позициясын, крламгерлж куатын мейлшше жете танытуга елеул1 улес крсып турганы кэмы. 10

_______________________________________ В » , ш te/fa m l Бул кыскдртуга, эрине, не цензураньщ. немесе крсурей редактордыц cenTiri тигенше куман жок, Ал автордыц сол шеипмге келкпеушщ peri еш келмейтш. Энпме — идеялык, тургыдан \"осылайша жонылып, осылайша арленш, осылайша жылмарайланып\" шыккднымен де, 6api6ip коркемддпн сак,тай алкан сипатымен кунды болса керек. Адамгершшк сез1мнщ идеялык,сезгмге, курбандыккэ шалынганын кдй-кдйсымыз болсын сол кезде дурыс деп таптык, жетзспк деп таптык, амал жок, осылай болуга тшс деп таптык. Автор да, редактор да, цензура да белгш 6ip системаныц кдаметплй болтандык,тан, осылай етуге м1ндегп едд. ©йткеш оз крлыцды езщ кесе алмайсыц. Ал кескен кундеде натижеа бэз-баятыша болатынын галай керген жокдыз ба? Ал \"Кцын сурак,\" эцпмесшде адал махаббат пен адамгершшк муратгарра деген козкдрас тещрег1нде эркцлы полемиканыц, аркцлы трактовканыц эркдшан узглмейтш ypAici керсеталедь ©Mip шындыры, тагдыр шындыры баршамызра кдмбат болура raic. Муньщ e3i — 6ipaK, киын сурак, Э р и м озшше дэл шсппм, дурыс жауап табура raic. Сарманныц шеш есш щ Зэуреге, Сэуленщ крнак,к,урбысына айткдн сыр-шеж1реа, шеж1ре-сыры адамгершшк тэрбие сагатынан 6ip де кем емес. Аудандык, педучилищенщ Сеуле мен Зэуре тэр1здд студештер1 — ем1рдщ мазмунынан repi сырткд! шшшш, жылтырарын кдгаыкдапжурген жастар. ©здер1н1ц шолак, пайымынан эм де шыга алмай журген, ешрдщ суыгы мен ысгырынан эм кеп оте крймаран тэж1рибес1з бойжеткендер. Ата мен ананыц адамгерш ш к туррысынан айтып отырран хикаялары тек Багаш пен Айганшага рана кдтысты. С ойте тура адал м ахаббат уш ш e3iH-03i к,урбандыккд шалган Айраншаны, “басынан баягыда еткен бакдпты шагын OAi кунге талшык, е т т журген\", солай бола тура \"Еппймнщ кд1зык,-куанышын кдоганбаймын, тек 6ipaK, KopciH, Kj,i3biFbin жоралткдн адамньщ хал-кддарын 6Ue журсш Дейм1н былайры журт. Тас MyciH ескертюш толып жаткднмен, Tipi б1здердей теб1ренте ме елд1? К о зш е шук,ымасац, кормейтшдер бар; кулагынан тартасац, тыцйдмайтындар бар\" — деп курсшетш, кущренетш сорыс MyreAeri Боташты, оныц аянышты тагдырын сцалдымен сезш у керек. Сонан coHTyciny керек. Сонан соц курметтеу керек. Сонан соц тарылым алу керек. Сонан соц езгелерге енеге ету керек. Сейтш, адамгерш Ш кмзгшктщ opicin узартып, шецбер-аясын, шугыласын-саулесiн молайта тусу керек. Сарман мен оныц ойел1 оз kj,[3i,i Соуленщ, конак, курбысы Зауренщ осылайша Hri йгер д щ мурындыры болганын калайды. Алайда жас бойжегкендер оздершщ шолак, пайымдарымен Айраншаныц;

Ш суш т _________________________ Боташтыц гс-эрекеперш сез1нуден. туонуден, курмеггеуден. онеге етуден repi ж азияруга бешм. Аптыкла жастык, тож!рибеазд1к оларды осыган итермелеп отыр. Алайда ата- ана мен Зауре, Сэулелерд1ч ортак, проблемага деген козкдрастары сайыскд тускен шак,та принципт1 ар-ождан коньюктуралык, кджетгшктен аспайтын шалагай шюрлердч тас-талкднын шыгарады. Автор осындай курдел! проблеманы шагын ащтмеде эп-адекп жетюзе биген. Мундай клын сурактыц meiuyi де клын болатынын 6api де укддн сиякты. Б1з до уккдн сиякзымыз. Алайда Махаббат — мацплж категория. Махаббат — мачгшк проблема. Махаббат — мачгшк жумбак, кубылыс. Махаббат — мачгшк сауал. Анау-мынау емес, еч курдель еч клын, еч шытырман, еч юрпияз сауал. Махаббат — мачгшк cHK^ip угым. Махаббатгы мачгшк кудыретп кдлпында сак,тап кдлу кдншалыкты кджыр-кдйраткд туссе, ал осынау махаббатгы мачгшк мазак,ету де соншалык,ты очай, санаулы минутгардыч шаруасы. Махаббатгыч осындай болмысы, туптеп келгенде, Адам Ата — Хауа Анамен 6ipre жаратыльш, 6ipre есейетш, 6ipre кдртаятын, 6ipre кенерш-бйрге тозатын, 6ipre ошетш элеумегпк-философиялык,-тарихи кубылыс сипатында е к е н д тн е н . Сондык,тан да бул сауалдыч эр кдламгер шыгармасында аралуан контексте, эралуан трактовкада opic алып жататыны да осылайша занды болса керек. Bi3 осы орайда Бексултан Нуржекеевттч кдламгер репцдеп, осу-кдлыптасу успндеп шарк, урган !здетстерж1н кобшесе М ачгш к М ахаббат тоц1рег1Нде KopiHic тапкднын зайыр ацгарамыз. Ж ас кдламгерд1ч езш д1к т у й с т ш ч . oMipAiK к,оржынындагы туйгендерМч, корген-б1Лгендер1жч, еспген- гок,ыгандарыныч алдамаганына кдлайша риза болмассьщ. Осыныч 6api М ачгшк Махаббат деп аталатын Тамыры ащы, Жем1с1 T a n i — Алтын 0 з е к аркдолы epic тауып 6epiK орнмкданына кдлайша куанбассыч- Мше, осыныч жаркын кепш болып \"KiHaAi махаббат\" noeeci мен \"Кутумен кешкен гумыр\" романы дуниеге кеду. \"KiHaAi махаббат\" noeeci окушы журтшылык,ты. эдеби кдуымды елеч етюздй Апырау, KiHaAi махаббат бола ма? Махаббатгыч бул арадагы жосыгы-женше жол болсын. Эу басган аламдардыч 03i KiHaAi ек енд т бесенеден белгш емес пе? Бул арада да кдламгер утымды жол тауып кеткен. Эйтпесе, кечес AoyipiHiH перзенп, кечес мектебшщ тэл1м-тэрбиесш алган, кечес AoyipiHin моральдж кодексшен шар-болатгай суарылган Зерен сиякты айел 6ipneine рет куйеуге тие ме? Махаббат KiHaAi болса KiHaAi шыгар. 6ipaK,кечес кргамыньщ Зерен сиякды окш ешкдндай KinaAi емес. Зерен сияктылар бар болса болар, 12

___________________________________ Ъе,и, к& З Ь гф т ! б!рак, олар б1рен-саран рана, ©pi типттк жэйт те емес. Ж азушы езшше окдгау окджа тапкдн болар, соны кдязык,таган болар. Баянды махаббаткд тастай 6epiK, т у п и тузу шыратын моральдж бет-бейнелер1 жаркдян отбасылар кулмесе, келемеждемесе, не кылсын. ©cipece эйелдер жапяньщ айызы 6ip кднар деген жорамалдардыц кул-талкдны шык,ты. Бексултан Нуржекеев Зерен тардырын сол Зереннщ атынан баяндай отырып, журтшылык, ацсап-шелдеп ж еткен ж ещ ске не болды. Жекелеген кемшшкгер, типтж емес жэйтгер бейнеленген туста, акдкдтгы эр кдярынан толык,тырып туратын талай шындык,тын, кдтпар-к,ыртыстары ашылады екен. Окдлрмандарра кдттаулы протоколдардыц кдсац шындык,тары емес, ситуация мен себеп- салдар билеген шак,тары объективтт eMip шындык,тары кржет Мше, Зереннщ басынан еткен темендеп жэйтгерше сонда кдлайша сенбейсщ. Мэселен: \"Ж ат 6ocaFaFa барып жаулык, салганым — он алтымда. Крлдарын жайып, крлтырыцнан демеп, эке-шешец и ш п тесек, жайылып жастык, боп турса, ол кезде “махаббат\" деуге мурша крйда\"; “Ет-бауырыцды елж!ретш еркек турмаган соц, ойын-кулшге кенелш уй турмаган соц, ку тесектщ крй ж е р т в кдлзырам?\"; \"Уйден шыкд<дн соц, Жацылга жетш 6apyFa таил арландым. Ык, жак,та у к ш жаткрн отынныц Ty6ine отыра кетш у н а з жыладым. Дуниедеп ец бакдлтсыз эйелдщ 6ipi екешме алраш K03iM жетп \"; \"Кудай алдында шындыкзы мойындасам, сол сэт Нуржанныц бетшен кдкдрныма 6ipiHuii рет еюндДм. \"Этгец, буйтер1цд1 бжгенде, крра жерге крратып кетсемнп!\" — деп куйшддм\"; \"Тун ойлап, кун ойлап келген кррытындым: жар деген — Жакдлп емес. Ж ар деген эйелдщ куйеушен озге к М болмак, ол жагы гагы \"жумбак,\"; \"Ацыз махаббатгыц neci болгым келедд”; \"Арайын араз, абысын еш — Ke6i есектен. ©сектен eMip озгермейдд, заман бегелмейдд, алайда адам ала, ceHiM шала содан болады\"; \"Ж1пт бжеп белДмдд орай бауырына тартгы. KeyAeci — от, epiHi ысгык, Крлымныц крлай кетержгенш бммеймш, бжепм барып мойнына оралды. Менде де муншалык, мей<р бар, тещздей тез1м бар деп тук ойлансамшы. Елж\\реп, еркелегш, К'1РУлы Нуржан кушкрн сайын эйелдщ элс1з бжепмен ешме тартып, мен де оны мешрлене, махаббатыма болепм келедг Бар пеишммен бауырына Kipin, бар дуниенщ бакдлт-дэулеп 13

Ъ кцт т _____________________ басыма крнып, ес-тусаз еляйреймш. Оньщ кдсы-кез1нде, бет- жузшде, кА1л-аяга, ap6ip тал м рптн де менщ бакытым, кормеген кд>1зык,-куанышым тургандай. Ж аткдн тесек —жумакзыц Tepi, бакдгпъщ 6eciri. ©лшщ пешими гпр1мде керген тушм болды\"; \"Бетше жалт кдрадым. Ж анары ушкдшдап, теамдь -гамак, тусымды iuiin-жеп барады, а г устщде ебедейаз ентпедг Ойын епд! тусщадм. Атынын, басын кдмшымен кдрып ж1бер/ум де, кете бардым. Ауыр сез айтпадым, аядым. Жесарлшм — дауасыз дерт1м тага ойга туей. Кдйда теплмеген ж еардщ коз жасы, айдалада агал-тепл ацырап келем\"; \"Упдемеддм. Ол кдкбырлаи к,озгалып жатыр, бйздщ тесекте... Б1здщ 1ргеде. Ш ы вдн дыбыс, керпенщ жумсак,дыбыры денемдд кдггык,тагандай. Оянган сез1м мауык, басар м е т р 1здейдг Дуылдап, дегбцммдд ап, денемде дауыл оянгандай. Жалынга оранып жат Kicire жакдшдап барам. Сырт KHiMiMHiH, туймесш тырс агытып ж1бердг Сол туйме бар сез1мд1 буып тургандай, ыстык,агын тэюмд1 кд13-кд1з кдрыды. Куй1п-жанран кушмд1 Kepin, Имаш та именбедд\"; \"Элаздж, эйелддк. Кдлмтанудан озге кдяларым жок, Корпемнщ сыртынан кдпсыра кушакдап Тураш тенш келедд. Булкдшып, бой бермеддм. К,арулы ж т т KopneMAi куштеп ашты. Бар крлымнан келгеш жылай берддм, жылай берддм\"; \"Мен кеп кдтелескен эйелмш. YAri алатындай ештецем жок, Бакдптымын деп те, бакд>ггсызбын деп те кесш айта алмаймын. Нуржаныммен 6ipre кдртайсам, бакдлтгымын дер ем, ол жок,та бакдпты болдым деуге кдк,ым да жок,\" — деген осындай мысалдарды саналы турде мол кел-ripin отырмыз. Бул узшддлер Зерен басынан кешкен жэй'П'ердмд баршасынан хабар 6epin кдна крймайды, сонымен кдтар кшэлг махаббат на, KinaAi озбырлык, па, к1нвл1 тэн Hancici Me, юнэл1 тардыр сыбагасы ма ж эне тарысын-тарыларра б1рде нак,ты, 6ipAe к,осалкдл турде жауап та бере алады. Барлык, гэп, кдламгер Бексултан Нуржекеевтщ ак,тарылран сырды — жеке 6ip жанныц мол кдтпарлы OMipAiK тардырын э а р е а з — крспасыз, эшкереаз- MycipKeyci3 турде керкем жетюзгешнде. Сикдяр сез!мдер симс|)ониясыньщ да сан кубылатынын, сан-сакдф селдететшш де жогарыдары мысалдардан мейлшше мол табамыз. \"KinaAi махаббат\" noBecin ок,ып отырып 3 e p e iw сол к,алпымда кдбылдайсыц. Оныц 6epiK тустары да, осал тустары да oMip epiMiHeH ту ы нд ап, о н е р opiMiHe айнал ганы сонш а, психологиялык, логикалык, коркел^дк мотивировка туртысынан ешкдндай кудж тудырмайды. Шыгарманыч басты 6ip табысы да осынысында. Махаббат — тардыр. Тагдыр — махаббат. Махаббат 14

Ъ#у, к,ыЗ дяфен! сагыныш. Сагыныш — махаббат. Махаббат — адамтану. Адамтану — махаббат. Махаббат — куресу. Куресу — Махаббат. Махаббат — ем!ртану. 0м1ртану — Махаббат. Махаббат — кдарет шегу. К дарет шегу — Махаббат. Бексултан Нуржекеев осынау концентрм шецберде — элеуметгж-керкемдис шецберде взшщ кдламгерлж бары мен бабын сынап керуге бекем бел байлады. Оныц булайша шенпм кдбылдауына, б1ршппден, взшщ кдлам царымына сенгендж тен; екш ипден, окдярмандар тарапынан \"KiHaAi махаббат\" повесше байланысты крлдау тапкднынан; унпшшден, кдламгерлж крржынында эм де б1рталай цордыц жиналып кдлрандырынан едь Автордыц бастан кешкендер1 мен ток^ран-туйгендер1 a/vi де ж етк ш к п болатын. Эйткеш , Мэцгьлж М ахаббат туралы , сик,ыр сез1мдер симфониясы мен кцмас сез1мдер кудыретшщ сан тарау саздары 6Ai-a3ip таусылмак, емес. Соны растай тускендей, автор окырмандарына 1974-жылы “Кутумен откен румыр\" атты п о в еет усынды. Тацдамалыра \"Кутумен кеш кен румыр\" романы болып енгенмен, ол будан бурын 1982-жылы \"Кдзак, прозасыныц ютапханасы\" сериясында осы кдлпында, роман кдлпында жарык, керген. Эуелп аты стилистикалык,туррыдан езгергенмен, мазмундык,тургыдан ез кдлпын толык, сацтаган. Ал оныц есесше осы басылымда \"KiHaAi махаббат\" 6ipa3 шйратылран, 6ipa3 толык,тырылган. Алты тараудан туратын \"Кутумен кешкен румыр\" романында атацты эшш Этже мен оны сол румыр бойы кутумен еткен Кдйныкештщ 6ip жарынан ете аянышты, 6ip жагынан оте аяулы, ал, туптеп келгенде, кдй жарынан болсын аялаура, ардацтаура лайык, api ражап, api кдрапайым тагдырлары суреттеледд. Эр тараудыц аталуында да кеп мэн жатыр, Мэселен: \"Ойда жоцта ушыраскдн келшшек\" (Ж амалхан), \"Тары да ойда жок,та ушыраскдн баскд келшшек\" (Эуес), \"Ж айма базардагы жолырыс\", \"Кдп алып кдшу\", \"Баланыц eAiMi\", “Узйшей келе жаткдн ум1т\", \"Отыз торыз жыл еткенде\" — деген атаулардыц езйак, окдярмандарды кдязыкдыра женеледь Ж азушы Бексулган Нуржекеев anuii Эйкена ец ayeAi Жамалхан атты келшшекпен, онан соц Эуес атты келшшекпен ушырастырады. Жамалхан Эпке мен Кдйныкепгйц арасында дэнекер болса, кджыныц KJJ3bi жас келшшек Эуес екеушщ арасы етюнпп ce3iMHin рана Kyeci болып кдлады. АйДМ баласы бупн бола тура жарты. Кдзакуыц \"ею жарты — 6ip бупн\" - деген макдлыныц мэш тым терец. Сондык,тан олардыц 6ipiH-6ipi i3Aeyi, ез жартысын i3Aeyi — жаратылыс зацы, бары жанып тапса — бакдгг жулдызыныц жаркдлраганы. 15

i Ъе/ссутт fLfJn/ceke-щм______________________ Кдтелесш не буйырраны осы гой деп кенбнгпкпен тапса - сорыныц кдйнараны, шло жалыиньщ ceHyi, шала шок,ты нэилаж быкруы. Тецш табу, ягни езше лайык, жартмсын таб кдншама кчын болса, ал таппай сергелдецге тусу, тарды тэлкепне тусу соншама оцай. Махаббат бупнд1пне жегу yuiii махаббат жаргысын табу керек. Адам 03i тугае бола тура, сезЬ тутастырына еркдшан умтылумен келедь Ж ш т пен кдыдьп махаббаты дегенЬпз, туггпц тубЙ1де, е й жарты — 6ip 6yTii болу. М ахаббат монодуализ.'й дегешм1здщ e3i осы гой. AFauiTai кел1 де, келсап та жасаура болады. Келгаз — келсаптьщ келсапсыз — келшщ кджетт де, кедеге асуы да некайбыл Махаббатын тапкдн жандардыц 6ip-6ipiHe улы Абайдыч. С енсщ — жан лэззаты, С енсщ — тан шэрбэты, — деген жолдарын мэщтлж кдйталайтыны сондыктан. Этже .'iei Кдйныкеш-пн, аекдк, мураты осы жолдарды вм1рде жузеге асыр\\ едд. Bipax, бул оларга буйырмады. TipuiiMK талкдкында Эт1к< ушты-куйМ хабар-ошарсыз кетп. Кдйныкештщ тан шербет озбырлык,тьщ курбаны болып, Байтура буйырды. Тагдыр сыны eMip exciri — придай ащы, крндай кртал. Сейте тура Крйныкеи Этжеге деген сушспеншшгш мецгшкке, кез1 жумылранше сак,тап крлды. Ж ан лэззатын тек Этжеге арнаганына екппш жок, К,айныкеш образыныц ерекшел1п де, даралысы дг осынысымен комбат. \"Кутумен кешкен румыр\" романыныц >уэш-к^раш epi тартымды, epi мейлшше cepniH/vi сюжет), ел мен жер, 6ipAiK пен намыс, бакрстык, пен крраулык, енер мен онерпаздык, араздык, пен агайыншылык, туралы толраныстары кейшкерлерддц ic-эрекеттерше, пайым-парасатына сайкес психологиялык, та, коркемдж те туррыдан мейлшше орамды, мейлшше тольпусэнды болып шывдан. Жорарыда \"KinoAi махаббат\" повесшен келттрмген HipiMi тереч мысалдарды бул романнан да мол-мол кел-ripyre болатын epi. BipaK,6i3 сонымен шектелуд1 рана ж ен кердж . вй ткеш , автордыч дара крлтацбасына тэн ерекшелжтер1 сол уз1нд1лерддц ен бойынан- ак, аралуан сипатга нак,ты KepiHeTini детке куат. Осындай 1здешстерден кешн дуниеге 1980-жылы \"Bip екшип, 6ip умгг\" атты роман келдь Осы шыгарма Бексултан Нуржекеевтщ кошелг суреткер екенш делелдеп бердт Бул туындыныч “KiHeAi махаббат\", \"Арыз\", \"Жайлаудары жиырма кун\" повестершен, \"Кутумен кешкен румыр\" романынан, \"Не уппн?\", \"Жолтебелес\", \"К^ын сурак,\", \"Bip рана махаббат\" атты 16

___ ___________________________________ Ъеу, %ыЗ дщфт! эцпмелершен кейш келу1 ез алдына. Сонымен кдтар, бас кейшкер жазушы Шеген Сэттмовке кдтысты жэйтгерддн басым д е т автордыц ез басынан кешкендер1 болрандык,тан, соныц б а р ж кей д е 6ipiHmi, к ей д е YmiHUli ж а ц п е н б а ян д а п отыргандыцтан да, мейлшше шыншыл, мейлшше кднзрылык,ты, мейлшше куатгы болып шыкдсдн. Ал Бексултан Н урж екеев осы романы арцы лы да, jKOFapuAaFbi с ез еткен туындылары арцылы да М эцгш к Махаббатты адамдар тагдырына негурлым терен, бойлау ушш алады. Окцгалар, 6ip кдраганда, алгашкд>1 планда кершеттидей эсер кэддырады. Ал бажайлап кдрасац, зер сала уцьлсец, сол окцгалар непзшен eiciHmi планда. М эцгшк махаббаттьщ He6ip сикдлр сез1мдерш, He6ip кцмас сез1мдерш корсету барысындагы эралуан кедерплердд ол ешкдшан кдлыс кдлдырмайды. Кемелше келген суреткер М эц гш к махаббатты мейлш ш е курдел1 кдлпында кдмтиды api соны ешкдшан оцайлаткдясы, ж ецы депаа келмейдд. М эцгш к махаббат осы романда тек турмыстык, децгейде кдрастырылып, тек сол децгейде кдлып крймайды, кдйта Kepicimue езшщ б т к болмысына, аскдк,сипатына лайыкды дэрежеде еркештене суреттеледд. М эцгшк маха§баттыц ащысы да, тущысы да кдтар-кдбат журедд. Муныц баршасын автор Шеген Сэпмов арцылы, соныц басынан кешкендер1 арцылы эдем1 жетюзедд. Кдламгерлж шеберлпсгщ кешел1 кдрымы авторга осындай мумюнддктердд мол берген де, соны суреткер Бексултан Нуржекеев api кдпысыз, api саркд жумсап, нысанага сэйкес лайыцты турде кемел алып шыкддн. Буран романныц мазмуны да, жазылу формасы да, стиль мэдениетт де, М эцгшк махаббат философиясы да, 6api-6api ортак,мудде тусында мейлшше нэзпс, мейлшше шыншыл уйлеом тауып б1ркуйма болып шыкданы оцырманды суйсштедд, кдйран кдлдырады. Мэселен, Шеген мен Бубни, Шеген мен Сара, Шеген мен Ш эзия, Ш еген м ен MaFHpa л иниялары ; Ж эм иханн ы ц, Сэлиманыц, Кэмештщ, Боташтыц, М амет пен Бэтжанныц тагдырлары — 6api-6api Шеген Сэттмов айналасында ep6in- epic тауып жатады. Олардыц кдй-кдйсысыныц да Шегенге деген аяулы да кцмас кдтынастары ем1рдщ e3i берген, тардырдыц e3i тарткдн сыбагасы. Болашак, жазушы Шеген Сэттмов осындай кдлм-кцгаш, кдт-кдбат арпалыстардыц бэрш коз1мен керген, басынан кешкен. Бас кейшкер-жазушы Шеген Сеймов те, кггап авторы — кошел! суреткер Бексултан Нуржекеев те бул сыннан тамаша етп десек, цателеспейтш шьшармыз. вй ткеш Махаббат Монодуализмшщ ne6ip HipiMAepi, iie6ip цыртыстары, He6ip жумбацтары, He6ip купиялары баД рШ рт^К Й И гТ '' ф ш ш к 3 ffo -r и1 ОРГАЛЫК, ______ I

Ъ вкут ан Иф /секе-щ м _________________________ ситуацияга байланысты эркдшан домбыранын, крс шепнлей болып epic тауып жатады. Автор Мэцгшк махаббатгы сол кездщ ез1нде-ак, идеологияра сай трактовкалауга мулде кдрсы болатын. Эйтпесе, жадран шеннм аркдолы сыдырта жазура, жылтыратып жазура оныц Kp6iAeTi жетпей кдлган жок, Кдйта Бексултан Нуржекеев не баянды немесе не опасы жок,махаббатгьщ езш унем! Tipuii/viK— еш р ершпнде, кейшкер пешенесшде тагдырында кдндай кдт- кдбат, кдндай шым-шытырык, болып жатса, керкем шыгармада да сондай табигатымен KepiHic табуга тшс дейтш эстетикалык, принцигш устанран. ©йткеш, ол уды Абайдын: Ж уректщ кез1 ашылса, Хак,тык,тыц тусер сэулеш — деген кезкдрастарын суреткерлж мурат есебшде 6epiK устанып, соны тамаша долелдеп шыкдсдн. Сондык,тан шыгар, Бексултан Нуржекеевтщ тандамалы ею томдырындагы Сикдар СезЫдер Симфониясы 6ipAe eAiTin, бфдо меп-мелддр туцгиырына жетелеп, б1рде сормандай кдарет тозарына салып жатады. Тек, 6ip ражабы, ешкдшан алдамайды. Тек бар болганы кешел1 суреткерлерге тэн таланттыц мистикалык, кудырет! аркдллы б1здердд эркдшан арбаумен, эркдшан элдилеумен келедд... Сайлаубек Жумабеков



Ъексутан МуЩсе-ты БАЛАЛЬЩ ТАН Б1Р АДЫМ — Бармаймын деддм, бармаймьш! — Ей, ecci3 ит! Ж а м ан с е зге ж ы кд а д ейм ш 6i3Ai. \"Ж алгы з улга акдна жаратпайтьш, кдй кдокалаты кдлсып барады екен, бул кунде баскдрманыц крлы к^йда болса да жетедд, Ж1берсе кдйтедд 6ip OKyFa\", - деп, мына ж урт миымды ж еп жатыр. Тусшсец, сол сез-ак, ж ер тубЬпзге жетш барады. Туссен, тусерсщ, туспесен,, тэлейщ шыкар, бар Алматыга. М аган десец, Tepi алрыиггьщ окуына туе, afrreyip, ауы р жумыстан аулак, журетш 6ipeyiHe жабыс. Буйтш ауылдьщ даракдл кдтындарына таба кдшчашы, садагац кетш, сэры ыларьщ болайьш сенщ! — Крйшы кдрганбай! Мендей бтргендердд еш оку алмайды, кур ауре боп кдйтем? — Онда да адам баласы шыгар отырран. Акд1аны ат кегар кэш текип, алмай кдрасын! — Теп, тегш алса да окд>шаймын. — Оцады екенещ онда. Осыдан бармадьщ бар гой, кезщ жумыстан кдгсы-жазы ашылмайды. Уй кермей ipin-uripin, тер сасып теноре де жур. Кар де тур, ана экец кдшн жумыекд кдеакдна салады ам. Шешецшц жанашырльпъш сонда угьш, санывды сорарсьщ. — \"Ойбай, мама, кугкдр!\" — десем, сонда айт. — Сен бе, сен ауыл емес, атымызды ж ер жузше жаяйын деген екенещ. М ен сорлы... Амалы 6iTin, Б э п ш эбден абдырады. М уньщ миын Мэжит-ак, мужш 6 in i. Ж а р дегендеп жалгыз бала. Оныц ж ел жагына шыгарьш да, ык, жарына журерш де б1лмейдд. Акд>1лсыз ул анасыныц айткднын аэтына дешн тындап та керген емес, ылги осы: унамаса, уйден шыгьш журе бередь Тындамаган сездд кдйдан туешедд, сездд туешбегенеш, кдйтш тузеледд? 20

(ёеу, кыЗ h j^ m ! — Тфу, мына ыстык, ертедйау бугш. Кетпеннщ де 6ip тесесшщ тал келгенш кдрашы. — Теш р итге тек бар ма, баскдрманьщ баласы екенщад ескермеген екен, а? — Ондайды ескерпш болсацыз, экелщ !з андагы кетпешщздд. — Кетпен емес, крл етпейдд гой, кдрагым баскдрманьщ баласы. — Бэрицз кектен тусш, жалгыз мен ж ерден шыкрам да, келемеждд крйьщызш ы, Ж аке. — Эй, балам-ай, кдрап туры п екпелесем1з-ау екеум1з. Калжьщ деген кдра пышак, крй, к эт р . Байкдймын, бойында шаруаньщ шалымы болмаганмен, ынтасы 6ip к^гдыру бар KepiHeAi. Д е г е н м е н б у р ы н -с о ц д ы ж у гер 1 о т а м а г а н ораш о л а к ,с ь щ -а у ? — Бак,сылырьщыз бар екен, Ж аке, отамак, тупл, кетпенвдзд1 крлыма устаганым кешелнберь Сонда д а с«ДЩ кдтарьщызда келем, кетпендд тж кетерш алып кдйта TacraFaHFa кднша уйрену керек дейсщ? — Э й-ай, б1здщ Бэт1ш келш ... Эйтеу1р, Ак,танньщ аркдсында адам боп ж ур гой. Bip емес, осы ауылда аумаган он Батин бар. Баланы жакры кергеннщ ж е ш осы деп, курай басын сындыртпай кеп кррраштайды. Мандайы терлемеген yAFa п р ш ш к т щ кдддрш к д й тш туш нддрм ек ек ен ... — Ж эш бек жумысын б1ржола токуатып, кернп ж у й ек п отап бара жаткдн М эжит куралпас кдады крлымен нускдды,— мына Зэурелер щлз болганмен, кетпенге, icue келгенде сенен кеш iArepi. Кдра ку ш ке сап кдмы сты сен кдлай кикдлакуайсьщ. Зауре а н ш е й н сыр-сыр епозш , устарамен сакдл кыррандай жеп-жец1л аткдрады, сен тас кдшап жаткдндай кунж ьщ дайсьщ . К ш ж ен тайы нан к е з 1 Kepin, крлы устаран соц, Kici кдй жум ы скд да бесаспап келед!. Бул КЬ13 барш е ьщр'ай, сен турран соквдэ е п з , куш бар, кэдеге жарата алмайсьщ. — Ай, Ж эке-ай, езге курлы уйрене алмайды дейм1аз? Ж арысам ыз ба, кдне? — У йренесщ , о засы ц, оран д ауы м ж о к , BipaK, ерте умтылран 6api6ip утады, еш кеткен уакдгг орны н саган оцай толтыртпайды. Э р уйренген ic адамга а к д и д а крсады, ал ерте юрген aujJA мен кеш гарген акдодьщ арасында айырма бар ма, жок, па, кдне, айта крйшы езщ? 21

Ъексутан Hijn/ceke-mu________ — Ата! — дед* Зауре, к е р ш жуйекте келе жатып, жацагы сэздд ол да естптп. — Бугшше осьщыз да жетер, кеп акылды б ф д ен кдбылдаса, муны ц миы кдбынып кетедд. Ж ац а айттьщыз гой: \"Жумысгы аз югегеннщ миы да аз кпейдГ, — деп. О, езщ кдбыньш кетюр, аузыньщ жаманыншы, менен repi милы бола кдлуын муньщ. — М эжит Зэуремен сайыса кетп. Улкендердщ айтыса кдлжыцдасатын мундай эдел бул ауылда жастарга да жуккдн. — Айт, айт, кдозым! Курбьщ гой, кдлай айтсац да какащ бар. Жэкен, мэз-майрам. Басьш 6ip шайкдп крйып жымиган кдлпы жумысына Kipicri. — ©зпрз етпеген соц, ендд Зэуреш кдйрай басгадьщыз ба? — Эй, балам-ай, ж е н сездд ж ен демеске Ж екецнщ де какдкы жок, Кдйсьщ айт, мейлщ сен, мейлщ Зауре болсын, 6i3 тауып айткдндарьща мэз. Ацгармайды екенсщ, сендердщ ж1б1 тузу жалтыз сездерщ б1здей кдрпъщ кендлш кдрыс ecipeAi. Ейле бысец, сендердщ жакры ескендерщ — б1здщ ем1рден еш етпегешм1з. Тусшесщ бе, \"еш етпегенМ з\" дегендд? ¥лы сездщ уятгыгы жок, карга баласын бок, жеуге де баулиды, Адам баласы 6ip есиет айтып калуга соцгы дем1 узш п бара жатып та жанталасады. Зауре екеущдд беле- ж ары п ту р д ей сщ бе, ж ацагы ны зы м айтк,ан сез к ецш м д егш тауьш, куашаным гой. Кешю мезпл. Колхоз отакщылары жумысган кэйта бастаган. Алдыгры, ею а т арбага ш ккендер болмаса, калган ж урт жакын жерге жаяу-ак, кетш барады. Эздлдесш, М эжит пен Зауре журттьщ соцында кальшты. Мэжит, жалпы, бейшл сейлеп уйренген жшт. Юмге де болса к е ц ш калады-ау демей, аузына келгендд ьш ам ай айта салады. К ей журтка жакдайтыны содан. Ka3ip де кайдагыны айтьш, касындагы крлзды кдсжыртып келедд. — Зауре, - деп 6ip сэт сикырлана кулдд, — сеш мен кудай атып байкамай журпппн, зп-эдемющ бе деймш ез|. Аягъщ, белщ — 6api, 6ip турл1, \"бес” болмаса да, \"тертгщ\" тещреп. — К етш , жы нды Kici кусамай. 22

kbtS Щ ен! — ©3iMжы нды М эж ит болеем, оз1м жындыга украмасам, онда не болды?.. Ейе-ей, жы нды Kicbd кдлай танисьщ, сен? Демек, 6ip кезде, ягни есте жок, ерте кездерде, 6ip жынды KiciMeH жакдлндытьщ болтан. Кудай алдында хак, крй? — Туу, кдндай мыжтаусыц, теп. — Мойьшдаймын. Мундай с ы т а дау да табылмайды, кдын. Дегенмен, мыжгау мен мыжгылау дегеннщ тупга атасы 6ip. Бутан жараткдн нем жалгыз G3i куэ. — Грамматиканы ендд-ендд ута бастаган екенещ. Токен агай айт десе, ауы з ашпаушы ец. — Aha, ауыз ашпайтынымды эбден бакылап, б ш п алганьща Караганда, кдйб1р кездерде сен маган к рям ет гашык, болгансьщ, ал мен кдрамай, кдлскдсын айткднда, кещл аудармай крйганмын. — С ырьщды гам бглген, сез угар да, сезуар да емес, туп- тура сез куар екенещ. Ж е т тузу эц п м е айтсад кдйтедд? — Мысалы? — Мысалы, жумыс, оку, гатап... коп крй. \"О сыдан оныншыны аман б т р с е м , тарихтан мутал1м боп кеп, Тем1рбеков агайдьщ тап езш окдггпасам\" — деунд ец, не кдш бармадьщ окуга? — Кежегем кейш тартып. — Кдлжынды крйшы! Ш ын сурап туртанда, шындап сейлесе кдйтедд екен? — Э, шындап де, онда ойынга айналдырганым уят болтан екен. Турасьш айтсам, былай гой: езш , мугал1мдерден мез1 боп, \"екш ктен\" олш -тальт азар кугы льт, ендд ес жиганда, сау басыма сакцна пл еп тагы окцын ба? Ай, акдлльщнан айналайын Зэуретай! О сы акылыц ушш бетщнен тана 6ip сушп алсам ба екен?! Эй, онда да етей алмаймьш-ау, этгец! — Ой-ой, жынды Мэжит, сенщ тусипгщ крндай кулкш едд. \"Егаден\" кдшам деп, бш м нен кдша ма екен raci. — Аттестат толган \"уш\", оны когерш асганага бару — маган куш. Сешга \"торт\" пен \"бес\", егер бш м нен кдшпасац, менен бурьш сен неге жогалмайсьщ? — М енщ жагдайым болмады. Эддлбек ага акдпа тауьш бере алмады. С ен кцмша дегенмен бастыкдъщ баласысьщ гой. Кдйдам, бер жатыц шыгар. Ж алпы, жагдай дегеннщ жаны бар. Кдыздыц жагдайьшьщ кдгын болатынына к ез1м жетедд. Осы тещ ректен rayip 6ipey табылса: \"Ох, окуы да курысын, токуы да курысьш\", — деп, тарпа бас салгалы 23

Ш д р т т Н т Ш се-т м______________________________ турсы ц гой, ку. О ндай басты кун туып, сендерден гез кутылса, ак,сарбасын апаларыц да аз айтпас. Зэуретай, айналайы н, акрдр ойы ц бузы лган екен, м е т де U кдрауыльща. Жемтггще жарап крлармын. Ж акры куйеу кебшесе мен сиякцы жаман-жэупкген шыгады. Ж ок, алде колхоздьщ белсенддлершщ 6ipi керек пе? Кейб1р кебеже кдрындар кртынчигш кдстерлеуге керемет кдбдлепт болады, крлынды э н ш е й н ж ылы судан шыгармайды. Шалдау келсе де, шалымды 6ipeyip шык, етгазсец, дшрюн, э? — М ен ушш куйеу 1здеп ауре болма! — Крга дауысы шрбер цдыкуы. Ондайды елей-пн М эжит пе, бейгил сейлеп бытып келе жаткдн: — Не пнем, не жеймдн демейсщ, ш ж ен щ — алдында, нипегенщ — артында. Bi3 сияк,ты езщ мен кртардатылар кдддрщдд украй крр етедд, колхоздьщ 6 ip nyiunaFbiH к е р п л е п ж у р г е н к,арта ндау б олса да кдлгалылау б1реудд кездеп журсец, жарадьщ онда, — деп куле 6epin, кенет ток,тады. Зэуренщ к ез жасы н cypTin, жулкьша алга шьпып бара жаткднын жаца байкдды. — Зауре, не крглды? Кдлжыцга д а ма? О-ой, сен де! — Б|лддк сенщ ж е-ricm турраньщды. Неге табалайсьщ?! Кд>13 кдтты ашыныпты. Балаша ексш, басыла кдлды. Соцгы жак,та т а г а 6ip топ такду келе жаткдн. М эж ит солардан уялып састы. — A pr жакц-а адамдар келедд. Крйшы ендд, кдлжьщга да ж ы л а п .. . Кд>13 артына ж алт кдрап алып, алдьщга топкр ж упре жвнелдд. Куып беру Мэжитке ыщ-айсыз, артьшан жеткен улкендерге жол ыгасып, жайбаракдт, асыкраган адамньщ к е й т н е -rycTi. © T in бара ж аты п Ж эк е ц оган жы миып кррады. \"Сауап, саган сол керек\" дегендей. М эж ит м урайьщкьь Крмылы Ki6ipriK, отап ештемеш ондырмады. Bip отырса, узак, отырады жэне ж ш отырады. Кун уясына кулап бара жаткдн. Саржанын кдрына 1лт есеш ш ж1гп' атпен аралап келедд. © rin барып а т басын М эжитке бурды: — Bepi кел! М ьшауьщ не, отап-журсщ бе, таптап журсщ бе? LUeirri крмай, куры ж ь и ъ т кете бершсщ, Басынан -rycin крйта ота, эйтпесе, бугш 6ip соты да жазбаймьш! М эж ит кетпенш к е т е р т жуйектщ басына кдйта шегшдд. Квргендер бул керипске крйран кдлысты: кдлайша Мэжит 24

__ _____________________________ Ъеу, кыЗ дэцкен! кдрсы сез айтпады. Ж эш бек, Зауре — екеу1 де ац-тац. Ж экец басын шайкдды. \"Жумбак, жасык, болды ма, ж о ж ен-ж осы кды би\\дд м е бул ж ш т ? \" К дрт кез1 кдлзды да кдрмады. Зауре сол жакдсд а л е й е кдрап суйюмдене калган екен. Кдрт кацни куцпрт 6ip секем алган сиякды. \"Крй, баскд ж ш т курып кдлса да\". Кетпенш с1\\теп кдп Ж акен, как жугернн кцып тусп, оны a3i кермедд 6ipaK, \"Кдаз кдязытатын кдй кдяльпы бар муньщ?\" Кдрт ендд байкдды, ега-уш адым ж ердщ жугерюш ж айпап тастапты. Бас куйкдсы шымыр-шымыр етш, терлеп кря бердд. Тугаршш, тап сол юнал1дей-ак,тырмага у гтл м е й кдлган кесек топыракцы теуш-теуш жлбердд. ...Отатын орындап, кей& реу кдйта бастады. Аландап, aAi бггпегендер асьпуда. Т ек М эж ит тас керец, бас кетермей тапеп келедд. Ж уйектщ ушына Жэкен, мен Зауре кдрайлас шыкды. — М ынаны ц акд.1лы ендд юрдд-ау, кызым . — Ж э к е ц М эжитп иепмен нускдды. Зауре жымиды да крйды. “Ж аны ашьш дур-ау, осы\", — деп ойлады Жэкец. — Кдйтайык, кдлзым! — М эжитке обал гой, ата. Ж эк ец ж алт кдрады. Кдяз дереу М эж ит отап келе жаткдн жуйектщ кдрсы бетше барып та кдлтан екен. Екеушна елге epci. Душм журтгьщ кез алдында кдяз бен ж ш т жугер1 шпнде жалтыз кдлып барады. М ыналар кдйтедд дегендей, кдйткдн ж урт кдйта-кдйта бурылып кдрайды. Ол жайлы асек а з алдына... ...Кетпендер эдеш кдтысты. Ж у йек бггп. — Кетпк! — дедд кдяз, кешеп-бугшпнщ бэрш умытып. — А з токд'а. УЪ, елддм-ау, — соны айткдн со ц барып Мэжит, — Зауре! - деп кдазга кдрады. — Keurip, жынды екешм жындымын гой мен. С е т мазакдайын деген титгей арам ойым болса, осы кдз!р кдра ж ерге Kipin кетешн! Кдаз кулдд! — Медениетп ж ш т кдртанбайды. Б1раз ж айды 6iAriM келедд, 6ipaK, тагы аш уланы п кдласыц ба? — Айта бер, ендд ашуланбаймы н. 25

Ш у т и м H rfnlceke-w u_______________________________ — Шарйтп шынымен унатпайсьщ ба? — Ш ьш емей... — Ж т т щ ж од па? — М эжит данша езш датты устаганымен, бет ушы ж ука кдгзарып кетп. — Жок,! — Кд13 да 6ip сэт осы жауаптан ал курец тартгы, — О ны суйгенше елгешм артык, — Тек осы созщде тур. С е т сол итген куткара алмасам, ж ер бетшде Tipi журмей кететн! М эжитгщ турш е карал, кдгз кулш ж4бер/у. Кдгаыд мшездд жш тке жацагыдай ант йпкен жарасады екен. — Т а га да каргандын, ба? — Карганбасам, сез!мнщ купи к е м т кетедь Шарш'пц аты аталган жерде не кдрг'анбай, не бодгамай TinTi де сейлей алмаймын. О л екеу м з былтыр эбден ерегескенб1з. Онда да осы сендер — 6ipre окрпъш кдидар — ушш. С ен тупл, оган эйелдщ ец албастысын д а кдпым жок, Bip турль сол жакры эйел а л ьт, шалкддгап журсе, ж ер бетшде эддлетаздж устем боп кететшдей кершедд. Саган сез салганда да сушп, ынтыгып турран жок, о д маран кенбегенде гамге кенесщ деген куры кеюрек. О н ж ы л 6ipre окдгсам да ацкдулыкым гой, сенщ отбасы жагдайыщ ы брлмейд екем, Зауре. Эдейлеп б арьт Ж эш б е к шалдан сурап бтд1м. Эйтеу1р, ceHi Ш эрш ке жэб1рлетсем, иг екенсщ деп беттме туюр. Кд13 K03i жасаурап, ерш жендл ддрдлдеп, кайк у KipniKiepi кдйта-кэйта кдгыльш к е тт. Кендландеп кеп куддк оздд-ез1 сыбырласып, ойы да аласапыран. Ж анашырлыгына ж4бюе де, крльшан ic келепнш е кеции секем. — С а у баскд сад ина т1леп кдйтесщ , М ажит, дуры дэмеленддрмесещш м е т . С ен баласьщ, олар улкен KiciAep... — Ш ындасад ж ецы м еш пз гой. Тек сен тэуекел денп! Ен, кдтзьпы — ьщ-шьщсыз гана тайып туру. Былай icremK... — Мама, мунда келпи! — О не, кокем? — К ек ец бугш KepeciciH керген-ад ш ьтар. Эрю м эшрендеп, 6ip слагай жерьмдд кдйта отатып, кердщ бе эл- дэрмеш м эбден дурып дулагалы турганымды?! Yh! — Е, а м уйренесщ. Крйтесщ ендд, кетпеннен езгеге езш, де жарамайсьщ. Кдй бш мщ тур? — Тым курыса, сен табаламашы! Н е елпр осы тозадга, н е долыма 400-500-дд с а л ь т бер! Бул азапка будан ары 26

________________ ________ к&З foyftm! тезе алмаймын. Кетем. И т аткд>гнпыц окуы болса да, 6api6ip. Оньщ мылтыры кетпеннен repi крлайлы шыгар. — Баягыда айтгым, болмаган езщ. Колхоздьщ жумысы- ак, ж ас ем1рщад уцгтп жейдд эль — Ойбай-ау, ондай жубатуьщ ж е тп ем ес пе? Акдга десем-ак, акдгл ain y ra кешедд екенсщ! — Эй-эй, акдллсыз акдямак, сенен аяган акднам арам емес пе маган? — Ж ар айды ендд, ec rin eiipiK езеу р ей сщ де, кетерде кектиын да тауьш бере алмай, сылтау дегенщад кеп уйш- тегерсщ эль О й уйкдлсын куалай бердь К ерпеге сыймай куйш-жанып, М эж ит эбден алекке тусть Куйддрп ой кдрьш еткенде, кейде тесепнен каргып турып кете жаздайды. Ойланьан сайын ой зорайып, азабы да улгайып, тйгп ырык, бермейдь Ж экец кеше Зауре жайлы талай сумдыкуарды айткдн. Соньщ бэрш кдз-кдлпьшда кдйта-кдйта есш е алады. \"Кергеш жагынан сендерге Караганда, З э у р е т кэрия десе де болады, — деген Ж экец. — 0Keci миОгса едд, эскерге мунда, кдярык, тер пш ш жылдьщ кузш де кетгь О ган деш н ©гамет e3i ж1бермей журедд екен. Кдгрык, тер т деген, кудай- ау, куанышты кунге 6ip-aK, кддам калган к ез емес пе? BipaK, соньщ G3i кднша курбандык, а кетп!\" \"Ж анбике — ж еар , Зауре — жеттм. Ш иетгей урпак, шеше кдйгысын укуы д етм сщ . Куйеуге шыгьш кетп деп, Ж анбикеш жазтыру бекер. Ол кез эйел тупл, еркек те есецпрегем1з\". Ж экецнщ Оддлбек жайлы айткдндары будан да сумдык, будан да соракдя. О л майданная 42-жылы он, крлыньщ уш саусагын берш оралыпты. \"Оддлбек — иненщ кезш ен еткен еггп Kici. Ж ан б и ке байгусты жарга итерген де сол\", — дейдд Ж экец. \"Зауре экесш щ атында — Курманова. Курман — Оддлбекке жамагайын. K©3i ттрюшде ол уйге Kipin-ш ьп ъ т жургешн керген емеспш, am eyip, атасы жагынан осы тещректе жакцшы — жалгыз сол\". \"Ж анбике де такдлр жеттм. Кд>ггайга етем^з деп кдшьш- пысып жургенде, эке-iueiueci атылып кеткен... С ездщ кдяскасы, сурауы жок,\". \"...Оддлбектен амал артыла ма, Курманньщ кара кдгазы 27

Ъексщтиш Н^п/свке-щ м келген сод, жыл уагына кдратпай утктеп-суткгеп журш Ж ан б и к ет куиеуге шыгарды. Ол асыгыстыкгыд астары бар екен сейтсек. Ж анбике соныд ушнде отырса, Курманныд жы лын ол бермегенде, и м бередд?\" \"Варган ж ерщ балалы эйел деп, бепде салык, кдллады\", — деп, Зауреш e3i алып кдлады. \"Кдлзга лайык, кдлыд а л ь т, саудасын сэтп аякуаган сод, Ж ан б и кен щ арты нан 0д1лбек а т i3iH салмады. Пай, ит, \"байсырап бара жаткдндай баласын тастай кдшып\", - деп екпелегенодд гой елге. \"Ажал юмнщ кдбарына кдрайды дейсщ, барранына ею ж ы л ерю н айналмай сол Ж анбике дуние салды. Ел шлнде ecin едд, аруагы риза болсьш деп, 6ipa3 адам барып басьша бата о к д т кэйтгык,''- \"0д 1 лб ек тщ З э у р е г е IH ap iirri таб у ы д а TeriH ем ес, ш ы ры н ы н кетеретш жердд бь\\едд гой ол сум\". \"Зэуре ж т т г щ султаньша ылайык, Ш эр т не — шартык, кршкрр. С онш а ceMipreHAi сен кередд-ау деймш е зь Ж ас деген жып-жинакдл, жарасымды болса! Барбиып, бейне б аягы ны ц к е д бушрлД болы скей самаурыны, украмасад украмагырдьщ пыс-пыс е т т туратыны да сол. Бар-жогы к уры л ы с 6iprsA ipi рана, 6ipaK, б аскдрм адан б е тер бай турады. Осыдан уш ж ы л бурын 03iMi3 кдтарлы рана шатын ш аруасы болатын. М ы н а жум ы скд келдд де, irniH e ж ел урлегендей кебе бастады, колхоздьщ мулюн кумырскдаай тасьш, дэулет курьш алды. Kp3ip шипырлы уй басында, уш аяк,ты м атасекы астында. 1шш-жем1 тары элей. Кдрау кггемесе, соны д б эрш кдйдан алады?! Иэ, айтпакдны, \"казак байыса, катьш алады\" деген. Ж етю пей ж ургеш сол едд. оны да дедгелентш, байкдймын, одгайына экеп калган сиякгы\". — Сонда калай, Зэуре оны унатады деп ойлайсыз ба?— М эж ит шыдай алмай, картгьщ сезш б е л т ж1бердд. \"Эй, баламысыд деген-ай! Дуниенщ 6epi \"унатады\", \"унатпайдымен\" ш еш ш п жатса, канеки. 0ке-шешенщ м еш р ш Kepin, yATiciH алм аган сол байрус кьгз суйген- к у й г е н щ н щ не е к е н ш эл ь cipe, yFa да крйм ас. А й тк а н д а р ы н а н ш ы кп ай , е з ой ы н ылри ipKin уйренгенддхтен, ендд кеп 0д1лбек пен Макгымга \"жок1 дсп к е с т айтура жуз1 де к а й т ь т шыдасын-ау. О ны ц усгш е ана eKeyi де аузы н ашып карап отыр деймгсщ? \"Сэби кунщнен бакты к -к акты к , кипздок, ш ю зд д к, ендд, мш е, б1здщ 28

___ ____________________________ _______ Щ /, fa tS fayj>m! аркдмыздд адам больш бойжетгщ, сол ецбепм 1зд1 акуайсыц ба, жок, алде ецбегтшздд еш, тузымызды сор к д т у н-тун аз урланып тайьш отырасьщ ба?\" — деп, кдлздыц кулагына кунше жацалап куйып ж атыр гой. Сондык,тан олардыц айткднын icrey Зэуреге пары зы сиякды. Жеттмддк к ерш жасык, ескен кдгз жылаганнан езге н е ж ауап кдйтарсын. \"Тэуекел, тагдыр ж азса, мен кенддм!\" — деп шгген тынады да. ©йтпеске амалы кдйсы? Эддлбектен кетсе, кдйда барады, юмдд паналайды? \"Бурынгылар кусап шалга, кем- кетжке бар деп ж ен аз зорлап отыргамыз жок, Ш эрш — езщ куралпас, ауыл арасьшда эжептэу1р бедел1 де бар\", — деп, кдгады эбден дагдартып отыр гой\". “Шэршиц шылкдип жаткдн байлыгына орггакуассам-ау! — дегенде, Эддлбек туш бойы уйыкуамайтьш шьпар!\" \"Сонан соц: \"С ен багып-кдкд<дн ж окрыц, м ен багып- кдкцым\" — деп 6ip адам Зэуреге а р а тусе алмайды. ©йткеш оны ц ж асгайы нан Эддлбектщ уш нде ес к е н ш юм жокдсд шыгарады? Ешгам. Ал ж ене Ш эриже Зауренщ е з ыркдлмен тием демейтш ш де ж урт бгледь Кдиздыц тарапы нан ешкдндай аш ынган кд,1лык, байкдлмаган соц, “Е, кдлздыц e3i кет api ем ес кершедд гой”, — деп ж ургендер де табылады\". \"М1неки, М эж ит шырагым, мундайдыц аты н мыстан саясат дейдд\". — Десе, дегендей-ак, екен. Ш эриже М эж и тп ц е з басы д а еш , былтыр куз eKeyi боцтасып кдлган. О нд а М э ж и тп ц окуш ы Ke3i. О кудан тараган терт-бес бала жолдарында турган улкен юсглерге бурылып кеп амандаскдн соц, сол арада сэл аялдаскдн. Топ кдиз бетгерш тасалап, 6ip-6ipiHe тыгылыса алдарынан етш бара жатгы. — Пой, шетшен mein тур гой, — деп, п э л е т Ш эрш e3i басгаган. — Кдстарында журш, мьшалар энш ейш кулгешне мэз, e3iMi3 болсак, осы кунге д е ш н он кдизбен о йнап тастаймыз. Оны ц сезш улкендер де еепдд. Ешкдйсысы куп кермедд, кдга еспгенсш кендл аудармады. — О н кдлзбен ойнап тасгауды оцай деп турсьщ-ау, — деп, М эжит кдна кекете и л кдткдн. — Йемене, кдиздыц кдкданы бар деп турмысыц? Кдиз бен эйелдщ теп 6ip екенш тусшбейсщ-ау деймш, бала? Тусшсец, саган \"крй\" деген и м бар, ойнай бер барьш. 29

Ш ст пм ’НЖо/секе-щы______________________ К^йдан бдлешк, осы кунге дейш бойдак, жургенддгщ сол ойнампаздырыцнан екен гой, бэсе! Еспгендер кдрк,-кдрк, кулген-дд. Ш эрш кдязарацдап, кдлжыцнан усталганына ыза боп ертенш кете жаздап едд. - Мьшаньщ ойы бузык, — деп, бар тапкдны Мэжитке тикпг — Кдлздарды крргамак, езшше. Кдлз тупл, кдрагым, езщад де... - деп былжыратан. М эж ит кдндай кдяршацкдя. Кдясьщтау кездер1 TinTi KnFaurran, ж узш де зэрла мыскдял ойнап, еюлешп кегп. UJapimce барып шаншыла кететшдей, кдыскд кдяркдылган кдйратгы шаштары да тпарейш, ткггенш сейледд: — М еш аузы ца алганьща кдраранда, кезщ эбден кдрауыткдн екен. Кдрньща жиган кдзынанды керш, дуниеш шайкдп ж у р екен десем, куры энш еш н кщ даярлайтын фабрика екенсщ гой. Ондай сезге оцды жауап айтсьш ба Шэрш, а деп акеден 6ip ж!берш алды. ¥>ггылып, урмак, больш, уруга 6ipaK, бата алмай, шак,-пплегет шыкуы. Аузынан былапыт ап>1тылып жур. \"Баскдрманьщ баласымьш деп турсьщ гой, басынып турсын, гой\", — д е г е т мулде дэрменйзддп. М эжит те удеп туст1. — Баскдрманьщ баласы деп маган крльщ батпай турса, кел, мы на Дуйсенмен-ак, coFbic, аузынды тьщ жерден шыгарып жЮерсш! — деп табалаган. Ш эрш жыларманра жетш, em eyip, и ж ш е бердд: — Асыкда, 6ip кезщ келер! ...Шьшьшда, сол кез1 келген сияк,ты. Эд1лбекке борыш тымы н деп урып, соншалык, дэрменазддкке жеткен Зэуреш кдйтш куткдрарын ойласа, М эжитгщ inn алау-жалау боп, аскдшьш бара жаткдн дерт дерлж. Сан жоспарды санасына -пзгенмен, кешеп 6ip ойьша келген окдяс шеппмнен езге сеншддрегш, крлдан келепнш кднша 1здесе де таба алмады. \"Сол ойым-ак, онды сиякды\", доп айнальш coFa бердд. Бугш Ж экен, жабыркду. Кдйдатыны ойлап, кефлше e3i кряу салады. М эжит пен Зэуренщ жырак, жуиекке тусш, аяк, асты нан ж алгызсыраткдны кдтты дагдартгы. EKeyi эжептэу1р ерм ек едд, шальш сейлеп, шаршауын басатын. Крлжьщ сездершдд кек керш кэдды ма деп те куддктенедд, 30

Ъщ КмЗ дяфт! ецбекке ебщ жок, икемс1зсщ деп acipece М аж итп мужи беруии едь Карт кейде куб1рлеп кетедг — Эй, иттер-ай, не деген екпеппл едд ецш ец ? Кулга болсьш, барьш баскарманыц баласын бас салсам ба екен. \"Эй, сен тупл акеце де айтам ондай сездд, ж у р 6epi, туе мына жуйекке!\" — деп, жаныма желкелеп экелсем. Эй, крйшы, уят LUblFap. Эр сэт урланып байкдйды, ецселерш кетермейдр ж ум ы стан е зг е алацы жок,тай. Ж э к е ц е е к е у ш щ неге ж ек ел ен ген д ер ! — ж у м б ак , Кд>13 б е н ж ш т т щ кэдммп купиясы шыгар десен, дурдараз жандай. Ж ок, екпелеп-ак, калган сиыкд-ары бар. К е ш к у р ы м к е л д е н е ц арыкдра eKeyi Ж э к е ц н е н бурынырак, барьш жетп. ©кпелеген адамньщ кейга жок; — Ж аке, шарш ап турсыз ю й? Bipraaip 6i3Ai 6ip айдалага жумсап, бупн с1здд эбден жалгызсыратгы-ау, — деп, М эж ит сонадайдан сейлей жакдшдады. — Кед, Зауре, Ж экецнщ аз жер1 кдпты, а деп жДберейж! Ж экецнщ K03i элденеге жасаурай бердд. Басьш шайкдп, не дерш бымедь \"Б1ргаддр ш ы гар ж ам ан к а п ы . О й, итгер-ай, тапкдн кульщгарын кдрашы. Ендд укуым, екеущ купия есж тщ галтш тапкдн кершесщдер\". Ж эк ец бугш жузипш рет куб1рлеген шыгар: \"Ж урт жынды деп жакры кергенш де айтады-ау осы. Bi3 мундайды ж ы рынды деуцн едж. Кдскщр гой мынау, кызды баурап экетигп. О сы и г а сыртына карал, сан сакдщ жупртем13, бар салмагы шинде жатпасын муньщ?!\" \"Кдскыр гой М эжит, кдекдяр гой\", — деп, Ж эк е ц манаты ойын тагы кдйталады. Куддк те тап сол арада, эбд ен уйш е келгенде басты. Карт журеп капы шаншып кетп. \"Ойпырмай, ит-ай! К ^ з балага курыгы узын ку боп журмесш. Ш эрш жайлы айты п ед1м, бэтшагар бые тура бунысы не? Арашалау ма, арамдау ма ойындагысы? Обал дегенуу ойламайды-ау булар\". Ж екец жай таппай кетп. Keirni, atrreyip, батырып елл кои кудж кезек туртюлеп б1рталайга дешн кезш ыдфмедь Тацергец батыл айтпак, боп М эжитке талай сездд даярлады. Кус уйкы карт кунак, ояшан, Ж ол бойы, жуйек басына 31

Ъвксутт Н^о/свке-тм журт тугел жиылып болып та Ж экец Мэжитп ушырата алмады. Кернилес крй, Кднипа 6wep деген оймен: — Баскдрма баласьш бауырына баса крйган ба, кдлай, кершбейд!, — деп, кдсынан еттп бара жаткдн келшшекке сауал тастады. Бауыры дейсЬ, бейинке ж^бердр Баласы окуга кетитп. — Апырмай, а? Ж эк ец н щ дауысы ж ат есплдд. Ж едел бурылып жан- жагьш^ шолды. Кершбейд), Зауре де жок, Кдш ете кдлды: \"О йбай-ау, кдш ы п к етп е с е и п едЕ\" EKeyiHiH кеп к^1лыгына куэгер кдрт езш -ез1 алденеге кунам санагандай, кдраптан кдрап турып к^юылды. Ы мырт жабылганы ж аца рана. М эжит бардарыдай болмай, Батин 6ip турл! жалрыздык,тан журексш е берд). Акуан уйге am оралмады, кецседе ме, гаражда ма, колхоздыц к,алыц б азасы н ы ц 6ipiHAe ме, ж о жапандагы ж алгы з арыкцъщ басында ма, оньщ журетш жерлерипц есебшен Батин уйде отырып-ак, жацылады. Бейсауат 6ipey сьгрпф) кдкраны сарт етиз/у. ©йтш ашу Ак^-анньщ эдетшде жок, Булдыр кудшпен Б эт ш тц бойы туршшт! Бегде етж тарс-турс басьш босаганы атгады: — \"К,ай б а с ы н р а н ы е к е н к д р ац к д лры рды ч!\" Д ауы сынан Ветки таны п та улгермедд, шагын денежно шакуаусыз крл-аяк, бггкен тэпелтек эйел есисген ербец ете кдлды. К^лскд таяры мен узын крл-аяры кдрбаласып, адам емес, аякы кеп элдене енш келе жаткдндай. — Ci3 ек ен аз гой, крркн т кеткешмни! Аманбысыз? — деп, Батин Макуыммен кдйта амандасты. — Жэдиейленбей-ак, крй, тьшдырьш алган неменщ тук бншегендей тымыраюьгн. Bi3 де адам баласы, тац аткдлы сабылудамыз, жаньщ ашысьш, щлзымыздьщ кдйда екеган айт, айналайы н. ©Ai-TipiciH еспртсецдерни , Д1цкем1зд1 куртпай. — Н е дейдд мына Kici? Крйдары Kjbi3 ? — Ей, кдрагым! Ондай кулык, кэйдан б т п жур бэрще? Крльщ кдйда болса да жетедь ж ердщ тубше кетсе де тап бупн тауьш бер кдозды. Жетич, жокуаусыз деп, жещл олжа керш отырран шырарсындар. Кез1ндд ашып кдра, кулщд1 кекке ушырып жлберем! — Ойпырмау, не айтып отырсыз? 32

_______________________ 'Sn. кмЗMm! Батин б1рдемеш тусш се буйырмасын. Oirreyip, мына эйелдщ жакрылыкден кеп отырматаны хак, Сезш щ сау- тамтыш жок, тупаз шелектей топлен екен, жарыщык, — Батып-кдтып, тырнакхайынан крлда ecipin е к апркш. Крра ж ер Kj>m кеткенш кдрашы, кдра ж е р болгыр. О сы iiuciH, ойбай, осы кисш деп отырсак, Буйтер болса, басында барам деп н е а бар, адамды бекер акдшак, крш. Сыйды б ш и е г е н с о р л ы к,ар. \"Т о й ж а с а п , т а м а ш а с ы м е н атгандырамыз”, — деп отырмыз оны. О, той кермей етйр, ез кдстерш 03i кепрген кдншьп^ Удай кдртыс оны мен саркр1лм айты н едт Сырттан сол мезет сып етш Э д к б е к йрдд. — Ж акры ма, эке? — деп Бэиш пен ол жылы амандасты. Ж а н алрыиггай жалан, кдрып отырган Мащымнын, ж ьш ы оцай басылды. Kyneyi кулш турып-ак, жегап тастады: — Сумецдеп с е н та не? Ак,танмен сейлесем д ем еп пе еддм ез1м? — ©йбуй, кдйтш ж аны м ж ай табады, байтус. Байыздап отыра алмай, басымды, теп, кдй TayFa урарым ды б1лмей кетпм емес пе? — BapiHeH IU apiim айтсацш ы, — деп, Эддлбек булк- булк кдна 6ip кулш тастады, — жегеш м1здд желкем 1зден сыгып алады ол сум. Кдйтесщ амал жок, балалар булддредд, улкендер айыбын тартады. Exeyi кд ш ьщ -кд ш ы ц . BipiH-6ip i и те р м е л е й е с ж т е н шык;гы. Тап сол арада телеф он ш ы р етп. Таты 6ip боле сап ете кдлтан екен деп, Батин шалкдсынан тусе жаздады. Ак^ан екен. — Бетиигасщ? Куггыкуаймын! — Е?! — Келшд| боппыз. Балацныц кртрык, кубылгандаш сы оку ем ес, кдлз у р л ау д ы ц кд м ы боп шык,ты. Ж в р к е н т т е н автобускд жалгыз мшгенмен, Зауре оны Кекталдан купп алса керек. Э дкбек жаца тана осыннан кетп. — Бепм-ау, не дейдд? — Сен ит соз битейсщ . Бэтшгге нец бар тшсш? Ашуьш келнрш, аузьщдатыдан айрылып кдлсац кдйтесщ? Сорлы-ау, м енщ де ш ы жылдап ж у р г е т м сол гой. Ш э р н т кдйте\\йз, б эрш кдйтарып 6epeMi3 бе? Kici боп кефлдегщад айтсацшы 6ip. 33

Ъексутан fHijj/cefa-i/m_________________________ — Алды деген аткд калган соц, аз-маз кдйырып бермей крйтш отырамыз? Баскдрма кдрайласар. — Кдрайласа ма, кдаз сатты деп кдасымга алып кара баса ма? — С апы к, дейтш сен акымакдысыц? \"Тойга керектий тугелдей беродз, сойыскд мал сатып алыцыз, анасына- мынасына деп айналасы ею мынды Ш эрш маран санап 6epin еда. Соны орындап, тек сай отыррамыз. Енда Шэрш акщасын сурайды, мулж алмайды\", — демейм1з бе? Куда боп турью крйдары п а л е т успм1зге уйе салудан уялар. О да адам баласы гой. С ен енда бет алды дэугрлемей, юшкене саясат кдалсачшы. — Кррыкрай-ак, крй, менщ саясатым сенш нен сорлы емес. Ею мьщ дейсщ, кап сурап кудак тугы зьт алмайык, Э д 1л б е к э й е л 1ш ц акдалы на х о ш ал . Ж у б а й л а р жарастыкуы, жакры угысады. — Келш к у п ы болсын! Осы кунп балалар, arneyip, апалак,-сапалак, акеле салады. — Е, зам ан дещ з, ездерш е 6api д е ж арасты. Ж а ц а 6ipeyaep жоддан пш -ш ш дейда. Ж акуырмай кдлдым. О. эдарам кал, ездер1 ж ас болмагандай. — Айтсын, айткдндарьщ келсш! — деп, есштен юрген терт-бес ейелда Бэтшг бэйек боп ушне юрпзда. — Эй, адам дегенда крйсащпы, — деп, Батин куралпас эйел эчпм есш айтпас бурын кешп алды. Ж аца келе ж атсам, Багдаш апам алдымнан шырыпты. \"Ел-журттьщ eimeci эбден тараганша тура турмаймысыц. Ш эрш аталасын, гой, намыс кэйда?\" — деп крймайды тати. Жынымныц келгенш крй, айтып-айтып тастадым. \"Баяры шздер ар жак)<э кдшып ететш жылры кдзакуар кдз^р жок, Атака белю алалараньщыз уят болады. Журщ1з одан да, 6ipre барып к у п ы болсын айтып кдйтайьпр!\" — дедам. Шоршып тусп, бэлем. Т ш кдндай ащы. \"Баскдрма болгасын бугежек кдрасындар, крркдггкднньщ кулы ечшец\" - деп к е й т п барады. \" в й т т еценпмда кдаздырмацыз! - дедм, — Керек десе, Шэр1бщ1зда шала танимьш, кай ею туьш, 6ip кдлраным ОА?\" „ . „с . — \"Е, баекдрмамен 6ipre туьш па еч? - деида. bip тумасам да, 6ip турандаймын, — дедам. Бала кушмнен 6ipre ecin, 6ip ауылда келем, осы ауылдьщ ол керген кдазьпын 34

_______________________________________ S a t Ш h v h m ! мен де керддм, ол тарткдн азабьш мен де тарттым. Кдлрык,- елу ж ы л кдбак, ш ы ты спай ж урш , к^айдары б1реудщ ык^иярсыз алралы отырган кдозын балац альш кдшып кеттггп деп, баскдрмамен ж у з ш айысатын м еш 6ip ж ьш ды Kepeci3 бе?\" — десем, адам ньщ ойы туттл, тусш е ю р м ейтш 6ip п а л е т айтады: \"Басе, 6ip кдшастьпъщ бар\", — деп кекидд. Куда я тоба, кдндай кдяршацкдя Kici. K epi адам ньщ к ек долысы н керген1м осы. Шацк,-шацк, етш , к е ш е н щ кдк, ортасында кдйдагыны айткдны. К ез дегенщ кднталап, алкдямы icin, а д ам га у р а ты н Kiciuie у м ты лады . К,уды жалмауыз кемшр. — “Ж е, кешеде ырылдаспайык, у ят болады\", — деп ем: — \"Ырылдасатын ит ем естн, ит болсац, сен итсщ, иг тупл ш ош кдсьщ\", — деп, аузы нан He6ip элем ет теплдд дейсщ, тш п тебе шашьщ шымырлайды. — О л e 3i сондай Kici. Ш э р т к е бола крй шырылдап ж ур дейсщ. Сол аркдылы колхоздан альш турзгы н агаш-пагаш, тем1р-терсекгщ туртпеп де эншейш . Алмабайдьщ KeMnipi де элгшдей эщтмега айтады. \"Эдыбектт жерге каратып, Ulapirrri ттрддей елт1рш\", — деп, З э у р е т сегедд. \"ЭдЬлбектщ екпелейтш бет! де жок, кдйта оган Зауре одшелесш. Соны да сез деп турсыз ба?\" — деп тастадым. Рас крй: шешесш сатьш 6ip жеген, ендд езш е й ж е п зе ме? — М эре апа, дурыс айткдн е к ен о з. С ейтш б1ршдздд б1ршдз ты ймасацыздар, тещ емес, б!здд к ем ш рлер к е п ты цдай бермейдд. — Дуры с крй, 6api де дурыс. Ал, Бэтпи кдрарым, 6i3 кдйтайык, Эргам эр турл1 айта бередд. Ак,тан е к еу щ eKi баланы жасытпандар. Айтам десец, екеушде айып кеп, кдйтесщ, бала немелердщ к е ц ш н е кдяу салмандар. Айтпаса болмайды десецдер, кеган де сез кезеп табылар. Сендерге суйенш, сенш icren отыр гой олар да. Экем болса екен, шешем болса екен дегендд бала заты бекерге ттлемейдд. Кдщк, демей кетерщдер. — Ой, кудай, ол екеуш урсайык, уялтайык, деп отырмыз ба? Куаныштан езгеш кдбагымызга 1лсек, нем!з эке, нем1з ш еш е? К елсе е к е н деп KyriHin оты рм ы з, 6a p i д айы н. Кеппккенге крркд бередд екен Kici. Кдшып-пысып журш бала немелер б1рдемеге урынып кдлды ма, алые ж ол журген де емес, адасьш к е та ме? Е, кудай сащ асы н. Kp3ipri ж астар ж ол таппай ма? Келе салуга уялатьш шырар, крргамшак,тап ж у р де. 35

Ш ат им H iM th -m u Ал, кррагым келш, балаларыцньщ багы ашылсын! Ой, айналайындар, солар болмаса, дац-дуч да, дау-дабыр да жок; айтар эщтме де, еддырар себеп те крлмайды 6i3re. Эщ тме алуан тарауланды, жорамалдар жарыскд туей, К езш сытырайтып куддк те керше бастады. Атгай желтей eKi ап та e r r i, н е М эж и т, не З э у р е сы бы с б ерм едь Алматыдагы студент, абитуриентгер де кермедцс, бммеддк дегеннен 6ip жазбайды. Баска кдлата кетп ме деуге белетгщ Алматыга алыш аны анык, Шьш мэншде шеш уиз жумбак, Кхллкдалдап крйматан соц, Ак,тан, airreyip, Эддлбектщ буйымтайларын 6epin кутылды. Жак,сы ниетке ырыц- ж ы ры ц араласпасын дедь Кейде адам эдеш жомарт: дуниенщ тиын-тебенге Fana ш нш турмаганын крсакдна 6ip байкргкргсы кеп крлады. Сураган сомын крльша сап турып, Акхан едеш ауырлау сездер айтгы: — М ына акщ а Шэршке. Адам саткэньщыз, эрине, уят. Аштык,-жокхык, кере крлсацыз, крралы крйыцыз бар, соны сатьщыз, — Осы казак, кызык! Юм айтады с а п ы деп? Кдне, крйып берсшпп мойьшыма! — Ж арайды, кдйтеаз со к у э а з де кершш турган нэрсет. — Ж о, ендд ж азы кры з адамды. Той ж асайм ы з деп, эйтпесе акщасын ап нем бар оньщ: буйтш пэлеге крларымды быгенде, \"Аулак, атамнан ары, жасалмаса тойьщ жасаусыз крлсын\", — деп кррап отыратьш ем. Осыны айтып, Эддлбек езш ш е алдадым деп кетп. 0 зш щ eMip суруге икемддлшне ол осы сэт риза. Куры сезбен, к улы кд ен FaHa к е п акдпаны KpFbin ту су крй ер к ектщ крлынан келнтп? ...Жасаулы белме, курулы шымылдык, бос крнырагалы 6ipa3 кунге айналды. Алып кдшты сез аргамге урген ала KyniiKuie ауылды элденеш е айнальш шьгк,ты. Ел де оны KyuiiKuie кдрсы а лады. K e6i жегап, тыцдамай тайт деп гастайды, б1разы уре гой деп шэуеленддрт шапакхай туседд. О сы 6ip эщтме устшде эргам е з ойьш, кезкррасын сарапкд салгандай, юмнщ гам екеш айтыс-тартыста айкдгндала тусш жатыр. Акхан мен Батин ала шапкдш. Урей улкейш барады. Ж ам ан ой жылтындай бастагалы эке-шеше аз уйыкхайды: 36

Ъеу, K'mS дмфен! ойлайды, жорамалдайды. Тун бойы талай ойдьщ толгагы тседд. Акцан куддп крркы ны ш ка жакдлн. — Апырмай, осы бала 6i3 ойлаганньщ бДрше украмайтын 6ip пэлеш icren крйгандай кершедд де турады, — деп, тун ортасы тесегшен турып темега тартады. — Сенен крркцш келе алмай жур. Ж умыс-жумыс демей- ак, ар ты н ан бДреудд Дздетсец кдйтедд? TinTi, е з щ бар, елмейсщ, — деп, Батин байбалаляа тартады. — Эй, сен де, eKeyi адасып жургендей. Сол балац Шэршпен еш кершедд. БДлешсщ былтыр: ''Осындайларды кдлзметке ерлеттп, к е з алдындарыны керм ей кдлай бастык, боп журсщ?\" — деп, менщ ашуымды келпргеш н. Кек алганньщ ж еш осы деп, бостан-бос былыкдырып, бДреудщ обалына кдп журм есе сол. — « д о кенбесе, куштеп экетп гой деймгсщ? Кдйдагыны айтып адамды крркэггатыны Heci? — К ей куд1пм б у д а н д а с о р ак ц к БукДл а у ы л бул жумбакды шеше алмай жур. Ойын емес, балац бупн буюл ауылдьщ бакдллауында тур. М эжит жудеу. О цай деп келген АШИ-ддц агрофагы да ауыр келдд, кулап кдлды. Баска инсгитутгарра барып керш едд, онда да к т щ беш онуа баспады. Tim i, техникумдар да тещректетпедд. Енддп байлам — елге кайту. С ол ойы н Зэуреге д е айтпак, Аяцдап КдлзПИ-дщ жатагы на карай журдд. Куанып, кд>13муны керген замат сеюрш кетп. Ж птггщ жудеу кабагьш андармады бь\\ем, ацкдландап е з куанышьш алдымен айтгы: — \"Бес\". БДршипм — “бес\". — Маладес, Зауре, маладес! — ©зщ? 03iM — Tepic \"бес\" — крлы м ен и р е к те п е к ш щ тацбасын ayaFa сызды. — На, \"уш\" шьпар? — Оцбайын, \"ей\". Иэ? — С енш б ара ж аткд н ш ам дай кдлз ещ н д еп куаньн 11 сатге ыдырады. — Ендд кайтпк? Кди-гупн ек, мен ауылга кайтам. О сындай боларын басында-ак, б1лгем. С ен ендд мыкды бол, елге екеумДз бДрдей маскара болмайык. 37

Ъ еЬ цапш Н ф ^сеЬ-щ м ____________ __________________ — Крйшы, мен де кдйтам. — Ол ненщ акдлсы? — М эжит кдткдял сейледд. — Ж алгы з езьм, танитын ешюм жок, Крркдмын кдладан. — Бар гой й зд щ ауылдьщ балалары, келш турар. — К елсе де шыкдаймын. ©3iMciHin, саган 6ip Typai уйренш кдппын. ЦКрюн-ай, сен де тапсырьш кеткенде... — Биыл 6h ri гой, дайьщдалып... енддг1 жылы болмаса. BipaK,OFaH дешн жынды Мэжкгш жауын-шашын кендлщнен шайьш к етт журмесе. — Ж ауын-шашын? Жауын-шашынра шайыльш кетсец, онда езщ юнэль ©з осалдытына эргам e3i жауап бередд. Ж ш т не дерш бымедд. Кдллт еткен куаныш кнкдлтып тастагандай. Кдлз c e 3i кдйда мецзейдд? К еп магыналы: урыскдн, уардаласкдн адамдай, сешчддмш, сытна мен емес, сен тусесщ дегендд айткдлы туркан сияк,ты, 6ip ойдан, кекесш ге де украйды. Юддрт, кепке дешн кдяз жузше оки кдрады. Кдлз к ейш сол сезге улкен м эн бермегендей, осындайда iund ойды устап беретш кдязрылт сыпал ецшде еш крзгала крймапты. Анау-мынау астарлы ойдан мулде бейкам, ерганаген кдиыкден ж ш тп крлынан тартгы. — Ж ур, крланы аралатшы! К еп жерш кергем жок, элд. — Окдмайсьщ ба? — Бугш демалам. — Бопты онда. ©уем умытпай турьш артылган акднамды берш кетешн, арустьщ аягьша дешн кдясылып кдларсыц. — Алмаймьш, Мэжит, мен не сонша... — Зэуре, тусшсещш адамды. Уй мыц сом берген, соньщ бэрш cyFa арызсам да ергам. — Алмаймын, кешн оны кдлай кдйтарып берем саган? — Кдязыкрын. кдйтарып беретш кдрыз Foft дейм1сщ. Барганда папама не деймш, урыспай ма: \"©зщ epriri апарып, оньщ не, кдланьщ шпнде кдлз бала кдйтш журедд?\" — деп. Сездд крй, мэ, уста, e3i д е азрантай-ак, \"Ж ацагы м кдлай? AFacbi сегалденш, акдлл аиткдным кдлай? Тым курыса, туспалдап та тук демеддм. Осындай ыдгай кезде икемдей алмаган сон, кдйта-кдйта кди онгайы кеде берер дейсщ. Эй, акдгмак, басым, кдйт ендд уйге кдлзддн да, окудан дд кур алакдн!\" М эж ит езш е елгенше кейдд. 38

_____ % к,ыЗ fayf/m ! Автобус келдд. Крраланран ж у р т крптай дурюредд. Кд>гз да, ж ш т те жупрген журткд жаутацдай кдрайды. — Ал ауылга не айтасьщ? - дедд М эжит. — Ештеме. Tirrri екпе де айтпаймын, ауылта екпелесем, шпнде сен де кетесщ. — С ау бол. Окура тусуще ттлектеспш. Х ат ж азьш тур, Зеуре. Ершбесец, жалгыз тускен суретщад жаберпп! — Оны кдйтесщ? — Ойнап журейш. — Макул, ойнап ж уре гой. Ж ылы кулю де жан куйземсш жасыра алмайды екен, ендеп ала куйын e3repicrep кендлщде ю рбец барьш а куэ боп тур. С е й м д е бар, куддк те бар крс астар сезьм ж ш тк е кдтгы батты. Тутанран шок, алаулап от бола ма, к ер еказ боп тутш дей-тутш дей сеш п кдла ма, о ны a c ip ece ж 1п т б1\\мейдд. М ахаббат юлтз кдлз крлында. ...М еж ит ты скд те р е з е д е н кдрады . Кдлз к р л булгап кдлып барады . Ею а р а алы стай бердд, автобус дарды л эсф элтке шык,ты. З ау р е aAi булгап тур. \"Эттец, — деп еюндд М эжит, — к а р е алмаймын-ау, кездерш де кдндай сы р тур екен Kp3ip. \"О йнап ж у р е рой!\" О йнап айтгы ц ба екенсщ , байкдусыз ш ыкдан 6ip саз бе? К улсец де кдбарыцнан 6ip к елецке кетпедд, крмаганын, ба, кдйдан рана асы н ы уш р кдялып алдым деп кдшалраньщ ба? О й п ы р м а й , элг1 с е з щ н е с а з : \" о й н а п ж у р е р о й \". Еркелеткенщ бе элде эдеш тэлкек еткенщ бе?\" Тым тыпыршып кетсе керек, кдсында отырган кара мурт ж ш т кекесш ацрартгы: — Кргзын, ба едд, кдшай келесщ гой? — Кдйгеаз, табират зады. — Kp3ip, бауырым, кдяздар тек кдлта кдгар. Т еб ед таса болса-ак, тары ©реудд тауып алады. 0 зщ де журдай болып ШЫКДДН UlblFapCblH? — Тиын т у т , aFaft-ay, жаны мыз да осылардьщ жолында емес пе? Анау ундемедд, тек кдбарын кдйкдд етюздд. О нысы: \"Мынауьщ жынды гой 6ip\", — дегендд адраргагын сиякды. Ж умыстан кдйтар мезпл жакдяндап кдлран, Ат устш е дыдырая мшген ecenm i ж !пт мая сап жаткдн 6 ip топ 39

Ъвксутан Н^п/свке-уш_______________________ адамньщ кдсына келдд. Бупнп жацалыкдан буйр! жарылып кете жаздап азар жеткен кершедд, келе сап хабарлады: — Эй, — деп, 63i кдтарлы ж т т п кдмшымен туртп, арнайы coFaH айткдлы келген адам кусап,— М ежит жынды аман-есен кдйтып оральшты. — 0 , крй? — Е, ж аца Fara автобустан тусп. Кдлсылайын демейдд: \"Bipimiri сабакдвн кулап кдлдым, отак, бггсе жакры бопты, мен д е ертец ш епке ты гам \", — деп, аншейш жайбаракдт. — Зауре ше? — деп, ега-уш дауыс жары са сурады. — ©й, сол сумьщ кргзды алдап сокденга украйды. Оныга анш ейш ойнап-кулу гой. \"Ж ай 6ipre барганымыз болмаса, баскд ойымыз болтан жок,\", — деп былжырайды. — Туу, мынауьщ онда адам емес екен. Обалсыз ит, ен, курыса, елге атьш шыгармайтын амалын тапсашы. Дабыра кдгп тапа тал тусте ап кетш отырьш... Ж ьш ды десе, жьшды екен-ау езт — Э й, eci дурыстар, OFaH естерщдд неге ауыстырып турсыцдар? — деп, эщтмеге Ж экец араласты. — Эддлбек те, Ш эрш те оKyFa ол кдазды елее ж1бермейтш едд. Окуга апаратын, шамасы келгенше кррган болатьш олардан еткен ж анаш ыр шыкра, оны сендердщ секкендерще ж ол болсын. — в й , ейтш ж аны ашыганы курысьш. М аскара кдллды гой, тап 6ip OKyFa e p iin 6apFaHFa бола езш-ез1 саткдн кц1здай кдэгп, тым курыса, ол OKyFa тусер-Tycneci де тубегей/u емес. — О ны да крйшы, жынды емес Kici алмайтьш кдлзга да акдна ш м а р ы п шаш ыла ма екен, ушнен уйш-тепп акдна экетигп. \"03i алмайды, езгеге алдырмайды\", — деп Абай айткдндай, М эж итпю кдй тарлык,? Ею ортада Ш эршке обал жасады. — О сы 6ip сасык, ойларьщ-ай сендердщ. Bipre окдлп, 6ipre ескен соц, кдлз e3i куткдр деген шьп!ар, ж т т апарып сап к елген uibiFap, онда не тур? Эйтеу1р, арамдык, араласпайтын ецпмелерщ болсашы! — деп, Ж екецнщ кдсында турган кдгли ж и г кдтгы кейдд. — Ей, сен де, мэселе со крлай апарьш келгенде емес пе? Осы жерде-ак, о жак, бу жагына шьпып журген, былай узагасын-ак, бас салды гой ол пэле. ©зге десец жен, Межит 6i3re белгш М еж ит крй. Ж эк е ц д е ini ж иьш кдлды: \"Юм б1ледд, жел куйын ж ш т едд, жегрл мшезддц ж аза бастырмасына да гам к е т л ? Актанта ебден уят болмагай едд!\" 40

Ж а ке ц щязык, Kici: ж айсы з саз ecrice, кудисгенсе, кез1 жетпешнше кецш тыншымайды. Уйге келш те элек. Басын катырып ж урген — банты М эжит. Апырай, барьш бьлмесе, байыз табатын емес. Ж а к е ц к е л ге н д е , а ш у ы н Ак,тан aAi б а сп ап ты . Буркырамай, салмакуап сегш отыр екен. — Сенщ жасында атын дуние жузше таньгпфндар да болтан, так что, езщлд бала деп санау — сатан уят. Кдрсы курескеннщ орнына, кдрап отырып eceKTi кдулаттыц. Ж акры , крлзды кугкдрдьщ, оны сатуга к эрсы болдьщ — 6api дурыс. BipaK, соны осындай соракц1 жолмен кггемей- ак, комсомол, одан крлса партия орындары аркрглы, титп, THicTi оры ндарды тугел а р ал асац да, м ы н ауы цнан repi мэдениетпрек жолы н табуга болар ед1 гой. — М е т со кряр едщдер кецседен к ец сет аралатып. Ондайдьщ mci ш ы нф н соц, 0д1лбек Зэурега дереу узатар едд, сонан кешн: \"Болар ic болды гой, артын быкрыткднда не бедел табамыз, оданда енд1 екеуш щ жарастыгын ойлайык,\", — деп, тойы н тойлап, батар едш дер рахаткд. Бэлюм, 6ipiHnii тосты баскдрманьщ езйак, ьщк, е т и з е р едь Ж э к е ц ш ы дамады бглем, ж е т и р ш ш Ак,танды е зш е кдратгы: — Саган да 6ip сауал: узьш сездщ ннскасы, М ажитке акдтл сы зы ц-ай, к,ате ic r e r e H in -а й д е п к у ш н ш к,ана оты рмысы ц, жок, алде осы iciHe, тэу е к е л д е п б1реудщ тагдырына араласкднына азды-квпп акелж ризашылыгьщ да бар ма? — О л баска эцпм е гой, Ж аке. Уяттан влш барам, Эдьлбектщ алдап сокданына ел куледЬау. — Болды ендеше, баска свздд жиы п крй. Ж ы лау емес, кулюмен кутылтаныца куан. Зэурега Эд1лбек узатып улгерсе, кулу емес, каргайтын ек кайта. Эддлбек эке бола алмаса, Макцым шеше бола алмаса, ел-журт боп 6ip жеттм кд1зды ж ы латы п крйтаны м ы з б ую л ул кен-KiniiHin б е т-ж у зш е плркеу емес пе? Ойлашы езщ , едлд сод уяттан и м сакуады? Сен бе, Эддлбек пе? \"Ойпырмай, — деп, М эжит шггей кцналды, — алып кашып кегп деп ойлагандары уят болтан екен. Зауре ecrice, ренжидйау!\" 1969

Ъексутан fitjnlceb-w m АРЫЗ — С еш баскарма шакдфы п жатыр! — дед[ хатшы к у з Элщд сурет салып отыртан жершен тауьш. Шакдфатынын 6iAin езщ-ак, бара бермейсщ бе дегендей, 6ip турМ кешп, жегап айтгы. — Н е боп к а т ы , жайшылык, па? — Кдюдьщ кылытына карай Эли де эдеш керпдь — Сеш ж ер аударталы жатыр. — М е т емес, езщад аударталы жаткандай ашулысыц гой? — Йемене, эйтпесе, бастык, 6ipeyai шакдорса, мешмен акылдасып шащлрады гой деймкщ? Б ш щ кеп елш бара жатсад, естисщ гой ез аузынан. — Осы сен дызыкрыц, Мэриям, бастык^ъщ аузынан еспгеш м сенщ аузьщнан еспгендей бола ма? Соны б1лш турьпт эдеш сурайтыньщ не, мазагъщ ба, шыньщ ба? Omeyip, сенщ мшезщдд адам ту сш т болмайды. К.ЫЗДЫЦ келте акдглы ж т т т щ кел екесш е кэд1мпдей иланьш кала жаздады. Эйткенмен, суйекке бпкен шамшыл мшез ш арт шатьшап шьша келуге бешм болганмен, курт ж1бш сала бермейтш, эм де ашуьш сактап, сыздана жауап кайтарды. — Тусшбесец, м еш тусшетшдей дэреж еге эл1 жетпегенщ. Ж арайды , кд!лжакзы крй, тез бар! ©3i ж уан, ез1 у зы н ж алты з бурым ы н бултац-бултац етгазш ылга тумсытын кекке кетерш, жан адамды менсшбей керден, журетш , басынан 6ip сез асырмай туратын осы 6ip кагз Элите унамайды-ак, Отан куды барлык, адам тек ашуын басатьш эбиекп сияк^ы: кашан кёрсен, де элдегаммен жеки сейлесш жатканы. Эй, ею сезге келмейддау, 61рдемеш одан кай ы р а суратаньщ \"кел, урсысайык,!\" дегенм ен б1рдей. Крсакана крггытына тш п ызаландыра тусгаа келдд де, \"Эй, 42

осы кдлжьщ кетере алмайтьш байгусты шамдандырранда не шырады?\" — деп тары ойлады. — Кдз1р. Крлы-басымды тазалап алайын, — д ед, мурсат сурагандай М эриямныц бетше мулашм кдрап. С онан сон; сал шепнщюреп барып, салып жаткдн сурепне суйсше кез салды. “Сен кднддй бага бересщ?” — дегендей кддара 6ip, суретке 6ip жалтакуап сэл бегелдд. Кдяздьщ ернш кдлмкырып, ашуьш эзер тежеп турранын соцырак, байкдды. \"Эдеш, менщ жыныма тию уш ш асыкдай тур\", — деген пирылын кезкарасынан тусш е крйды. Бурын буйтш бетш е жакд>шнан кдрамаган ба, кдлай; кдлздьщ кезш щ астындагы жукдлтым кек тецбгл жолакуы ж аца байкдды. “Апырмай,— д е д ез- езш ен сасып,— ашушац эйелдердд кекайыл деп жатуш ы е д , соньщ 6eAiici ме екен алде баскд ма? Бекерден-бекер гасшщ к е з алды кегермейтш шырар\". — Туу, айнаньщ алдында турран эйелдер кусамай болсацшы ендд! Б аскдрм аны ц кдсында баскд юс1лер де бар, 6api кутш кдлды ю й. — Кутш кдлса кдйтейш, е л дейсщ бе маран. К ерш турсьщ гой менщ де ойнап отырмаранымды. \"Сурет салып жатыр екен, жуынып-шайынып болтан соц келедГ^де. — Демеймш . \"Тез тауып, epTin кел\", деген, т е з ертш баруым керек. \"Бармасам, суйреп, апарасыц ба?\" — дей жаздап, салрыласкдн айелдерше сез таластырып бара жаткднын сезш, тыйыла кдлды. Ендд б!рдеме десе, М эриям да сездд шампашпа аткдялатпак, ьщрайда екен: танауы кусырылып, бетшщ сэры шулан туктер1 нысанага туралаган зенит зецб1рекгерш щ у щ ы сы кусап ттарейе-тпорейе кдлыпты. Оны кергенде, вне бойы ддр ете тусп: \"М еш б1реулер дарга аскдлы экетш бара жатса, мына кдлз, кудай бьледд, айы зы кднып кдрап туратьш шырар\". — Бону езген былганыш Судан баскд су д а кдлмапты, — дед1 Э л и б егел ген ce6e6iH ту ан д 1 р ген ю о д е й кдябы- жык,тап.— М ына сатпак,-сатпак, кушмде ж етш барсам, \"юмге юретшше мэн бермегеш гой, кецсеш сыйламаганы гой\" деп, баскдрма кейш ж уре ме тары, и м бьледд. Туу, мылжьщ екенсщ 6ip. \"Тез тауып келмедщ\", — деп, ею ортада маран урсатын болды гой ендд. Кдз1р, кедр. Ж ум ыс ютемей отырсац да меши, жумыс icren жатсан да меши, ecrin ы лш балш кете б еред. Осы 6ip ейте кришы, б у ш е крйшы д ейпн крсалкдя жумыстардан- 43

Ш атан Ш^о/секе-ты_________________________ ак, кугыла алмай крйдым. Таты кэндай кдуырт жумыс табыла кэлды екен? С е т де комсомол хатшысы деп сыйлап журм1з-ау! А йты п туркан с е з ш щ сикдян кдраш ы : маскдра! К,ас жалкдулардьщ ce3i. Б1зге керсететш улгщ осы ма? — Осы, Кдыз ернш шьтарды. \"Пииту\" дегенш еспртпесе де, оны, с©з жок, шпнен айтгы. Элдеб1р жам ан гастен жиренген Kicinie мурньш тыржитгы. Бурыла берш жалт кдраганында, еж1рейген K03i ецменшен ете жаздады. Бет туп де тым ж т екен езшщ, байкдмаган Kici сартыш бояудыц сатната ма деп кдлгандай. \"Бепмдд шауып жДбергщ кеп барады, э?\" — деп ойлады Эли. Ж ек керген соц да и л жамандьпы керше бере ме, Эли Мэриямныц журганщ ерескел екенше де a3ip мэн бердд. Кеудес1 кдшып, 6eKceci оны етпетгей куып бара жаткдн сиякды. Баскдрмага бара жамандайтын сикдш танып, Эли асьпыс суртше бастады. Клуп пен колхоз кецсесш щ арасы шамамен жуз кддамдай-ак, жер. Эли ж упре басып Мэриямды кецсе алдьшда куып жетп. Куз аякуальш кдлса да, кун ам жылы- тьш, сэл тездетш жургенге-ак, мандайы жшсш шыга келдд. \"Э, бэлем, крркдай ма екенсщ?\" — дегендей, кдга бутан табалатан кейш пен тэкаппар кдрады. Элидщ бетз ду ете кддды, к е зш щ алды ш ы м-ш ым ж ы бы р л ап к,оя бердд: кдязарып кеткенш сездд. Кдлздьщ артынан кррккдн Kicinie кдлбалак,тап ж у п р ген ш е кдянжылды. \"Эй, e 3iM де 6 ip устамсызбьш, — дедд езш е 63i ренжш .— Хатшы сиякды емес екешм де рас. Кершгенмен эз1лдеп, кершгенмен к у л т журген юсшщ кдязмеп ене ме? ©зш сыйлату ушш адамта сус керек. Тук салмакдыльпым жок,\". Эли е з кдяльпына кегап, баскдрманьщ алдьша кещ лаз гардд. К а т ан да езш сабырлы устауга, сабырлы керсетуге тырысатын баскррма бул жолы да сол эдетшен жазбады, Элидд неге шакдярткрнын умытып кдлып, соны есше Tycipe алмай отыртандай, устелдщ устшдеп кдгазга кдбатын шьпа узак, угфлдд. Ашулы ма, жок, па — кдра сур жузшен онысы ануарылмайды. Ойлантан кезш деп эдетг онсыз да кдясык, кездер! кдггаштанып, 6ip жатына кдДсайып кдллиланып кетедг — Б ал аб ек Ж а н с е ш то в д еген ак,сакдлды бьлуш! ме ец? — дрд| Элидщ бет кубылысынан 6ip купия щдегендей кддала кдрап. 44

Ъеу, KmS h u (m ! — Бкем. — Несш бкесщ? — К,алай? — Э ли сурак,ты ц мак,саты н ту сш бей , Дэулеткелдшщ бетш е дардарып кэрады.— © зш бкем , творчествосьш бкем... — С ол бкгешндд 6i3re щлскщца айтьш берпп. Эли де ештеме тусш е алмай дардарды. О сылар м еш мазак, кд1лып оты рганнан с а у ма деп, катар оты рран парторг Т азабек п ен 6ipra,aip ©MipaAire д е к е з крыры н салды: жымыц-жымьщ етедд, жумбак, 6ip сырлары бар сиякуы. — Бкгеш цдд айтсащ ды ayeai, ар ты нан тусш есщ , 6 ip Keperi болы п оты р, — дедД Дэулеткелдд о н ьщ б егел ш жалтакуай бергешн жакзырмай. — М ен бкгендд а зд ер де б кетш шырарсыздар.— Эли ашуланарын да, ашуланбасын да бкмедд: баскдрманьщ ектем ywi к ецш не дык, ете кдлды, н е п за зд е н Heri3ci3 неге е й т ш с е й л е г е н ш ту с ш б е д ь К,абарын ш ы ты п к,аткдлл сейледд.— О л Kici — К,азак, С С Р халык, apTici, казак, о п ер асы н ы ц Heri3iH салуш ы лард ьщ 6 ip i. К,азак, операларыньщ бэршде де басты релдерде ойнады. Бэршде де макхалды. Bipax, Бэкецнщ атын да, атарын^да шыгарран Бекежан гой. М емлекетпк сыйлыкды да сол уш ш алды. — С ен ол xicim ж акры таниды дейдд гой, рас па? — Дэулеткелдшщ даусында бул жолы бШ нер-бш нбес жылылык, бар едк соны ацрарып, Э ли де сэл унш жумсартты. — Танимьш, ез1м 1здщ Крсталда туран Kici гой. — Алматыда со гааден сабак, алганьщ рас па? — Рас. Онда ол Kici театрдьщ жаньшдары eid жылдык, сгудияда д ерекп р болатын. ©Ai де сонда югейтш болу керек. Оныншыны 6iTipin уйлерше барганымда, студияга тусукш e3i кемектескен. Экем exeyi дос большты, ж ас кундершде 6ipre крй 6aFbm, 6ipre колхозга Kipimi... — Е н д еш е б ы л ай : — Енд1 MeHi т ы ц д а д е г е н д ей , Дэулеткелд1 саусагы м ен устелдд тыкднудатты,— 6 ip-eKi куннщ аралыры нда Б алабек ак,сакдл ауылра келмехип. Макраты — мемуар ж азбак, соган байланысты туран колхозынын, Kja3ipri ж ай-к у ш н корм ек, ecxi зам андас- тарымен жуздеспек, кыскдсы, в з ауылын кдйта 6ip аралап шыкрак, Былайынша-ак, келе берм ей, эуел1 ж огары дан телефон сокпырранына Караганда, к ар т б1здщ дурыстап кдрсы алуымы зра кум анденген сияк,ты. О бком н ан 45

Ъ вксут т Н ^з/секв-щ ы ______________________________ Элекецнщ e3i арнайы тапсырып: \"Кдсына енерден хабары бар, кдртты сы йлай алатындай сешмдД 6ipeyAi крсып берщдер\", — деип. Сездщ кыскдсы, 6i3 coFaH с е т ылайык, керш отырмыз, 6ip алча ма, 6ip ай ма, кднша журсе де кдсында бол. Кдлай? — Не кдлайы бар? С1здер келшсец1здер, менщ кдрсыльпым жок. Элидщ куана келюетшше Дэулеткелдд кумэнденбеген. Bipax, 6ip Элид1 кдсына крсып бергенмен ic б т е й т ш ш де ойлаган. Туган аулым деп ол Kici тек Крсталды рана аралап кдйтар дейшсщ, буюл \"Жамбылдьщ\" жерш жаткд б1лед1, б эр ш де K eprici келетш шырар. Бэлюм, баскд шаруашылык,тарра да барар. М ш уш е машине керек, KemKiciH к р н а т ы н у й к е р е к , о н ы ц 6apiH 6ip Э л и орайласты ра ала ма, кдлай-кдлай емес, крнак,тьщ кдйда барып, кдйда кеткеншен Тазабектщ де кез айырмараны дурыс. А л ендД Балабектщ Крсталга алдымен баратыны ж ане онда узагырак, аялдайтыны айтпай-ак белплп сондьщган ол ауыддын, 6ipraAipi ©MipaAire улкен эз1рлж керек. Егер о з аулыньщ сый-курметше кецш толмаса, онда ол юсш щ кецш , баскд ауылдар басынан аярына д е й т алтынга малый крйса да, кдйтып кетер]лмеу1 мумюн. Ушеуш оцашалай отырып арнайы тапсырма бергенде, Дэулеткелд; осыларды ескердд. Сонан соц булардьщ арасында ылри болып туратын езар а келкпеуш ииктщ Kecipi Балабекке сый-курмет карсетуге де тиш кетш журмеуш ойлады. \"Е ндш сш е зд е р щ акылдасыцдар, акракдлды юмддюнде крнак, етесшдер, кдй-кдй жерлерге апарасьщдар — соньщ бэрш алдьш ала ойлап-гпнпп крйгандарьщ ж ан шыгар\", — деп, ушеуш 6ipre ж|бергенщде де ептеген эддс бар: оцашада э ц п м ел ескен адам дар 6ip-6ipiH белгШ дэреж еде сырластардай сезшед1, ал сырластыкхьщ Ty6i сешм гой, сондык,тан олардьщ езара татулыктарына мына ортак, макратгьщ аз да болса ceirriri тиш кдлуы мумюн. Дэулеткелдд, кдлайда, адамдардардын, арасын ретше к д р ай д эн е к е р л е п устары сы к еледк 1ш тей ел ж 1р еп турмаганмен, адамдардыц сырт татулырында да талай нэрсеш шеш етш тетзк бар деп тусшедд. Сол гаршсшпен, e 3i iiirreft у н а тп а й ты н ад ам дар га д а м ум кш д 1гш ш е шыдамдылык, жасайды. Ж урттан юмдд ж ек керетшш де, 46

__________________________Щ /, KmS hyf>m ! KiMAi ж ак р ы KepeTiHiH д е ж асы р у га ты ры сады . М енщ еппамдд алаламайтынымды ел содан ацраруьа тш с деп ту с ш е д ь Э р ю м н щ б о й ы н а 6 iTKeH, д а г д ы с ы н а с щ г е н KpMiiriAiKTppi. ак£1лыньщ шеп, езшдис шама-шарк£1 болады — соньщ берш есептеп, 6ipeyre кечлрммен, 6ipeyre сешммен, ад ендд 6ipeyre сакзы кден, я г а и эрю м ге е з турьысынан кдрарысы келедь Мэселен, колхоздьщ к еп адамы ездйтнен ic шешпейдд деп, Т азабекп сыртгай кшэлэйд!, ал бул оны сонысы ушш унатады, ейткеш оньщ ез ал! келмейтш юке араласпауы да ак^глдылык, TinTi, ак^ьлдылык, болмаган кунде де ададдык, Тазабек, жалпы, жум ы скд шыдамды Kici. Ж а н е кдраз маселесше кдтгы укдтты адам. ©irreyip, 6ip кемиплшнщ ececi екпшп 6ip артыкдгылыгымен етелш жатады. Апта бойы уй кермей шаруашылыкцы аралап шарш ап кдйтса да, келе сап кунузак, кецсесшде шаншыльш отыра бередь Bip ерекш елш — мейл! кещлдд кезш де болсын, мейл1 ашулы кезшде болсьш, алдьша келген адамга кдтты сез айтпайды, сыпайы. Алайда шаруашылыкуьщ шытырман салаларыньщ басын 6ipiicripin шегедей кылып баскдрудан re p i 6apiHe e3i улгерш, бэрше e3i араласып, а р гстщ басы-кдсында болуга кеб1рек бешм. Айткднынды булжытпай орындаура одан укдиггы ж ан жок, О сы 6ip кдтпа кдра Kicuri сондай-сондай кд!лык;гарына бола унатады. KepiciHuie, icKepAiriH, жумыстын, ж е н ш быеттндДгш баталай тура. 0 м1рэл1ден кдтгы сакцанады, сенбейдь Оньщ да езш шггей жакры керм ейпнш сезедь сондьпрганда ма, awreyip, отан дегенде к ецш нде 6ip юрбен, галкид! де турады. ©м1рэлшщ бойында бутан деген 6ip кдрсыльпргьщ бары анык, 6ipaK, соньщ и э беталбатгы соквдэ арамдык, екенш, иа а з багасын быгендйсген тутан тэкаппарлык, екенш тап басып тусше алмайды. Bip кезде eKeyi де 6ip-6ip колхозьа баскдрма болды, терезелер1 зецдес журд>, ендд кеп ол муньщ крл астында кдлды, оньщ да екшиш оцай емес шьпар. Кдлай болганда да, ©м1ралшщ кемиплп кдбы етазд1гшде емес, арам ние-пнде. К ем ш ш к, ш ы н !здесец, и м д е ж ок, тек соньщ ад ей ш к тен туы п ж аткдны ж ам ан. К е л п р Foft ©MipaAi, козщше сыйлап турып, сыргьщнан сатып ж1беру! мумкш. ©цкиген улкенддгше кдрамай, е з 1 жылдам-ак, Орындык,та отырса да, б1реумен сейлесш турса да, куды тап крз1р 6ip ж акда тура жупретш дей тыкдфшып, крзгалакз-ап кететш 6ip жаман эден бар. Кдбагыньщ лезде ту й л е калым, лезде 47

Ъ в Ь т т H’ yhkeh-w iM _______________________ жадыраи кетш аяк, асты кубылуы, шепр кезшщ шатынап шыга келуге де, ку/имдеп сала беруге де эрдайым бешм, эрдайым дайын туратыны да idcira epiKci3 сакрандырады. Кдба1-ы мен кез1 кусал шло дуниеа де кубылып, ойнакц-ап туратындай керщедд. Кррап отырсац, адамдардьщ д а ара кртынасы ауа райы кусал езгерш турады. Осыдан терт жы л бурьш Элидд бутан таны сты ртан осы ©MipaAi едд, ал Kp3ip Дэулеткелдднщ iATHnaibi ©MipaAiHin езш ен repi сол таныстыртан ©лиге ауыдкд,!. Кундердщ куншде булай болып кетерш болжай ал са, ©MipaAi о н ы со л к е ш те т а н ы с т ы р а р м а ед ь таны сты р м ас па едь кудай 6iAciH. Э й, дегенм ен сол отырыстьщ ©3i де талай сырды алдьш ала анд-артып тастал едд-ау. Кд>1с кетпей, кектем келмей, кун 6ipece суып, 6ipece жылып, крлайта жакдай туртан кез болатьш. Бес колхоз ipiAeHin, ж акд ш д а тана \"Ж ам бы л\" атантан. 1рдленген колхозра баскррма сайлантан Дэулеткелдд елмен, жермен жаталай танысып шытуды ойлады. К езек Крсталга да келдд. Оньщ ж еке колхоз кез1ндег1 баскррмасы болтан ©MipaAi ендд соньщ 6ipraAipi-TiH. Обалы н е керек, ушып-крнып кррсы алды, крбатынан кдилау байкрткрн жок. Куш бойы кдистаулар м ен епстж жерлердд аралатьш экеп, кешюсш Дэулеткедйдге ез ушнен дэм таткдлзды. Тацертецпсш айелше тапсырып кеткен болу керек, булар уйге Kipin келгенде, былкрш nicin жаткрн ж ас ег пен сур сотымньщ аралас raci бурк, ете крлтан. \"Ш ын сыйын, ба алде жатымпаздытъщ б а ? \" — д е г е н кудДк aAFani Д э у л е т к е л д т е сонд а, табалдырыкды атгатан кезде гарген. Торп уйден б1ргадшщ буталтыры, затехнип, агрономы, олардьщ эйелдер1 — 6api дурлшп устел басынан амандаса турегелш, ол куддпн одан бетер ерб1ткен. — Тамак, эз1рлеп крйыцдар деп ертещтсш тапсырып кегкем, — дедд ©MipaAi муньщ куддпн кезш ен окдип крйтан ю т д е й , м эн-ж айд ы TyciHAipin.— C i3 аулы м ы зды ц адамдарымен де таныс бола берсш деп, 6ipa3 крнак, та шакргрып крйып ем.— ©MipaAi уйдеплердд сол арада крлма- крл таныстырып ш ыщы. Олардьщ шпнде Эли де бар-тьш. Тосыркрп, кепке д е т и Дэулеткелдд кебшесе жауап бере тана сейлеп отырды. Turn, ремкедепш крнша рет жаргылап ипкенш, крнша p e r уртгап крна крйтаньш — бэрш шамалап, кд1зы п крлудан кртты сакуанды. А дамныц абыройы н 48

_______________________________________ S o , Ы itw tm ! абайсызда айткдн 6ip сез де ry cipin кетед1, сондай б1рдеменщ к е ар ш ен ю алерд щ кещ лш е келмей ж атьш кудж салып а л м а з а тырысты. Кдгамеп улкендд сыйлай бглетшдер сынай да бЬледт козщ е айтпаганмен, кемшшгщлД ертец а р ть щ н а н айтады , айтпак, ту р м ак , к е й б 1р е у л е р э д е ш таратады. Ж эн е 6ip жаманы, кдй кезде кршемет жасаганын к е р ш -б ш п оты расын; д а, б у л ар дьщ к,ай с э т т е сы н ай крйганын сезбей кдласыц. Кулддрш-кулдДрш абден етщад уйретш алады да, андаусыз рана 6ip сауал тастайды, coFaH кдйтарган жауабьщ взщ е берген м шездемец болып шырады. Азды-квгш осалдык, юмде жок, тек соны купия сакуаган сайын беделщ артатьш сиякуанасьщ. Бул олардан кдлай сакуанса, cipa, будан крсталдыгргар да солай сакуанган болу керек. Эн айткднымызды жаца бастык, жакцыра ма, жок, па, жещ лтекпк санар\", — деп ipiciAAi м е екен, ewreyip, Элите таланта деш н э н салдырмады. С ыры н бьлмеген бастыкдсд сы й к орсету де кдын-ау: кдрацгына кдрмалагандай, Kici кррганшакуай бередд. Эуелпде эцпмелесп, артьш ан ептеп эзыдестт, 6ipre-6ipre бой уйрешскендей болды. Элите кезек эбден кеш тидт Теп, тугкцылдан-туткцыл отырып: — Ал, ендд бщдщ Эли 6ipa3 э н айтьш ж1берсш, — дедд ©MipoAi. Арык, пплтиген сэры ж т т п ц дауысы Дэулеткелдднщ есше дауылпаз дейтш кусты салды, езш кермегешмен, ол туралы елден есттген: д е н е а жудырыкдай FaHa, 6ipaK, даусы ж ер жаратын зор кершедд. Э ли д е сол: кунпт даусы шагын денесше тигген шакдаусыз, тула бойьшдагы е т пен суйектт альш тастап, оныц орнын тек дауыспен толтырьш крйган тэр1здд. \"Ескере журетш ж1пт екен\", — деп, эуелгтде булдыр FaHa байлам ж асады. Ж у зг а ж акры лап ж ады м а сацтап алайыншы деген оймен в з таны стары ньщ imiHeH украс б1реулердд ойша 1здеп к о р т едд, таппады. К енет коз алдьша эцгелек кдуын елестедд. О ны ц неге елестегетн бастапкдлда 03i де тусшбеген, к е й н тусшген кезде, кулш жгбере жаздады. Бала кушнде сап-сары боп былбырап ш скен эцгелектщ 6ip буш рш Tecin, imiHAeri m eneriH алы п тастаган соц, сыртынан алакднымен сырып туры п э л п теспске аузы н тосса, кдуынныц ылжыр шырыны тацдайына балша куйылатьш. BipaK, шпндепсш сорьш бггкен соц 6yftipi тусш, кдуынныц куыс кдбьпы жаргак, шалбарша кдбысатын да кдлатын. Ж агында сылым етт жок, ею урты шущ рейген 4-914 49