Important Announcement
PubHTML5 Scheduled Server Maintenance on (GMT) Sunday, June 26th, 2:00 am - 8:00 am.
PubHTML5 site will be inoperative during the times indicated!

Home Explore С.Мұқанов Тында тұнған байлық

С.Мұқанов Тында тұнған байлық

Published by biblioteka_tld, 2020-03-27 04:23:53

Description: С.Мұқанов Тында тұнған байлық

Search

Read the Text Version

ш тт

К.АЗАК М Е М Л Е К Е Т БА С П А С Ы АЛМАТЫ -1 9 5 7

0 4 ЕРКТЕР ЖЫПНАРЫ

ТАРТУ Тыц тсщырыбына арналган бул Жыйна- гымды. Отанымызда азат ецбектщ, мэн,г1- л1к бсщыттыц сарцылмас булагыныц квзш аищан Социалиста ¥лы Октябрь револю- циясыныц кырыц жасца толган тойына ша- шута тартам. Ж азуш ы



ЛЛЫСТАГЫ АУЫЛДА лыста ауылым бар ед1, Облысы Костанай. Жер1 кут, суы бал еш, Мэпелеп меш еспрген, Туган жерд1 еамнен Ж урепн ед1м тастамай. TyFaH жер!м кек ед1, Квз TinceM ушы-кыйырсыз. Турранра калрып тек ед1, Ауылымды айнала. Керале б1ткен ай-дала,— 1зс13, жолсыз, шыйырсыз. Калгыган 'кен даламды, Оятты анам — партия. AnyFa бул «камалды» Колхоз, совхоз, eHflipic, Жумсады куш, басталды ic, Жылдаи жыл GHiMi артыла. BipaK, байтак кен дала. Сыймады б!рден кушакка. Аз табыска алдана, Kefl6ip шагын бастыктар. Тургандай толып астыктар. Канагат кылды усакка.

Болжагыш, 1с' кер, ж ещ мпаз Партия муны керд1 де, «Бай дал адан алдык аз, Алайык тугел байлыгын, OFaH куат сай бупн 03ip совет халкы да» — Д ел шакырды уранды, ТурД1 Отан кулагын. Асынып каж ет куралды, Тыидарга дабыл салып жол, Улдар, кыздар — комсомол, Аттанды алгыр кыраным. Москвадан, Киевтен, Совегпк барлык каладан, Ж абдыкты тугел уй!п тек Нелер алып машина, Нысанага acuFa. Пз1ле тартты даладан. Машинаны менгерген Туыскан барлык халыктан, Совегпк барлык елдерден Кеск1ндер1 — жалынды от, Ойлары ушкыр, icne еж ет. Таймайды алган багыттан; Ж атса да ж ерде калын кар, Болса да аяз, усюрж, Бегелмед! алыптар. Сибирьдщ кысы касарган, Д эндеген екен осалдан, Шыдатпады куштшк. Тш плеп erri алыптар Тенкиген буйра куртжн. Кайрат, ici шарыктар! Отаншыл epiM азамат, Тондарды кардан тазалап, Тындарга кызыл ту тжть Аршылган TOHFa болат Tic, KeMipe терен кадалып, Басталып жаппай курылыс,

Ipreci берж уй, сарай, Т т л г е н туды жагалай BiTin те калды каланып. Естици жырлар уйлерден. Тшдер! баска, эш 6ip. Kipniri тунге туйрелген Электрдщ K03ineH, Лениндж шамнын озшен. Даланы Kerri белеп нур. 1сте, куште, жырда да Болды сондай кешстж. Максаттары 6ip рана,— Алтынга халык балаган, Квтеручтынды даладан, © ш йр у'бай ericTiK. TyFaH ж ерд1 жанрырткан. Бул унп: мен де косылам. 0йткен1, акын — албырт жан Ес б1лген бала шарымнан Осындай кунд1 сарынран, Кумар болтан осыран. Кеш1кпей кун жылынып, Epice жерд1 жапкан кар. Техника, адам жумылып, Кетерсе жаппай тындарды, Тудырмай тык жырлары, Ж атура калай шыдар ар. Ж ок, шыдаман! Каламды © тирлеп мен де кайрармын. Аралап туран даламды, Epia 6epin жырыма, Поэзия тыкына Мен де сока айдармын. ©cipepMiii еленнен, ' Мен де дэнд1 ж емж ть Ауыр денге бэленген —7—

Кетере жырлап даламды. Серпе С1лтеп каламды, Сыйпаттармын ericri. Шашыратпай сез дэнш, Бидайдай мен д е жыйнадым. Ж еткенше кыял, ой, амм,— Ж е ш с т шыккан еош е. Жырымды TVF3H ел1ме, Басымды ие сыйладым! 1954 wrrrwi

МОСКВА! ■ итва эдебиетш1н Москвада етш жат А кан он кундшше катнасушы 6ipa3 достармен, ол куш кешке, б!з узары рак, отырып калдык... Элден уакытта тыска шыксак. шырт уйкыдары каланыд элзктр сэуле- | Л cine боленген кошелерн сол куш тан -Я эта етюзшетш СССР Жорарры Совет! сайлауыныц урандары мен плакаттары- на безене сэндешп тур екен. М езги кеш болганмен, б!здщ уйкы ны ойлар TypiMi3 жок. HeciHe ойлай- мыз? Ещи eni саратта Кремль куранты еарат алтыны сотады да, сайлаушылар- ра бюллетень бершедк ендеше, оган дейш к,алрудьщ кажет! не?.. Bi3 сайлау саратына дейш Кызыл аланда, ортальгк кешелерде серуендей турура бекшдис Бул топта орыстын, литванын 6ipa3 жазушылары мен артистер! бар. Осы дос- тардын арасында, сушки Москвада, сайлау куншщ та- нын козден атыру нендей тамаша десещш!.. Москвара мен талай рет барып журген KiciMiH, сон- дыктан, онын бойындагы талай тамаша керкемджтерге —9—

кез1м уйренш Kerri де, бурын байкамаган Keft6ip эдемг лжтер болмаса, жалпы сулулырына таныркамайтын бол- дым. Ал, бупн,— 1954 жылдын. 13 мартынан 14 мартына ауыскан туш, Москванын. мол денесш деп op6ip мушеа маган ерекше эдем1 сыяктанып, кез1м тускеннщ бзр1не суктана, таныркай караймын. Достарыммен калжындаса кыдырып келе жаткан мен, 6ip уакытта, казакшара аударса «Аншылар катары» ата- латын, орысша аты,— «Охотный ряд» кешесше кеп шык- тым. Туркы кып-кыска бул кен кешешн 6i3 к1рген окында ушар басы тобеде карауыткан acnaHFa сукгш, «СССР Министрлер Советшщ yfii» мен солында «Москва» мей- манханасы тур. Бул зацгар уйлердщ бшк тобес1не басымды шалкайта караган менщ eciMe, Москвара алрашкы келген кушм Tycin Kerri. Оран, MiHe, аттай 30 жыл. Ол жылы Мипистр- лер Советшщ yfli турран жерде, б ш к т т еш-ак этаж, ко­ лем! шарын рана, 27-номерл! «Совет уй»> туратын едк «Москва» мейманханасынын, орнында, ауланран адал ан- дар мен кустардын. eri ж эне балыктар сатылатын аласа, тактай дукендер туратын. Ол кездщ сондай уйлер1 мен мына аспанга таласкан зэул!м уйлерд! салыстырранда, бурынры кулдык заман мен K03ipri бакытты, бостандык заманнын айкын бейнеш коз алдына келе калады!.. Бул,— атап отырран уйлердщ рана бурынрысы мен 6yriHriciH корсетпейдк бурынгы Москва мен 6yriHri Москванын бар- лык бейнесш керсетедь Сайлау секунды таянран шакта 6i3 «Москвага» шрсек, оньщ Kemriri улан-байтак вестибюлше жыйналран сай- лаушылар сыгылыса сынысып калган екен. Олардык ара- сынан мен: белорус жазушысы Петрус Бровка, украин композиторы Андрей Штогаренко, литва жазушысы Иога- нес Шимкус, азербайжан композиторы Кара Караев, ез- бек артисткасы Сара Ишантураева, туржмен жазушысы — 10—

Берды Кербабаев, кыргыз жазушысы Касым,алы Баяли- нов сыякты жакын достарымды да ушыраттым. Сайлау куншщ танын кузеткешм1збен, кезекке 6i3 олардан кейш ШЮПКг. Дауысымызды 6i3 отанымыздын ардакты ею адамына берем1з: 6ipi,— СССР халык артисткасы,— Алла Кири- ловна Тарасова, ею ннла,— Совет Одагынын маршалы — Николай Александрович Булганин. Осындай курмегп адамдарды депутат сайлау правосына жетюзген советтж курылыска алплс айттык та, бюллетешм!зд1 урнага ту- ардж. 0ткен кеште, туыскан Литва халкынын тамаша елен- дерш, эндерш, музыкасын, билерш, халыктык ойында- рын эуел1 ез тш нде, одан кейш, буюл совет халкына ортак, орыс тш н д е тындап рахаттанудан ба, немесе, Мос- кванын, тунг1 шусыз кешелершде, кары капалактап жау- ган кысынын таза ауасымен тыныстаудан ба,— бюлле- тешм1зд! урнага Tycipin, азаматтык мшдетш1зд1 етегеннен кей1н д е уйкымыз келмедь Bi3 тагы да тыска шыктык. Тан ерюн бозарып капты. Кешеде журю кебейгенмен, жауган ж ас кардык тунык- таза ис!нен даланын ауасы манагыдан да кени, nci жанга TinTi жайлы болып кеткен. — Ал, жолдастар,— дед1, б1збен таныс жэне кешеден мэж ш стес боп журген журналист,— Москваны кыдыр- сак кайтед! кэз1р? — Немен? — Менщ машинеммен. Ол осы мейманхананын ал- дында тур. Бупнпдей KyHi Москваны кыдыру, эрине, кызык. — Болсын,— дедж б!з. Машинага мшген б1здщ, ен алдымен Казан вокзалына соккымыз келдк Ол усынысты жасаган м е н т ойымда,— Сибирь мен Казакстаннын тын жэне тьщайган жерлерш игеруге отаннын тус-тусынан журт аттанып жаткан шак; —11—

бул жактын ондай адамдары Казакстанра Казан вокзалы аркылы ж уредь солардын кейбирш 6yriH де кездеспр^лм мумкш. Жорамалым дурыска шыра Kerri. Вокзалдын, кен за- лында сырнайлата, эндете билеп жаткан жастар мен оларды коршаран калын адамнын кепшийп Казакстан тынына бара жаткандар екен. Олардын деш жастар да, 6ipa3bi жасамыстар. Мысалы, Василий Иванович Деми- денко, Украинадары карт каланын 6ipi — Чигирина ма- цында MTC-TiH бригадир! екен. Кырма сакалы калындай ескен, басында тозынкы буйра кулакшыны, устшде май- ланынкыраран сырма фуфайкеЫ, кирза eTiri бар, Tyci сал- макты бул адам, — Кайда барасыз? — деген сураура, — Костанай облысына!— деп жауап бердг — Одан opi? — Оны облыстык партия комитет! бшуге THicTi. Мен партия муш еамш. Партия кайда ж!берсе, мен сонда ба- рамын. — Уй imiH.i3 кайда? — деген сураура, — МТС-те,— деп жауап берд! Демиденко,— орныккан жер!ме алдырам оларды. Мен оран, туран жер!м Костанай облысында екен1н баяндап, — Мумкш, обкомнан, мен туран жер — Досты калап аларсыз? — десем, Демиденко ол ж ердщ адресш жазып алды да, — «Мумкш» емес, мен Казакстаннан 6ipiHiui таныс- кан адамнын жер!не ж!беруд! обкомнан суранам! — дейд!. — Мен д е сол жерд! тигенем!— дейд!, онын касында турран ж ас ж !пт Иван Перевалов. — Б 13 де! — дейд! шуласып 6ip топ адам. Мен, с9з!мд! сыйларандыры ymiH болашак жерлесте- р!ме курметпен бас ид!м де, б!рнешеушщ колын алдым. Б!зд!н кенес!м!зд! сол apaFa емшек баласын KeTepin — 12—

Кёле жаткан казак эйел! белд!. Ерше epin, Актебе жагЫ- нан жолаушылап журген адам екен, аты-жеш — Райхан Аманова, колына квтерген баласы ceri3 айлык екен, аты — Роза. К,ара кев, кара кас, кара шаш, булд!рш!н- дей баланы кызык керген кыз-бозбала «Роза!.. Розочка!..» деп шакырса, бала ею урты шукырайып жымыяды' да кулед1... Онысы,— «Хош келд1ндер, туыстар; ертен ескен- де, екбек майданында мен д е сендерден туиан балалар- дын катарында журем» деген! сыяктанып кетедк.. «Орак пен балга» заводынын, клубына сайлаудын. уш участоп б iрдей орналаскан екен. Bi3 олардын «39» ата- латын 6ipeyiMeH рана молырак таныстык. Bi3 сарат тан- ертенг! 11-де барсак, ол кунн1к нормасы тугел орындалып, енбек ек1нш1 норманын есеб1не аткарылып жатыр екен. Урна ашылгалы 1800 сайлаушы бюллетень туарген. Енд1г1 калган б1рен-саран адам,— кызмет бабымен эдей! кеш1ккендер, солардын, 6ipi осы участоктег1 сайлау ко- миссиясынын председатель прокат цехыньщ инженер! Василий Иванович Завержский. Ол бюллетенш урнага туаргеннен кей1н: — Ж олдастар!— дед1 6ip эйел,— участог!м13д1ц тГзР MiHfleri сайлаушылар дауыстарын тугел 6epin болды, со- нымен, дауыс беру аякталды деп есептейм1з! Москваны, онын сайлау участоктер!н тары да 6ipa3 аралаган 6i3, кешке жакын, метронын «Сокол» аталатын станциясына орналаскан участокке бардык. Онда 6i3re, спорттын, атакты мастер! Всеволод Бобров жолыкты. Ол кеше рана Канададагы ойыннан келген екен. Сонда ол, хоккей ойынында, Канаданын атакты улттык командасын 6ip утканда жет! утып, коргану какпасынан добын уда- йымен жет! втюзш ж!берген, cefiTin дуниежуз!л!к рекорд жасаган. Осындай куштч ж эне enTi колды кысу кандай тамаша!.. Отанына сондай зор абыроймен кайткан Боб­ ров, сайлауда дауыс беруге асыгыпты да, «Сокбл» учас- тог!нде урнага бюллетенш 6ipiHiui боп TycipinTi... —13—

Москванын; 3p6ip кун! 6ip-6ipiHe уксамайтын сыякты. Бупн д е солай. Онын танын д а карсы алып, куши д е ке- 3iMi3me шыгарган 6i3, сол кущи тунг! тынысына квзден узаты.п салдык. та, 03iMi3 д е тыныстауга мейманханамыз- га беттедж. Кун батып, тун басталганмен табигаттын карангылы- гы Москванын ешпес сэулес!н ж ене алган жок- Bi3 жа- рык, кешеш бойлай, мейманханамызга жанын жердег! Кремльдщ Кызыл жулдызын бетке устай тарттык. — Тамашасын, сен, туган анам — Москва!.. Мен дау- сымды эруакытта саган гана берем!.. Март, 1954 жыл.

Б1Г1НГ1 АУЫЛ ОСЫНДАЙ I. КЫРД1ГЫ СЕРУЕН | ш £ ер жуз! енбекпилерМц куанышты мейрамы — Bipimui Майра, Алма- тынын каласы, адамдары тугш, та- бираты да эз1рленш жатыр. Быйыл ке- нпрек басталган Алматы кектемшщ сал- кындау ауа райы, екьуш куннен 6epi метрлене маужырап, агаштары кектей бастаран кен, m кешелердщ бойын ер- лей, жанра жайлы жумсак самалы есед|. Алматынын, кунгей жарына созыла бгг- кен 1ле Алатауынын, eTeriHe дейш бур- кеп жаткан кар, сонры 6ip жуманын ш ш де бшкке карай жыйырылып, 6epri беттег1 белеса жоталар ашылран. Енд1 ол жоталар теп-Teric жасыл жэмылрырэ орана бастады. Бижке сыррыран кар Алатаудын орта тусын белуарлай ескен шырша орманына Kipin, ол 6ip туе, алыстан кара- ран Kicire, кара кылшык каекырдьщ жонын елестетедт Одан арры жоталардын уетшде эппак кар. К,ыс пен жаз- дык ту{искен сол 6ip тусында, eni м езгадщ д е бейнесш 63ine тарткандай боп, ак пен карасы сапырылыскан ко- цыркай булт, бшк белестердщ басына конып капты. Булт- —15—

тан бойын асыра, аспанга шаншЫла кетерклген «Улкен Алматы» мен «Kimi Алматы» шындары таудын тебесш баса ушкан eiri самолетке уксайды... Осындай так та уйде отырып кер!.. Уй тупл кешеге, кеше туги! калара сыйып кер!.. Кайдан сыясын, калай отырасын: каланыц iu iiiu e рана емес, сыртында да кек- TeMHin жупар ауасын кец тартып KepKiHe боялран сулу табират! Соларды керу, эарелену адамга кандай рахат!.. Ертен жексенбн. Ецбектщ 0р жуйесшдег! адамдардын да, тыныс Kyui. Ендеше, кектемнщ керкемд!гш тамашалап, жанра рахат ауасымен тыныстаура б1здщ д е кала сыр- тына шьтып KenyiMi3 керек. Ертен ертемен машинара MiHin, тауды жиектей серуенге шырамыз, 6ipan кай жа- рына? Узын туркы элденеше ж уз километрге созылатын Ала- таудьщ батыс жэрын жиектеуден repi шырыс жагын ж,ч- ектеу кызырырак, ейткеш еш бетте де жол унем! жемт ж эне сэулет араштарына беленген ауыл-селоларды басып журедк шьтыс ж ак бетте кер!лген кед далалар кеп, ара-тура келдер кездеседк 0pipeK сурынсан, Жетшудын атакты ©3eni — hue жатыр. Ол келдердщ жэне езенн!н жиегше кец ж эне калындай ескен камыстардьщ imme уя салран турл1 Tycri кустардыц азан-казан даусын eciTy кандай тамаша!.. Бшетш адамдардын айтуынша, Алма- тыдан алысырак басталатын CereTi даласына осы кезде балапандарын epTin андар да шыра бастады. Оларды жо- лыктыру кандай кызык!.. Кайда барып токтарымызды бишегенмен, 6i3 Алмагы- дан ала-кебеде аттанып кегли, 6eTiMi3 шырыс. Тунде жел- кемдеу боп турран ауа райы бул кезде тына калды. Тун бойы cipKipefi Kemin журген сирек булт та таудын 6Hiscreri койнына Kipin уйктады. Bi3 етектей журш келе жаткан таудын бул 6eTi K93ip уш белдеуге белш едй етектен кок- темнщ жасыл бул!сш жамылран жоталар кетершедк олар- дын K93ipri тымыктагы турлер! тыныстары мамонттарра

уксайды; жасыл белдеудщ аржарында, коныр тусп шыр- ша орманнын белдеук одан api — кар жамылран биж жота!.. Алматы облысы — К,азакстанныц ен керкем жер!. Онын керкемд1п аспаира аскактай бггкен тауында рана емес, таудан тарамдана аккан езендер1 мен булакгарын- да рана емес, тауды жиектей жэне бектерлей оскен жемю жэне сэулет бакшаларында рана емес, оньщ керкемдИ — ауыл-селоларында. «Таяк тастам жерде» дегендей, гауды жиектей тартатын асфальт жолдын енбойына т1збектеле орнаган ауыл-селолардын кешелер1 тугел1мен сэулет араштарына бвленген, эр корада жемш бакшасы, Te6eciH шатырлай салган KiuiipeK уйлердщ квпш ш п эктелген. Ауыл-ауылдын арасы кен жайыла тутаскан ж емю бан­ та pjbl... MiHe, 6i3, осындай бейнел1 Калинин атындагы, одан Мичурин атындагы колхоздарды, Талгар ж эне Е сж ста- ницаларын квктей еттж. Батыстан шырыска тура созыл- FaH тау одан api кунгей-шырыска карай бурыла жвнелед!. Одан api Турген, одан api тары 6ipHeuie колхоз... Булар- дын 6api курылыс жагынан да, бау-бакша жагынан да 6ipiHe 6ipi уксас. EHfliri ойымыз Шелек станицасынан OTin, apFbi CereTi даласына токтау... II. ДОЙШЫНЫЦ VIII Bi3 EciK станицасынан етш, таудыц кунгей-шырыска бурылатын MyfticiH орай берген кезде, Kenairi паровоз- дын биж доцраларындай боп жалындай кулпырран кун де алдымыздары жазык даланыц кекпен астаскан жиегЬ нен HibiFa келдь Оныц ©TKip KipniKTepi машинаныц мац- дайындары шынысына кадала шыкты. Куншц кул1мдеген сэулесшен уялран квзге 6i3 машина мацдайындары коныр шыныны калкалап алдык. Bip кезде, машинаныц кабырралык шынысынан, жол- 2 С. Му^анвв. — 17—

дык жиегше жакын жерде жайылып журген койлар кв- piHe калды. Мал баклан квшпел1 ауылда туып вскен Kicire бул кызык KepiHic. 0cipece, тел кызык. Ж ас козы, ж ас лак, ж ас бузау, ж ас кулын, ж ас бота — мал баккан ауылдагы баланын api енбеп, api epMeri. Енбек болаты- ны — телдерд1 солар батады, epMeri болатыны — ой- найды... Балалык! шакда екбек те, ермек те болтан козылар мен лактардын кой-ешюлердщ арасында асыр сап ойнау- лары б1зд 1 кызыктырып ж 1берд1 де: — Бурыл! — д ед ж шоферта. — Кайда? — Койлар жакка... Кой-ешюнщ мшез1 — тез уркедь ypiKce жапырыла б1рыктай кашады жэне есшен айрыла, козы-лактарын баса-кектей кашады. Bi3 бет буртан табын да сейтетж болтан сок машинаны токтаттык та, жаяу журдш. YpiK- кен табыннын аржатында улкендеу кипз кос тур едь одан жупрш 6ip зйел шыкты да, койдык алдын кайырды. Ул- кендш Kimi-ripiM танадай 6ip шолак тебет 6i3re карай токкандай шауып, эупшдей ypin келедк «Шэй-шэйлатан» эйелдщ дауысымен токыратан кой- еиш лер, «элп кайда?» дегендей, арт жатына одырая ка­ рай калысты. Сонда тана балалары есше тускендей, 6ip- талайы макырауга айналды. — Я, Kim боласыз, жекгей? — дедж 6i3, жумыс кшмш- деп москал эйелге амандасканнан кешн. — Койшынык зйел1 болам,— дед! ол. — Атыныз? — 1зт1леу. — Фамилиякы?? — Майемгенова... —■EpiKi3 кайда? — Коста... Таты б1рдемелерд! сурай бастап едж: — 18—

— Коска ж урМ здер, кайындер1м,— дед1 1зтшеу.— Ас ауыз тшшздер. Сонда отырып кенесераздер... Ол сезге б\\з кене кетак, койшынын, эйелш рана емес, езш де KepyiMi3 керек ж эне мундай костарда, бул кезде ерте козылаган койдын сутшен уйыткан кою, т эт а айран болады, iiuin керген KiciHiH. ол айран десе, аузынан сше- Kefti шубырады. EpiHiH аты Таранбай екешн эйелшен сурап алрамыз. «Тамара атты жетшпн класта окып журген ж элры з кы- зым бар» деген эйел. Bi3 коска юрсек, Таранбай Тама- paFa газет окытып, e3i тындап отыр екен. Амандыктан кейш бшсек, кыздын окып отырраны — СССР Жогарры CoeeTi сессиясыныц материалдары, онын ш ш де Ка- закстан Жогарры CoeeTi Президиумынык председател1 Ондасынов жолдастын сезк Ондасынов ж олдас Казакстан мал шаруашылырын- дары жетютжтермен катар кемшшктерд! каза айтып, оларды жоюра не шаралар колдану к аж етап н д е баян- даран. Алпыс ceri3 жастары Таранбай, Ондасынов ж ол­ дастын газеттеп свзш тындап болып: — Е, бэсе, — дейдь кул1мс1реп койып, — Казакстан бастыктары да кемпплж пен кателжт1 мойындаран екен!. Мыналары шын сез... Таганбайдын айтуынша Калинин атындары онын кол- хозында барлык тулжтен он же™ мындай мал бар, солар- дын 6api бул уакытка дешн непзш де, жыл тэулН аягы- нан оттап келген. — Малды олай бару, унем1 кыс жаксы бола берсе ду- рыс кой,— дейд! Таранбай.— Кей жылы кысып кететш1 бар емес пе кыстын? Карт 1950 жылдын катал кысын eciHe туардк Ол кыс- га сактык камы жок кейб1р колхоэдардыц малдарыныц орасан шырынрэ ушыраранын айта келш: — «Жаман айтпай жаксы жок» дегендей, тары сон- дай кыс келмесш де, егер келе калды бар рой, 61здщ осы

колхозды да, кара мал жарынан куйзелтш Keryi мумкш,— дейдк — Неге? — Ж емшеп эз1рлеуге б1здщ колхоз да эл\\ дагдылан- FaH жок- Малга ж етк ш к п кора-копсы жок- Сондай халде егер кыстыгуш у з д ж а з боран боп, кун суытып кетсе, панасыз шыккан мал кырылмаранда кайтед1? Бул колхоз еткен жылы миллионер болып, таза табы- сы 6ip миллион eKi ж уз мын сомра жеткен. Сондары не- ri3ri табыс коры не десек, Таганбайдын айтуынша, мал екен. — Мал басы кем1се,— дейд1 Таганбай — миллионер- лжтен бул колхоз томен карай кайта кулайды. «Кулатпау упин не icrey керек?» — деген cypayFa, Та- ранбай оз жауабын айтады: «Крра салу' керек, шоп даяр- лау керек» дейд1 ол. Бул колхоздын малы колхоз орталырьшан 200 кило- метрдей «Барторай» атты ж ерде, таудын, койнауында бо- лады екен. Бул apaFa быйыл мал корасын салу максаты- мен колхоз aeipre 50 мын mnni Kipnim куйган. Б1рак бул кора, он жет! мын малдын азшылырын рана паналата алады, ж ут жылрэ тотеп бола алмайды. Ж ем жарынан колхоздын аздаран даярлыгы бар екен, ол д а болса, —= таудан, кырдан шапкан каткыл шоп. Ж умсак, дэнд! шоп колхозда жоктын касы. Мундай жемд1 даярлау колхозда бурын болма(ран. Быйыл рана колхоз 250 гектар сулЫ, 15 гектар жугер1, 25 гектар беде, 56 гектар жонышка еккен. — Б!здщ eriH шаруашылыгымыз бен мал шаруашы- лырымызда б!раз айырма б а р — дейд1 Таранбай.— Епнге байланысты шаруамыз тугел1мен механикаланып болган, сонын аркасында 6ip ж умада б т р ем 1 з деп жоспарларан быйылры коктемнщ ericiH, колхоз бес кунде орындап кет- Ti. «К,аратурык» атанатын МТС колхозымыздын орталы- рында отыр. КПСС Орталык Комитет1н1н ©ткен жылдын —20—

сентябршде, быйылгы жылдын февраль-март айларында болван Пленумдарыньщ каулысы бойынша, МТС кушейш, жана курал-саймандар экелш жатыр. Б1здщ колхоздын езш е, быйылгы коктем епсш е деп ceri3 трактор бершдк Олар шйдата ма жердИ.. — Партиямыздын Орталык Комитегшщ уст!м!здеп жылдын февраль-март айларында болып еткен Пленумы ел!м1зде будан былай астык OHiMiH арттыра беру ушш тын ж эне тынайран жерлерд1 игеру ж енщ де каулы ал- раны журтка мэл1м,— дейд1 Такан тары да.— Оран буюл ел!м!зд1Ц колхозшылары сыякты, б1здщ ауылдьщ колхоз- шылары д а ун посты. Пленум каулысын колхозшылар жыйналысында талкылап, тынайран жерд! игеруд! yftFap- ранбыз. Осындары жМ ттердщ айтуларына. Караганда, 6i3- д щ колхоз осы кектемде терт ж уз гектар тын жыртып, соран тукым сепкенге уксайды. Булары 6ip и гш к п ic екен деп шпмнен туйш журмш. Нэтижесш егш орган кезде керем1з дары. Солай емес пе, 6oft6iuie?— деп Таган- бай касында отырран езш щ эйел! 1зт!леуге эзш деп кезш 6ip кысып койды. Колхоздын erici непзш де суармалы екен. Су коры — Каратурыктын карлы тауынан кулайтын езен. Неге «Ка- ратурык» аталуына, Таранбай эртурл! ж оба айтады, со- нын 6ipi — «улкендердщ айтуынша, бул apaFa ерте за- манда нелер ел келш, нелер ел кеткен... Баярыда бул ара- ны Шынрысхан жаулап ап, елд! кырып, мекенш куртып ж!берген... Одан 6epi Жонгар калмактары д а соны icre- ген. Сондай элсш-элсш кыргынра ушырай берген жер болган сон, ата-бабаларымыз атын Каратурык деп кой- ган...» — Оньщ OTipiK, расын юм бшсш,— дейд! Таранбай,— бул кенесш аяктай кеп,— «Каратурыкка» бакыт Совет тусыида рана орнады. К о м м у н и ст партиянын тэрбиесш- де, б1здщ Отаннын халыктары дос боп отыр. Онын дэлелк -2 1 -

б1здш бул колхоздын к еп ш ш п уйгырлар, одан кейш ка­ зак, 6ipa3 уй орыстар мен корейлер бар. BapiMi3 6ip ше- шеден турандай тату-тэгпм!з... I I I . АУЦАТТЫ Т1РППЛ1К Таганбай 6\\зп,\\ койдын кою айранына тойрызумен ка- нараттанран жок. Ж уру жайы кенес болранда: — Б1здщ бул косымыз, Heri3ri уй1М1з емес,— дед1 ол.— Heri3ri yftiMi3 кыстауда. Сорэн барып, кешке дейш жай- ланасыздар да, осы арадан кейш кайтасыздар. CereTiHiH бойында K93ip тамашаларлык кызыктар жок. Аннын тау- дан тусетш кез1 емес, кулазып турран дала... Шалдын Heri3ri турарымен таныскымыз келд1 6i3flin. Кыстау косына жакын ж ерде екен. Койларын ол сол кез- де келе калган 6ip cepiriHe тапсырды да, 63i жэне эйел! 613ДЩ машинага мшдк — Тары 6ip кемшшпм1зд!-айта отырайын,— дед! Та- ранбай, журш келе жаткан машинанын ш ш де.— Курылыс жагынан 61зд 1Ц бул колхоз мактана алмайды. Ол жагы- нан керпплердщ кебшен твменб!з. Уйлер!м!з шию кыш, твбелер1 шатырсыз, кешеге еккен агаштарымыз 6ipeH-ca- ран, кораларымыздын кебшде ж емю бакшасы жок. Кол­ хоздын бары — тау жакта. — Нелштен олай? — деп сурадык 6i3. — Колхоздын шаруасы да, курылысы да, мэден«ет1 ecyi д е баскарушыра байланысты кершед1 рой. Бу- рынры бастырымыз вз басынын камын коп, журт !с!н аз ойлайтын 6ipey едк Сондыктан кепке керект! icTi ой- дарыдай оркендете алран жок. — Ko3iprtoepiHi3 ше? — Бертшде сайланды ол. Э з1рге 6eTi жаман емес. Бу­ рый участкелж агроном болатын. 1с бшетш сыякты, квп- ш ш кке жагымсыз емес. Асфальта жол кешесш как жарып ететш бул кыстак- -2 2 -

тын да бурынгы аты «Каратурык» екен. Онын кашаннан бастап орнау тарихын Тараибай айтып бере алма'ды. — Bipan, бшетш Kici бар,— дед1 ол,— осы колхозда, жасы быйыл 94 ке шыккан Сиражитдин Кадыров дейтан карт бар, улты уйрыр. Есту!мше осы арага кеп алгаш када каккан адамдардьщ 6ipi сол. Ол 613 тумаган кез болса карек. Карт эл! тын. Егер керек десешздер жолык- тыруга болады. — Сез жок, жолыгамыз. Картты 1здеп тапсак, у®1 кешенщ орталык тусында екен. Касында к эрш гш е молшерден тыс мукылданган жуандыгы мен Keft6ip бутактары куэ боп жуан бэйтерек тур. Выдай да жуан бэйтеректщ жерге астаскан Ty6i TinTi жалпайып кёткен. Касындагы дукеннен метрлж кайыс алып елшеп керсек, дщгегшщ тещ реп торт метр жыйыр- ма сантиметр екен, жерд1 опкан жалпак Ty6i он 6ip метр. Сиражитдин карт шынында пысык адам боп шыкты, бел! женд1 бушреймеген, кез1 кемесшлеу болганмен жак- сы керед! екен, кулагы ж ас калпында, TicTepiHin д е непз- ri каласы 6yTiH. Онын айтуынша, бул apaFa будан сексен жылдар бурын, Кытайдын «Kiini буырыл» аталатын елке- сшен ауып келген уйрырлар орнаран. — Мынау жуан бэйтерек,— дейд1 Сиражитдин карт,— жшгг кез1мде, шыбык едк Ka3ip ол да кэртайды, мен де кэртайдым... — Дегенмен бэйтеректщ басында жасыл жапыракта- ры шыккан бутактары бар foA,— деген калжынга: — Менде де бар, ондай жапырактар,— деген калжын- ды жауап беред1 карт.— Ен алдымен, жетш с же™ жа- сымда тугаи, Т1лебалды дейтш улым кэз1р он жетаде, ке- pini3, 0з!мнен аумаган ол; екшниден, ойын-сауыкка да араласып кетем, эл1, казакша, уйгырша эндерд! д е айтып бере алам. — Онысы рас,— дейд1 Таранбай,— Ескшкта жырлар мен сездерд! д е кеп бшедь 03i уйрырдын еткен расырда —28—

жасаран атакты улт геройы Садыр палуанныц немере iHici. OFaH байланысты жырларды д а квп айтады. Казак- стан Былым академиясы осы мешен ауыз эдебиетш жа- зып ап журетш. — Рас,— дейд! Сиражитдин,— ун, шайлык акша да алганым бар. — Б1здщ кыскы уйге барайык,— дейд1 Таранбай,— сонда айткызамыз жырларын... Heci кыстай малдыц жайылымында болып куплмеген кыскы уй отырыска оншалык жайлы емес екен. Сондай халге ушырауына 6ip себеп — уйшген астык. 0ткен жылры енбек кунше Та­ ранбай мен эйел1 300 путтай бидай, ал- пыс путтай курш , акшалай алты мын ж эне отыз 6ip токты алыпты. Онык устше курт, ipiMuiiri бар. Керегшше 1шшп-желшген, кажетшше сатылган мунша мол астыктьщ ycTaFaHFa мурты да сынбаран. Таранбай шаруасына укыпты Kici, артытын орынсыз ысырап кылмайды екен. Сондыктан кажетше устаганнан артык астыры кыскы уйш- де, тенкиген каптарда тиелш укш тур... — Окудары жалрыз баланы серж- cipeMeciH деген оймен кыстай Kici уйше койдым. Бул уй жабулы турды, сон­ дыктан ептеп кулазынкырапты,— дей- fli Таранбай,— эйткенмен, уйд1 жый- настырайык та, аздап м эж ш с ку- райык. — Ыбырсып жаткан уйд1 жыйна- раннан жыйнаулы уйде отырып мэжР лютескен колайлы болар,— дед! 6ip -2 4 -

ж ас JkiriT. Сурастырсак, колхоздьщ бухгалтер! Мухамет- жанов ©ркенбай екен. Ол б!зд! уйше баруга кен- flipfli. Оньщ уй imiH колхоздагы ен мэдениетт1 уйлердщ ка- тарына косуга болады екен. вткен жылы рана уйленген ж ас эйел! уйд! кала рурпымен вте сзщй жыйнапты; боса- рада, алдына ак шымылдык курылран никелд! кровать, бурышта стол, оньщ устшде катарлана жыйналран кггап- тардын. imiHeH, Совет Одарында орыс ж эне казак тш н д е шыккан коркем здебиет ютаптарынык кобш табура бо­ лады. Буларды ©ркенбайдан repi, еткен жыл он кластык мектешч б т р ге н , жорары мектепке тусуге Э31'рлент жур- ген эйел! ко&рек окыйды екен. Ол шын марнасында зд е­ биет кумар адам кершедк Бул уйде электр шамы да жанады. Торде радиокабыл- дарыш, ол аркылы кеп жерлерден эн устайды, одан бас­ ка кабыррада село радио торабынын репродукторы тур. Сонда бшдж: касындары «Bipinuii Май» колхозы мен бул колхоздьщ ортак электр станциясы бар екен, ол уй­ лердщ бэрщ жарыкпен камтамасыз етумен катар, колхоз- дын барлык ©щирщше д е куат беред! екен. Сиражитдин карт шынында энпменп, жыршы жэне елещш боп шыкты. Bip кезде ол Жамбылга да epin ©лен, айтып журш тг Картты тывдэрысы келген журт, ©ркен- байдын KiiuipeK уйще сыймады. Квпш шктщ ©TiHimiMeH тыска шырып отырдык. Токсан т©рт жастагы адамнын бойына осынша куат пен кощлдшк уялауы кайран каларлык квршю сыякты. BipaK бундай куйдщ б!здщ советт!к ем!рде дардылы ic екенш Сиражитдин карттьщ ©3i айтып бердк — Эке, шешем кедей болран екен,— дейд1 ол,— олар менщ алты-жет1 жасымда ел т тк Сондыктан нак калай туррандарын бшмеймш. Баска кедейлердщ калай турра- нын бьлем: 6i3, уйрырлар, ата-бабамыздан 6epi errnuji ел- —25—

Mi3 рой, сонда Совет eniMeTi орнаранга дешн кедей кеп болса eKi хо себед1, ал байлар ж уз елу, eKi ж уз хо га дешн себед1. «Хо» дегешм!з — терт пут тукым себметж танап. Сонда кедейдщ хосы езш е жетпейдк Байдын хосы iuiy тугш сатуына д а мол жетедь Кедейдщ хосы кайдан онсын, 6ip-6ip арык аты соканы жендеп суйрей алмай- ды, «сока» деген!, алаканына тем1р таккан араш — омаш. Дурыстап жыртылмаран жерге дурыс eriH шыга ма? Бугшде бул арага еплетш дакылдардын rypi езгерш, саны мен сапасы б1рдей артты емес пе? Осы ара мен ес б ш п eriH салгалы бидай мен конактан басканы бйшеу- uii едь Буг1нде бул арага темею д е салынды. Kypiuj те шыратын болды. ЦПршн одан аскан тамак бар ма! Б!здей карттарра сутке ботка басып, устше сарымай салып берсе, api тюке жумсак, api тамактын асылы емес пе? Жасыратыны ж ок, осы колхоз Kypiui салгалы онала бастады. Сатса пулды, тамакка жумсаса ток белбеу. Да- кыл 6iTKeHHiH кундысы екен. Ещи б!здщ ауыл адам азыгы былай турсын, мал азы- рыныц ез1н алуан турге бастырып еге бастады. Быйыл малга берем1з деп жугер1 д е ceyin жаткан кершедк Tinri балалар менщ т ш м келмейтш 6ip епстжтердщ атын да атап ж ур. Осынын бэрт адам колымен емес, машина ку- ш1мен салынып жатыр рой шырактарым, тетшш б ш п гстей бшсе, ук1мет1м1з бэрш д е 6epin тур рой. — Ещи ше? — деп шал кетерш п алды да, coeerriK бай техниканын iciH т ш жеткенше сыйпаттай бастады. Оран шыгарран елендер! мен эндерш айтты... — Мунын бэр! кещл аулау рой,— дейд! ол шаршан- кыраган кезде,— кещл шаттырын б!лд!ргенд!г!м болмаса, токсан терттеп менде канша екп!н, канша дауыс бар дей- ciH. Дауы с жастарда рой. Э н шыркайтын да, билейтш де солар... —26—

IV. ЖЛСТАР ж ы й ы н ы Bi3 кешжпей жастарды да кердж. Куннщ жексенб1 екеш eciMi3fle. Бул колхоз егшшк аса 6ip кауырт кезшде болмаса, жексенб1 сайын унем! демалады екен. Колхоз орталыгында, iuime уш жуздей Kici сыятын тэп-Tayip клуб бар. Онда кун сайын кино журш жатады. Б1зден 6ip кун бурын, бастыры — Совет Одарынын халык артисткасы Кулэш Байсеитова, Сталинд1к' сыйлыктьщ лауреаттары Казак CCP-Hin халык артист Энуэрбек Умбетбаев, Казак CCP-HiH енбеп сщген apraci Байрали Досымжанов, республиканцу кернекп артастер тобы концерт бе- pinTi. Жет1 жылдык мектепт!н жорары кластарынын окушы- лары мен колхозшы жастардын купймен курылран дра- малык, музыкалык ж зне хореографиялык уй1рмелер бар екен, олар жексенб1 сайын сауык жасайды екен. Б1з клубка барранда, жастардын 6ip тобы казактын домбырасы мен уйрырдыц дутарын ойнап, 6ip ж уй еа эн- дете билеп жатыр екен. Ke3i келгенде айта кету керек — билеу уйрырдьщ атамзаманнан 6epi келе жаткан дардылы сауыры. Егер ci3 уйрырдын уйшде болган м эж ш ске ка- тынассаныз, жастары тупл москалдарынын да билегешн кереаз. Сауык бар ж ерде олар б и а з отыра алмайды. Осы дарды жастарына да ауысып, бастары косылран жерде, сапырылыса билейд1 д е жатады. Bi3 керген жастар сондай кыймылда екен. Bip рана кемш ш п, гармонь жок. Неге екенш kim бшсш, казак, кыррыз, уйрыр сыякты елдердщ аулына гармонь сыякты yHi api KyuiTi, api кещлд1 орыс музыка куралы кен мвл- шерде эл1 KipreH жок. Бул б!здщ мэдени-агарту орында- рынын еске алатын ici. Сондай кемш ш п барын мойынга ала тура, Калинин атындагы колхоздын жастары, бар мумкшш шкп кен пайдаланып, клубка жыйналранмен iuiiHe сыймаган кеп- шш кке тукт! юлемдей боп квктеген ауланын шлнде кеш-

Ki тымык, ж эне жанра рахат ауаны толкындатып жырлап та бердк Ж ас денелерш уршыктай Hipin, билеп те бердь.. КепшШк шат кещлмен оларра элсш-элсш кол сокты... Клуб касында багананын. басында репродуктор сей- леп тур едк Bip кезенде ол, СССР Жораргы Советшщ сессия мэжш стершщ кунделтн жариялады. Хабарлар окылып болган кезде, жыйналран колхозшылардык сок- кан колдары д у ете калды... — Жасасын б1здщ уюмет! — деп Ж1берд1 Сиражитдин карт1 Колхозшылар оран б1рауыздан ун косты.

— ТУГАН Ж ЕРД Щ ТЫЦЫНДА I Б¥Л ЖЕРДЩ ТАРИХЫНАН W it уран эк еа мен туран шешесш эрюм J l I д е жаксы кередк Мен де е з эке- шешемд1 жаксы керем. BipaK, мен оларды тустеп улгерген Kici емеспш, эйткен1‘ экем елгенде мен алты жаста- мын, шешем елгенде жет1 жастамын, сондыктан, MeHin сана-сез1м1мде олар- ра бггкен кесюн-кешп пен тур-тулра- нын, нактылы e3i емес, кемеск1 елеа рана калган. Сонда д а мен оларды ж ак ­ сы керем, ейткеш, менщ дуниеге адам боп келу1ме себеп болуларымен катар, аз жыл 6ipre eMip сургенде, олардан керген MeftipiM мен махаббатты мен ез- ге «цшмнен де керген емен. Tipi бейнелер1 еа м д е ерюн сакталмаран эке-шешемнщ катар орналаскан кабырлары, куш бугшге дейш кез ал- дымда. YcTine там, тас сыякты em6ip белп койылмаран, K33ip жермен тепс'гелш кетуге айналран бул exi темпе- шжтщ жаткан жерк улылы-шшш eui6ip географиялык карта бетшде белпленген жок, сондыктан, керген 6ipey —29—

бастап апармаса, оны табура да болмайды, ал мен ол кабырларды кез1мд1 жумып отырып та таба алам. Менщ эке-шешемнщ б е й т жаткан елкеге туррын елдщ.койран аты Жаманшубар. «Ж аман» деген сез -ryci- HiKTi. Ал, «щубар» деп, б1здщ елде жазык. далара быты- рай ескен сирек ж ас агаштарды айтады. Ондай «шубар» б1здщ арада да ескен, 6ipaK, ол неге «жаман» аталган? Бул сураура жауап беру уипн, мен туран елдщ та- рихына эр1ректен кыскаша ущлу1м хажет. Жазы-кысы кеше-пн казак ауылдары, 18-расырдын басына дейш, батыска беттесе Едш мен Жайыкка преле- TiHi, шырыска беттесе — Братске, кунгейге беттесе — Сыр- дарияга, тершкейге беттесе — Ес1л мен HypaFa прелепн} тарихи деректерден мэл!м. Сол кезде, Керей руына жата- тын менщ арры аталарым, Сырдария бойында кешед1 екен. 1723 жылдык жазында Сыр бойында такыршылык бо- лады. Сол кезде Ж еп су елкес1нде хандык курган жон- рарлык калмактар Сырдарияга шабуыл жасап, кешпел1 казак ауылдарынын карсыласкан адамдарын кырады, мал-мул1ктер1н талайды, коргансыз адамдарын кулдыкка алады... Осы шабыншылыктан кашып кутылран казактар Россия шегше барып паналайды. ¥лы орыс халкы оларды кушак ж ая карсы алады. 1ргелес, коныСтас боп MeftipiM керген орыс халкына казак халкы тардырын мзкг1л1к 6i- piKTipin, Россияра ери м ен барынады. Бул 18 гасырдын отызыншы ж эне кыркыншы жылдары болган уакыйра. Осы кезде менщ арры аталарым K93ipri Костанай об- лысы, Пресногорьков ауданы, Каракамыс ауыл совет1не карайтын алкаптан коныс алады. Таусыз, езенс!з бу^ ел - кеде жынью орман д а , шалкар келдер д е кеп. Ж ер1 — кальщ кыртысты кара топырак. Ыктай кыстаран 6ip ка- лын орманнын атын б1здщ ауыл «Карараш» кояды. К,арарашта 61зд1н ауыл 1892 жылдык жазына шейш отырады. Сол ж азда Кдрарашты патша ук1мет1 переселен участог1не алады да, б1здщ ауылды ер1кс!з кеилредк -3 0 -

Енд! кайда бару керек? Манайда орналаса коятын бос жер жок. Ондай жер тек жайлауда рана бар. Ж айлау туралы 6ipep сез: Россияра барынранра дейш жазы-кысы б1рдей кешетш казак, ауылдары, барынраннан кейш, орыс крестьяндарынын улг1с1мен, кыс 6ip орынра жылы уй, кыстау салып мекендейд!, ж аз жемшоп дайын- дап, карамалдарын кыстай колда асырайды, жайлаура тек ж аз айларында рана кешедь Б1здщ арада 6ip кен жайлау бар, онын батысы Оба- ран езенше, кунгей! Есш езенш е, шырысы Майбалыкка (Солтустш Казакстан облысы, Пресногорьков ауданы), TepicKefli Пресногорьков станицасына (Костанай облысы) Т1релед1. Мелшерлеп айтканда, бул жайлаудын узын тур- кы ж уз елу километрдей, келденещ ж уз километрдей. Ормансыз жазык далара б!ткен бул жайлаудын, енбойын- да каптаган кел. Кара топыракты ж ерш щ шалрынына жанбырлы жылдары, бейнелеп айтканда, «кулын жасы- рынады». Ж аз айларында. жуздеген ауылдар келш ко- натын бул кен жайлау, езге айларда кулазып бос турады. Карагаштан epiKci3 кешш, мекендеуге жер (здеген б1здщ ауылдык eciHe осы кен жайлау туседь Bipan, онын кершген жерше барып кыстау салура болмайды. Кыстау- ды тек ж аз ауыл конбайтын, малдын кыскы азыгына ша- 6ындыры бар жерден рана салу керек. Жайлауды тугел кезген б1здщ туыстар, ондай жерд] табады: Жаркел, Алыпкаш (картада катеден «Алпаш» боп ж ур), Батпакдел, Д ос аталатын торт келдщ арасын- да, батыстан шырыска созылран узын туркы кырык кило­ метрдей, кунгейден терюкейге созылран келденещ жыйыр- ма километрдей, сусыз шел дала тур, эр жерде шоктала ескен шубарлары жэне iuhniKTepi бар. Ж аз айларында он­ дай шубарлы жердщ масасы мен сонасы кальщ болады, сондыктан, манайда кел1 бар жерлер турранда, мундай шыбыны квп шел-даланы em 6 ip ауыл жайламайды. Кыс-

тау салуна жер аса колайлы: айнала мол шабындык, ыктай кыстайтын шубары бар, отындык iniairi мол, бес- алты кез кудык казса, шаруа уйд! кыстай камтамасыз ететш су шырады. Ж аз жайлаура жакын жерде «Дос» атты жаксы кел бар... Осы жардайлардын бэрш есептейд1 де, б1здщ ауыл (кырьщ шак{гы уй) 6ip калын шубарды ыктай кыстау салады. «Адамы ток, малы куйлЬ дегендей, ол кысты жаксы етюзген б 1здщ туыстар, келер жылдын кузшде ем!рде естен калмастык апатка ушырайды. Keiuneai ауылдардык эде™ — ж аз жайларан жерле- piH, куз ел кешкен сон,, немесе кектемде — ел келер ал- дында ертейдк Оран eKi себеп болады: 6ipi — ecKi menTi ертесе, ж аз айларында малга тиет1н !ндеттерд1н тукымы д а ертелед!; eKiHmici — ecKi шоп ертелсе, алдагы коктем- д е жерге «ертен,» аталатын кшед ж ас шоп шыгады да малга онын. астыгы ecKi шоп араласкан оттан элдекайда артык болады. Сол себептен бе, элде 6ipey кастык кылды ма, б!зд1ц ауыл жайлаура мекендегеншщ келер куз1нде злдекайдан калын орт келед1 де, жолындэры ж ерд1н барлык eciMAiriH, ауылдын кыстауын, уй-мул1ктер1н тып-тыйпыл Fbin куйд1- pin кетед!. Квп мал науыт болады. Адам д а куйедп.. Осынша апатка ушыраран 61зд1н ауыл, баска барар ж ер1 болмарандыктан, куйген кыстаудын орнына кайта- дан мекен салады. Алдары кыста малдарын олар манай- дагы колдерд1н курарын ж эне камысын орумен асырап шырады. Бактарына карай кыс жылы болады. КеЛер кок- темнен бастап турмыстары жвнге койылып кетед1. Енд1 олар капыда басатын орттен д е сактанып, манайдагы орыс поселкелершщ жэрдем!мен, кыстауын алыстан ай- налдыра сокамен жыртады да, орт втпейтш сакыйнамен коршайды. «Жаксы» деп кеп паналаран шелдег! шубар алрашкы жылы «жаман» боп орт апатына ушыраткан сон, б1здш —32—

ауыл да, мадайдагы ел д е ол ж ердщ атын «Ж аманшу- бар» кояды. Кешн б1здщ ауыл д а «Ж аманшубар» аталып кетедк Сол дардымен 6i3, куш бугшге дейш «жаманшу- барлыдтар» атанамыз. Ж аманшубарда мен туран да жокпын, турран да жокпын. Менщ эке-шешем д е онда кеп турран жок. Bi3- д щ ауыл К,арараштан Ж аманшубарра кешш барран кез- де, менщ эке-шешем, туран ауылдарынан тыскары жерде жалшыльщта журед! екен. Мен олар жалшыльщта жур- ген жат ауылда туранмын. Экем бл жылы кырык тогызда, шешем — кырьщ $шде. Менен баска ул оларда болмаран. Кыздары кеп болран, 6ipaK, ол замандары казак аулы- ныд рурпында кыз — бала емес, «калыд мал» рана... Коп жыл ауыр бейнеттщ салмагымен жаншылран ме­ нщ экем де, шешем д е мен тураннан кешн едбекке жа- рамайтын дараж ада ауырып, баска паналар ж ерлер1 болмаран сон, Ж аманшубардары туыстарына кешш ба- рады. Ол жылы мен бес жастамын. Келер жылы экем елдк одан келер жылы шешем елдк Менен уш ж ас улкен апам — ¥лтуран екеум1з жет1м калдык... Бул такырыпка жазран арнаулы шырармам болрандыктан, токталмаймын. Тек кана айтарым: бес жасымда барып, он уш жасымда к'еткен кыстауымыз — Жаманшубар мен жайлауымыз — Д ос, барлык жылы бейнешмен, менщ еОмде м эдгш к сакталуы рана... Куш бугшге дейш кез алдымда: таусыз, ормансыз, езеншз, к елаз, белесаз жап-жазык кед далада, кунгей- ден Tepicice карай созылран саяддау жерге шыккан eKi калыд ш ш ктщ ортасында б1здщ ауылдыд «Ж аманшу­ бар» аталран кыстауы турады. Айналада, кунше ат же- тер жерде одан баска ауыл жок. Кыс ол араныд кары калыд туседк— жолсыз жер- ден карулы салт аттан баска келш журе алмайды. Коп кундер алай-тулей боранмен етедь «Жынды» аталатын 3 С. Муцинов. — 33—

кейб1р борандарда, адамга астына мшген атыныц кулагы кершбейдк Ондай боранда ешюм жолаушы шыкпай, как- паларын б е к т п алады да, колдары малдарын к утт оты- ра бередь BipHeme куннщ бойына созылган боран, кейде уйлер мен кораларды т е п -T eric калын ж зне биж куртжпен жа- уып кетедь Боран ашылганнан кешн эр уй ез корасыныц мацына уйшген куртжтс казып жол ашады, уй мен уй те­ рец казылран орлар аркылы катнасады... Уйлерд1 куртжтер булай баспау ушш кыстыц басын- да, ауылды ж эне уйлерд1 жагалай, камыстан калкан ус- талады. Ж азык далада жел айдаган кар,, калкандарра ыктай келе, б 1раздан кешн калкан мацы кар тауына ай- налады. Камыс калкан ол таудыц устше устеле тары да орнайды... К,ар аязда тас боп катып калады да, адам ту­ г и жещл-желш малды д а кетерш кетедь Калкан мацына орнаран.кар тауы балаларра eKi жак- тан кызык болушы ед1,— 6ipi — сырранак ymiH, екшгшЫ — камба казып коян устау ymiH. Арашсыз Жаманшубар- д а бала атаулыныц бэрш де итшана бола бермейдь Шана- сы ж ок балалар биж куртжтщ басынан етег1мен сырра- найды. Солай ойнаура Жаманшубардыц балалары тац атканнан кун батканга децш кажымайтын едь Кейб1р «кызылшунак» аяздарда KHiMi ж ука балалар аяк-колда- рын, денесш домбыктырып алушы едк BipaK, одан ешшм д е сырранактан калмаушы едК. Кыс айларында, аспан жиегше жакын жылжыран «кулакты» куннщ сэулесше боялган кардыц бетшде ж уг1рген урлесш аппак, буп-буй- ра куртжтердщ бетшде ж уг1рген курец жалынра уксаса, сол курец жалынныц сэулеа тускендей, аяз суйген бала- лардыц бетшдег! кып-кызыл кандары д а шалкыран жа- лындай кулпырып ойнар едк.. B i3 — балалар, Жаманшу­ бардыц кысында солайша кержтенетш едж!.. Кыстыц балалар ymiH ец кызыры — камбамен коян аулау: би ж куртжтен терец, тар кудык казамыз да, iiuiHe —34—

шеп жарып, кудыктын кабыррасын музра айналдырамыз. Содан кей1н кудыктын бетш шш кпен жауып, устгне жо- нышка шеп себем!з. К,ыс ашырып журген коян, m enii жеймш деп келед1 де, гурс eTin камбара Tycin кетедк Тан- ертен барсад, узын кулактарын кайшыландырып, терен камбаньщ тубш де отырады... Оны устау, бала ушш кан- дай кызык!-. Жаманшубардьщ кары, жыл жаксы болса апрельдщ басында, жаман болса аярында ерид1. Кашан epice д е ол курт epin, тез кетедк Ж азык далада ш ш к шыратын ден- гелек, кшкене саяндар кеп. Кардын суы жерге сщш бол- ранша ол саяндардьщ 6api кел немесе келгшк сыяктанып жап-жалтыр боп жатады. Ж аманшубар бойында тарак- куйрык кеп. Кар ери, олар кыран жерге шырып iH каза- ды да, манында оттап журедк адам жакындаса М н е Ki- pin кетедк BipaK, онымен ажалдан кутылмайды бейшара- лар: балалар шдерше су куйса, туншыра калкып бетше шыра келедк.. Кар кеткенмен, кун жылыранша жаманшубарлыктар кыстаудан шыкпайды, ейткеш ж ас телд! кун жылынран- ша корада устау керек. Жаманшубар ауылынын Keci6i тек мал 6aFy рана, сондыктан аз болсын, кеп болсын,— малсыз уй болмайды, малы болса, телшз болмайды. Ж ас телдерд1 6aFy — малды рана ешретш ауылдын баласы ушш кандай кызык!.. Маран бала кез!мде бузаура мшу- ден, лактарды сузклр уден кызык ойын жок сыяктанатын ед и . 0 з1мде ж ок болранмен бар уйдщ телдерш кыяыга барысушы ем!.. Кар суы азайып, жер KypFaypa айналран шакта Ж а ­ маншубар да, тенеректеп баска елдер д е манындары ecni швптерд'1 ертейдй Кыстауын айнала, кара жыртындыдан сакыйна салран Жаманшубар, мундай ерттерден енд1 ко- рыкпайды. Ол да 6ip ражап картина болушы едк тещрек ерте- лш жаткан кезде кушиз Жаманшубар ycTi кек тутш боп -86—

туманданып турады да, врттердщ кайда жанып жатданы кун батып, дарадрылыд тусе кершедь Сол 6ip тундер1 тысда шырып турсад, Жамаишубарды айнала жанран Эрттщ дызыл-куред ж щ ш к е ленталары дуран ж елдщ ле- бш ед желшлдей ijirepi ж упрш , элде не кед елкелерд! са- кыйналандыра доршап экетед1 де, элдедайдары жолдар- ра ма, суларра ма кездесш, дарадгы туннщ тудрыйырына батып журе бередд Кейб!р ерттщ ленталары екпшдей ж упр е, Жамаишубарды коршаран кара жыртындыра ть релш кеп сенедп.. Сол 6ip кундер1 Ж аманшубар айнала коршаган от садыйналарыныд ортасында турады!.. Б1здщ арада «куралайдын салдыны» дейтш мезпл бар. Д эл дай кундер! екеш еа м д е болмаранмен, мелшер- леп айтданда, бул май айыныд басы. Е ск ш д п дазадтар- дыд айтуынша, осы кезде дуралай (кшктщ уррашысы) ладтайды, тобылрыныд бутары 6ypmiKTeHin, жапырад жарады.. Оран дешн кектемнщ салдыны етпейдд кун райы ерк1н жылынбайды. Куралай ладтай, тобылры жа- пырад ж ара, шын марынасындары жылы кектем баста- лады. Куралайдыд салдыны ете, жаманшубарлыдтар дыс- ды уйшен шыгады да, дорадан алые кшз уйш тшедп К,ыс 6ip жерде дыстайтын жаманшубарлыдтар, ж аз: Жансу- rip, Ж арылгас, Болат, Байтубай атанып, торт ауыл боп донады. BipaK олар дыстау мадында аз уадыт дана оты- рады да, жас телдер айдаура жараран уадытта Достыц басына, жайлаура кешедп Ж айлаудыд ертед! ол уадытта жайдалып ecin турады. Кектемнщ мол суы досылр'ан Д ос шарыдтап, жарасы жалтыр шалдар кол боп кетедд Достыд кунгей жары дедестеу. Б1здщ ауылдар деддД дырдалай донады. Д ед н щ кунгей жарында «Бйшпан» аталатын, узын турды eKi шадырымдай, квлденед1 жар­ ты шадырымдай, саядра б 1ткед, ортасы сулы далыд то- мар бар. Б и й т п Kici бойындай томарлардыд енбойы толран уйректер мен даздардыд, шаралалардыд жэне бас­ —36—

ка кустардын, уялары болады, кустар ол уяларга жыпыр- лата жумыртка салады... Б1здщ жаманшубарлыктар Bi- липан томарынан кустын жумырткаларын етектеп, ше- лектеп алып шырэды... Жумырткаларды теруге, acipece, 6i3 — балалар кумармыз!.. Достык жарасы кумдак — такыр. Балалар онда ерте- ден кешке дейш асык ойнайды. Ш елдегенде не ыстыкта- ранда олар элсш-элсш сура тусш, Ty6i кумдак кайранда балыкша жузедн... Жарадан алыстары камыска олар мал- тып барып, кант татыран cyftpiriH суырып жейдь.. Kvhi' бойы кол жарасында ойнаран балалар ж аз ортасы кез1н- де, келден opicKe шыккан каз бен уйрект1н' балапандарын авдып устап алады. Ол кандай кызык!-. Осынша кызырынын 1‘шшде болып, кун кврютщ на- шарлык салдаоынан он уш жасымда epiKCi3 тастап кет- кен Ж аманшубар мен Досты мен экем мен шешемнен кем сарынбайтын ем. Эр ж ерде жалшылыкта журш , ауыр бейнетп'н астында жаншылранмен, квруге рет1 келген так та ацсай кеп кушактайтын ем оларды... шалрынына аунайтын ем, суына шомылатын ем!.. Соншама суйетш Жаманшубар мен Доска 1928 жыл- дын жазында узак уакытка деЙ1н кош айтура Tvoa келд!. Одан б1р жыл б\"урын, 1927 жылдын жазында Жаманшу- барра барсам, кен жайлаудын бойында, Досты айнала KOHFan б!зд1н' терт ауылдан баска ел калмапты. Б 1здщ арада кешпел1‘ казак ауылдарын отырыкшы турмыска айналлырып, эр ауылра менш!кт1 жер елшеп беру науканы 1925 жылдан басталды. Сол жылдан бас- тап, бурын ж аз жайлаура кешет!н ауылдардын 6api, vKi- меттен каларан жерлерш сурап алады да, отырыкшы боп б1ржола коныстанады. Олар, эрине, тупк1л!кт! коныска ормансыз жайлауды емес, кен жайлауды айнала б 1ткен орманды елкелерд1 калайды. Ондай жерлер де бул ма- найда жетк1Л1кт!. Ауылда орманды жерлерге б1ржола орнырып коныс- — 37—

танганнан кейш 6i3 сез рып отырран кен жайлау кулазып калады. Муншама жерде Ж аманшубар ауылынын да жападан-жалрыз отыррысы келмей, орманды жердей ко- ныс сураран екен, сонда ушметтен калараны — баяры ездер1 epiKci3 кенпршетш Карараш. Ол кептен 6epi ка- зыналык участок боп бос турады екен. Ушмет жаманшубарлыктардын тьпегш кабылдады да. олар жайлаудан Карарашка 1928 жылдын жазында 6ip- жола кеигп. Содан кейш узын туркы ж уз елу километр- дей, келдененд ж уз километрдей б!зд1н, кек жайлау кула- зып бос калды. Жаманшубарлыктар жайлаудан Карарашка кешерде мен ш ш де ед1м. Каларан конысын алып кешуге biHFaft- ланран жаманшубарлыктар, отыз алты жыл мекендеген кутты жер1н кыймаран кеск1н Kepcerri. Достын дещне т1ккен ки1з уйлер1н жырардан бурын олар Жаманшубар- дары зиратка коштасып кайтура женелд!. Квшер кез1н- де, жалпы уй саны алпыска жеткен жаманшубарлыктар- дык эркайсысынын да бул зиратта жакын туыстары калып барады: б 1реулершщ эке-шешелер1, б 1реулер1н1н бала-шаралары, б 1реулершщ туыстары... Жылау-сыктаудын уст1нде, мен де е з жакындарым- нын зираттарымен коштастым. Кайта оралып келе кал- ран кунде, тауып алу уш 1н, эрк1м д е туыстарынын кабыр- ларын белгшеп жатыр. Мен д е эке-шешемн1к кабырларын белг!лед1м. Зираттан кайта, жаманшубарлыктар кипз уйлерш жыкты да, жуктер1н арбаларына артып, тер1скей 6erreri KapaFam жакка беттей женел1ст1. Ж аманшубарда туып вскендер, кутты болган жер1нен жылап айрылды. Менщ д е кез1мнен ж ас шыкты... Одан кей1н, Ж аманшубар мен Доска мен 1937 жыл­ дын жазында оралдым. Касымда он жасар Арыстан мен ceri3 ж асар Марат бар. Арыстан 1927 жылы жазды кун1, Достын басында туран. Мен OFan дуниеге алраш шырыл- —38—

дап шыккан жерш керсетпекпш. MiHreHiMi3 — автомо­ биль. Бул canapFa 6i3 Москвадан келе жатырмыз. Москва— Алматы поезынан Актебеде тусш калранбыз, осы кала- дан машина алдык та, Карабутак, Ыррыз, Торрай аркы- лы Костанайга тарттык. ¥зын туркы мын жарым кило- метрдей осы узак, жолдын бойында, ocipece Ыррыз бен Же™ кел (Семиозерное) арасында б1здщ кергешм1з — ушы-кыйырсыз кумдакты кен дала. «Кус ушса канаты, тулпар жортса туяры талады» дейтш, «кекектен баска кусы жок, кекпектен баска me6i жок», дейтш кунарсыз бул кумдак даланы кезш келе жатканда, менщ eciMe Ж а- маншубар, Д ос, олардын манайындары кен жайлау ту- седк EcryiMiiie, Д ос пен Жаманшубардын маны да эл1 де осы мен кезш келе жаткан Ыррыз бен Торрайдын дала- сындай, е л а з кулазуда. BipaK, мундай ма Д ос манын- дары жайлаудын жер1?.. «TyriH тартса майы шырады» дейтш кунарлы жер емес пе ол?.. Ыррыз бен Торрайдын кумдак кунарсыз даласы садарасы кетсе болмай ма Дос манындагы кунарлы, кутты жайлаудын?.. Туран жайлауыма мен 1937 жылы Анновка (Костанай облысы, Урицкий ауданы) жарынан кеп к1рд1м. Жаман- шубар мен Анновканын арасы 35 шакырым десет1н. Епн сеппейт1н Жаманшубардын астык алатын каласы осы Анновка болатын. Ол кезде орыстын кедей крестьянда- рына квл1к жетпейд1, мал шаруашылырымен рана кун керет1н казак, кедейлершде б1рен-саран кел1к бар да, ас­ тык жок. Сондыктан казак кедеш орыс кедей1не eric науканында келш 6epeTiH де, акысына Куз астык алатын. Шаруашылык карым-катнасы осындай тырыз eni улттын кедейлер! достасып, бул достыктын атын «тамыр» койып алран. Анновка мен Ж аманшубарда тамырлар кеп бола­ тын, сондыктан, олардын карым-катнастары да кеп б т а - тын. — 39—

Ж аманшубардан жастай кеткенджтен, мен Анновка- да ешюммен тамыр боп улгерген жокпын да, 6ipan 12— 13 жасымда. Ж аманшубар аркылы Анновкага журе- тш казыналык жэмшжт! айдаскандыктан, ек! аранын жерш де, жолын да алаканымдай бшет1нмш. Анновкадан Жаманшубардын жол жайын сурасам, «Куйген ауылды» керген карттары бшед! екен де, жастар жавы биш ейд1 екен. Карттардын айтуынша, «Куйген ауыл» кешкел1 ол жакка ешк1м барран емес, сондыктан бурынры жолдын 1з1 euiin. тек сорабы рана калган. Расында солай екен: Жаманшубарра беттеп шыксам, бурынры е з1ме таныс жолдын терен казылган i3i каз1р жермен те п с т ел т кет1пт1. Б1рак, сорабы сакталган: кеп жылдар бойына журген келжтердщ кыйынан кенге ай- налган ж ол уст1не шеп манайдагы жерден би1к ecin, жер- дщ Tiкейген жалы сыяктанып тур. Tirrri жолы болмаса да. жолыньщ сорабына ескен ж а­ лы болмаса да Жаманшубарды мен кез1мд1 жумып оты- рып табатынмын, ейткеш, ел1 квшкенмен ж ер1 баяры: жолда «Бузау квмген» аталатын ш ш к бар, одан api «Ит кырылган» ш1л1г1, одан api «Айман» аталатын, суы кек- темде рана болып, ж аз Keyin калатын келдщ такыры, одан api «Шайтан кашкан» ш ш п , одан api «Кулыншак», одан api Жаманшубар... Ж аманшубар жактары тесеген тактайдай жазык далада мен!н кез1мд1 алдарлыктай 6ip рана кер ш е бар екен, ол — б!зд1ц ауыл кенлп- кеткеннен кейш Ж а­ маншубар даласыньщ зр жерше шоктала ескен- агаш. Анновкадары карттардын айтуынша, е л а з далара ескен, ара-тура ерт шалмаса, адам кеспеген ол агаштар каз1р ашалык, аркалыктык, сыргауылдык болып калган. Ж аз айларында ол елкеде, куннщ кекжиектен кетерь лушен бастап, батура енкейген кезш е дейш, айнала са- рым толкыйды. Ел мекендеген кезде, алыстары ауылдар, кыстаулар, далада уйшген шептер, жайылган малдар,

жургшыи адамдар айнала толкыран сарым тещздершщ бетшде калкып келе жаткандай кершедь Еши, ел жок далада, эр жерде ескен араштын шубарлары FaHa тещз бетшде тенселе калкып келе жаткан салынды сыякта- нады. Сол жылдыц кектем1 жакбырлы болрандыктан, топы- paFbi кунарлы жерге ескен калын, кау мен сайларра ес­ кен калык жонышканьщ 6HiKTiri белуардан келед! екен. Кауды б1здщ жакта «боз» деп те атайды. Бозра бозтор- райлар уя салады. Тадньщ атуынан куннщ батуына дейш жуздеген бозторрайлар, бозан даланьщ аспанына бшктей шырып алып, байлап койгандай, 6ip орында канатын ра­ на козрап сайрайды да турады. «Даланьщ булбулы» ата- латын бул кустар, ecKi досы меш сарынышпен карсы ал- рандай, 6yriH ерекше нэзш унмен сайрап турран сыякта- нады. Ал жонышкалы сайлар ше? Олардан тэгп жидектщ Hci анкыйды!.. Ж амаишубар даласыиык бар жем1а сол рана... BipaK, кандай жемю!.. Шулен койдын жушндей тырыз ескен калын жонышканьщ арасын ашып Ж1берсен, кун сэулеш шалмарандыктан боп-боз боп ескен бармак- тай жидектер, меруерт тасындай жылтырап, кезщ е шалы- на кетедп Ж уп-жумсак оны сабарынан жулып ап аузына салсан, кышкылтым т эп -i дэм 1 типнд! yftipe женеледк Ci- лекей1 шубырран кемекейщ жутынып тез кылрырысы кел- генмен, сорран и л щ т эп -i ж идекп тандайьща басып, 6ipa3 уакыт ж!бермей турады... Оны жутсан тары 6ipeyi, оны жутсан тары 6ipeyi орнын басады!.. BipaK, жидек оран таусылмайды... Жанбырлы жылы ол аса калын шырады... Терунйлер оны калталап емес, етектеп, шелектеп жый- найды... Жаманшубарлыктар жыйган ж идекп казанра кайнатып как куюшы едп Катырма караздай рып куйран кара-курен какты кун кезше кепнретш ед1 де, буктеп ке- бежесше салатып едк Байлары болмаса, кедеЙ1 кант де- remtf емге тагшайтын ол кездег1 ауылда, келер жылдын

ж идеп шыкканша татар т э г п а осы как кана болатын е д 1*. Ж аманшубар даласыньщ н а мурныма келген жидепн теруге мен машинадан тусе калдым да, бш кпп белуар- дан келетш жонышканын арасына сунгш м де кегпм... Меш Kepin балаларым д а сунгйи... Жонышканын арасын ашып керсек, таныс жидектер тунып тур!.. Bi3 оны той- ранша ж едж те!.. Сыйранша калтамызга салдык та!.. Bi- рак кальщ ауыл боп мьщнан 6ip улесш Tepin тауыспай- тын Жаманшубардын жидегш eKi бала, шофер жэне мен TepTeyiMi3 Tepin тауыса аламыз ба?!. Не деген квп жидек!.. Ел мекендеген кезде, жылдын бул мезплшде Ж а­ маншубардын ©нбойын мындаган шошактар мен жуз- деген маялар жауып туратын. Оларды шамасы келгенше туррын ел шауып уйетш де, шамасы келме,йтш елкелерд! элдекайдары алые ауылдардын, поселке мен калалардын байлары кеп, шауып уйетш... Олар осы арага мындаган сауда малдарын кыстататын... 37 жылы кврсем, букш Жаманшубардын бойында 6ip швмеле швп кер1нбейд1. Ал, шептщ калындыры сон- дай — мындап мая уйсен де мурты сынар тур! ж ок!- Ел кеткел1 Жаманшубарра ж ана 6ip конактар пайда болганын мен Анновканьщ карттарынан еелгем. — Бурын ел бар кезде,— деген маран, колхоздын баскармасында жолыккан карттар,— тараккуйрык пен кузеннен баска, ак тышкан мен борсыктан, каекыр мен тулкщен баска андар бул жайлауда болмайтын efli fo A. Ka3ip онда: KHiK те, ел ж те, буры да, кулан да, копалы келдерше кырдыц шошКалары да каптап кеткен. ©TipiK- расын KiM б!лс!н, «Шошкалы», «Алыпкаш» сыякты улкен копаларда жолбарыс керд!к дегендер д е бар. Онын болуы да мумкш. Бурынрылардын айтуынша, кыр шошкасы бар ж ерде жолбарыс болатын сыякты Foft. Ан кебейгел! кае­ кыр д а кебейген. Кыс кундер!, scipece уйлыгатын ш э р ы н -

да, Жаманшубар даласында жыйырмалап, отыздап жур: ген каскырды эрюмдер кердь.. Карттардьщ ce3i рас екен. «Бузау кемген» ш ш п н е жакындай бергешм1зде, бес-алты 6yFbi урюп шыга келд1' де, 61'зге одырая карап аз турып, шанышкак тиген сыйыр- дай куйрыктарын ririn ап, аргы бетке каша ж енелдь Мен мылтыкшы адам eM ecniH, ал шофердщ жолра ал- FaH «усак колиберЬ бар. Жолшыбай ол келден каз-уйрек, шелден дуадак... дегендей кустарды атып, далара конран гчагымызда сорпа-суанымызды айырып келе жаткан. Сейте тура, жакын ж ерден кашкан бурыларды «куайык та атайык» дегенде ол кенбедк Сондэры айтары: «аткан- Fa жырылса дурыс. Ал, жырылмай, тек жараланды бар рой, ол езщ е карсы шабады. Ал, ж егп бар Foft, машинан,- нын тас-талканын шырарады. Онык элдынры аяры сон- дай мыкты дейд1,—тарпый салып ж!бергенде, ж уан агаш- тарды омырып тастайтын кершедИ..» Сондай TyciHiKTeri шофер, Жаманшубардын. жетуге MyMKiHmwiri бар жазык даласын бойлай кашкан буры­ ларды кумай, карасы у з1лгенше кез1н кызыра TiKTi дё турды. «Шайтан кашкан» тусынан 6i3 6ip топ ки1ктщ д е еле- ciH керд1к. Оран жакындай берген шакта, шш1к тусында толкыран калын сарымньщ бет1нде элденеменелер зымы- рай калкып, лезде ж ок боп кетт1. — KniKl— д ед 1 шофер. Токтай pan карасак, расында KHiK екен. Сайдары са- FbiMFa суцгшен олардын денес1, би!ктеу бозакга шыккан- да айкын Kepinfli: кайкыйта шапкан бастарыныц cyftip HeriH алдынан соккан самалра тесей, аппак тандэры жарк-журк eTin, зымырай тартып барады. — Ал, куайык!— дед1м мен. — Куайык!— дед1 шофер. Тарта женелд1к. Жаманшубардын бозакы мен саяны аралас келедь Саянында машина журе алмайтын жарык- —43—

бастар да кеп болды. Б 1зге сондай жерлер кездесш, ма­ шина еркш каркындай алмады. TinTi, каркындаран кунде де кижтердщ шалдырар Typi жок, шофердщ мелшерлеу- шше, ки1ктер бул бетшде саратына сексен — токсан кило- метрден айдап барады, ал машина, бозавды Teric жердщ езш де саратына елу — алпыстан артык, ала алмайды... Кижтердщ бул шабысы маган шайтаннын, шабысы- нан 6ip де кем KepiHreH жок. Ж ете алмайтынымызды 6i- лш, «Шайтан кашкан» ш ш гш щ касына токтаранда, менщ eciMe бул ш ш ктщ аты неге булайша койылуы TycTi: жайлауга калын ел келетш кезде Ж аманшубардын ша- бындык жерш жакын маиайдары ауылдардьщ малы баса бередь Содан кутылу ушш, Итаяк дейтш 6i3flitt 6ip туыс атамыз темендегщей аныз таратады: — Bip жактан салт келе ж атсам,— дейд1 ол,— ш ш к ш ш де мацыраран лактын даусы естшедк Барсам, алдын- ры аярынан аксаран текешж. Аттан туепм де, кетерш ап, алдыма ен,герд1м. Bip кезде текенппм маран «Итеке, на- сыбайын бар ма?» дейдь Шошып кетш жерге тастап ж1- 6epin ем, басы адам, бек сеа текешж боп шыра келдк Ол маран карап кулд! де, «теке-теке, бак-бак» деп умтыла бердь Шайтан екен!н сонда рана би ш м , мен иманым- ды yflipin тура каштым! Ол менен кашып ш ш кке тырыл- ды... Ш ш к содан бастап «Шайтан кашкан» аталады да, « ш ш д е шайтан бар» деп, манайды жайларан ауылдар малдарын ол туска ж 1бермейдь Кижтер карасын узш кеткеннен кейш шЫ к шине Kip- сем, конактайтын табыры осы ара екен. Мунда конакта- маранда кайда конактайды олар, манайда андып жатып атып алар адам жок, каскырра жетюзбейдк.. Одан api 6i3 Алыпкаш келше карай ойыстык, макса- тымыз — кыр шошкасын керу. Айналасы ат шаптырым бул улкен копалы келд! жагалай бурын «Алдай» атала- тын ел кыстайтын едц Ka3ip ол д а кешш, копаный мацы

кулазып калган дала екен. Б1рталай ж ерш жагалаганда, б 1здщ K63iMi3re кыр шошкасынын, 63i емес, батпакка бас- кан i3Aepi рана туеп... Бозадмен тары б]раз жерд1 кезш, 6i3 кун тебеден ауа, Ж аманшубардын ecKi журтына жеттш. B a p i таныс журт. Бул ауылдьщ кай уШ кай ж ерде отырраны алаканымда. Кунгейден тершкейге карай созылган ауылдын, ортасын жара кеше ететш д е, уйлер мен кора-копсылар сонын eKi жарында болатын. Сол уйлер мен кора-копсылардын топырагы томпайран журттарын ж аяу санап келе жатка- нымда, алдымнан экемнщ д е журты шыра келдь Мен бес-алты жаска келгенде енбекке жарамай, Ж а- маншубардагы туыстарына Kemin барран экем, ж еке уй болмак боп шымнан кыскы уйдщ ipreciH кетередй BipaK, сыркат адамдардын, ол уйдщ тебесш жабура Kymiepi кел- мей, 6ip туысынын уйше кыстай паналайды. Келер кек- темде экем, одан келер кектемде шешем ел in, менен баска улы ж ок олардын, yftiuiri, Te6eci жабылмаган куйшде, ка­ ла бередк Б1раздан кейш eci3 уйдщ кабыррасы кулап, темпеге айналып кетедк 1шше K ipin отырмаранмен, бейшара эке-шешемнщ ен,бектер1 сонры рет жумсалган бул темпе, маран олар­ дын, ездерш е салган ескертюнп сыякты KepiHeriH ед1 де, балалык шарымда да, б е р т н д е д е касына барып туратын е д 1м. 37-жылы да сейгпм . BipaK, каз1р eci3 турран ол журт кана емес, букш жаманшубарлыктардьщ журты. Сонда маран келген ой, «осынша топырагы асыл жерге неге ел орнамайды?!» Осы шюрд1 мен 1949 жылдьщ куз!нде, Алматы кала- сында болтан, Казакстан Орталык Партия Комитетшщ пленумында д а айттым. Пленумда мал шаруашылырынын, мэселеш каралган ед1, сонда мен Ж аманшубардын, онын манайындары кед жайлаудьщ асыл топыракты жерш, суы тущы келдерш сыйпаттай кеп, «элденеше мал совхо­

зы сыятын осы елке неге бос тур ад ы» деген ем. Сонда, К,азак.станныц бурынгы басшылыгынан б1реулер «бул ой- ланатын мэселе екен» деген ед1 де, енд1 б1реулерк «бос турган жайлаулар тугш, колхоздарымыз бен совхоздары- мыздын тэуелд1 коныстанган жерлерш игерш улгерсек те аз болмас» деген едь Ол кездеп басшылык осылайша тар ойлады, жершщ келем1 Франциядан жет1 рет, Англия аралынан он 6ip рет, Даниядан токсан се п з рет улкен Дазакстанньщ то- пырагы бай елкелерш социалиетж епстжтщ пайдасына тугел жаратудын жолын б1лмедй Жаманшубарга мен 1952 жылдын, жазында тары 6ip оралдым. Бул жолы терюкей жарынан: Атантай, Шуре- гей, СулжД аталатын келдер аркылы келсем, кен жай- лаудын, эр жершде б1рен-сарандаран табын малдар ке- ршедй Сурастырсам — кейб1р алыстагы колхоздардын жазры жайылымга экелген бойдактары екен. Dip табын мал, алыстагы Ленин ауданынан, б1здщ ауыл жайлайтын Достын басына д а келшД. Бул аудан- ньщ аткару комитетшщ председател1 Б1р1мжанов дейтш жаманшубарлык жййт екен. Достын, тущы мол суы мен манайындары шуйгш оты eciHe Tycin, алыстагы ауданнан мунда мал айдатушы сол екен. BipaK, Жаманшубар эл1 де кулазып тур. ©ткен жы- лы ерт журш, оньщ эр ж ер1не шоктала ескен агаштарын тары да арса рып кущйрш кеткен. Ал, ертенге шыккан калыц шептщ би1кт!г1 белуардан... Тары да мен ecni журтка бардым... Тары да, эке-ше- шемнщ жерге айналып бара жаткан зиратынын, касында 6ipa3 турдым... Маган олардын жэне оларды айнала жат­ кан езге туыстардын аруактары: «Муншама кен, мунша- ма кунарлы елке неге пайдага аспай жатыр?.. Кашаига шейш жатады ол бул калпында?» деп сурау бергендей болды... —46—

Азабы ауыр болганмен, балалык, шарымды етюзген, эке-шешемнщ, туыскандарымнын. кабыры орнаган Ж а- маншубардын ширек расырдан артык адам кермей кула- зып бос жатуы кеншмд1 жудетть Социалист^ курылыс- тын, KeperiHe Жаманшубардьщ да тез icKe асуын мен ар- ман егпм . Ол арманыма кеп кеш тпей ж егп м ... II. 'ГЫЦГА ШАБУЫЛ Совет Одары Коммунистж Партиясынын Орталык Комитет! 1954 жылдын февраль-март айларында шакы- рылган Пленумында тын. ж эне тьщайран жерлерд1 игеру туралы тарихи каулысын алган так та мен кызмет бабы- мен Кавказда жур ед1м. Бул каулыны куанышпен окып шыкканда, мен1н коз алдыма ширек расыр кулазып жат- кан кен жайлаудьщ, acipece Ж аманшубар мен Достьщ болашакта гулденет!н бейнес1 барлык квркем сурет1мен жаркырай калды, ейткеш кунарлы тын жерлер кетерысе, бул жайлаудьщ тыны кетершмеуге мумк1н емес!.. Кеш1кпей баспасэздерд1н бет1нен, б!зд1к жайлауда да элденеше ж ана совхоздар уйымдасып жаткан хабарын окыдым. Куанышты кещл оларра барура леп1ргенмен,. кейб1р жардайлардын салдарынан, Kemirin жетуге тура келдн ол — еткен сентябрьд1н екжип жартысы. Мен Алматыдан Петропавлга самолетпен уштым. Бул трассамен быйыл ж азда 6ipiH m i ушуым ед1. Ашык аспан- мен калкып келе жаткан самолеттен темендег1 жер ала- каннын аясындай кершетш эдет1. Бул жолы аспаннан шолып келе жаткан жерд1н келбет1 бурынры жаздарда коршетш келбет1нен езгеше. Бурын да текшелен1п Kopi- нетш e rin орнындары жыртындылар быйыл элдекайда ке- Hin, кей жерде ушы-кыйырсыз далыйып кеткен!.. бйтпе- генде ше?.. Уст1м1здег1 6 ip жаздын ез1нде Казак республи- касы сонры кырык жылда жырткан ж ер1нен артык жер жыртып, отанньщ eriH себет1н корына сег1з миллион гек-

тардай улес косты!.. Осынша кен жыртылган тын жэне тыцайган ж ердщ ушы-кыйыры налай кершбек!.. Петропавлра келе сурастырсам, Ж аманшубар жершщ кай совхозра карауын <Илет1н адам жок екен. Оларды кшалаура д а болмайды,— географиялык картада ондай ат жок. BipaK, мен Ж аманшубардьщ жолын енш м айтпай-ак таба алам. Оран талай тарамды жолмен барура болады, солардын ш ш де, Петропавлда Ka3ip туратын адамдар- дын айтуынша, сешмд1Ы екеу, к удж пш 6ipey. «СешмдЬ дейтш eni жолдьщ 6 ipeyi, Петропавлдан батыска карай шыра, жолшыбай: Мамлютка, Дубравное, Сенжарка, Кладбинка, Ново-Рыбенка аталатын казак-орыс станица- ларын куып отырады да, eKi ж уз он километр ж ердеп Пресновкадан кунгейге тш бурылады. — Пресновкага дейш грейдер,— дейд1 айтушылар, — одан apFbi жолды, сол манда туран ез а д з бщетш болар- сыз. — EKiHuii ж ол,— дещи быетшдер,— Петропавлдан шыра кунгей-батысты беттей, Есш взеншщ кунгей бетш жаралай тартады. Eni ж уз километрдей ж ердеп Марьев- кара дейш ол д а грейдер. Аржаеын ез1щз табасыз. Бул eKi жолмен д е менщ ж урпм келмейдк ейткеш олар Ж аманшубарга меш тым алые орарытып апарады. YuiiHiiii бш етш м , ауыл арасыньщ жолы. Ерте кезде, усак ауылдарды аралап кыйкан-сыйканы коп болатын бул жолмен бертш де 6ip журш керсем, темендеп колхоз- ды ауылдар мен селоларды аралап, былай баратын: Пет- ропавл, Архангельск, Б угш м (Боголюбовка), Талапкер, Ж екекел, Мереке, Тауараш, К,оржынкел (Спасовка), Баян, Орталык, Ж екекел (Благовещинка), Майбалык. Одан api ж а й л а у — Жаманшубар. Б1з осы жолмен журуд! уйрардьщ. Мунымен менщ сонеы журу!м— 1952 жылдын жазында. Жолшыбай агаш- ты, келд1 жазык дала. К,ай агаштын ыгында, кай келдщ

жарасында бурын кандай ауылдар отырранын, к аз1р кан- дай колхоздар орнаганын мен жаксы бшем. Бул жолдьщ бойындары колхоздарда, acipece казак колхоздарында жыртылмаран тын, жер бурын кеп бола- тын. Олар калай журтып улгеред1? Эр колхозда отыз, кырык, елу мыц гектардан жер бар!.. Аталган жолмен быйыл журш керсек, шоктала б1ткен араштардьщ аралырында, бурын боп-боз боп далыйып жататын далалардыц кепш ш гш щ тыны кетерш п, ж ол­ дын eKi ж иеп карабуйра жамылткы кигендей, немесе, ка- ранры тунде толкыран тещздей буп-буйра боп жатыр екен. ©йтпегенде ше!.. Солтустж Казакстан облысында быйыл уйымдаскан 12 ж ана совхоздьщ кетерген тьщын коспаганда, бул облыстын колхоздарынын ©3i рана бы­ йыл 352 мын гектар тын кетерд1. Ж аманшубар Докучаев атындагы совхоздьщ карама- рында екен. Оран жету уш1н жолда «Ж амбыл» жэне «Украина» аталатын ею совхоздьщ жер1нен ету керек екен. Олардын жерлер1 д е маган таныс. «Ж амбыл» совхо­ зы, бурынры «Жамбыл» колхозыньщ нег1з1нде курылып- ты. Ортальщ Комитетт1н февраль-март айындагы Плену- мыньщ каулысын окыраннан кей1н «Жамбылдын» колхоз- шылары жыйналыс жасайды да, осы колхозды совхозра айналдыру туралы уюметтен eTiHin, каулы алады. Каулы кабылданады. «Украина» орнаган жерде бурын «Уак-шора» деп ата­ латын кеп усак ауылдар отыратын ед1, кей1н ол ауылдар арашы кальщ жерлерге коныс аударып колхоз болыпты да, радиусы кырык-елу километрл1к шубарлы, еск1 мекеш, сонры отыз жылда бос турыпты. «Украина» сол туска ор- нап, орталырын бурын «,Шэл1нке» аталатын кыстаудын орнына салыпты, ол, 6i3re белг1л 1 акын — Баймарамбет Зтулин туып ескен жер. «Украинара» 1ргелес Докучаев, Тимирязев, Хрущев атындары Солтуст1к Казакстан об- лысынын жана совхоздары мен Костанай облысыньщ 4 С. Муканов — 49—