Жамбыл Жабаев

УЗАК ССР Г Ы Л Ы М А К А Д Е М И Я С Ы И Л ЖЭНЕ ЭДЕБИЕТ И Н С Т И ТУ Т Ы ^ ЖАМ Б ЫЛ \\ркА Б А Е В i У Ш томдык 11Ы ГАРМ ЛЛАР Ж Ы И Н А ГЫ

Редколлегия: Филология шлымыныц докторы И. Г. С ау р <филология кылымыньщкандидаттары: О. А. Нурм М. F. F у м ар о в а (жауапты редактор) жене EKiuuii кьтапты баскака ззЬрлегендер жэне шыгар свз жазгандар М. F. F у м а р о в а, О. А. Н урм Казак ССР Рылым академиясынын Редакциялык баспасез-советшн каулысы бойынша басылды

и-ЖАМБЫЛ Ж АБАЕВ (1 8 4 6 — 1945). i

Jr Д8У1Р1НДЕГГ % СОВЕТ 6ЛЕЦДЕР1 МЕН ЖЫРЛАРЫ

19 2 4 — 19 3 5 КАЗАКСТАН ТОЙЫНА Халындын, енд! -Mine жеплгеш, К,урыштын, бшнбейд! кеталгет. Аталып Казахстан ел боп туып, Y fi •ririn, ipre к,алап беюлгет. Елш д1 сансыз жылдар цоршап туман, Ошршде азап uierin екшгеш. Советтщ екмеп квп жасасын — Намысты жауымызга кетормедь Бодайык, екмстке кедей уйтк,ы 'CestiAfli темгр Tipey кетрдеп. Жарк,ырап туда бойды шаттык, кернеп, Ажарым шырайланды бетамдеп. Арьгпуш бар арынын аргьгмакдай Кдардан к,ия шауып AenipreHi. Сев1мен TyFaH cai’m 6iTe к,айнап, Жан емен эцпменщ шетшдеп, ‘Сондыкдан бабац Жамбыл энге шырк,ап, !Кдярандай к,ос к,анаттьщ оертлгеш. ч.

ЗА М А Н А AFbIMbI Суырылып свз KCAfli Жамбыл сынды кдртьща. Мунша жаск,а келгенде Не nepin, не бмгеннен Bip ауыз сез айтылмай К,алса улкен Min ак,ынта. Жак,сы, жаман десен де ©рнек болсын артымда. Айтатын 6ip сырым бар Кулак, сал журт муньгма, Сексен 6ipre жас келген. Н е заманды бас керген, Солар арк,ау жырыма. Аргта к.алган сез1м бар, CesiMfli айтар ке31М бар. KiMfli жутпас к,ара жер, Ак,ылыцмен ойлай бер. Ойы жеткен ой Tirep, Жамбыл ак.ын сейлеген Сезд! бекер демецдер. ©лен десе Жамбылын, Канат байлап ушады. 8

Неше TypAi ел erri, Неше турл1 жан eTTi, Журт билеген хан етп; \"Плдер]’йен бал тамган, Жорга, жуйрж майталман, Шешен де erri дуниеден. Иегше тук жунпай, Кесе де erri дуниеден. Е л шетшщ норганы, Жау бетшщ айбары, Сауыт-сайман асынган, Ерлшн жаннан асырган Батыр да втт1 дуниеден. Ойы дана асылдан, Ce3i булан тасыган Акын да етт1 дуниеден. Жак,сы да erri дуниеден, Жаман да eTTi дуниеден. Ой ж16ерсем соларра Дуниеде анык, елмеп'м, Артта налсын ернеп'м. Сексеннен api жасадым, Кездескеннщ барж де Артна тастап басамын. EcTiren ел, урпактар Ацы з к,ыла журсш деп, Арнаулы жыр тастадым. Сейлед! Жамбыл бэрще: Жасыц менен Rapine, ©зге елгенде дуниеден Б1з елмейтш flapi ме? Сейлейд1 Жамбыл халнына, Улкен, niuii — жалпьща! ©лгенде ала кетпеуге Калдырдым сез артыма. Каза жетш кез жумсам Айтар алгыс нартына. Замана жайм — терец сыр, Замана жыры — 6iTnec жыр. К ез жгберсек еткенге;

Жыл артынан жыл к,уып, Шеж1ре боп жеткенде, А й коре алмай аспаннан, Кун кере алмай елпрден. Кайры кетпей квц]'лден Ец1реген, еплген Kahap Kepin хандардан; Б1лек Kepin бектерден, TenKi Kepin байлардан, Камшы Kepin билерден, Калын, кауым иленген. Халыкты баск.ан каратау — Бул 6ip заман цысымы, Жачылдырран есшен, Айрылдырран кушшен, Ажыратк.ан тусшен, Азап туспей устшен. Мына бугш к,арасак, Елге жарык, кун туды, Кун емес-ау нур гуды. Ер талабы шарк, урды, Ецбекип, жалшы-кедейдщ Мереш жаннан артылды. К ол жеткендей булткд ©MipfliH алып к !лт н , Кецестен сез сейлед!, ©Hepi асты ел билеп. — «Е л жаксысы менм1н», — деп Жургендер тем, келмедк Бай, жуанды жаныштап, Жойып жатыр аластап, Кун сайын кунй ерледь Куреоке, icxe к,уралды, Куатты, кушт! бел болып, Каптаган калын, ел болып Колына Кызыл ту алды; Ер!кт! ескен ел болып, Жылаганын, куанды, Жамбыл к,артын, козгалды. 10

Тында, мше свз калды! Адыра налып ecKi зан, Жана дэу1р басталды, Эйел, еркеж б1рдей боп, Саналы жерден улп алды. Толып жатк,ан кеп улт Терезес! тепелin ©ткен куш болды умыт. Жамбыл картын свйлесш Жана куймен теселш; Урпацтарым тындасын, Сендер де MeHin сырласым, Акын 6ip толгап жырласьш. II Сонау сумырай заманда, К,азак,тардыц шшен Хан шыгыпты тасыган. Не жуандар, мыктылар Kemeirri онын касынан. Уйреткен ici сол болды: Елд! шабу, журт талау, Кунде cypriH, кунде жау — Keci6i efli басынан. Жан бузбаган свздер]'н, К,ырын келген Kicire Тймсен олар кездерш; 9p6ip жерден хан шыгып Таластырган сездерш. Мэртэбэм артык, болсын деп, EipiHe 6ipi шабынып, Кара тер боп сабылып, Адамы болса жыйып ап, Кырык, пышак, боп к.ырылыск,ан. Кысым кврген, кырылган, Таланган да, шабылган Сорлы казан халкы едь Кеше конып, мал баккан, 11

Момын журт, жай жатк,ан Ел1м1здщ салты едь ©нер, бшм елде жок, Кушт1лерге пенде боп Журген елдщ к,алпы ед1. Кдрацгы ескен халыкда Жаны ашыган Kici жок, Журт жайымен ioi жок. Жалшыга мал бактырып, Жаксы бакса жактырып, Жаман бакса зарлатты... К,орлык кврд] мундай боп,. Дуниеден журдай боп, CyfleKTepi кырдай боп. Шалап, сарсу бар асы, К,атыны мен баласы Байга жумыс кылады, Кылмасына шара жок — Барып шашын жулады, \\ лкен ойран кылады. Николай з1рюл кагады Жаксыларыц кайда деп, Ыгай-сыгай бай, манаты Шакыртып бэрш алады. Шен, тонменен оларды ап, Елге бул1К салады. Бай менен бек жуанныц Николай сезш коштады: Мизамды* солар бастады, Кедейд! былай тастады, К.алын. елд1 жаскады. Малайлар журд! жыласып; К,айгы кетт1 уласып. ^ Жуандардьщ Kaci6i Сайлауга шыкты таласып, Мизам—зан, ор наткан iapTi6i иагнасында. 12

Кедей-кемтар сорлылар KeTTi eciHeH адасып. Байдын, C63i пул болды, Жалшы-кедей кул болды — Сейлеуге жок шарасы. Елдщ болып K€KTi ici Не эорлыкка квнбеген, Бай, манаптьщ Temrici ©ткен вцмен, кеудеден. — От жак, — деп, мал бактырып, Акысын да бермеген. ■- Жылап барса улыкда Ит келгендей кермеген. Солай журш кун керген, Жалпы кедей сорлыныц Bip айтканы келмеген. Аруактыньщ улдары Сайлау болса сабмлып: — Кипзем, — деп жейдеш, — TereMiH, — деп текгенi, — Meiiin свз]’м тастама Нетыласын ецгеш, <— Десе кедей квнгеш. Баста ернс жок ол сорлы KiMre амалсыз кенбед!?! Куресерге кешп жок, Ойласарта ойы жок, Жарлы куш немене, Мшешн десе аты жок, Кецшнде шаттык жок, Киешн десе к и т жок. Тон шалбары cipi боп, Жуз1 солгын, жупыны 0 л1м1шшц 6ipi боп, 1шешн десе асы жок, 1сшщ 6ip сэт1 жок, К,ашып эбден ускыны. KiM болса сол жетелеп, Сайлау жерге твтелеп Сайлау шары еткенше 13

Журед1 оны мэпелеп. Сайлау шары еткен ооц, Бай кетед! желкелеп. Даулы болса байлармен Барар кедей болыска — ©3i сайлаган «таныска»,. «Таны с» енд1 танымас, Салар ipreHi алысца Таныстан кец1л жарымас, Байдын сезш айтады, Сорлы кедей карны аш Селк,ос болып кайтады. Байдын, жайын айтайын: Пара берсеч костаран, Бере алмасац параны lew аяксыз тастаган. Болыска барса шагыммен, Сарац сейлеп жарлымен — Бид!ч сезш жыкпа деп, Бил1п оныч нуск,а деп, Н ырэп жаман жаскаган. Аксакал болса болыстьщ Ычгайына тартады. Байдан асу кайда бар? Кедейге одан кайыр жок Не жаксыльш, артады! К,арсы келсе буран да Болыс жактай шырады. Bapi айналып келгенде Кедейд1 орга жыгады: «Жаксыра и л типзд1ч, А т, шапан бер айыпка, Юм деп журсш байыпта!» — Ею аягын кедейд1ч Bip етжке тырады. г «Айыбьща атыч тарт, Бар, устше шекпен жап!» — Десе жарлы ырады. «KiM деп журс1ч еэдчдй Байкал сейле сез1ЧД>! 14

Бул к,ылыгыц цоймасан. Жогалтармын кезщдИ Т ш ц жаман 6ip итсщ. Байга Т1лмен тшпсщ, Жалгыз атыц тартылды, Есгркесе цалдырар, К^Ьарланса зан, к,ылар! Кедей сорлы тук,ырып, Буган тары кенедь Жалгыз аттан айрылып, Eci к етт мэцпрш, Зорга уйше келед1. Керген куш кун емес, Талай корлык, ол керген, KepreHi тек бул емес. IV Бай, манаптьщ 6api де Елд1 талап бай болган, Арамдык.пен ой толган, Салык, салып алганы — К,ора-к,ора к,ой болган. Эбден байып алган соц К,атын алуды ойлаган. Ел мойнында к,алыц мал, Байдан оган не к,урыр? Болысы бар, бш бар, Бермесе елд! шыжгырар. «Берсен, колдан аламын, Бермесецдер шабамын!» Бай басынып алган соц Сейтш ашар аранын. Кдтын бесеу болганда, Мейманасы толганда, Байдыц кенбей еркше — К,атын цашар теркжге. К,ашк,анмен бай к,ояр ма, Абройды ашу оцай ма? Не езш, не малым деп. Съезд к,ылар банын, кеп. 15

Катынды алар шак,ыртып, Уйеэ — кылар б1лгенш. Катында не к,айрат бар? — Байлап берер бак,ыртып. К,атынныц кетер жер! жок,, Сейлесерге Kepi жок,, Жылай-сык,тай журедн Иттщ куш KepreHi, Тезек онын, тергеш, Бузау, козы бакканы, Кур шыбыны елмедк Жалан, аяк,, жалан, бас, Ыйыгында лыпа жок, Дудардай боп кара шаш, Т1л катады ыза боп: ^ «Сен! обалым Ж1бермес, Е м ай болды 6ip туш — Касыма кеп жатпадьщ, Ж!берсец де OATipin, Кылырьща айтканым. Ылрый к°рлык, тартканым: Обалым ага мойньщда; Шакырып уйден алгалы, Кара табан куц кь,лып. Отын, cyFa салраны; Кеп катынньщ 1нпнде — Т ек кермейд! ез!мд1, Жен кермейд1 сез!мд!: Корлыктан баска куш'м жок, Жумсаудан баска Tyri жок, Карсыласар шамам жок, Еш рахат маран жок; Жумыс болды кылраным. Жусан болды жыйганым, КеэщД1 ашпа, агатай! Кызыл шоктын, устше Устап 6epin xicire, Азап, бейнет шшде Шыркырады КУ жаным. Ke3in кыйып кор errin, 16

\"Mem малга сатнаньщ, Mem мунша жылатып, Квз жасымды булатып. Не болмакшы татканьвд? Жалац аяк., жалан, бас, Bip жагынан парным аш. Обалым ез мойнына Алган малга болдын мае! Teimpen журш елермш, К,орлыкла кайтш кенермш. Бул кылыгын коймаса Квз кврмеске женермш. Мунан жаман кужм жоп. Успиде жвнд1 кжм жоп. Жылай-жылай ендм жоп, Катты айтуга тшм жоп, Егер патты сейлесем Кврер TipAi'x кун1м жоп- Эке менен агалар Мойындарыца обалым. Менде енд1 не бага бар? Улынна бардым «yripin, Онан да шыптым туцЫп, Жас келед1 квз1ме, Жан квнбед1 cosine. Улып та байды пуп алды, Кайтадан айдап ж!берд1 .. ; Ваягы жердщ еэше. .. • _Шеттен келген молда 6apF, : . >■ ' -..с**1, Y‘j6 Куран К1тап, онда бар, Ж1берме деп патынды О л да пУРДай жоргалар. Шаригатьш агызып, ТЫнен май тамызып, Бай сезше носылды. 1 Ойлай-ойлай осыны, Кв31мнен жас copFa.vap...» «А ? [с е л ь с к ая б.... . .о . ска

Молданын, 6ipi ар жацтан, Bipi келгеи бер жацтан, Алдап бала ок,ытк.ан, Журттыц кезш шок,ытк,ан Байды жацсы кврмег;, Бай баласы бойшац боп, М еш тне Kipreni. Кедей байгус баласы Устшде жаман тоны бар, Жалан, аяк,, жалан, бас, Д!рдек к,агып жуг!рш, Корген KyHi немене, Коктемг! жуш туспеген Боран купт1 тайдай боп, Жулма-жулма турлерй Бай баласы кшнш, Ата-анасы турады К,уаныш цып сушит. Барса мешн, балам да Сондай болар ед1 деп, Кедей турар кушит. Шоцайын к и т шок,ан,дап Кедей улы барады. — Тордщ алдын былгайсыц. Томен таман отыр — деп, Молда зекга кагады. Ек! бала таласса Бай баласын «жен» дейдй Б!р молдадан баскара Бай улы да конбейдь Молда алдында журое де Кедей сорлы ец!рейдй Кожа келер тау асып, Басына сэлде орасып, Шаригатца молит, Карацры журт шын уйып, Калар естен адасып. 18 .

К,ожа зййр Tycipep: -Малдан зекет* берщдер, Шаригатца кенщдер, К,ырь:к, койдын, 6ipiH бер. — У а, к,аран,ры пенделер! © л т ц е бие бер, Малмен иман алрайсыц! Акырет катан ойлайсыц? Малык толып жатса да Дуниеге тоймайсьщ. Малыцнан зекет бермейсщ, Сез!мд1 кабыл кермейсщ, М ет ц де айткан сез!мд1 Кудай сез1 дегейсш. Кураннан аят айтайын: Сауап цылсац улица Уш торызды байлайсьщ. Ацымак, туган болмасац, К,удайды катан ойлайсыц? Байламасац 6ip бие Акыретте дозак, бар, Басыца катты азап бар, Lipin тупл бэрщ де Ес!тт!ц бе, к,азак,тар! Ацырет ici кыйынды, 'Шаригат ce3i туй!нд!. Арам малды айдама, Арамдыкды ойлама! Зекетщнен цутылмай, Туйетуц 33ip байлама. Тагы канша мальщ бар, Артын тары ойлагын. Жуз каралы жылцыц бар. Bip атыцды байлагын. Артцы жагын ойлашы, К,анша берсец кеп емес, Солай деген алласы. Зекет—дш Kita6u бойынша мал басынан алынатын, айлардын жеке пайдасына tyceiiH салык. '

Астыгьщнан кушыр* бер, Кураннан аят айтамын: Акыретте иман бар. Не болмакшы жыйган мал...* Жан-жактан кеп молдалар Журтты кунде алдайды. Тете жолга салмайды. Пай, манапка таныс боп, Сонымыздан калмайды. Дем салысып, yuiKipin, Хатым** менен куранга*** Сан токтыны байлайды, Косакты к.ойды айдайды. Жанды женге салмайды. Жемкорлыкка уйретш, Елдщ бэрш алдайды. Ел ьщгайы тузелмей, Сол мэнкте калганы. Т узу жолды керген жок, Ар-намысты б1лген жок. VI Николай казган ор болды, KeMeri онын сол болды: Николайдын, касында Сег1з санат ол болды. А малы жок ел кендк Николай тым мелжемд!****— Тегеуршд! к у н т ед,\\, Сан кыястык !стед!. Жаксы жерш тартып ап, К рестьянды эарлатты. , Жераз калган крестьян Шоктай болып камалып. Кушыр Д1Н жолы бойынша егшнен алынатын салык. Хатым—бул жерде елген адамга арналып окылатын дпш Куран-бул жерде елген адамга арналып окылатын дши Мелжемд!—куши, тмрнакты магнасында. 20

Жан сактарга жер таппай, Кержгеиге квз сатты. и» Жер болды тек арманы, Шулап жылап калганы. Кагазда да бар шыгар, CnaiMiiiii жок жалганы. Онымсн де конмады: Малый алды салыкка, Шыга алмады жарыкм. Васып журер жер1 жок. Карсы айтар Ke6i жок. Патша алдыида e«iipen. Eri.vin кеп зарлады. Кутылмастай бэлеге Ылажы жок кенгеш. Осы болды орыстыц, Осы болды каэактык >Ак патшадан» (сергеш.ь. Казак жер! кеп ед1. Жер пайдасьгн бЬлеп'н Бшмд! epi жок ед>. Ен байлыктыц 6.»pi де, Жердщ жемк пар! де. Алтын, куше ол жатты. Коргасын, мыс мол жатты. Будан 6isre буршек* жок. <В1л»мд1» журт ап жатты. Муныц жайын бммсд1к. Кезд! байлап надандык. Канша к»Р боп журмедж? Шеттен алды т1м!ск1леп Лгылшынньщ байлары: Асылдык барж билед!. Нелер завод салмады! Тауды, тасты TiHTicin. Кенд! казьж' шарлады, К*»м1р шмкты 6ip жерден, TeMip шыкты 6ip жерден. Коргасын шыкты 6ip жерден, вершок Хорысша) деген сел. Л

Калайы мен мыс шыкты, Алтын, кумк шыгар деп, Карап тагы ынтыцты. TiurnereH тау коймады, Табамын деп ойлады. Б1зд!ц казак, бишара TyKTi бммей жур екен. Б1лмегеннщ MSHici — Окуы жок басында. Жер жаксысын к'т алды? Болыс пенен би алды, К,арны жуан бай алды, Мойны жуан мырза алды, К,азнасын актарып, Агылшындар кол салды. Алтай, Орал арасы — Сарыаркадай жер екен. Алатау, Каспий арасы — Жетку, Сырдын, бойы екен. Каркаралы, Балхаш кел, Сулу Кекше, Баян тау — Жер жумагы дер екен. Айдын-шалкар сулары, Жасыл тогай нулары — Толран ырыс мол екен. Сол жер тугел таланды, Бар шурайды елшетш, Николай патша ол алды. Туган, ескен жерлерден К,альщ казак куылып, Бетпак шолге камалды. Kepfli кыспак заманды. Жер жаксысын мекендеп, Тацдап байлар жэне алды: — Мынау менщ кыстауым, Анау кузеу, жайлауым, Анау nimen шабыным, Кедейден жер алынсын — Bapi ктелсш айланын,. Мынау менщ жоцышкам, 22

Оны неге алмаймын! — Деп купшд1 бай, манап Bipre 6epin нускауын. Кедей KeTTi 6ypicin, Сейлерше шама жок,, К,атты к,айырып сейлесе, Кеэш ашар заман жок, Куресерге дэрмен жок, Колдан келер амал жок. Басындагы борыштан Шошынады бишара Кетем бе деп коныстан. Мойнына су твп'лш, Yfire барар салбырап, Кабыргасы ceriAin, Жещ жыртык жалбырап, — Айтсам свз1м ем болмай, Маган берер дем болмай, Б|'з сыкылды сорлылар К1мдерге жур жем болмай — К,апа болды ол сорлы. Айдайын десе егжд! Дайын турган келж жок, О л кедейде ерис жок. Байга серж болгалы — Уйде жатып ойлады: «Байым берсе келжт], Маган берсе epneri, Егш шыкса багыма Болар ед1м кержт!». Байга барып жалыкып: «Келшцд1 6epini3, Сауын болса карайлас, Эл-куппмд! кер1Ц1з. Слзден кайрам болмаса Солкылдады белйпз. Осы ед1 айтар шер1\\пз, Мен салайын eriHfli Егш шыкса тегшдк..» Бай куана кенедк 23

Кос апзш 6еред1, Кос eri3Ai жетектеп, Дедектеп кедей келед!. Бурсецдеп журш ол сорлы Ke3i жетпей тубше, Тынбай егш салады. Баласы жур flipдектеп, Эйел1 жур 6ipre ептеп, ©cin Ж1гер-талабы Бэр! тусер жумыска. Косы б!ткен уакытта Арыгы болса шаптырып, Жоры болса таптырып, Жэне тынбай суарып, — Жебейм!н, деп куантып, ГПшен уагы болды деп, Жарылкаймын сорлы деп. Бай да аузын созды кеп. Салган астык шокенше, Ел етекке тускенше Бул кедейде тыным жок,. Уэак. жазы кедейдщ К,улдык,тан бос кун! жок,. Жары-басы куарып, Урты-басы суалып, ^ — Астык nicin келед — деп, Балалары куанып. EriH nicTi, кун жетт]', EriHfli бай шолады. Байдьщ свз!н eKi етпей, Кедей eriH орады. Байдын, yfii асыгып. М ол eriHfli бастырып Кабы астыкла толады. Жарылкаймын муны деп, Б!р K3pi кой сояды. Талай капты каптатып, (У за к жазга бос жатып) Бай астыкка тояды. Ег!н салган кедейд! 24

Адам деп юм елейд1? Уштщ 6ipi тимейд!, «Агалыгым тары бар Куш koai'k те менйм ... Кырман Ty6i ceniKi». Деп бай барж билейд]'. Кеэ1 керген мундайды Кедей калан шыдайды!? «Кенбес кке кенд1рш, Терезем тец ул ед1м. Кем болдым»— деп жылайды . «Тайьщды байлап шеб1ме Мшешн — деп бай-еке» Кедей тап>1 сурайды. Сорлы кедей момыннык Bip айтканы келмейдь — Тайым елщ калад— деп, O f3H тайды бермейдй Бай, манаптьщ 6api де Уйде шалкып жатады. 1шерше туп жок, Кедей аштан катады. Керд1м байдьщ талайын Малдыц к,амын жемеген. Тек шыжгырып малайын, Kbic к.айтем!з демеген. К,ур малы коп, тамак, ток, Куш-тун! уйкы арман, Кеудесшде сана жок. Кыста малы жутаган, Жаздай гпшен шаппаган, Далага айдап тастаган, - Bip кедейге бактырган. Кыс ортасы боаганда Кырылар мал каскырдан. Сол кезде бай бакырар: ~Сен курттыц КУ кедей» — деп Жылкышыга акырар. «Саган акы бермеймш ©лген жылкы сенжь

Курттыч менщ мулшмди Bip ашпайсыч уйк,ыцды. Yfire келсен; шычпайсыч,' Тамач imcen тоймайсыч, Тек чуртуды ойлайсыч, Мал кермепр ЧУ кедей, Бул дуниеде очбайсыч, Мен-мендж™ чоймайсьщ. TiA алмайсьщ чылжачтап, Неменемд1 аядым, К,айсы жыртыч K4iMi4, Б1лем жолыч суйыгын. ЭкеЫ елген адамдай К,арашы еч1 суырын. Бар, жылчыны жайып кел, Жачпаран ит чурырьщ». Tirin берген уш жоч, KeAin турран куш жоч, Уопндё бутш кшм жоч, ©Mipi байга жылчышы, Кайтш болсын тамач точ. Жаман кейлек жыртылып, От басында HTiHin, YcTiHfleri шапаны Жулым-жулым, жулым боп, Жаман тоны устгнде — Bip жач бойы боксе жоч, Ет1ггнде вкше жоч, Жачбыр етш, чар жауып, Боран сорып, жел чагып, Кеткен жалшы усшш. 9pi д!мкес, тамач аш, Эр! туттай жаланаш, Аш буральгп, кун суыч — Жалшы врште влед!.- — Жылчышы е л т чалды — г Bipey айтып келедь «Коме сал» — деп 6ipeyre Бай буйрычты 6epefli. Жалшы елгенмен чуны жоч,

К,атын, баласы enipen, Амалы жок кенедь Карасатын жаны жок, Сататурын малы жок, Аш-жалакаш как^ырып, Байга хелер эар кылып: — «Ием1'зден айрылып, Ашылмай тур кабарым, Саган келдйс эл курып, Кшм жок. аш тамарым, Жас баламен шубырып, К,ай жакка енд! барамын? Мойыныцды аз бурып, TiA катсадшы карагым!» Eui6ip кайыр, жаксылык А ла алмайды бул байдан. «Мен мальщды алрам жок. Бар суракдар кудайдан. Мазаны алмай кетщдер, Жакын журме манайдан!» V II Сэудегерлер келед!, Кондын, жушн коймайды, Алганымен тоймайды, E atipi, кап, Tepifii Арзанга альт ойнайды. К,ой, жылкыпм коралап, Андижанга айдайды. Соныменен сэудегер Миллионных бай болып, Коц1лдер1 жай болып, Олжага онай дэндесер. Булдагы елге зор кесел. Булар да елд! алдады,. Бул да жалшы жалдады. К,айда барса жалшыга Bip жарык кун калмады. «Кудай салды, амал жок» 27

Тегж асты ым берер. Еттержен ет кессе Болды солай ел «енер. Осылай, заман осылай, Журттыц жуш жырылды, Кер1нгеннен бугылды. Су журек боп апыр-ай! Акысын жеп сэудегер, Жалшыларды эурелер. Жалшы ce3i ем емес. Он айтса да жэн емес. Омыраулап саз айтса. Оран кесж кеалер, Ек1 кез1 тестер. Атын тартып калденен, Шапаны да шенплер. Бай ушне барганда Кулра KeciK кеспм деп, Бэтшагарра* осы да еп, ©зшен баска кип жок,, Аяк,ты узын кеалер. Кедейдщ сол Heci6i: Мойнында улкен Keciri — Ypefii ушып шошынар. Мысы к.урып салбырап, Дел-сал болып отырар. Катып эбден ciAeci, Калмай жэне тук eci, К,айгырар да дардарар. Камап турган б1рдеме, Кайда барса жан к,алар? Болыс деген 6ip ток,пак, Кэкдан кшз к,азык,ты. « Ш ырыньщды кой, токтат» Дегенге журт жазыкты. Е л ундемей тукырып KVP Т1лдер!н TicTefifli. Бэтшарар—арсыз, уятсыз магнасында. 28

«Билж кiмifid. басында, Байлык, ммнщ к.олында Оныменен алысу Ашылмайтын сорыц да! Жуан ce3i мшеки: «Малы, жаныч к!мдоа? Казыналыч бар малыц. Дыбысьщды шыгарма — Бай, манап, би, болыспен Куресер чай бар элщ? Зорлыгыма KeHepcin, Абачтыда елерач! Бул чылыгычды чоймасац, Б1здерменен ойнасач Кермегенд! керерсш!» Патша да эдмет болмады: Бай, манаппен тогысты. Кедейлерд1 жем чылып, Кызылына тойысты. TeHTipen'n жарлыны Телмечдетт чойысты. V III Эперуге намысты, Орнатуга ач icTi, Калыч шаруа халычча Маркс, Ленин болысты. Журт жумыла аттанды, KiM чостамас 04 icTi? КундЬ-тун] ундед1, Байга кедей ду чойды, Бастады журт согысты. Данышпандар жол тапты, Куат, кушт! мол тапты; Жалшыларды жуанмен Куресуге аттантты. Колы есеге жетпеген, Тугалы сез1 втпеген Малшы, жалшы кедей боп, 29

К,улшылык,тан кетпеген, Ез1лгендер жыйылып Жуандармен куресть У лы Ленин бас болып, Канаушыга нас болып, Бай, патшаны к,улатты, Би, болысты жогалтты. Совет к,урды жаца зац — Бул 6ip аткдн бак,ыт тан. Жумысшы мен шаруалар, Жалшы, кедей, эйел боп Сез свйлед1 жуйелеп: — Байга жыйган малдарга Енд1 03iMi3 ие — деп. Алды кедей тенджэт ©юметке ие боп. Николайдын тусында Кедей сорлы жасыган. Патша так,тан тускен сон Кврд1м елд1 тасыган. Тас кенедей ел сорган Саба курсак,. бай жуан, Ел кутылды сол сордан. Есейген енд1 ел керд1м Енбеггмен байыган — Биелер! нулындап, Сыйырлары бузаулап, Туйелер1 кайыран, Койы болса коздаган. Кедей керем кечесте Келел! сез козгаган. Жалшы жеттс текджке Bip кундерде боздаган. Geai тапты жуйесш, Малы тапты иесш Иесше мал келди Кедейге Совет эл бердй Советчин ураны: Жалшы, малай, батырак, Шаруацды сэнде ендП 30

Жарлыны кепке тецгерген, Жумыскер мен кедейге Адаспастай жол берген, Эдидкке бастаган, Халык, ушш ен,бек цып. Осы жолды ем!рлк Ленин б1зге тастаран. Жуандарды жумсартцан, ©ш алган бай, молдадан. Большевиктос тусында Елдщ бэр! 6ipirin Араларын ашпаран. Bip ауызра цараган, 'Bip ауыздан мацулдап, Тоцтам кылып тараран. Кашцан байды цоймаган, Устап альт айдаган. Жазаларын тартцызып, Жуандарды жондаран. Совет орнап ел!ме Жерге кедей кенелдь Кодацдаган жуандар Т Ы н т!степ жым болды. Кедей, жалшы масайрап Ецбек eTTi жершде Кездершде нур жайнап. ©ткен кундер кедейдщ Кекрегшде тур сайрап. Кеше корлык, кергендер Бупн шат боп кулш тур. Бай цолынан жер кетп. Бар цазына мал мен уй БайдЫ емес — бнздкй ©юметтщ ураны Елге енеге уйретть Айтты кедей ацыл сез. Жацсы шырып жалшыдап Жарылцаган болды кез. Елд1 улы icKe бастаган, EcKi эдетп тастаган. 31





ЖАСТАР АЛДЫНДАРЫ С03 А , Жамбыл кезщ келд1 сеэщ бастар, Барынша кулаш созып, аяк, тастар. Алдьщда жаца ем1рд1н, ерендерй ©рмелеп келш тур рой сеэщ к,остар. Айткызбай саган тши epiK к,оймас, Ецбекпен ерюн ескен мына жастар. Epinci3 думанга да тусщ ен, гой, Жастарга улп, енерщ бар ма тастар? Ацтаршы сандырыцнын, аузын ашып, Едщ гой п лащ кеш б^ткен нэсш. Булагы кара елецнщ таусылар ма, Калмастан тым болмаса 6ipep касык? Кушн шерт домбырацныц, таста ЭНД1 Кыннамай кол жетпеске текке жанды. Моншактай шумакталган термен, кайла? Сал coFaH, Kapi тслден тамыз майды. Эу! Термемен сезд1 бастайын, Жас ж!герлер алдында, Топтан озган тарлан ец, Шабысыцнан тандьщ ба?! Туярыц тозып, топас боп Китщдеумен калдьщ ба?! Шаршы топка тускенде 33

Шабысы болар шалдыц да! Ой! Домбыраны к,олыма Он жасымнан алтанмын, Дэл жетшске келгенше Жупр|стен танбадым. Бупнпдей ес1мде Думанды жарып энменен Семейге де барганым, Топтан озып онда да Бэйпшц алдын алганым. Алганым к,урсын чайтешн, Бупнпдей жыйында Bip сататтай болмадым, У лы топтыц алдында Шырцата энд! салмадым. Жок.к,а есеп жастардьщ Алдында Жамбыл болтаный. Кыйыстырып кестесш, 0нш'ч салып дестесш Тарихи жыйын алдында Бэйпш шауып алмадым. Ендш! илек 6ipey-ai<, К,ыймылдап нал. и л мен жан- Свз танабын астарла, Дэу!рлеп вскен енбекте Жастарга улп тастарта. Не нылса да Жамбылдьщ Журегшде сакдаулы Асы л С031 езгермес. Тьщдап квр Жамбыл картыцды Сендерден cips кем туспес. Жырдьщ асыл кешмш, Айтысцандар мен!мен, Талай-талай жец!лген. Кыза шапса шын тарлан Жер1 болмас тен, туспес. Айтайласа шын акын. 0 т болмас ел б!лмес!

ЖАЙЛАУ Ерназардьщ колхозы Уйкысын тацнан ашк.анда, Масайрап кун элемге Нур сэулесш шашканда, Кплх''эшылар топтанып, Жыйналысып кел1сп. Жасыл, жым-жырт далада Ке >‘ п о лем берхт!. — Баста, Жэхе, жайлауга Кекпнл су, me6i гулденген, Ж1бсктей жылы жел ескен, Мал басып, пенде журмеген. Дед! маган ж!пттер. Дед1М— жаксы соныма ер! Атыма MiHin гул жайнап, Кетт’к журш малды айдап, Ж х^гуп жылцылар Шурк,ырасып, салды ойнак,. Куанышты колхозым Жайлауга конып, ен жайлап, Жак,уттай алтын так атып, Жулдыздын, коз кысканын Керд1м кекте к,алык.тап ■35

Ак, иык,тыц ушк.анын. К ез алдыма Алатау Меруерттей шалмасы, Таудан к,улай акдан су, Бауырында есхен алмасы. К,ыялай ескен карагай, Таныс езен арнасы. Кез!мд! жумьгп отырып, Жайлауды мен табамын. Шурайлы жерге колхоздьщ Топты малый багамын.

19 3 6 К АИ ТА ЖАСАРДЫМ Жалганды жалпагынан басып erin, Жасарып, к,айта туып, алдым бекш, К,аусаган отыз TiciM кайта шык,ты Болганда Кызыл йен эл1м K€Tin. Алдырып еск! серж домбырамен, Шалдарды отырган KIM кад'рл! еп'п? Келгенде токсан жаска швккен нардай, Журекке дем берген х!м дуб1рлетш? Жеткенде сенер оттын, элпетше, К,ыялг*а жол берген шм эрге ерлетш? О л — куат куш тугызган Сталишм Сол ерге армай-ашпай келд1м жerin. Думай кып, келд1м 6ip топ акынменен, Куанган кальщ казак халкымменен. Жырым да, сырымдагы 6api ал^ьщда Ел!мнщ жаксы онер салтыменен. 37 1

Ел!м бар мекен егкен шекЫз дала, Сол дала байтах, жатк,ан жок, шек ара. Халк,ымнын, Саган деген махаббаты, Арк,аныц даласындай шексйз дара.

Т У РА Н ЕЛ1М Ток,санга келген жасым бар, Kerrri кврген басым бар, Аман жегпм бул кунге, Ойды, к,ырды аралап, Жалгыз атты сабалап, Cepix болдым eMipre. Домбырамды ен,герш, 0 з 1ме-ез1м дем 6epin, Жубаныш к,ып кендлге. Осынша жаск.а келгенде, ©31чдей елке квргенде, Немерем мен шеберем, Экелеп маган ергенде, Ecxi квц!Л]'м жасарып Кесегем кектеп ергенде, Заманым, кун1м жасарып, Журтым топ боп жыйналып Сейлеуге кезек бергенде — Дауыста, Жамбыл, дауыста! Сейлеп 6ip ж1бер, сейле енд1! Жыйналып журтым алдымда Тыцдауга Meni Keain тур. 39

Сейле деп ойда барыцды,— Анталап к,амап тен т тур. Шеж!ре не айтар деп Балаларым тен т тур. К,ыялымды к,озрауга К,улагын бурап сейлетш 11Домбырамды 6epin тур. К,айтарма журтым кен, Л н KymiHfli жыйып кен,ес кур. Каэац-цазак болгалы, Кердж кой талай хандарды. ©тюздж кой б!з бастан Азапты ауыр зацдарды. К,окан билеп 6ip кезде ©picTeri малды алды. Кусбеп хан кутырып, Бойжеткен жас кызды алды. К,ызды алмады, жанды алды. Жайлауды сонда шач басты. Тынык келдер шайкалды, Сол 6ip еткен заманнан Арман болар не калды? Ханнын 6ipi Абылай, Аш борщей жалактап, Некерш, колын, шубыртып, ©З1м деген KiciHi «Датка» деп алган касьша. К>арсы болган кiciniи. К,ан жаудырган басына. Абылайдыц тусында К,андай кып елд1 cypaFan* EpericneH KiciHi К,ыл шылбырдай 6ypaFaH. Адамды Абылай тусында Ултаракпсн теч керген. Жес1р алса — куч болтан. Сураган—билеген лстен изгнала. 40

Кук бишара жылаган. Жауласкдн жердей к,Ул алган, К.УЛ сорлы да ацраган, Косылып куцге жылаган. Токсанга келген жасымда Сол 6ip вткен заманньщ Болсын маган Heci арман? Одан 6epi келгенде, ©лкеш басты 6ip сарын, Жыландай бойга оралып, Кыск,анын кердис патшаныц. Жердщ бетш каптады, Елдщ жанын кактады, Таппадык, ылаж, амалын, Bipre шапты патшамен Жэцпр хан атты арамыц. Квкорайлы жерд1 алды, Агынды езен суды алды. Жолын Kecri Оралдык Ашылган к,орк.ау араны. Осынау 6ip заманда Болыс шык,ты з!рк!лдеп. Мырза, старшын атанып, Ауылнай шыкты дщмлдеп. Шен таккан би пйренш, Конса байдыц аулына, Кайнады к,азан булм'лдеп. Отырды бай ак, уйде, Алдындагы керсенде Сары кымыз кшсмдеп. Кедей байгус баласы Жалакаш шекпен спиде, СекпЫ бар бетжде, К у к,арынныц камы ушш Аталып малай журед1 Бай малынын. шетшде. Шидеде аспан астында, К.ыста боран iшiнде, 41

Жас баласы козыда, К,атыны жур от жагып, Бэйбшенщ еркшде. Сол 6ip вткен заманнын, HeciH арман етеиш, Жет1сквн жаца кушмде. Алпыс бестен асканда, Жетпнже к,адам басканда, ©Mipi естш б1лмеген ©м!рде К631М кврмеген, KepceTTi Ленин к,айратты. Кулдан, куцнен к,ол к,урап, Асырды epiM айбатты. Тажын жулып патшаныц, Алтын тартан кулатты, Салтанат, сэнш кыйратты, У лы , к,ызын жылатты, Кезден жасын булатты. Агарып 6i3re тан, атты, Казак, та атты жаратты, Жаппай шауып жан-жак,ка, Ленин eciMiH таратты. Кудык, 6i3 де ортадан Бай мен болыс, манапты. Содан бастап казакка Кыймылдарлык, эл к!рд!. Кеудесше жан (брдь Жан Kipin к,ана к,оймады,— Е л боларлык, сэн шрд!. Сэнд1 казак. елшде Картайранда эн салган, ©лецш койдай торыткэн, Тьщдаушысын уйыткан — Кердщдер MiHe Жамбылды. Лениндей басшым (м,кэр!м, ByriHri дана Сталин, Жырлауга oFaH ce3i жетпес Шебер акын устаньщ- 42

Пайгамбарга тецеуге, Сундет, уажып, парыздан’ Артык керем уставын. Аскар тау биш дер ед1’м, Kepimn тур тебееь Ацылы дария дер ед1м, BipaK, кейде дарияныц Кайырлайды кемесь Шайкалган жорга дер ед!м, Ода шаршап болдырар Кездессе жердщ белее!. Домбыраны алранда Сталинге тек таппай К,ыйналган Жамбыл жер! осы. TyFaH айдай дер ед!м, Тунде барда кунд1з жок, Жанран кундей дер едо'м, Кунд!з бар да, тунде жок,- Тем1рк,азык, дер ед!м Тек турраны болмаса, Онда Т1Л де, ун де жок. Ец жарыгым — Сталин Кунд1з, т у т б1рдей бар Жанып турран жалынды от. Руксат етсен, элеумет Желганш 6ip аз сейлейш Сейлеттщ неге демешн. Жузге жасым жеткенше, ©лецнен урьщ себейщ. Тартынбайын шегшш, Домбырамды жебешн. ©лгешмше, елецмен Сталинд1 жырлайын, Б1телмесе кемешм. Сездщ бэрш салмактап, Асылдарын терешн, * Сундет, плрмз, уажып—дн ережелерд!к мшдегт! турде орын- дайтьш шарттары. 43

Айтып журсш кейшп Жас балалар, урпакдар, Сталинд1 тенейт1н Течеу тауып берейы!

ХАЛЫ К.ТЫ Н СЭЛЕМ 1 Домбырасын cepiK к,ып, ©тк1эд! Жамбыл гасырды. ©лечД1 Terin, ернектеп Асулардан асырды. К,ара терге мальжып, Ецбеп хетт далага, Тойса тойып тамаРы, Тоймаганда аш журдь К,алыц халык квтерген ©Mipflin, ауыр, з1л-зары — Жылдан жылга тасыды. Сацгыратып даланы Энд! шыркап квлбед1м. ©лекмен ойып оюды, Ce3fli MiHin желгешм. Сонда менщ кергешм: К,унарсыз дала, каралы ел Кущренген, зарлаиган, Канын copFaH жыланнан Расырлар арыла алмаган. К вз Ж)берсем алыска: KenTi керд1'м дегешм — 45

Ken аарыкдан ел екен. ШекЫз дала дегетм — Y лтарак,тай жер екен. Ерлерд! керд1м дегетм — Ер емес екен, кем екен. Хандарды керд!м дегенiM— Халыкла конган шер екен. Тауды керд1м дегешм — Тау емес екен, ден. екен. ©зен, кел керд1м дегешм— К ез жасыньщ сел! екен. Кемдюстщ кесш бугауын, Енд! азаттык, кусы боп, Халдым, к!рд! берекен,! К,айрыдан халцым арылып Бакыт кусын устадьгм. Адамзаттьщ данасы Ленин менен Сталин! Халыдты к.алыц кетер!п, Жогалтты емip цыспагын. К,арьщ к,ылып дэулетке Алыста кг \"лк, ауылын, К.ыргыз, езбек к,ыстагын. Алатау, Алтай жерше К,олы гид! устаньщ, Сардалада салынды, Тогыскан тем1р жолдарым, Зэул!мд! б и т шарлады Кум!с канат дустарым. К,аптаган мал, ен дэулет, Бакыт, eMip сэн-сэулет, Эшекейгс беленд! Советик Казакстаным! Ленин улы шэюрть Сталиннщ cepiri — Молотов, тыцда, терен^м! У лы кесем екеущ: — Халыктыч ecciH дэулет!, Ныгайсын колхоз,— деп едщ; 46







Алыста жаткан exiMfli К,олтык,тадыц, демедщ. Сол басшылык жеша — Козыга толы кегешм Тулпар болды кебещм, Т ур Kipmfli далама Шека’з макта, кэп егш. Алтын, кумк, к,оргасын, Мунай, KOMip, жез бен мыс Жылдан жылга кобешп Кецейтш келед келемш. Муктажы жок, ел1мнщ, Ушнен табад кереп'н. Караганды, Карсак,пан, Эмб1 менен Балкаштай, Кеннщ элденешеуш, Тагы тауып беремш. Осыны саган айтуга, Бацытты халкым атынан, Домбыра алып жвнед1м' . Молотов жаным, кабыл ал, Алып келд1м алыстан, Бакытты казак халкынын, Махаббатты, жалынды, Большевиктж сэлемш!