Бексұлтан Нұржекеев. Шығармалары. т1

БЕШГЛТАН

БЕКСУЛТАН 2 Имирмаларм Кунэ.п махабат



тынысы аркылы да, адам тагдыры аркылы да жазушынын аса терен бойлап суреттейтЫ осындай мэнп мен бакидын e3i сыйакты ежелден келе жаткан мэселелер болып табылады. Ежелден, ертеден келе жаткан такырып, кененщ кезшдей мэселе дегенмен де жазушы оларды бурын-сонды ешюм айтып, еиш м жазбагандай турге Tycipin, магыналык- мазмундык тургыдан жана бижке кетередг “Кутумен кешкен гумыр” романыньщ басты сюжеттж желнл елден аскан эноп-сазгер Этженщ жастьщ eMipi мен эншинк гумырына катысты окигаларга курылган. Туган жер, жастык дэурен туралы эндер1мен ел-журтка танылып, ел- журттыц сушкпсше айнала берген шагында Этженщ басына кара булт уй1р!лед1. Аласапыран заманнын ауыр соккысы онын eMipiH euiipin, enepiH е к с т п кетедь Эншшщ не окка ушып елген хабары шыкпайды, не аргы жакка етш , Tipi журген хабары жетпейд1 елге. Ата-ана жалгыз улдын ел1- TipiciH бше алмай, eMipiH эуре-сарсацмен eTKi3in, арманда кез жумды. Он сепзге жанадан толган гашык жар Кайныкеш - куаныш-кызыгынан капылыста кез жазып, бакытты дэуренi керген тустей гана болып ол калды. 0м1рдщ канша ауыртпалыгын керсе де, Кдйныкеш Эпкеш елдже кыймай, 6ip хабары болар ма деп оны гумыр бойы кутедг Кырык жылдан астам уакыт етш, бойынан эл, жузшен эр кетш, картайган шагында гана ол 6ip хабар алады. Онда да Этженщ e3i емес, эшнщ хабары жетедь Этженщ будан кырык жыл бурын езще, туган жерше арнап айткан эн!н eiwi сондагы ыргак, сондагы эуенмен, TinTi сондагы сез!ммен елж1реп турган кушнде тагы тындаганда, Кайныкештщ кутуден, сагынудан, зарыгудан саргайып бггкен журеп он сепздеп шаттыгын кайта тапкандай окыс бупкынып калады да сушки эуеншщ, кырык жыл бойы !здеп, кутш келген сырлы саздын элдшнде ancipen, талмаусырай бередг Fумырын кутумен кешкенгазиз журек сушктюшщ езш кере алмай, оныц эшмен табысып жатып тыным табады. Эдеби шыгармадагы адам - ем1рдеп адамнын 03i емес, бсйнест Сондыктан ем!рдеп адаммен салыстырганда, оньщ ce3i мен ойында, ici мен тусшде кептеген езгешелж бар. ®м!рде адам деген кейде ойына келген нэрсеш айтып, ойына келген нэрсеш icTen жатады. Соньщ 6opi - оньщ eM ipinin жаксылы-жаманды ез шындыгы. BipaK муньщ бэр! эдеби

шыгармадагы адамныц вмфшщ шырайын аша алмайды. Б.Нуржекеев шыгармаларындагы адамныц ойы мен сезшщ, ici мен TYciHiH шындыгы ем1рдеп шындыктыц езгерген немесе ецделген Typi емес, ескен, енген, болымсыз белгшершен толык тазарып, арылган, сейтш жарык шашкан асыл шындык. Б.Нуржекеев жазган эдеби шыгармалар - Б.Нуржекеев жасаган Кайныкеш, Этнсе немесе Бэтжан мен Мэмет секций эдеби тулгалар ой мен сез1мдеп, мшез бен мусш деп осындай жан-жагына жарыгын шашыраткан шындыгымсн багалы. Жангара Дэдебаев, филология гылымыныц докторы, профессор.

РОМАН

Атам Ешмухамбетке, апам Батпанга, эке-шешем Нуржеке мен Эзйсанга арнадым. ОЙДЛ ЖОКТА ¥ШЫРАСКАН КЕЛ1НШЕК 1ленщаргы жагына барып кайткалы Эпкенщ Miiie3i ала бетен езгернтп: амаидасуга келген журтка эн айтып бермек турмак, жарытып энпм е де айтпады; кайдагыны касакана сурап, эншейшдеп эуес энпмелерше кейб1реу эдеш жетсктссе де, шорт кесш, келте жауап кайырады да карал отырады. Kiciiiin езше де, сезше де самаркау зер сап, бар ниеп баска, бул арадатыларга беймшнмб1рдемедсотырады.Тым суганактарга: “Амапдыкболса, энпме ешкайда кашпас, езш жол сокгы боп дщкелеп отырганда, б!рденке айта койар деп дэметпендершс Кудай Kyiiin тауыспаса, тэты 6ipae айтармын керген-бшгешмдГ, - деп, тым догал, жактырмай, онысын жасырмай жауап кайтарады. Кулшынып, кептщ ортасын кексеп туратын эннп ж1пт кэз!р, эйтеу1р, юсщен безт, ки1к мшездент Kerimi. Кылыгы гана емес, 03repic Этжешц еншдс де бар. Сауык курып сайрандап кайткан юсщен repi, сикы жадап-жудеген адамга кеб1рек уксайды. Кдс-кабагынан ылги 6ip кагылездж, ойнакылык сезйнп, журттьщ к енш н онысы да жадыратып турушы едк ал мына кабагын тушп юржигсн к е й т KiciHiH кеншш амандаскан сэттен-ак кулазытады. Эншейшдеп ажарлы KepiiieriHi —кул1мдеп, жанарыныц кубылып ойнап туратыны, cipo, enine сол шырай беретш болу керек. Дэп Ka3ipri туркында эдем1 дейтшдей дэнене жок: бойында арам eTi бурын да болмайтын, енда одан бетер жудеп, ыныршагы шыккан арык аттай азып кетштк Ак сур жуз1 6ip шама бозгыл тартып агара тускенмен, бетшщ нуры кашып кукыл коршедь Кэдцмп коп бадырак кездщ 6ipi болыпты да калыпты. Жайлауга алгаш шыкканда, асылы, адам турмак мал да кунап калады; жолаушылап оралгандыктан, Эпкенщ куанышы баскарак болса керек едь Эуен боп айнала мьщ турленш турганда, жиырма беске эл1 толмаган энпн ж н т т ц уйкуппктсшп жатып алганы керер кезге огаш-ты. Eni айга жуык уакытгын iuiimte гана буйтш езгергенше езгеден бурын эке-ш ешеа урей: жат жердщ жаманаты кеп, 10

6ipece анаган, 6ipece мынаган жорып, купп кещлдер1 кунше кырык сакка кубылады. Коймай кадалып сураган сон, шешесше онаша гана: “Апа-ау, уайымдама! - д е т а Этже. - Ауру да емесшн, сау да емесшн, меш эурелеп журген - ойдын дерть Калганы» сурап кинамашы, кезшде коре жатарсын”. Кеп сез дэметкендерд1 ондай келте жауап канагатгандыр- ганнын орнына кызыгуларын коздыра тустй журт кудйл жауыннан кешнп кок шептей каулап, ой жорамал кегеннен агыткан козыдай жамырап койа бердь Этнюнщ элп соз1н1н астарын эр сакка мензеп, бул жумбакты бурын шешкендер1 бэйге алатындай-ак жeнiл ауыздылар жарыска тусш жатысты. Этже кунузак ушнде жантайып жатып, жападан-жалгыз 03i гана кымыз irnefli. Тым курыса, ун шыгарып ьщылдаса erri, ара-тура аьылап-уьшеп домбыра тартса, онысы ылги ынкыл: сартап сагыныш па, ьщыранган OKciK пе, оцкей 6ip зшдей сэры уайым. “Cepi ж1пт, эшнд1 сагындым”, - деп, жакын жснгеа сураган екен, кандай оймен жауап кайырганын юм 6inciH, afrreyip: “Энда ез1м де сагындым, тамагыма суык ™in, айта алмай журмш гой соны”, - дегтп. “Оь, - деп, муны еспген кейб1р сэуегейлер сунк ете калды, - бул онда дауыстан айырылган екен!” Кенжелеу айтылганмен, бурынгылардын бэрш баса-кектеп, сол болжам сыбыр-сыпсык аркыпы жалпак елге жылдам тарап кетп. “Кэп, - деп оны еспгендердщ катты абыржыгандары да бодцы, - Булбул еднау, жас! Обал болды-ау, эттеген-ай!” —десть “Жиын-тойдадес бермей тым аспацдап кетш еда, шок бэлем”, - деп суйсшгендер де шыкты. Жарык жулдыз жок болса, катардагылардын 6ipi кастерлене ме деген олардаюде умп\\ Канеки, пшмдепш кайсын табар екенсщ деген адамша, 33ipiue Этженщ 03i гана унс1з. . Бурын-сонды Алтынемелден ары асып, 1леден ары OTin бетен жакта болып кермегенджтен, албандарды аралап кайткалы, Этженщ кеп жагдайга Ke3i ашылып, коцш жисп кэд1мпдей кенешп калган-ды. Сол жакта ушыраскан кейб1р адамды ойласа, куншуак жайлагандай, к е н ш риза. Конак еткен ауылдар, кошемет керсеткен кыз-кыркын, батагой карп ар мен сауыккой ж1пттер - eciHe солар туссе, буйреп булк eTin 6ip козгалып кеткендей болады: оларды еске алганынын eii соншалык ракат. Кезш жумса-ак 6opi каз- калпында кез алдына децгелешп келе калады. ...I умыры айагы баспаган алые т у к т р . Бейтаныс адамдармсн 6ipiiimi рет ж у зд ест тур. Танымаса да, конак

екенш Kepin, уй Heci шыгып атын устайды: тап мунын жолга шыкканын естпп, сарыла кутш сагынып отыргандай. Атынан колтындап rycipin, ауыл-аймагыньщ, Tirrri уй iminin амандык- саулыгын тэгтш теп сурап, шайын тездетш жасап, жол азабын умытып, кашан кабагы жадыраганш а, тап 6ip жалпыштанган адамша жаны калмайды. Домбырасын Kepin, куанып, энini екекпи бшгенде, отагасыньщ кез1 отша жайнап, корнп-коланга квдрместен Kici шаптырады. Олар да эн ecTiciH деген ак ниетке коса, езш щ конакжайлыгын мэшьур етпек мактанышы да бар. Казакка кеш жердей ауылга дсшн кернп, олардыц бас-аягы жиналганша, мал сойылып, одан казан туаршгенше энге де, энпмеге де уакыт кен-молынан жетедь “Эннп Keflimi”, - дегешп есйген журт дэп 6ipey TeriH акша улеспрш жаткандай ентелейдг Соншалык курметке беленin отырып, ондайда салмаган эн 63i де эд1ре калсын! Э й ке жолга шыкканда, кара суыгы кайтканмсн, сызы кетпегеи кекек болатын. ©зш тешректегендердщ iuiinae умД eTin унататыны сол болгасын, жолсершке Жушсбек деген ж т т п ерткен. Зор дауысы жок, 6ipaK эщц барынша бал- быратып: алуан накыска нэзж кубылтып кулпыртып салатын жйтг. Bip MiHi элжуаз едк узак сапарга сондыгынан те с е алмады. Булар 1леден Дубун деген ауылдын тусынан еткен. Уйренш жй Буракожыр еткелшдей болмай, сол арада кайыкшылардьщ кырсыгынан атгары да, ездерй де суга тусш Kerin, 6ipa3 киыншылыкка ушырап калды. Жушсбекке де сыркат соныц KecipiHeH жабысты. Жазыла ма деп, Этже оньщ касы нда апта бойы KyTTi, 6ipaK те з арада кулантаза айыкпасын Kepin, жалгыз кете беруден баска ылаж таппаган. “Ж олыннан калм а!” - деп, Ж уш сбектщ 03i де жанын коймады. А кыры нда eKeyi былай у эдел есй : Ж ушсбек сауыккан бетге сонынан куып жетедц, ал айыгуы узап бара жатса, айдалада азап тартканша, акырындап елге кайтады. Сол калганнан хабарсыз кеткенше Караганда, сошю, ирэ, созылмалы сыркат па деп коркады. Кекезек уакыт болгандыктан, Этже алгашкыда эдеш алалап, ат басын аукатты деген ауылдарга гана бурып отырды. Кешшрек мал epici узарып, адамдар акка жарыган кезде, эн сауыктыц да ажары Kipe бастады. Кегерген шеп, сылдыраган су, табигаггын тупа бойынан кектемеде анкып туратын айрыкша Hie кешлге желж, бойга жещлдж 6iripfli. Кыдырып журген адам ыргапып-жыргалып 6ip жерде кеп жата бермейд1, 6yriH керген адамымен куш ертен кайта ушыраса койуы да еюталай. Сондыкган эн айтдеп колкалаушы 12

да, ж еннш айт деп кайталап сураушы да кеп бодцы. Онын устше, кейде энда бапсыз жагдайда да бастап ж1бергеннщ e3i эжептэу1р бедел. Сондай-сондай жайлардан сыр тушп, Этже ез жешн, ата-тепн тэггпштеп тарататын; буюл ел-журтын, жер- суын егжей-тегжешп таныстыратын узак елен курастырып алды, дауыс ашарга ьщгайлап, оган женш айтылатын эн де шыгарды. Тапаймен таныстыруга, талаймен бауырластыруга ол эннщ ce6i аз тимедг “Ассалаумагалайкум, бауырларым” деп баскы сезш айта женелгенде-ак талай суеты дидарлар жьшынып сала беретш. Ол энше “Амандасу” деп ат койды. Е, Этженщ кай ойга алган ici онай орындалып ед1?! Уйден шыккандагы эуелп максаты ойда жокта е зг е р т кетпед1 ме?! Эйтпесе, осы сапар б1рталай жерд1 аралап кайтпак тапабы бар-тын. “Атыц барда жер таны ж е л т журш...” деген, балам. Канша кеп еелеен де, сонын 6api ез кезщмен 6ip кергендей болмайды. Егер шындап енер куам десен, ел арала, жаксыларымен жолык, жайсандарымен жуздес; уйренерещ, ой туйерещ, oflTeyip, есешп кайтасын. ©зге жуйр1ктерд1 Kepin, ез1щй солармен салыстырмасан, бул арада журш эльак ауыл уйдщ ермегше жарайтын жайдак эшшлердщ 6ipi боласын да шыгасьщ”, - деп, бул сапарга шыгуына козгаушы болган ауылынын аксакалы Байтарак кария болатын. Бастапкы уйден шыккандагы ойы бойынша, Этж е сонау Шу мен Таластан аттын басын 6ip-aK тартпак едг BipaK, амал не, улкен акымактык icTen алды. Сонысынан бет1 куйш, ез халш ауыл-аймагына калай TyciHflipin айтарын да эл1 бшмейдг ©йткенмен, сол кателшне каншалык OKince де, ез eHepin осы жолы баскамен сапыстырып, 6ipa3 таразылап кайтгы. ©TiKenin ец риза болатыны - бул сапар ардагер эннп Дуйсенгалиды керд1, алдында эн шыркап, бата-ыкыласын алды. Араламаган жерт, уйренбеген 3ni жок Дуйсекен - ол керген онершлердщ шйндеп ен шоктыктысы. Тек, эттен, жасы ецкешп шау тарткан шагы екен. Сексеушдщ шор байланган томарындай денеЫ кеспелтек к е л т , кара сур жуз1, oip Караганда, сэл суыктау. ©3i де, сирек сейлеп, унем1 еткен- кеткенд1 ойлап, ундемей отыратын сеюлдн ©н айтканда да асыкпай баяу айтады, кетере шыркайтын тустарда гана бшнер-бшнбес шытынып, ептеп кэрйпк ангартады, эйтпесе, ун1нщэуеэдшп анау-мынау эннпден эл1де артык. Айналасын кабагымен багып, жастардын ойын-купюеше Ke6inece унЫз, ешндеп аз жылылык, юшкене кушмЫреу, томсырайа калу сыпатты елеуЫз езгерштермен гана араласып отырады. Данкты дэуреш басынан кешкенмен, аулыныц улкен-юннеше эл! сыйлы. Жасы улкенджше карамай, 0TiKeHi жаны калмай

кутп. Улкен шанырактьщ neci саналатын 6ip уйге барып отырганда, терге муны шыгарып, теменге e3i отырды. “Крнактык ж енщ дс, enepin де терге лайык”, - деп сонда актарыла 6ip сыр айтып едй - Даусында зэредей MiHiu жок, мэнерлеп айту жагында ысылмагандыгыц аздап байкалады. Есйще болсын, эн кеп, бас-кез жок бэрш айта берсец, оныц e3i орынсыз куйлсгсн бозбаланьщ бэтуасыздыгына уксас. Аса кастерлеп, жан- тэнщ мен жаксы керетш , буки! энщ нщ Teiuip езегшдей айрыкша 6ip эн корыц болсын. Журт сынына, енер сайысына тек сол эндерщмен туе. Ойдыц ерел1и мун-зар гой, казак кеюрспн каре айыратын мунды энге кумар. - Соны айтканда, соза курешш б1разга дешн сулк отырып калып едь Сэлден сод барып сыбырлап ун каткам. - Ел аралап эн айту калды б1зден. Унилз уй TOHiperinen аспайды. Bipre жасасып келе жаткан 6ipa3 эшм бар, суан бауырларыма сэлемдемем болсын, уйрешп кайт. Кара жердщ койнына кун сайын жакындап бара жатканымда, тэадр1мнщ ceHi жолыктырганына да тэубэ”, - деп, 0TiKeni баласынша еркелетш Дзесшен кагып-кагып койган-ды. Содан кейш тагы да соза OKcin KypcinreH. Карт эннпнщ сол журек купиасын ecTireni, 0тж е элдекандай ауыр жауапкершшк аркалагандай сезшедц oni де, ез1 де киалшыл тартып езгере бастагандай. К есш п шыгындайтындай шаруасы болмаганмсн, Дуйсенгали кедей жомарт Kici еке!I.Жас-желецнщ басын косып, Опкеш ушне уш кун айалдатгы. Жйтт KC3i eciHe Tycin, K03i жасаурап, 0тжемсн коштасар шакта картгыц к ецш катгы босады. “0ггендунис, касыма eprin журш уш жуздщ ой-кырын ез1м аралатсам едП Байкаймын, улкен эшшге ылайыккарымын бар, тек ол унпн б1рсуден уйрешп, 6ipeyre уйретш, 6ipa3 жерд1 аралап кермей, киын-ау тагы. Ел арапаганыц - акып. Бетпе- бет ж уздессец гана кеп ш Ы ктщ кекейшдс каласыц. Ел умытпаса, гумырыннын узарганы - сол: бугшпщц ертенге таратады, сртецгпцй одан кейшп ecm ai, сейтш 6ipiHe-6ipi жалгасады”, - деп, аталык акьшын айткан. 0т1кен1 этуерлеп куткен скший адам - Айсары болью. Мунша азапка калуына ce6enmi де сол. Ылайыкты сый- сыйапатымен ол муны аулында он кун Kyrri, эшн элдснсшс рет тындады. EKeyi жен сурасып кэд1мгщсй сырласты. Болью Этнсеге элдеб1р купиа сыры бар адам кусап корпий, ейткеш онын айтканынан сураганы кеп болды. Мал-жаннын теш регш деп уйреннпкп сурактардан бастады да, кай- кайдагыны казымырлап Kerri. “Жайлау жстюпей ме, Капал уезшщ жерш жайлагандарын калай? Кднша тшенджтерщ

бар? вю м ет шрселснгс кандай жерлерд16epin жатыр?” - деп, Этшс ешкашан кешл аудармаган жайларды сурагыштай бердк Неге екенш, оныц сол сурактарьшыц e3i суык нэрседей сезивд. Ce3iHiH 6ip арасында: “Б1з жакты кысыцкырап хабердь - деп Kypcinin калды. - Мына жэрмецкес! де жанды шыгарып болды. Сатуга экелген малдыц туйагымен-ак жердщ оты кашып, теш ректш топырагы шыгып тозып барады. Оныц устш е, Tayip ж ердщ бэрш ш рселенге тыккыштап жатыр. Жер ауып келген байгустар гой деп жаныц да ашиды, куйкалы жердщ бэрш солар иеленш жатканын Kepin, iuiiH де ашиды”. Болыстьщ ейтш екпелеген балаша сыр айтканына Отже онша тусше алмады. 9з1мнен сыр тарткалы отыр ма деп сескендг “Иэ, солай”, “рас” сыкпытты куптау сездермен гана кутылды. Содан арада cKi-уш кун вткен сон, болыс муны эдешлеп арнайы шакырггы. Элденеден кущктешп, Этженщ iiui кылп сте калды. BipaK отыргандардыц жылы шырайлы жуздерш Kepin, Kipin барганда-ак журеп кайта орнына туст1. Касында кшец жайсандар, жагалай кымыз куйдыртып, дастарканга Курт, майды уйеме теютрш, бар canine Kipin берекеленш, болью айбынды отыр екен. Кызыл шырайлы жуз1 эуелп кергендепсшен сэл куан тэр1здендь Олденеге iurrefi тушлш, eni бет1 буртиынкырап, incrip кездер1 сыр 6yrin KiciHiH6eriiie сырги карайды. Онсыз да аласа боны тертпак тартып, кейш тап 6ip бейкам торгайды бас салгалы жиырыла калган эбжж мысык тэр1здь Ш епр кездер1 караган KiciciHe шегедей кадалады. Денесшщ толыктыгы мен бойылыц быртыктыгын жузшщ eTKipairi басып, байкатпайды TinTi. Тещрегшдеплср букшие бугып ецюш тартып, оньщ аласалыгын тым ацгарта бермеуге де тырысатын ссюлдг Энпме тез сабактасты, деш 0TiKe туралы. Жандайшаптар жамырай мактап жатыр. Барлыгына басын изеп, Айсары 03i копке дейш ундемедг Канша тырысса да, тупк! максатгарын 0TiKe тук тусш е алмады. Тек кезш бадырайтып койып макгагапдарына катты ынгайсызданды. Жанындагылардыц айтары 6ixin, екпшдср1 кайта бастаганда барып, Айсары сейлсйтшш ацгартып, малдас курган калпында сэл алга умсынып кеудесш кетере отырды. - Э нш ш гщ ез алдыпа, iniM, - дед1 Айсары. LUerip кезш окыс кетерш калганда, 0riKC бетше элдснс шап ете тусепндей сескендь Аузынан coaiii кагып алатындай купай етпеттеп, аиналасындагылар тым-тырыс тына калды. - Алгаш эн айтып отырган ycTine келгешмде, каргып турып карсы 15

алдымнан шыктын, штипатына ракмет! Кергещн жердщ улы екенйод танытгьщ. Юшипк мшез KiMre де болса жарасады, ол - 6ipeyflin болыстыгына бас ургандык емес, ел1м!здщ ежелп салты. - Кекейдеп сезше кешу уппн, болью eerin oyeni оган эдеппен гана Kenip тастап алды. - 0 зщ де etmiri ой туйген боларсын, енерд1, элбетге, ел, ел болганда, онын К0шемет1 ecipefli. вйткеш кикусыз бэйгеде кандай сэн? 0л1кке шапкан атгай да. Екшщ 6ipinc баласам, айтпайтын да сез1м. Казакта энип куж-куж кайнайды - юл катардагылар. Колкаласан, кикыл-шикыл менен де шыгады. Тау да би(к, шьщ —оньщ шоктыгы 6ipaK- Мен ceHi шьщга баладым. 0 з басым алгаш SHiHfli ест1генде, ауга тускен балыцтай арпалыстым. Yнщ, ыргагыц - тал 6ip талмаурататын дэрщей. Улыктьщ ce3i Этжеш дугадай уйытты. Жылы толкын тупа бойын шымырлатып, тап 6ip емшеп HireH шгендей халге Tycipin яабердь Элдеб1р он мен тустщ ортасындагы сикыр дуниеге ешп бара жаткандай балкыды. - Дау жок, дарыган адамсын. Дарыган нэрсецда ешюм бойыннан тартып ала алмайды, ол - сенщ eMipnix ез сыбаган. He6ip зарды буын-буынга Tycipin айтады екенсщ, жылап ж1бере жаздап, улыктыгымнан уйалып кана эрен шыдадым. Куаныш пен мактаныш кабат билеп, 0т1ке сонда ертеп дуниеге е л т п -а к к е т т едг Айсарынын даусы окыс взгердг - Эттен, 6ip гана мшщ бар. Уь, журеп сонда узInin кете жаздады. 0лдеб!р суык куйын imKi сарайында зыр айнала женелгендей болды. - Ол - ceHin суандыгьщ. 0TiKeHiH 03iHe букш денеа, TinTi миына д е й т муз болып катып калгандай кершдг Мунын евдндеп сумдык езгерютен секем алды ма екен, болыстын yHi лып кайтадан коныржай калпына туей: - Бупбул е к е н д т н д е кумэн жок, бауырым. Тек сый- сыйапатын олкы, атагыцнын ауыл уйден аспай жургеш де сол. Атынын сыры Hecine мэл1м, агайын суанды мен де аз 6inMefiMiH, enepni ешюмд! sni элпештеп кермеген ел. бнерше сай ceHi де эспетгеп отырганы шамалы. Кенийце келмесш, жалгыз жургешце карап, о баста ез(ьип катардагы кара жайаудын 6ipi шыгар деп калдым. Егер елщ кастерлесе, касында кара корым некерлерщ журмес пе efli? Бул, «ад, б1зден repi езщ бшцюрейтж жэйт. Эйткенмен, алдымда Mine дастаркан тур, егер оз1ндей eHepni 6ipey менщ болыстыгымда болса, баска кош еметппсш былай койганда, касына ен алдымен ез1м inccin журер ем. Жарайды, жеш келш калган сон айтып жатканым гой, бастапкы сез!мд1 айактайын. Бауыр

тартып келтсщ , соган ылайык сыймен кайт. Кудайга шуюр, осы отырган эркайсымыздьщ 6ip ушр жылкыдан б о л т беруге шамамыз жетедг Калауьщ болса, оны езщ айта жатарсьщ, б1здш айтпагымыз: 51р1м1зден ат MiH, ек ж и и ж зд ен бие жетекте, эйтеу1р, аульща риза болып атган. Отыргандардыц санына караса, айтып отырганы б1рталай мал. Аяк асты байи калганына нанарын да, нанбасын да бшмей, кур орнында козгалактап, Э тже жан-жагын кармана бердь Айта койатындай аузына сез де туспедь Bip жаксысы, кеп бегелмей, болыс сезш opi жалгастырып Kerri: - Кате тусшш кала ма деп, таке айтуга тэуекел1м жетпей отыр, эйтпесе e3inai кергел16epi 6ip ой мен1 елердей кинайды. - Айтыцыз, Айеке! - деп Этже кулдык урган. - Айтсам, азгырганы деп укпа. Жан ашыр аганын жан сыры деп Tycin. Елдщ атын eKiHiu 6ipi шыгара бсрмейщ - колынан келмейдг Ал сенщ енерщ эншшщ булбул кемейл1 He6ip эулиелер1 мен нагыз дулдулдер1 шыккан алты алашты да аузына каратады. Ka3ip мына елге ce3in тындататын сендей сыйлы адам кажет. Кыскасы, ceniH 6i3re уран болуын керек! - Айага, оган ез атыцыз да олкы емес кой. Ол кошеметп еепмегендей, жуз1 балбул жанып, жудыры- гын туйе япгерленш, Айсары болыс акпа шешенджке салды. - ¥ р а н болар едщдегещц жайдан-жай айтып отыргам жок. Эрдайым есщде сакта: атанын намысы ж т т к е камшы, жуйр1ктен оздыратын да сол, бшктен каргытатын да сол, керек десен, канжыганды кандатып кылмыс жасататын да сол. Айдаладагы с е т и камынды жеп, менщ мына куш п-тсш отырганым, айналып келгенде, бул да сол. Эргамнщ данк кексейтЫ рас. Бес адам басына кетерсе, бэлюм, кара басын ушш ол дагы ж еткЫ кп дацк. вй тш ез басынды тана куйттесен, саган сумдыктьщ улкенш мен айтайын, тутан ата- анасын бетке ryKipin те б1реулерден сый Kepin жургеидер бар. Ондай усак-туйекпкп мурат тутпассын деп ойлаймын. Токсан ауыз сездщ тобыктай туййп мынау: бул eiicpiimi кара басьщныц тана камына кор кылтанша, онан да капка сап апарып уйщнщ керегес1нс min койтаньщ артык. “Рас, рас” дегещн ацгартып, отыргандардыц 6opi бастарын шулгысты. Нагыз туйнир ani айтпай, болыстын артка сактап отырганын 0TiKC элдекандай зеректжпен ацгарды. Сабыр сактап сондыктан ундемедь - Kepin журмгз гой, - дед1 болыс, - жуйрж тс жаратуыца карай ЖYгipcдi. Соны ойласам, cej илицныц K.i.i.n: кошемет кылатынына кумэндене 2-897 $ Я. £ /< / 17 Y$

камын жейтш элдеюмге арка суйемесен, ел аралап та кай оцасыц. Кангып жургешмде кырылып калды ма деп, аш- тотын ойлап, уй iiuiHe аландай бересщ. Алан кёншдщ enepi де ала-купа шыгады. 0йтш кор етуге кимай отырмын ceni. Басы 03iM болып осы отыртан бауырларыц 6ip т1лек айтпакпыз: тэуекел, белнш бу да, 6i3flin ортамызга кеипп кел! Касымыздан коныс, корамыздан мал керегщше улесем1з. Кыскасы, ез1нд1 де, эке-шешещн де кутем1з. Кудайга ffiykip, ондайлыкхол1м1з бар. ©frreyip, бэршщетеу! - тек энщ. джцщ сен айамасан, жанымыздан басканы 6i3 де айамаймыз. Мерлеп, куэлещйрш, бэр1м1з 6ip-6ip жылкыдан тап ертен алдына сап 6epeMi3, барганда агайындарынныц бетше тура караганыца жаксы. Топ жылкыны жалгыз айдап тагы экете алмассын, 6ip 03i онга татитын касыца балуан жйтг косам. Ka3ip 6ipaK мыктап уэделесейш. Енд1 жарты айдан сон Каркараныц жэрменкеа басталады. Оган уш жуздщ казаты тана емес, кыргыз, езбепн оз алдына, Кытай мен сонау Ci6ipfleH де саудагерлер агылып келедь Нагыз эн салатын кез сонда туады элт Кай icTi болмасын жаксылыкка орайлас- тырган жен, жэрменке басталтанша, iprcMi3re кешin келin ал. Саудагерлердщ малы мен матасынан бурын журтты жэрменкеге сен жинайтын бол. Атагын да, данкын да 6ip жаздын шннде бурк етш букш аймакка тарамаса, маган кел. Кеп айтатын не калды, калай хабарывды берсен, ат-келНмен адам ж1берем, Kemipicin келедт Ант-уэдем1з осы болсын, кане, кушатынды экел! Калай картып туртанын Этже ез1 эл! тусшбейд;.0йтеу1р, муны Айсарыньщ сез1 сикырдай арбады. Шат сез!м шалкы- тан ертгей лап койып, ой-санасын куаныш таскынымен кемш тастады. Басы мен айагын б1рден болжай койу да киын, эйт- кенмен eni тугш, TyciHe де юрмеген улкен 6ip бак-дэулеттщ басына конгалы туртанын анык тусшдг Болыс exeyi тес ка- гыстырып, 6ip кауым турды. Журт дабыра болып, баталы сездер борап Kerri. Fумыры кермеген кошеметтен втнсенщ басы айналды. Кез алдындагы сый-курмет кеципне сыймай, осынын 6opi ещ екенше сенер-сенбес дудэмэл халден копке дейш айыга алмады. Bip уак гушдеген жэрменке ортасында езш щ шыркап отырганын елестетш байкап ет, балан энил емес, e3in кэд1мгт атакты эншщей сезше бастады. в н е бойын дуылдаткан сол мактаныш сез1м болыстын ауылынан атганып кеткен сон да басыла коймады. Айсары- нын айткан сездер) алтыннын буындай эсер eTin, одан езгеш ойлаута 0тж енщ эуелп кезде муршасы да келмедк Сыйта алтан жылкыларын сатырлата куып кенш ток, санлак келе 18

жатты. Тек 1леден откеншде барып 6ip сез1м шаншудай жабысты, тула бойын курсаулап, элдекандай мунды зш мойнына MiHfli де алды. Элпден айыгу ушш, айдалада апуан кубылтып он де шыркады. Кай oiwi айтса да, жан ту ктр ш деп жаксы ayeHi бул еместей, нагыз Keperi аузына туспей, соны арпалысып 1здеп эбден оурелендь ©зш 031 зорлап куангысы келдт Эн кылып гашыктыкты айтгы, мшген аты мен балалык пок кушн, толып жаткан TOTri сырын тугел термелеп шыкты. Сонда да сейипп серпмеду тук ыдырамай, журепнщ басында жудырыктай тушн турды да койды. Касына Айсары косып берген ж т т мунын, эйтеу1р, он айтканына карык. Кабагына, кылыгына кадалып зер салмайды. Ол да ез кекейшдепсш ойлап оуре. Бул жакта жекжатгары мен тамыр-таныстары кеп кершей, мына мумютупкп пайдаланып солардын б1разына сога кайтпак. Сондыктан: “Ауылына айалдай алмаспын, core жамандама!” - дегенд) Этженщ кулагына жол бойы куйып келедь Ел жайлауга удере шыгып кеткаунктен жоне ойдыц ыстыгы 6ip жагынан шьщатпай, жолдагы жатак ауылдарга олар онша айалдамады. М умюндтнше тотелей журуге тырысты. 1леден OTin 6ip кум жотаньщ ycTine шыга келгенде, алдымен Эт1ке1пц K03inc жарк eTin бшк шыц Баркорнеуд1д басы шалынды. Капыпыста 6ipey койып кеп калгандай, коюректусы катгы зырк ете калды. Кезтн Баркернеуден ала алмай узак карады. ¥шар басындагы ак шек1м бултгы тап осы калпында бурын да талай корген Topi3fli, кимас жуз танысынша козiне оттай басылды. Ел-журтын катгы сагынганын со1ща гана угып, катгы Kypciiwi. От табына устагандай вне бойы шымыр-шымыр уйыды. Ец ыстык создер, сн ыстык сез1мдср сай-суйепнен сутшс тамшы- лагалы турган тор1зден1п, сирск кездесеттн сикырлы 6ip куйге Tycri. Сап ете калган елец уйкасмн умытып калмайын деген адамша Ky6ip-Ky6ip кайталай берд1: Атыцнан айналайын, атамекен, КЫ сет Баркврнеу дсп атады екен? Осыдан кешн-ак оныц кен<л1 ойран-ботка бузылды. Ата конысы Аккайкыга жакындаган сайын мактаныш кып айдап келс жаткан жылкыларын елге корсетуден уйалып, олдекандай куцпрт сез1кпен вз-оз1нен кысыла берд1. Казып ойлаган сайын кылмысы улгайып керше бастады. Туып вскен жер1н алдындагы топ жылкыга айырбастап кайткан екен бул. Атактыц буы акылынан алжастырыпты. Enin кимай жылап- сыктайтын, тым курыса, узатылган кыз курлы да болмапты. “Ел мунымды бшсе, анык маскара сонда болам-ау!\" - деп

куйзелдк Сол екппштен арыла алмай жумбак мшез KepceTin, келгел1 журггы эуреге салып жургеш де сондыктан. Аккайкы жайлауына ойдан ерлеп шыгатын жол кеш- келжке киын: тар кыспак, курт бурылысы коп. Судьщ ез1 кысылып, сайдын табанынан ашык жерд1 эрен тауып агып жаткандай. Шаткалдьщ тарлыгы сонша - кейде гана карыс жер кургакка шыга калганы болмаса, жол дегенщнщ ез1 сол агын судын imi. Кей туста кузар тау eKi екпеннен кысып, аспаннын езш эрен - иненщ жасуындай eTin керсетедк енд! алдында ашык жер бары к ецш це кумэн болып, унпрдщ йшндей кара кунпртгжке Kipin кетесщ. BipaK элден уакытга барып, кеп тумсыктын 6ipiii айнала койган сэтте, карсы алдыннан жарык дуние жарк ете туседк Енсенд! басып келе жаткан eKi бушрдеп жакпар таулар кенет ypKin кеткендей, кеудесш кешн тартып ала койады. Содан кешн-ак шгершеген сайын таулар шалкайа кашып, кашыктаган сайын тебелер1 аласарып, айналан ашылып сала береди BipTe-6ipre жол таудьщ сагасына карай тырмысып, ерлей келе сай табаны жайдактап, келе-келе алдьщнан денгеленген кен жазык шыгады. Жазыктьщ ортасы шалгын саз, шылкыган су. Сайдагы езен осы саздын суынан саркылады. Бул араны мынау жазык пен ар жагындагы туйе еркеш жоталарды, сш бушршдел жол асатын жалпак мойнакты косып - жалпылай Аккайкы жайлауы деп атайды. От1кен!н yfii осы Аккайкыньщ аузында гана. ©пп бара жаткан, кетш бара жаткан адамньщ ол уйге сокпай кететзн1 сирек. сЬзке жайлы сыбыс шыккалы 6epi сыр тартамыз ба деген дэм ем ен TinTi эрк1м сыгалагыш. Сондайлардыц суганакгыгынан жер1п, кэз1р Эззке уйден узап кетзп, беткейге барып жатып алатынды шыгарды. 0йпп-бунпп 3HriMenecin, келген елд1 кеб1несе эке-шешес1 женелтед1. Ceirrin, кеп сез естш куд!ктенш келгендер еселеп кудж жамап, одан бетер KynTi боп кайтады. Анда-санда 6ypKin, себелеп ете шыккан кездер1 болганмен, биыл маусым айы Ko6inece кургак, жаймашуак eTin барады. Ж айлау KepiKTi. К ай жагына карасан да кек шалгын, култеленген бетегеден кез cypinefli. Беткейлер мен 6niK тебелер жасыл желек жамылып, жасанып кийнген кыз- келшшекше кулпырып кез жэу1н алады. Шок-шок кияк шеп пен калак жапыракты курайлар, самсаган сэры ала гулдер мен ойдым-ойдым арша-тобылгылар, алыстан карасан, калын 6eTereniH 6eTiHe журпзген ойу-ернектерден аумайды. Тур салып сэндеп баскан эдем1 текемет тэр1зд1. Айнала эсемджке аланьпып, 0 п к е бупн де беткейге шыгып 6ipa3 отырды. Жеп оймен ani жеке алысып жур. Айсарынын 20

уэде еткен кел-кеар дэулетте ол кэз1р бурынгыдай кызыкпай- ды. Оны acipece 6ip нэрсе кобалжытады: ол - айдап келген топ жьшкысы. Уэде бузса, соны Айсарыдан алдап алып кеткендей болатын секщдь Кепиникке берген малдай KepiHin, OxiKeni осы кинайды. BipeyMen акылдасайьш десе, елден кетпек болганынын бетке mipKey нэрсе екенш бшедк содан жасканады, сырымды елге эйгшеп алып маскара болам ба деп батпайды. Ал бул ундемегсн сайын елдщ eceri удеп барады. Буйтш соза берсе, елге сыйы мулдем кететш Typi бар. Жол согып шаршаса, ендцт дем алатындай мезгш e n i, ауырса, жазылатындай уакыт жетп. Калайда жедел 6ip жагына шыкпаса, б1раздан кейш себеп айтып акталып жатудын @3i уйат болатын секций, тым кешюртш алатын тэр1здь Кдлайда Айсарыга 6epin келген уэдесш журтка жариа еткеннен абырой таппасы айдан анык. Сол шындыкгы калай жасырып калудын кисынын таппай дал. К^дай-ау, буынып-туйшш тапа-тал тусте туган жерден Kemin жату - кандай адамньщ бел шьщайтъш ic! Соны icreHMin деп калай езшщ уэде бергенше Этже тан. - Этже-е! - 0Kecinin даусы эдетгепден каткылдау шыкты. Атып турегелдг -А у- - Эй, жур 6epi! Байтарак атан бала ж1бернгп. Эпкенщ журеп зырк ете калды. Тула бойы демде тоназып коя бердь “Бшген екен гой, ещп кайтпм?” Буындары д1ршдеп, алкынып, аласа беткейдщ етегше тускенше ак тер, кара тер боп 6iTTi. Байтарак акжаркын амандасып, кашангы эдетшше, кагытпа суракпен калжындай карсы алды: - Албан бауырларьща барып акыл косып кайтгы ма десем, кайта 03 акылывды у л е с л р т кайтканнан калайсын, батыр? - Неге, ата? - Е, неге деуш тагы бэтшагардын. Атанды жаман дагдалткан езщ. Алые албан тугш, осы TenipeKTi уш кун аралап кайтканнын езшде узак тун энпменд1 айтып, эшнш шыркап алдаркататынсын. Рас па? - Этше куптап басын изедг - Атан бул кунде бала сыйакты: жегенше мэз, KepreniHc карык. Карттын мылжыны кажытты ма, KiM бгледк кенш аулаудан да калып барасындар. Келген куннщ epTeci амандасып кана асыгыс кеттщ. Жэ, оралар-ак деп осынша кутпм. Сарылып, сагынып кутпм, кызтэлак. Tyneyryni тангы алагсу1мдс тамылжыган эн ecTiceMmi. Сен айтып тур екен деп, соган кэр1 суйеНмд1 сыкырлатып турегелдгм. Cypimn- кабынып далага желбегей шыксам, карагайдын шпндеп кустардьщ шуылы. Ата журепм аузыма тыгылып, элпге 21

олгенше налыдым, зыгырданым саган кайнады: ауырып жатса да 6ip согып женш айтып кетпей ме деп. - Ол дурыс кой, бупн-ертендер ез!м де ойлап отыр ед1м... - Жэ, актала женелмей, сезге конак бер. Сен ayeni маган мынаны уктыршы: елдщ ceHi ауру деген! не сез? - Жол соккандш ме, эйтеу1р, олс1здей берем. Ештемеге заукым сокпайды. - Хош, сен келгел1 апта OTin барады, эу деп содан 6epi эн салмаганьщныц Monici капай? - Жиын-той болмагасын, уйде жатып бекерден-бекер айкайлай бергсн де epci сиакты. - Ым, бипаздатуын бэтшагардын! Ерсиппн бурын негып байкамады екенсщ? Жарайды, бул да 6ip уйренш кайткан енерщ шыгар. Ал енд1 мынаган не айтасыц: бул жатыспен елд1 кашан араламаксьщ элде арманыц албаннан жылкы айдап келу гана ма efli? Тер Эпкеден бурк ете калды. Букш тупа бойынан, 6spi 6ip сэтте. Tan мундай т1ке суракка айак асты не деп жауап кайтарарын бшмей састы: шындыкты miMipiKnefi кайтш айтады, не бепмен айтады; бала емес, шага емес, улкен icicim апдай салу - ол да уйат. Туйыкка 0 тж е ecrin -прелдк Оныц богелш, oniHiHкуп-ку болып кеткенш Kopin, муньщ 6spi жайдан- жай eMecririn Байтаракта сездг Козш жумып, сакалын салалап, сэл ойланып калды. М андайындагы эж1мн1н келденен кыртыстары кол бетшдеп толкын сызыкгарынша 6ip созылып, 6ip жиырылады. Элдене ойга iiinefi 6cKin, карт коз!н кенеташып алды. Атып турегелет1н адамша умтылып кеп 6ip т1зерлей отырды. Жузшен ызбар байкапды. - Эт1ке шырагым, ел аралаганнын орнына мал айдап кайтканьщныц Tcrin eMecTiriH тунеугуш-ак бшгем. EipaK 03i айтар деп, бас салып тергеп жатканды о жолы Tepic Kepin ем. 0Keci елгенд1 де ест!ртед1, балам. Жаксылык па, жамандык па, не болса да жасырмай айт. Мал айдап келгенще Караганда, албаннын *cpin ортеп, KiciciH oflTipin келген жок шыгарсын? Енд! бултарарга амал таппай, 0т1ке бурынгыдан бетер кысылды. Тер аннан да Kerri, муннан да Kerri. Турасын айтпаска ылажы калмады. - Ойлай-ойлай ез1м де елепн болдым, rinri. Ел аралап онер уйренетш балацыз сау басына сакина тшеп кайтгы. Ана жакта албанды ыламаттап, мунда ауылымды былгап, K33ip менде кайсысына болмасын тура карайтындай бет калган жок. _ Бар киындык бастауда гана гургандай, 0т1ке тепле сейлеп Kerri. Карт змии Дуйсенгалидын сый-сыйапатын, Айсары болыстьщ ардактап куткен!н, оган 6epin келген взШ1Ц ант- 22

уэдесш, жолай одан калай айни бастаганын туп-тугел тэптш теп айтып шыкты. Мактаганга eci калмай ecipin кеткешн - оны да жасырмады. Бэрш айтып келш, каргган уюм куткендей жер шукып у н а з отырып калды. Басын Tecine салып Байтарак та ун-тунсв узак отырды. Кашангы эдетшше кезш жумып терен ойга шомды. Элден уакыт enceciH кетергенде, жузш деп куйттай жылылыкты 0тж е калт жШермедк ашылып келе жаткан кун райы кусап картгын кабагынан 6ip шугыла кылац ете калды. - Е-е, солай де. Жанга бататындай 6ip бэле барын бшш ем-ay, бэсе. Айсары болыс та акылсыз болып шыкпады. “Атынды кепке таныт, жэрмецкеге кеп эн шырка” дегеш - эдшет. Жалгыз шапса, 6api жуйрж. Шын дулдул жарыста, сайыста сыналады. 0 й тш камыпды жегеш - адамгершшк. BipaK “касыма Keuiin кел” дегеш, осы 6ip сез - ойыма буд!р. “Эке-шешеце карайласам, эннцп алацсыз шыркайсыц” дегеш ме, жок“б1ржола борышты адамым боласыц” дегеш ме? Елге сез1н тындататын адам !здегеш Heci екен? 03in мактатып бедел жинамак па, жок б1реумен жауласу ушш жасак жинамак па? Кермегес1н айбатгау да киын, кандай ойы барын кайдан бшешн. Онысына акылым жетпейдк Колында бар гой, малга тарылмас. Кдсынан коныс та б е р е т, койнына тандап сулу да салсын. Сенщ 1здегенщ сол ма efli 6ipaK? 0ке-шешенд1 байыт, - бар муден 6iTe кала ма сонымен? Тай-кулындай Te6icin ескен тен курбыларыиды, сыйлас агайындарынды, туган жер - шаранан теплген топырагыццы, еркелейтш ел- журтынды сагынбайтын сен юм едщ? Тае екеш тас та езш щ жаратылган жерше жарасады. Болыстыц ceni тас курлы санамаганы ма сонда? 0 тж е шекесшен шып-шып шыккан терш сурткшеп, картгыц бет!не тура карай алмай, желкесш касып кунк erri: - Кайдан бшешн. - Касыца Айсары шеспесе, эн сала алмайтын, ел аралай алмайтын ауруга ушырап кайттьщ ба элде? Айсары сенщ энще емес, сенщ энщ Айсарыга бедел емес пе кайта! - Буыркана сейлеп отырган карт кенет бэсевдеп, Этжеге кезш сыгырайта карады. - Таразыга екеугн кабат салганда, Айсарыга бергсн антынды бузбаганда, туган жер1нд1 тастап кангып кетпекпющ енда? Амандык болса, атагьщ Айсарысыз да шыгады. Кэз1рге эке-шешен епшмнен кайыр тшеп отырган жок: бфеуден кешн, б1реуден iarepi. Bip рет балалык icTCcen, eHfli жшгггж жаса: салынды суга кет1рмей, серпш, ширык. Bipa3 тынык та, Ж уш сбегп касыца ертш сапарьща кайта шык. Айсары дурыс айтыпты: жуйр1кп жуйр1ктсрмен гана 23

жарыстырып сынайды. Бекер адам болыс болмайды, балам. Тэтп кылыгы, алдайтын т ш бар болгасын болады. Сыйлапты, багалапты - бэрше ракмет. ©нерще кызыгып киа алмаган шыгар, касыма ерпп барып жэрмецкеде эн шыркатсам деп киалдаган шыгар, оныц neci секет? Жана айтпадьщ ба езщ: “Улкен кылмыс жасагаиымды Баркернеуд1 кергенде барып бидом”, - деп. 0нерд1 канаттандыратьш, онерпазды аркалан- дыратын эрюмнщ ез BapKepneyi бар. Одан айрылган адам эулиелнтнен де, дарыганынан да - бэршен журдай болады. Жэ, муньщ жеш - осы, бул энпме 6irrire есеп. - Ун, басып турган зшд1 успмнен 6ip-aK TOUKepin таста- дыцыз-ау! - 0 , батшагардыц айтып отырган ce3in. Жарайды, жаксы- лыкпен б1ткен ютщ 6spi де жаксы. Бала жупрпп домбыранды алдыртканша карап отырмайык, оган дейш 6ip энпме айтып береШн саган. Айтпакшы, сен, бэлюм, эн айтпайтын шыгарсын, даусынан айрылыпты деп д у р л й т жур гой журт. - Кецш1мд1де, даусымды да кэз!р езйпз ашып ж1бермедщЬ бе, айта 6epiw3 энпмещздй Ke3iH кулана сыгырайтып Байтарак жымын етп. - KiM бгпедн есектщ тым epuiin кеткешнен корыктым. Kefi6ipey ойнаса да ойындагысын айтады. Жамандыкка жорыгандардын жамандык Tiaeyi де мумкш. “Дос - eri3, душпан —сепз” дейд1 екен бурынгылар. Сондыктан саган сактыкайткалы отырмын. Бул ез1 бурынгылардан калган сез. Шамасы, Бэйтугей, Токарыстан бабаларымыздьщ тусында болса керек. Зэру атгы езщ сиактанган жез кемей эннн жптг OTiriTi. Ондай онерпазды бул тещрек бурын-сонды кермепп деседг Куаныштарында шек болмай шалкыпты. Кастерлегендер1 сондай —ауылдан ауыл, уйден уй Inin экетш кун айткызыпты, тун айткызыпты. Зорыкканнан даусы карлыгып, акырында эннн Зэру эу деп кой кайыруга да жарамайтын халге ж е л т ! Басып тауга да урып, таска да урып капы корланыпты. Сойпп жургенде: “Кулжада керемет емпп бар, мундайды сол жазады”, - деген сез эннннщ кулагына умгг боп шалынады. Емнпж гздеп, акыры Зэру атганбак болады. Алые жер, бейтаные ел. Ем конып аман оралса жаксы, дэр1 уытынан жазым кету1 де кэд1к, сан ойдын басын шалып кобалжыган Зэру жолдастарын жиып коштасады да, серж кып касына Кунее деген жйтгп гана ертедг Умгг артып, 03i соган бурьганан iiu тартып журетш болса керек. “Жунюбекп мысалдап отырган жок па екен? - деп Этже куд1ктенш калды. Сойпп, ол туралы epiKci3ойлап кетп. - Келгап 24

хабарын да бшмедш, enairi 03i келш амандасуы да керек eai. Эй, сол эл1 сауыга алмай жур-ау”, - деп, жабыркау ойдын жетегше epin барады екен, Байтарактын дауыс макамынан ыстык 6ip ыкылас анкып, бар назарын сол бурып экет-п. - Адамды, асылы, аскак нэрсеге сез1м суйрейдь Epniicri де акыл емес, сез1м жасатады. Ауылынан узай бере сондай 6ip алапат сез1МЗэруд1 де билейдг Бала жасынан бауырында ескен Баркорнеудщ басына шыгып, букш аймакка биiктi11 устшен 6ip кез тастап, калай-калай емес, коштаса кетюЫ келедк Bip жагы корым тас, 6ip жагы калын ну Баркорнеудщ бауыры кандай! Жартастын жалан т о с т жарып шыккан аршасынын 03i уккан xicire улангайыр сыр. Э д е м Ы п ез алдына, юшкентэшнен Kepin ескен кеп сурет коюрепн кушк боп тырмалайды. Карап турып киа алмайды Зэру. вкагендей болып терен курсшген екен сонда. Аузынан урты тола канды какырык TycinTi. Дауыстан айырылганмен, кеюрек сарайы сол баягы сез1мтал сыбызгыдай куш. Кымыз дэмд1 хош Hie ауасын жутып, супу тулгасына сонгы рет сузите карап: “Хош, Баркернеу1м, кайтып ceHi керемш бе, кермеймш бе, хош!” - дептк Свйтсе, тау жангырыктырган тап баягы даусы дейдг Куанганынан K03iHin жасы парлап койа 6epinTi. Касында Кунее барын да умытып, Баркврнеуд1 басына кетерш бар даусымен эн шыркайды. в ц п м есш е 03i де нитей толкып, даусына кенет д1р!л араласып, Байтарак булыккан адамша сол арада сэл кдартетедь Айагын созып ж1берт, аркасын жуккехуйеп сылк erin шалкая отырды. Typyni eciicreH далага кадала карап байау курепцп де, эщтмесш ары жалгап Kerri. - Атгарды устап темешректе турган Кунее влген адамньщ Tipmin кеткенш коргендей, эуелгще ес-тус жок турып калады. Канша дегенмен кара ниет адамдар катты саспайды, олардын ойы зымыран кустан да жуйрш. Ж уреп жарыла куанудьщ орнына, Кунее сонда: “Бул барда баскамызга атак-абырой жок”, - дегепд1 ойлапты. Караса, Зэру коргасындай балкып, эн кумарлыгы эбден шепне ж е т т , куаныш жасы койнына саулап твгш п анырап тур екен. Жымып басып Кунее касына барады. Зэру ештемеден сез1ктенбейдь Куз жиепнде камсыз турган эншЫ Кунее пйркш кулатыпты да ж1берштг - Ойпырмай, ит-ай, э! - Этже басын шайкап, жагасын уста- ды. - Аныз гой, шын емес шыгар. Kairrin дэп барады адамньщ? - Kopin турган юм бар дейсщ, екеуден-екеу куэаз ic кой. EipaK ш т а р л ы к пен бакталасты к будан да соракыны жасатады. Аныздын 03i ацызга ылайык жагдайдан гана туындайды, балам. Bip т у т р шындыгы болмаса, бул энпме 25

буйтш 6i3flin кулагымызга жете ме, тэшрь Kcuieni 6epi калт еам е Tycin, езйда шакыртканымнын 6ip ce6e6i - осы. Аз кун уйде жатым калып ед1ц, адам шошырлык сездер сен жайлы да айтылды. Ен шошыганым - \"даусынан айрылыпты\" деди 6ipeynep. 0TipiK болганмен, ол да бйреудщ ойындагы свз. Осындайдан сак бол. Куле сейлегеннщ 6opi коцш жакынды- гын керсетпейдг - Соны айтып, карттын кабагы бурынгыдан жадырай туст1. - Ал eimi, умытып барады екем, саган ар- найы тапсырмам да бар. Ecrin жаткан шыгарсын, алдагы сэрсенбще улкен той болады. Той Heci - Умбетсй кажы. Тойдын кызыгы тамак емес, эн екенш бгпесщ, найман мен жалайырдан Tycin, Сакан деген кос эшшш шакырыпты кажы, ок болсан, осындайда атыл. Tycin пен Сакан eKeyi де ысылган енермаз, тындап кврмесем де, дакпыртгарын талай ест1гем. Бул тойды ел аралап енер уйренгешмнщ жалгасы деп 6iji, eKeyi де эдеш 1здеп барып тэл1м алатын адамдар, ездерш айдап келген кудайына алгыс айт кайта. Осы тойдан абырой алсан, кер сокырлардыц Ke6i кяшрнцп сонда таниды. Keniuiniri эншейш “е, 03iMi3re жарайды” деп атагынды шектеп, кызганышпен эдеш тежемелеп жур. Сакан, Тусштермен терезеннщ тен екендйтн журт алдындатаныт, кептщ 63iH куэгер ет соган. Дандайсыган жуйрнспц шабысынан жацылып кара басатыны болады, байка. KyHi бурын купшбей, iurrefi эз1рлен. Эйгшемей, бэйге эндернцн купиа сакта. Жиын-той - жилке сынак. К еп ш ш к отырып-турганьща дешн талгайды. Он арасында эзш свз ол да журтгьщ журегш табады. Тапкыр калжыц танымайтындардын 03in бауырга тартады. Батыр, балуан емесс1н, озбыр сейлеуден аулак бол. Сызыпган энщс ондай оспадарлык уйлеспейдг - Аркасын жуктен алып, Байтарак малдас курып кайтадан комданып отырды. - Хош, жарайды, enai эцпме тэмэм. Домбырацды экелпп койдым, элп Дуйсенгали эшшден уйренгендервд! тындайын. Колын OTiKe домбырага карай юдфмей созды. Байтаракпен сейлескен сон, KeHini кэщмпдей ceprin, Опке вида Жушсбектщ жагдайын 6iuin, взге де жора-жолдаста- рымен жуздесш кайтуды ойлады. Аккайкыдан шыгыска узаган сайын кыраттын ycTiHe артыла Tycin, тундш бауша салбырап жаткан кер жолмен О пке тан бозынан атганды. Кер жол умсына-умсына келш кырканын устгае кетершдь Карсы алдынан кен жазык жарк етш шыга келгенде, алгаш керш турган адамша OriKe калт таныркап калды. Аты да 26

ансап жеткендей, кек шалгынга тумсыгын курсше тыгып ж1берД1. Осынша бш кпкте дэл мундай TericTiK болар деп бурын кермеген адам eui6ip ойламас едн Кеп гулден ! жазыктыц ycTi юлем жапкандай. А луан гу л д щ ажары : айналасына сан сымбатты сэуле ойнатып, кеп бояу мен кубылмалы нур кыраттьщ ycxin тап 6ip тойлы ауылдьщ ; коркшдей кулпыртады. Коцыржай самал жазыктыц ешн эп- ! сэтте эр сакка езгертедп шалгынныц басын дамылсыз и шайкактатып, гулдердщ шогы мен жапырагын сапырылыс- I тырып жарк-журк аударады. Суйсшген, тацыркаган сез1мнен |: бетен тагы элдене KeKiperin и т п , Эт1ке айналасына Te6ipene i| карап турып калды. Будан да эсем жерлерд! албан жактан аз i кермеп едь BipaKдэл кэз!рпдей ене бойын елж1реткен езгеше !’ сез1мд1 онда буйтш басынан кешкен емес-Ti: сырттай кызык- гап, баска, бетен адам боп сук салатын. Ал мына кушнде : осынау эсемд1кке e3iHiH де еншшест1г1н уккан мактаныш та I' бар секшд1. “Сенщ шешен, сенщ экен” дегеннен repi “ мен1н I шешем, мешн экем” дегенн1н айырмасы кандай болса, ол !1 жактын эсем жерлер1н кергендег1 куаныш ы мен мына | куанышыньщ арасы да дэл сондай сиакты. Буп тец1ректе бэр1нен Баркернеу окшау: узын сэукелеа | езге таулардыц enceciH басып, ушар басы озык турады. Мына | жазыкка келбей жалгасып, онын тер1скей жагы туйетайлы ; келгенмен, кунгей бет1 кузар би1к: теменге карасан, тебен » шымырлайды. ‘Член! керемгз, Алатауга караймыз”, —деп, j бала кездер!нде онын басына шыгуга бэр! кумартатын. Кунд1 ■ куры ж!бермейт!н. Караган сайын кумарлары артып, кайта I келгенше тагаттары таусылатын. Енд! м!неки, туган жердщ р кад!р!н нагыз тус!нет!н сака азамат шакта, кейде оны айлап- Е жылдап та естер!не алмай кетед!. Есейген сайын енес!нен I жериттн мал кусап, адам да бала кездершдеп ayecTirineii 6ipre- I 6ipTe алыстай берет!н сек!лд!. 1леш KepeftiHuii, Алатауга I карайыншы деп, соган бола Баркернеуд!ц басына шыкканды I кэз!р ересек адамдар epci санайды. Еш максагсыз, жапа- I жалгыз тауга шыгып бара жатканын 6ipey байкай калса, Е уйатган eain кетет!н сыйактанады. 0т!ке кепке д е т и езш щ к!мд! жазгырып турганын | ryciii6efli. 0лдеб1р калтарыстан шыга келгендей, кенет eciHe J; Айсары болыс сап ете калды. Мандайынан суык Tepi бурк | ете туст!. Соныц артынша туткиыл тагы 6ip ой келд!: осындай | оцашада кешу eTiiiin, Баркернеуге барып басын нее кайтед!? | Зэру кулаган аныз жартаска барып касиетп sniuiiiiii аруагына I сыйынса, рухы жебеп атагы кетер!лмес пе екен?! 27

Этчке атынын басын Баркернеуге бурды, ©зшщ бул шсинмше (штей риза боп, эл1 кулантаза арылмаган eKiniui те, б1ржола билеп-тестеп кете алмаган куаныш та кеншшде кат-кабат сапырылысып, ©тже 63in ойы 6ip жакка, ce3iini 6ip жакка суйрелеп бара жаткандай сезш дь Шымырлатып кеудесше куды 6ip ыстык коргасын куйылып жаткандай. Аузына кандай эннщ тусе кеткенш де тусшбей калды: Атыцнан айналайын, атамекен, Кш сем Баркврнеу деп атады екен?! К,айеы мен к/таны да кврелисщ, Саган да соныц зШ вата ма екен? Ат тагш ш ерши xci6epin, кенет тауып алган эуенш аса ризалыкпен элденеше рет кайтапады. Tim i жана эн туганын эбден Баркернеудщ басына жеткенде барып бшдь Сол замат: “Кудай-ау, эдемшеймш гой, 3Jii мен мэпелеймш гой, муны!” - деп, куанганынан айкайлап ж1бере жаздады. в п к е тау басында ат шалдырым уакыт айалдады. Алыстан мунарткан Алатауга, жыланньщ тулеп тускен кабыгы кусал жылтырап жаткан 1ле езешне ерекше мунды сагынышпен карады. Айсары болыска 6epin келген уэдесш шаншудан тыжырынгандай тагы есше алды. Сэлден сон “Зэруд1 мына кеп жартастын кайсысынан кулатты екен?” - деп, соны йздедг Капылыс итерш ж1беруге 6api колайлы сиакгы. Bip бшпрегшщ устше шыгып куз томенге кез тастады. Жартастын табаны да жалтыр тас, ецкейт караганында, куйка тамырлары коркы- ныштан шымырлап койа бердо. Сол сэтге ту сыртынан аддеюм- Hinталу кеп калганын ттркене, букш тула бойымен сездо. Жаны алкымына тыгылып жалт бурылды. Жан адам жок. Корыкканы кешюн бултгьщ келецкеЫ боп шыкгы. Сезнт б1рак сонда да сейшмей, кепке дешн жау ниегп 6ipey жакын манайда жасырынып тургандай болды да койды. Асыгып атына карай журдо. Тездетш етекке туст1. Кудиеп ештене кезше шалынбады. К е ц тв д е п секем жуырманда бойын серптпед16ipaK. Кен ж азыкты кашан киып еткенш ш е, Эт1ке артына бурылып Баркернеуге бес-алты рет карады. Акылды бабасы акымак баласына басын шайкап тургандай кершдь К е л т-к е л т жазыктын ш ел тагы кулама жиекке т1релд1. Баркернеудщ етегтнен берл келбей жаткан манаты жазык енд1 кел т 63i баска 6ip таудьщ Te6eci болып шыкгы. Тау баурайы кайыскан шырша карагай, оныц етеп сонау аргы бетгегт тауга жеткенше созылып жаткан жазык ойпат. Айнала жиектеген алып тауларга у й л е с л р т, эл п ойпатты алып астауга гана тенеуге болар едт Ндрама-карсы жиепндеп ею таудьщ ereicrepi 28

ещстей-ещстей келш, ортадагы ж щ ш ке езеннщ ею жагасы болып тогысады. Бул ойпатгы койын-колтыктарымен, сай- салаларымен косып Бел жайлауы дейдй дэл1рек айтуга тырыскандар Yйгентастьщ бел!денди Ce6e6i дэл ортада уйтген тас оба тур. Кыр усилен Караганда, Ka3ipri туркы жана TycipreH жас келвдей сылан. Аршалы беткей, карагайлы тау келшге туткан тукт1 юлемдей. Анау буралан езен келшшектщ аркасынан кулаган бурымы icnerri. Эпке емше карал 6ipa3 турды. Содан кер жолга Tycin сэл ен1степ еда, шырша карагайдьщ шайыр mci анкып койа бердй Карагайдьщ iiui шымга айналган мук, шатысып ескен шытырман шалгын. Бала карагайлардын балакгарына оралган 6ixiK шел пен жалпак жапыракты бшк курайлар атгы KiciHi жасыргандай. Кении хош бол, Э п ке байау гана эн шыркады. Киа жолдан коргалап басьт, аты да айагын коныржай ыргакка уйлес тастап отырды. Энге е л т п ештенеш ангармапты, жол бойындагы алан- кайда аныра карал калган бала-шага, кыз-келшшектерд1 кергенде, Э пке атынын басын андаусыз окыс тартып калды. BopiHiH колдарындагы этеш тщ айдарындай кызыл ала шашакты байкап, булардын ыраугаш Tepin жургенд1ктерш тез арада топшылай койды. Эзшдеп, кысылганынан эуелп сезд1 G3i бастады: - Жалгыз екем дел, карагайдьщ iuiiH азан-казан кылып келе жатсам, кыз-келщшектердщ жайылымынан шыгыппып ау, э, тэубэ? - Кайным, мундай коркак екешщц бшгенде, бугып турып тындайтын ек, корыкканыннан айтып келе жаткан энщнен адасып калдьщ-ау боска. -Э н кашпас, женгеа, эуел! журепмд1 токтатып алайын, тура туршы! Коркып калдым ба, жок кыз-келшшектерд1 Kepin куанып кетг1м 6е, ofrreyip, журепм аузыма келш кептелд1 де калды гой, байгус, - дел, Этже кеуде тусын апаканымен басты. Эзшдей сейлеп ат басын элп келшшекке бурды. Калжьщца- сатындай-ак жеш бар екен: танадай кездер1 TinTi тайсалатын емес, жалт карагалылын 03i KiciHi тайсактатады, ofrreyip, жанарымен сойлеп турган жан. Бидай ©Hi де б1ркыдыру супу. Келщшекке Э пке кызыга коз салды. Карал турмай, бул жанына такай бергенде, келшшек тагы эзшдедк - Bi3гой 6ipa3 эшщц еспдж, кайным, менщ кабыргама батып турканы - мыла кайынсщлшерймнщ xani. “Эп ке деген осы ма? Ойбай-ай, сол ма?” - дел, тус-тустан жамырап, даусынды еспгенде жанымды суырып ала жаздады гой, туте. - Келшшек 29

сылк-сылк кулш, бшепн билете yfiipin экеп алаканымен аузын басты. Оны есттген кайынанлшер1 6enepiH тасалап, кылжак жецгелерше курай лактырып, жудырык керсетш, ездершше айбат KepceTicin жатгы. Келшшек олардыц eiu6ipiH де ерен кылмады. Сырткы жука кабыгын сыдырып алган ыраугаштын ею собыгын - кос солкылдакгы - Этжеге KyniMcipeft усынды: - Кайным, ырым кылайыншы: жуп усынсам, жолыц болып кайынспунлер1мшн 6ipiH кагып тусер ме екенсщ. Эн саган эйел болар деймнлц, кашангы журесщ ку т1зецд1 кушактап. - Эзшдегенде, келшшектщ жанары шоктай жайнады. Жымиган сэтшде езушдегт б улки ез кецийн де ангартып, элденеден емекаткендей. Ат устшен лып енкейш, 0т1ке эйелдщ бшегшен устай алды. - Жолдыц болмагы жецгеден де гой. - Кой, ейтш езеуреме, кайным. Менен repi жолы улкен шыгар, эуел1 мына тансык дэмнен тат! Былкылдап, уылжып турган солкылдакты карш етюзш кумарлана кыршып капып еда, анардыц суындай тэтгш п де бар, кымыздыкгай кышкылы да бар, сап-салкын койу шырынга eKi урты толды да к етп. Коз1н суйсше жумып, тамсана жугынып, Этже тандайын кайта-кайта ката берда. Жютгщ бул куюн кур ж1бермей, келшшек тагы кагытып тастады: - Кайным, Typin тым бузылып Kerri, атыннан ауып туспепп! - Паь! Жарыктыктын дэмш-ай! Карынга емес, б1рден журепме барып тускендей болды гой, таги. - Ойпырым-ай, э! Касып сейлейтш ку болмагай едщ ез1ц. Жарайды, к е р кп е й жатып Kepicin кетпейж. Калжындап, аузыма келгенд1 айтып жатканым, 6ip жагы куаныштан да болар. Журтгын аузында жаман-жаман сездер жур ед1, жана осында эн шыркап келе жатканынды ecTin, осек сездщ eripiK боп шыкканына куаныстык. Ел аузына mirin журген езвдей азаматгар аман болса екен дейм1з. Ел аралап, ат-кшйпц аман оралдьщ ба, эйтеу1р? - Куаайга шуюр, ез1ндей жаксы женгелер1мнщ ак тшеушщ аркасында. - Соны айтып атынан тусе берген кезде, езше сырт жагынан суктана кадалып турган бойжеткенда байкап калды. Кыздын жуз1 ме, жанары ма, элдене ак шугыладай жарк еткендей болды. Кеп гулдщ ш ш деп айрыкша гулдей окшау кершдк Кез1 кызда, 6ip аягы узенпде, ею колымен ердщ касынан устап, Этже тым epci анырып калды. Жшстен имен1п, ыраугаш (здегенст кыз енкейе бердк - Кайным, кезшнщ курты тусер, тым кадалма ейтш. - Апырмай, эуелп сез1ннен эп-сэтге-ак айнып кетпн-ау, женгесь Бул какпайлаганынды калай тусшсем екен? 30

- 03iMe бурсам, карайлайтын турщ жок, какпайламай кэйтейш епдк Эйелдерд1н imi тар кепетшш умытпа, шырак. - KeaicTi 6ip кулюсгае сап келш ш ек кылмы ц ете калды. Кылыктылыгына дауа жок: бет кызылы мен кез жанары жарыса ойнап, кылт 03repici жузше жараса кетп. ©тисе не дерin бшмей Myflipfli. Эзипнщ астарында эйелдщ кай сыры жатканы кущтрт. Жаза баспас ушш жауап катпагапды жен кордь Атынан rycin, ауыздыгын алып, эдега соган айналсокгаган бодцы. Этженщ ек1 ушты ойда калганын сезгендей, келшшек сезд1 тагы e3i жалгастырды: - ©кпелеп калма, кайным. Кызганганым емес, кызды айаганым гой. Мен ок кагары болмасам, экю жйтггердщ 03iai мен шыиын ол анкау ажырата алмайды емес пе. - Жэ-жэ, ейтш бултактама, жецгссь Ок кагары болам деп, жптппн бэрш езщ кагып кала бермейтш шыгарсыц? Онда кайынспупн уйде отырып картайады гой. - Ол жагынан кам жеме. Акылдымдай кызды уйшде картайтатын ел де керсокыр емес, курыгын элдекашан-аксалып койган. Соцгы серуешм деп сейшге шыгып ceKipin ойнап жургеш емес пе, осы кузде, кудай каласа, орнын табады. Ып-ыстык отты кеш рдепне актара салгандай, Эт1ке б1рталайга дешн туншыгьт, ундей алмады. “Кыздан кудер1нд1 уз, одан да мснен айрылма”, - деп тур ма деп кудшендк - Апырмай, - деп эдеш ycTi-ycTiHe курсшд1, - ерте ту- ганымды да бшмеймш, кеш туганымды да бшмеймш. Озеурей кеп 6ipeyre умтылсам, элдеюм менен бурын ылги иемденш койады. Куйшсш дегендей керсетш кана алдайды, бул кудай- га тумай жатып не жазганымды кайдам. —Шын OKiniiiiin эзшге сайып, Этже байкатпауга тырысты. BipaK бойжеткеннщ атастырулы болып шыккандыгынан жаман нышан ацгар- гандай шошынып калды. - Кой, ештсненщ карасы жок унжырганньщ Tycin кеткеш уйат болар, кайным. Камданган Kicire кузге дешн де коп уакыт бар. Жшггке кыдыр женгеЫ болып та жолыгады, бпдщ бабымызды тапсац, баскасын 6i3 таппаушы ма едж. - Орны сайлаулы деген соз1ц е ц м етм е октай кадалды. Кэдцмгщей ссенпреп калдым. Тэуекел, тэлешме жазганды корермш.тым курса, кайьпгашлнмен 6ipTUiflecTipuii. Yiiin сстт, жакынырак барып жузше жондеп карайын. Жакындастыра алсац, ол жаксылыгьщды оле-олгеншс умытпаспын! - Мундай соз жылпостан да шыгады. Саган кылымсып, кадф1м;п сынамайын, кайным. Тар жерде кезшш турсын, ток стерш б1рден айтсам, 03i де кулай кеткел1 тур сксн деп дандайсымассьщ. Тошректсгшердш коз1 тугел екеум1зде, дэл 31

K33ip дэнеценщ peTi келе коймас. Ат y e n эцпменщ аты - ат уел . Ж г п т щ к е ц ш шалкыган жалын: лап е т т кызга да шабады, жалт 6epin келшшектерге де ауады. Коптщ 6ipi деп, Акылдымньщ кад1рш келрмегейсщ, эйтеу1р. Ел сыйлаган басынды мен де сыйлап турмын. Эз1рше скеуinai жуздеспрш амандастырайын, кешнп icxi кисынына карай коре жатармыз. Керепм болып 1здей калсан, атым Жамалхан, Кэд|рбек детеншн катынымын, Кой атанын аулынанбыз. - Кошкар руын кешндер! осылай атайтынын Этже бшетш. Кыз кул!мс1реп амандасты. Кысылса да, кылымсымады. Онша уйан ем ееппн уншщ орныктылыгы да ацгартты. - Акылдым, ел айтып журген эшш жизт- осы. Мактагандары бекер екен, озпцй коргенде, айаты узенпге uiiiiin кала жаздады. Жэ енш, уйалып ж1птке жузйцй де корсетпеймюн? Женгесш жанарымен гана жазгырып, кызсэл кабагын шытгы. - Карагайдыц imiue Meni коруге келш пе бул Kici? - Сез астарын Жамалхан да, Этже де укгы. Эдейшеп келсе тэты жен, туткиыл кездесш турып, тым ашык кеткенщ меш арзандатканьщ емес пе дегендей, кыз ушнде кылан екпе бар. - Халыктын аузында журген атагын сыйладым, етшшпн жерге тастамадым, баска 6ipey болса, буйтпсйт1шмд1 езщ де бшесщ, —деп Жамалхан актала сейлсдь Унс1з калуды Этже де ьщгайсыз корда- - Жол ycri Ke3irin калган сон, жвн сурасу - ескщен келе жаткан эдет. Bip Kepin кана кете бермесшз, ертенп кун мына кен жайлаудан мм деп 1здесек екен Ызд1? - 1здемед1 деп екпелеместз. - Сейдегешнде, кызгылт бону кыздьщ бет ушына ойнап шыга келдь - Ал, Timi, тым киын боп бара жатса, Кайныксш деп гздершз. Этже сезден свзд1 куалай бермек едЦ Жамалхан токтау керегш ангартгы: - Ал, эним кайным, Акылдым (зде деп 03i айтты гой, соны уэде деп уксаншы! К айны кеи т квз1мен аймалап, Этже эдептен аса алмай амалсыз коштасты. Кайныкештщ атастырулы екендап енд1Этжеге соншалык улкен бегесш сиактанбады. Жамалхан турганда, кыз екеушщ онай табысатындыктарына кэмш сендй Кыздын да ынгайын KOHini таныды. Шаттык ce3iMi ж ю т п шыркау бижке KOTepin экеткендей керш дь Кептен журген кеудесш деп шемен кенет ыдырагандай. Эндетш жюсрс жаздап, эндетш ж1бере жаздап, етекке тускенше эрен шыдады. Bip кезде бурылып артына карап едк Баркернеудщ сэукеле басы кылтиып ani KopiHin 32

тур екен. Оны керш, жадына жана эш тусе кетп. Кцпрмей шыркап коя бердй Атыцнан аиналаиын. атамекен, Кш сет Баркенеу деп атады екен?! К,айгы мен цапаны да квремШц, Саган да соныц зш баша ма екен? ТАГЫ ДА ОЙДА ЖОКТА УШЫРАСКАН БАСКА КЕЛ1НШЕК Тойдьщ a6ircpi тацгы алагеу!мнен басталды. ©зге журт ел1 уйкыда жатканда, Уйгентастын белшдеп Умбетей кажыннсщце эуре-сарсан басталып та кетп. Адамдарынан бурын тойлы ауылдыц Tyrini турегелгендей: т о катар жерошак пен койган самаурындардан койу будак каптал кокке суырылады. Тацгы мунар байау ыдырап, айналаны буалдырлап, кезге эдетгепсшен эсерл1рек керсетедк тойлы ауылдан темешректеп ускынсыз курым уйлер мен кора ш епндеп каракшы гып шген жулым шапандар кэз1р тек карауыткан сулде боп, айналаныц акшулан тус1не эдем1 уйлеседг Беткейдеп топ-топ арша да тап 6ip Tiryni • отаулардай денгеленедк Манай дауыл алдындагы тыныш- тыктай маужыр. Какырынып уйден Умбетей кажы шыкты. Шапанынын шалгайын шамдана сглкш, казан-ошактьщ басындагыларга каткыл сейледк - Уйдщ тощрепн кан-жын кылып кобырсытпасандаршы! - Табанына баскан жас тезектен жтркенш , кок шепке exirin олгенше кеп уйкеледь - Тиимдей нэрсеге бола Ty6irwi казагын енкей дшмарлар жиналады. Айналаны былгап, ез1м1з пэле сурайтындай еле алмай журм!з бе? Жатыкдеген жерщнен онсыз да 6ip будыр шыгады. ©й, Жумабек! Жып ет1п, кара сур Kici казан жактан шыга келдг Кажымен катарласа 6epin, кулагым Ызде дегендей сэл енкейе токтады. Суйел екай, мен екеш белпаз денгеленген кара кошкып тушн дэл мурнынын ушына барып Lriinin калгандай en-epci 6iTinTi. Журттан жасырам деп ж у р т эдеттенгеш ме, элде кыши берген сон сейте ме, эйтеу1р, элп туйшд1 апсш-эл1 сыйпай бередц Умбетейдщ сезше эр бас изеген сайын колы да кабатгасып мурнынын ушына барып кайтып турды. - Конак кутетш ж т тге р мен казан-ошактын басы-касын- дагьшарга осы бастан ескерт, - дед1 Умбетей, - 6i3 - тойдыц weci, тузж журсш. Дау-дамайсыз втер дейм1сщ, 6i3 6ipaK 6opine ара агайын: бэйпге таласпаймыз, билжке араласпаймыз. - 3-897 33

Кажы содан кейшп сездерш журе айтгы. Буп тойга улкен мэн берепадитн тэтыда ацгартып, созшщ аягын салмактап, шегслеп туйдк - Ашу усладе ацдеюмнщ тип тисе, тез1адер, кол жумсаса, отаи да кешвдер. KirniK боп курдай жоргалап аткарыадар. Кеткен еселерщ болса, кеЙ1н де кайтарып аларсыадар. “Кажы той жасаганда тебелес болып, бэленше басын жарып ед1, тугенше тайак жеп едГ дегецщ атак кып ацсамай-ак койдым. Жумабек басын 6ip-eKi рет шулгып, мурныньщ ушын усп- успне сыйпап, “уктым” дегенд1 антарггы. Ендешс, бара бер дегендей, иыгын 6ip комдап койып, кажы тез-тез басып тебенщ сырт жатына бетгедк Тебеш айналып Kerin барып, кайтарында ycrine шыгып, TOHiperiHe Умбетей байыптап коз тастады. Каншама KyriHin эз1рленсе де, кездейсок б1рдемелер кедерп болып кала ма деп, кецш кобалжи береди Эйткенмен каз-катар TiicripreH конак уйлерше, кыбыр-жыбыр боп жаткан Kyrymi адамдарга карап, бойын 6ipTe-6ipTe мактаныш билей бастады. Тойдыц калай басталарын кез алдына куанышпен елестетп: кадау-кадау, топ-топ болып тойга кслс жаткандардан мынау кен жазык кершбей кетедьау элП Кджыньщ каз1рп туркы тебенщ успне кадап койган каракшы тастан аумайды: серейгсн куш cipecimi де калыпты. Умбетей - денесп зор, enceni Kici. Бет элпетшщ 63i KiiniripiM баланын тесш дей. Жак суйектер1 де жеушещц Kiciniu жауырын какпагындай жап-жалпак. Сынган тостаганнын как жартысы кусап кабакгары ущрешп, шуцет кезш шым теревде жаткандай карауытып керсетедт Букш б т м тулгасыньщ ipiniri кез алдына алк-салк еткен атан туйеш елестетедт Кошкар руыныц бфден- 6ip белд1, бедедщ адамы болгандыкган, 6ipeyai карпып, 6ipeyai тарпып, кейде туйеден бетер тапырактайтыны да бар. Мактанганды, шалкыганды жэне жек кермейдь Онымен байлык таластырар пеаде бул ешрде кэзфге жок- Бедел салмагын ол e3i де жаксы сезедо. Мундай салмактын мал мен дэулетке байланысты екендкш де тусшеди Ептеп журт кезше эдшетп, кудай жолына шын бершген адам боп KepinreHfli муде тутады. Ж еш жок келпрсш , кершгеннен бугып, кершгеннен юнпрейе бергещр беделше нуксан санайды. EipaK улкен-шипсше карамай атдаюнёр атаулымен сыйласа бшедь Атак-бедел1 ескен сайын дуние-дэулеттщ орны тез толатынын элдекашан TyciHin улгергещнктен, кажы сшкашан каж етп шыгын, керект1 мал сойыска штналык жасап шыжылдамайды. Мырза атанып, жомарт кершуш жаны суйедп Кажылык сапарга барып кайтканы да сондай м эртпп. Bip KeMmlniri eKi эйел алса да, бэйбадеден туган 34

жалгыз кыздан езге кажыда бала жок-тын. Сол кызын узагкалы 6epi уйнпн берекеа кашкандай Kopiiiin, кажыньщ кецш конылтакси беретш. Содан кешн балажан кажыга калай жагынуды жаксы бш етш 6afi6imeci жакында оз ciwiiciHiH жергектеп баласын бауырына салып асырап алган. Мына болгалы жаткан б у п н п сэн-сэулет - сонын куанышы. Тойлы ауыл. Туе ауа бастаган кез. Барлык журт балуан- дардын кызыгына батып, ту сыртгарынан ат койсан да бшер емес, ез кикуларынан езгеш еепмейдь Этже де айкай-шудыд иен ортасына ciiin кеткен. Элдеюм арт жагынан кимслей келш катарласты. Оныц жузш кырынан байкап, кайдан керд1м дегеншше болмай, кол 6epin амандасып, хал-жайын сурап, еж елп таны стары нш а ж ш т т щ 03i ж едем елдетш Kerri. Сештбаггал деген атын еспгенде, есше элдене сап ете калгандай болып ед1, соны жуйслеп ecine Tycipyre ж1пт мулде улгертпедг “Жамапхан женгецнщ елшклмш”, - деген кезде, Этженщ ею б ег ду ете калды. Урлыгын абайсызда ашып алган адамдай ьщгайсызданды. Ыркына Kenin, ж нтгпн сонынан yiici3 ере бердг Шеткер1рск шыккан сон, сыралгы достарша Ссштбагтал тнтп акгарыдцы: -Ж амапхан каггы тапсырып еда: “Энни кайныма айт: той- думаннын тапайын Kepin жур гой, Акылдымнан артык емес шыгар. Bspi тойда, 6i3 онашамыз”, - дейдг Кдлганын езщ бшесщ гой. Оцаша калгьщ келгенде, козинн маган кысып кап, Жамалханды жетектеп экетем, - деп, бул сапар 6ipre болатындыктарын да бшд1рш калды. - Ал, жарайды, менщ баска да 6ipa3 жумыстарым бар едд соларды барып жайгай турайын. Кешюге быпай уэделесешк, - деп, будан былай меш тындайсьщ дегендей ектем сейледй - кэз1рше осыпда екешщп журтка бгдщрш, кызык-думаннын кайнаган ортасында журе бер. Ымырт жабыла сыйлы конактар уйге б1ржола Kipin, сыртгагы журю сайабырсиды. Сол кезде сып eTin сытылып шыгамыз. Кездерi терт боп олар да кутш отыратын шыгар. Жамалханды койшы, бэршен кызды кутпргенщ - обал. Ж1птпен алгашкы жолыгысу оган, эрине, оцай дуние емес шыгар! Э зтдеп, Сештбатгал соншалык ракаттана кулген сайын Э т1ке айыпты адамдай катты кысылды. Кипактап, алгаш сырласып турган ж ш тсе жай-кушн угыныкты CTin калай тусппнрерш бшмей састы. - Сен оны айтасын, мен осы тойдан кете алмаймын ба дсп коркам, - дед! ж т т т щ жузше кыбыжыктай карап. - Ксшюсш эн бастапганда журт, сез жок, Meni 1здейдг Сол кезде жок боп шыксам, конак эшшлердщ алдында елге уйат кой, 35

коркып кашып Kerri дер. “Конак эншшерден кем сокпа, тойга сенщ эшнщ есту ушш барамыз”, - деп, базыналык кып кулак епмд1жеп жургендер кеп ед1, солардын бэрш ун-тунгазтастап кеткешм aniM-ay, Tirrri! - Ой, Taflipi, кыз кутш отырганда, езге дуние epTeHin кетсе нен бар. Тойга бупн eKeyi де эдсш 613 ушш келмей калып отыр. Кайныкеш Tirrri кажыга жакын туыс болады. Соган карамай себеп айтып, сен ymiH тойдан калып отыр гой кыз. Кыз басымен ол ейтш себеп тапканда, ж ж й сен неменеге киналасын, 6ip сылтау айта саларсын кейiн. - Сен де кызыксын-ау, сылтауынды сонша елдщ каншасына айтасын? Bip-eKeyiH алдаганмен, бэрin 6ipnefi алдай алмайсьщ гой. Алдаган купце де... Шынымды айтсам, дэл осы кунда ез1м де асыга кутш дайындапып ед1м. - Уай, кудай-ай, кайдагыны айтып. 1здеп калады деп коркпашы сен! Кайта eKi жеп бите шыгасьщ. Тойдагы журт танга дешн таркамайды, ол 6en-6&nrLni. KeuiKiciHорындарына отыра сап euiKiM жэне эн де салмайды: эуслг ет жсйдй кымыз ш ед в 6ipey OKneciH айтады, 6ipey еепген есепн айтады дегендей. Ал оган дейiн елмесек (из де оралып улгерем1з. Кещшн орныгып, эннщ KOKeciH сонда айтасын, кайта. Туб1нде капай болып шыгарына анык K03i жетпегешмен, Этжеге осы niKip орындылау сыйактанды. Энгш жнтгпц сол райын сезе койган Сештбаттал одан ары саудаласпады, элдеюмдермен жолыгуы керекппн журе айтып, “кешке тауып алам” дед1 де, жагалай йгшген уйлерге карай бурыпып Kerri. Этже оныц сонынан узак карады. Нар тулгалы ж ш т ту сыртынан rinTi сом кершед1 екен. Какпактай жауырыны казан аттын жонындай шайкактайды. Ею колын бос булгактатып, айагын сэл талтак басады. Cipa, MiHe3i де дене б тм ш е сай сею лдк 6ip-aK сейлеп, 6ip-aK тындыратын болу керек. Кекешнде журген кыздан кекешндепдей хабар экелгендактен бе екен, аз уакыт энпмелескеннщ езшде бурыннан бш с жандай жакын тартып, жптгке ыкыласы ауып калган тэр1здг “Е-е”, - деп, Этже енда гана есше тустрдт Бурын да 6ip per керген екен-ay бул жйтгп. Былтыр кузде Жушсбектшнде отырганында, бейтаныс eKi жнтг к е л т мунын услне KipreH. Bipeyi - осы. Асыгыспыз деп, онда булар аска карамай кеткен. Танымагасын Этже ендерше сэп салмап еда. “Эгген, - деп сонда Жушсбек бул жйтггщ артынан 6ipa3 энгтме айткан, - сенш арка суйейтш агайындары жок, эйтпесе алтын иблт. Кушдесен, Kymi бар; журек десен, журеп бар”, - деп суйсше макгаган. Сонын 6api Этженщ eciHe ещд гана емгс-емю тусе бастады. Кенет элдекандай купыйа шымылдыктан шыга келгендей, 36

Кайныкештщ бейнеЫ кез алдына тура калды. Tim i, элп елеске алданганы сондай - ею-уш атгап умтылып барып токгады. “Кайтсем екен?” - дед1 киналып. 0ткенде, Жунюбектжшен ' юсоккан. 1, колдан елдеп кеткес1н, п едо, оган xinri гештердш iuieic- I. Кьгадьщ эке- келш,тамак эз1рлесуге КайныкештГ де жумсап, тап бейне ез уйлер!нде отыргандай ерюндж керсеткен. Эпке эн салып, энпме айтып, эбден кас карайганша отырган. BipaK, aiheyip, жолы болмады. - Кап, кайным, еш орайын келлре алмадым, - деген. - Акылдымнын нагашылары конакка келе капты, ш ш де e3i куралпас 6ip кыз бар, жабысып калгандай Акылдымнан eKi ел1 ажырамайды. Мундай кезде сезж сапсан, кейга ce3i жаман. 0 з аузынан ест1мед1м демесен, езщ легенде Акылдым елш- актур. Эндер1нД1 естпп, 6yriH тагаты xinri калган жок шыгар. Байкаган да боларсын, жаксы керетшдюш кезшен биш рш койады. Эке-ш еш еа байкап койа ма деп коркканым-ай. Эйтеу1р, ез1нд1 Kepreni e3repici кеп. Басыбайльиъш ойлай ма екен, KypciHin, куйзелт, уайымшыл боп барады. Атастырганы да, айтатыны жок, 03i катарлы ж т т . Тапшылык керем дейтш емес, дэулет1 де дурью. BipaK Акылдымнын ыкыласы онша емес. Бурын кайта байкатпайтын, K33iprici кепе-кернеу, TinTi. Шынымды айтсам, мен не керд1 дейсщ, кайным. Керсем, еркектердщ кулыгы мен кулкынын керд1м. Акылдым екеущшн жагдайларьща менщ ой ерем онша жетпейдг Ол ceHi унатканымен, баскага буйырулы; сен оны унатканьщмен, ак батасын кэйтш бузасыц? Араларында журш, бекер обалдарьща калам ба? Ер ж1пт ceHiH ештенен кетпес, арты Акылдыма жаман болып журмесс не кылсын! - деп, Жамалхан кениинде журген куд!пн де жасырмаган. Дэп сол арада тыйанакты жауап айта коймаганмен, Ty6i 6ip бекем шепймге токтауы керекпгш сол жолы Э тже iurreH туйсшген. Томсырайа калганын Жамалхан екпелегеш деп кате укса керек: - Капаланба, кайным. Жас кезде кецм ннркшнщ акыл, такатка кене бермейтшш бшем. Канша уакыт, калай ойнап кулетшдернин - оны ездерщ 6ine жатарсындар. Жснгелж жолым, жакындастыру менен болсын. Жаксылап турып онаша жолыктырам, е н д т хабарды ез1мнен кут! - деген.

Сол хабардын тап бупнге тура келш турганы - мыиау. Сештбатталмен уэделесуш уэделескенмен, тап кешке тойды тастап калай кете койатындыгына Э п ке ез! oai дудэмэл. Эр ойды 6ip ойлап, эрьсэрш ктен басы катты. “Эй, кезшде кере жатармын!” - деп, 6ip жагына батыл шыга алмаган сон, балуандар Kypecin кызыктай туруга кайта бурылды. Эпке мойнын созып караса, ортадагы ею балуан кан сорпасы шыгып шаршапты. Руынын, улыгынын аттарын шакырып Кызыл кегардек болып даурыккан журт курескендерден бурын ез дауыстарын жарыстырып жаткан сыйакты. Yfiipinin соккан жел куйын кусал 6ipece ана тустан, 6ipece мына тустан басы- мырак шыгып, айкай-шу уйткып еспледк Аракццк санк епп, элдеюмдердщ yni дара шыгады. -Э й , екеуще карал кун бататып болды гой, болсандаршы! - Жетедк eKeyi тен. Ажыратындар! - Жо-о! О л т кетсе де 6ipi жыкканша курессш! Э пп сездер эл болгандай, eKeyi сэл сшюлесе бастады. Саркып журген сонгы куштерш салды. Дене бтмдер1 жагынан eKeyi де нэн. Кдкпактай жауырындары кайыктын ескегшдей кайкандайды. Акыргы жанталас екенднтн журт ангарып, аз сэт кику-шу сайабырсый калды. Кенет кек белбеул)а юлт тура калып шалып ж1берш едь анау ушршп келш астына тустк Капы жыгылды. Айкай-шу кайтадан куйындай кетершдк - Иэ, аруак! —д есп балуаны женген жак. Журт ортага жапатармагай лап койды. Эрюм ез балуанын барып колтыктап жатыр. Ду бэсендей бере жаршы жнтг ортага тагы шыкты. - Кэнеки, кэнеки, ортаны ашындар, ыгысындар! KypecriH KeKeciH ещп кересищер. К.тйр курескс шыгатын балуаннын пыспысы - Жайту, экесшщ аты - Эл(мбарак, руы - карабек. Ж уреп дауайтындарын шык, кэне! -деп,топтыжарып ортага келе жаткан ецгезердей кара юснн колымен нускады. - Ой, оган шыгатын KiM бар? - деп, Жайтуды бшенндер шырт-шырт TyKipicri. - Ойпырмо-оу, мынауын нэн екен! - деп танымайтындар танданысып жатты. Жайтумен куресуге тез арада ешюм шыга коймады. Эпке кай жердей кай балуан суырьшып шыгар екен деп, алактап турганында, топтьщ сыртынан жешн журс туршш асыгып- ycirin келе жаткан Сештбатгалды кердг Eip ынгайсыздык болатынын сезгендей, денеЫ тоназып койа бердь EKi кезш Сештбаттапдан алмай: “Эй, жыгылып калмасан жарар едП - деп кудпсгенда. Сол сэтге OriKeHi кага-мага элдеюм ортага карай 38

кимеледь “Осы куресем деп журмесш”, - деген оймен, журт оган жаппай жол ыгысты. Ортага шыгысымен элп ж т т Жайтудын касына барып турып жан-жагына одырайа карады. Эпке сонда байкады, куресепндей сикы жок, сидам жйтг екен. Сонын арасынша элдеюм: “0й , мынау еле алмай журген неме гой”, - деп те улгердг - Ей, агайындар! - деп, эл п xciriT колын жогары кетерш жудырыгын туйдг Денесше шактаусыз, даусы зор шыкты. Журт жым бола калды. Ойда жок б1рдемеге бастагалы турганын TyciHin, ayecTiicrepi козып, оньщ сездерш эрюмнщ- ак аны к ecriric i к елдг - Euikim бэй ге алып байу уш ш куреспейдг Атаньщ намысы yoiiH, ул боп туганын дэлелдеу yuiiH куреседi, - деп, кезшщ астымен Жайтуга елеуЫз гана 6ip карап койды. Онын туксиген калпынан тук те ангарылмады 6ipaK. - MeHiH тан калатыным, - деп, журтты кез1мен айнала сузш келе жатып, ж т т Эпкеге кадала карап сэл бегелш калды. Сонан сон кайта сшюнш, кызына сейлеп кетг1: - манадан 6epi, барлыктарыныз да кердщ1здер, жыкса да, жыгылса да талай атаньщ улы бактарын сынап белдесш жатты, 6ipaK солтанкулдан 6ip адам туйак серппедг Жай кундер1 xciriTrepi жолымызды кес-кестеп кен жайлаудан журпзбеупп едг Жабылып тартып алуга, жабылып сабап кетуге солардан errri ешюм жок- Сол батырлардын бэрш жер жутып койган ба, кайда кеткен? Жабылып кеп берсе катындар да мыкгы, мынандай жекпе-жекке келгенде, солтанкулдын ж ттгерш щ шыдамайды гой деймш 6ip жерлер!? Мешмше, анык намыс осындайда сыналады. Шыксын солтанкулдын xcirrrrepi! Жекпе-жекке журектер1 дауамаса, уйренген aaicrepi гой, TinTi, екеулеп KypecciH. Жайту оган да макул. - Соны айтып, ж т т Жайтудын бетгае куп1мЫрей, риза кей тп ен карады. Ашу ма, намыс па, кеудесшде туйш п турган нэрсенщ не екенш Э пке тусше алмады. Шындыгында, даусы да ашшы, тип де ашшы ж т т к е 6ip жагынан ренжш , 6ip жагынан мойындап, ек1удай сез1ммен карады. “Эбден маскара кылды- ау!” - дед1 TicTeHin. Сол кезде тына калган журттын как ортасынан элдеюм шанк ете туеп: - Эй, экецнщ аузын... не сандалып турсын? Солтанкулды тугел сен таптырып па ец?! - Топты бузып-жарып бурыл сакалды сэры шал ортага карай умтылды. Елкондыныц ею созгс келмейтш ызакор, дэрппе бурк ете калатын долы мшезш Э пке бурыннан бшетш, сондыктан icTiH улкен насырга шауып бара жаткамын сезе койды. Жптгпц карсысына кеп Епконды eKi б у трш тайанып тура калды. - Сен карабектен тусан, мен 39

солтанкулдан тутам. Сакалы агарган мен тугш, суйеп курант ата-бабама ттл типздщ. Арманыц солтанкулдыц адамы боп турса, ал кедщм алдьща! Шетшен кекжал тутан каукарьща шыдамай кэр! суйспм каусап туссе, мына журт куэ, куным сураусыз. Кел, итгщ бапасы, курес мешмен! - деп тал бердг - Ататай, ашуывды бер! - деп, алдьщгы жакта турган 6ip Ж1п т Елкондыныц бшепнен устай алды.-Мен-аккуресейш! - Кет! - деп, шал оны шынтагымен кагып ж1бердт - Кеуденде жанын болса, кайда калдыц бурын! - Устждеп шапанын жулкып шеш ш лактырып ж 1бердн Колдары долылыктан д 1ршдеп, жейдесшщ CKi женш колтытына дешн турш тастады. Ею кез1 сж1рей!п, атылатын жолбарыстай жюттке жакындап барады. Ананын CKniHi эуелпдсй шыкпай, шегшшектеп топтын 1шше тытьша бердк Каумапап, топ ж т т оны ортадан ыгыстырып эKerri. Tyflinin, Жайту ортада ун- Tynci3 калды. Журт TinTi онын бар-жогын да умытып ксткен тэрлздь Кайт1п тур екен деп арамдыкпен карады ма, эйтеу1р, Этшенщ тана кез1 тусе Kerri: еад кап-кара боп, тупа бойынан тап Ka3ip кара TyriH бурк ете тусетшдей тутеп KeTinTi. Жер текпшеп, Елконды ашудан калш-калш етедг Атгандап, урандап, буюл Уйгентасты басына кетердт Той жендеп жургендер тугел етегше оралып: “Бэйгещздо алыныз!” - деп бэйек бодцы. Кьщыр шал кисайган жатынан кенбедг - Ештемецшн кереп жок, жанаты текс!з1щн тауып кел! Ол шакырды, мен шыктым. Жыксам, бер, жыкпасам, бэйгеншц экесшщ аузы... - деп, колынан устамак болгандарды кагып- кагып ж1бердт - Шакырындар, кажынын e3i келсш. Буп тойга 6ipiMi3fli 6ipiMi3re бокгагу ymiH шакырса, оны айтсын; эйтпесе жанагыньщ сандалып туртаны тепннен тепн емес, юмнщ айтаты екен!н - соны аныкгап 6epcin. Оны еспмейшше езгеге де тыныштык бермейм1з, 03iMi3 де тыншымаймыз. Кажы келмедщ екен, жабылганньщ экесш сонда кореш, Кангелдшщ eKi баласы - 6ipi болыс, 6ipi би болып турганда, бул корлыкгы коргенше елгешм1з артык! - деп аскактады. Отан 6ipeynep котерглш, 6ipeynep шамданып, журт жау тигендей дуылдады. Сатырлап атка конган алып ушпа азаматгын карасы лездс кебешп Kerri. Кдмшыларын кымкыра устап, кандарын inline тартып, шеттершен койтыласа кетуге дайын. Осы ксзде у- шудын ортасына Умбетей кажынын 03i келдг Касында карабектщ кариасы opi бш Байсиык бар. Сыйлы адамдар келген сон, шу сайабырсыды. Байсиыкгын ишарасымен элдеюмдер итермелеп манаты жюптг ортага кайга шыгарды. Життгщаты Кортасбай екен. Улкендер1уйретш койган болу керек, Елкондыныц алдына кеп Кортасбай тоесж букп: 40

- Кешу, ата! Кателж менен! - Елеке, баланныц ет кызулыкпен айты п калган 6ip кателлш Kemip! Айып б1зден! - деп, Байсиык та камшысын ксудссше келденен койып кулдык erri. - Кешкешм сол - куресем1з! - дед1 сэры шал. - Карабектщ жйтгтер! ipi туса, солтанкулдьщ шалдары cipi туады. Мунша касарысады деп Елкондьщан ешюм кутпеген-дь Коргасбай кысылып жерге карады, самайынан тер саулап койа бердь Сары шалдын кырсыкгыгынан Байсиык та састы. Ойда жок пэлеге урындырган Коргасбайга ызасы келдь Камшысын колына буктеп, урып ж 1бере жаздап, ызбарлана з1рк erri: - Котер, ей, басыцды! Катын кусап кашамысьщ ендк курсе! Коргасбайга ен киыны осы болды. Kipin кетерге TeciK таппады. Кылшылдаган xcirrr калтылдаган шалмен кэйтш курессш, кайтапап KcmipiM сураудан баска лаж таппады: - Кепнрвдз, ата! Bip итпк жасадым. - Жаца меш де ит кылгансын, ендо ею ит болдык. Журт кызыгымызды кореш, кел, ек! ит тебелесешк! Не дерш бшмей, Коргасбай состиып турып калды. Сары шалга Байсиык та сез тауып айта алмады. Бар бшгеш Коргасбайды, эйтеу1р, бас-кезше карамай сыкпыртып боктай бердк Сазарып турган Елкондыны сонда да яабгге алмай, Коргасбайды кайтадан жазгырды. - ¥гыл туган бала да ата жауларды агайындастырып жатады, сен болсан сойталдай азаматсыц. Е лдщ »ciriн ажыратканды атак Kepin, аузына келгещц оттап... Удай т1л берген кудай шалмен куресеттндей тук бермеп пе? Курес вида, алып урып астына бас ана экендей Kicini! - Байсиык тагы 6ip норсенщ ушыгын ангартты: улкен KiciMCH б елдесудт 03i одепшздш. Урыскан боп Коргасбайга соны одеHi сезд1рш турган сеюлдь Сондыктан жЫ т сэры шалды эл1 де болса иштем бе деп умптендп - Bip HrririM болган шыгар, ата! - деп тагы енкейе 6epin сдп, Елконды KOKiperiHeH HTepin кеп иабердк Абайсыз турган ж т т жер сузе барып open оналды. Журттьщ мырс-мырс кулю а мен KeKecin сездерш кулагы шалып, ызадан Байсиык жарылып кете жаздады. Карабектщ намысын коргаймын деп, кайта оны маскарага ушыраткан жлггке обдсн жыны келдь - 0 й, ит боп кетюр, тантык! - дед1 камшыньщ сабымен ксудссше нукып. - Иттен басканьщ аузына туспсуш. Мулошмси калып, Коргасбай олдене айтпакка октала 6epin efli, камшымен как баска салып ж1бердг Кулак шекссшен кан бурк ете калды. Журт ара тусш улгергенше, 41

Байсиык бес-алты сермеп ж1бердг Коргасбайдын устБбасын кан жауып Kerri. Кьщк деп уш шыкпады 6ipaK. Канды кергенде барып кандары кызган журтгын ашуы кайтадан сабасына тусе бастады. Кетерш де бшмей, кетпесш де бшмей, кеш тускен сайын Этженщ мазасы Kerri. “Кыз кутш отырганда, калганына колды 6ip-aK сштесещш!” - деп Сеттбаттал азгырады. Оны мен солын кезек салмактап, кезек толкып, api-copi халмен кеп бегелш калды. KeTin калса, кашып Kerri деу1 мумкш. Егер кызга кеткешн битее, Tiirri маскара: ертен бутан ел не дейдь ©тшенщ тойды кимай туртан тэты 6ip басты ce6e6i - бупн тунтыш рет “Баркернеуш” кепш ш к алдында айтып кермек ойы бар едь Онын ycTine, бара алмау ce6e6iH 6yKneci3 туснш рсе, кейш кыз да муны куп керетшдей болады да турады. 0Hi унаса, eni алкайды, курмет кылады. Оган Кайныкеш неге карсы болады? Кул болмасан бул бол деп Ka3ip Этнсе KeTin отырса, ертен артынан каншама жаманат ередН Кайныкешке ол абырой ма? “Осынын б о р т кейш езше жендеп тушщррсем, - деп 0 тж е (штей бекемдене TycTi, - Кайныкеш маган екпелемеуге тшс. 0 йтш намысымды жыртпаса, MeHi шын унатканы кайсы!?” Осы ойын, осы байламын Сештбатталга да айтты. впади, жалынды, Жамалханта жатыктап, кеншш жыртпай жетюз деп жуз кайтара аманаттады. “¥ктырып керермш. 0 й, 6ipax 03iM де онша уга алмай турмын-ау”, - деп, Сештбаттал сулесок KenicTi. Кешкюш к енш жакын жйтгтер 0riKeHi уйдьуйге жетекгеп кеп эуре erri. Эркайсысы e3i отырган жакка тартып: “Б1збен журсен, кыз келшшектщ KOKeciH KepeciH”, - деп калжындай кызыктырады. Кинап койматан сон, 6ipa3 уйге бас сутып та шыкты. “Конакэншшерге кыр керсеткендей болмайын, ayeai солар бастасын, содан кешн оз!м-ак келш eKi-уш эн айтып 6epepMiH. Ойтпесе конак эншшер менщ даусымнан коркып кашып KeTin журер”, - деп эзшге бурып, олардын эн сал деген колкаларынан азар кутылды. 0 д еш тойдын 6epeKeci кашсын деп, тустен кейшп тебелестен сон, кажымен кырын кабак журген Kefi6ipeynep касакана тарасып кеткен. - Сендер KeTin калсандар, агайындардын арасына сызат туседь Йемене, елдш ж т н ашуга кумармысындар? Куадйзп жанжалды кек тутпай, езара к е т а м тауып бупнп тун 6ipre 42

отырындар. Кундоп кактыгыстан кешлдервде дак калгандар болса, солардьщ кайта ымыраласуына осы 6ipre отырганда- рыннын 03i улкен сеп болады, - деп Елконды мен Жайтуды, Байсиыкгы, Байтаракгы, тэты 6ipa3 карабек пен солтанкулдын ел устарлары мен сез устарларын кажыньщ e3i колкалап алып калган. Кэз1р солардын 6api окшау сэнмен титлген сепз канат уйдеп сыйлы конакгардын катарында отыр. Тершкейден келген ею эшш Сакан мен Tycin те сонда. “Олардын касына калайша Mcni шакырмас екен?” - деп дэметш, Эгже кеш баткалы елепзи бердт Уакьгг озган сайын кунпрт секем кещлш алагызытып, сыртгагы еддщдабырына кулагын тосып, кайта-кайта eciKжакка жаутандап карайды. “Шынымен-ак шакырмас па екен? - деп шыдамы таусылды. - Элде кущнзп жанжалдан кешн ешюмнщ журеп ойын-сауыкка дауамай отыр ма?” - деп те ойлады. \"Кап, Кайныкепт бекер ренжтппш, - дед1 кынжылып. - Сейггбат- талдын айтканы келд1, эн басталганша кайта оралып улгергендей Хабарлауына Караганда, кажы тойын уш кун, уш тун етюзбек, соган есептеп бупнге - балуан KypeciH, ертецге - ат бэйге, сонгы кунге - кекпар белплепп. Эн сауык эр кун сайын кешбата-ак басталса керекедк журт бупн энпмеден езгеге онша кещл белер емес, кебшщ айтатыны —кущнзп жанжалдын егжей-тегжеш. 0 TiKeHiH алац кешлш алдандыргысы келд1 ме, Жушсбек эзш тастап, эщтме бастап журтшылыктьщ кешлш аулаумен болды. - Той-тойды Kepin ж урт, дэл мундай былык тойды керген емесшн, - дед1 томен1ректе отырган элдеюм. - Палуандарды бупн куреспрд!, ертен бэйге бггкен сон, мундагы журт мурнын шукып отыра ма? Уш кун деп атакгамай-ак койса кэйтед1? Басталмай жатып берекеЫ кашты, уш кунге бул тур1мен елсксесш суйретш эрен жетер, KypeciHiH езпще коргетм|'з - мынау, кокпары эл1 кып-кызыл тебелеспен таркар. - Ойпырым-ай, сен осы сэуегейамей жайьща отыршы! Аузьща келгещй айта салатын, айдалада отырган жоксьщ, байкасаншы! KiMHiHтойды калай етюзгешнде кандай шаруан бар. Eri мен кымызына тойып ал да, томпиып отыра бер! Ecripre сейлеп отырган жакка Э п ке epiKci3 кешл аударды. Шынтагымен туртш, касында отырган Ж уш сбекп де каратты. Yflipefiicin, езгелер де солай бурылыпты. Keain 6ip адам жен де айтпады, той бастар айтарымызды да, той таркар айтарымызды да бшмей калдык кой 03i, - дед1 элг* бадыран кездеу ак сэры жшгг. Cipn, жиырмага жана келгсн-ау, Эпкелердщ екшс басарлары сыйакты. 43

- Бул ж т т буйтпеуил едн - дед! Жушсбек Эпкешн Кулагина сыбырлап. - Осы эцпмеш ериптпейжип, уйаты 6i3re келедь Кунде айтып журген эшм гой, баскага сштемей- ак, вз1м бастап ж1берсем кайтед1? - Этже жауап кайтарып улгермедк э лл ак сэры жйтг: - Он1ш ага! - деп журттьщ ыкыласын тагы езше аударып экетп. - Екьуш жас болса да улкендйтщз бар шыгар, ага дегенге айып етпесаз! - 1ркййп, 03i танымайтын жйтгпн бетше Этже таныркай карады. - Менщ шешем - кажынын жадын эпкесг Сондыкган мына тойга менщ де намысым кеп отыр. Тойдыд бар билш н нагашым Жумабектщ колына 6epinTi. Ол жен шдмеОД емес, бшмегенсш бэрш касакана ютейдг Мен1н уйалып отырганым - ci3. Мына сыйды, сый емес-ау, маскараны ci3re icTen отырган - нагашым емес, Жумабек. Маган иэ болмаса баскага бола ол буйтпейд1, ci3 сиакты езшен аты озгандарга ютейдп Слзд1 мукаткан сикы жанагы: таздьщ басына куйгандай кылып ашшы кымыз экелдн Егер соны iiuin отырганымызда Жумабек Kipce, тегеппмен басына тонкере салатын ем. Басканьщ экелгенш кызганса, ез1м1зден келген дэу кара саба бар, сол ез1м1зджш 03iMi3re буйыртпады гой, ен курыса. Катынымыз кыз туады деп ырым кылмай-ак койар едж тшть - Койсаншы, Тем1рэл1, тырнактын астынан Kip 1здейд1 екенсщ сен де! - Киак мурт ж1п т наразы сезд1 ернптпеуге тырысты. - Е, немене, конйим1здепш ашып айтпайтын, абактыньщ ш ш де отыр ма едж? Тойга келген 6i3 окпелемесек, той жасап отырган олар екпелей ме ещп? Кане, озщ айтшы, анау сепз канат уйде бупн Этже аганын отыратын жеш бар ма едк жок па ед1? Сырт конакты да сыйлайык, 6ipaK оз1м13де барды да багаласак, б1рдеме урып кете ме 6i3fli? Bip шал мен жарымес жжгг жанжалдасып калды екен деп, айдаладагы Этже аганы лайыкгы сыйдан каккандары кай адамгершшкке жатады? Маган солтанкул да 6ip, карабек те 6ip, эдшет кисайган жакка кисайатын адаммын. - Эй, жарайды енд1, койшы! - деп, жолдасы TeMipsaiHi тагы какпайлады. - Бар гой той жондеп журген юсшер, соган да сен жаманатты боламысын? - Жаманатынан коркып, кергешм1зд1 айтпай, коз жумып отыра берем1з бе? - Жэ, ж тттер ! - Жушсбек eKeyine ара туст1. - Кыжыл сезд1 койайык. Бул жсрде дурыс айт не, бурые айт не, тойда дау KOTepinTi деген дакпырты жаман. Тем1рзлппн жиендж жасап, екпе айтуы жарасады, 6ipaK б!зге уйат. Мана кунд1з ойламаган жерден жанжал шыгып калган сон, той иесшщ

де eci шыгып калган болар. Жау жагадан алганда, 6epi етектен тарткандай болып журмесш, вкпелеу ешкайда кашпас, шыдайык 6ipa3. Ал енд1 буйтш дурдараз адамдар кусан отырганымыз ез1мгзге сын. Баскаларды зорламай-ак 6ip эщп ез1м бастап ж 1берсем кэйтед1? - Жуке, сезвдз аузьщызда, - дед1 TeMipani. - “Сут сурай келш ыдысынды жасырма”, - дейд1 казак. Жумабекке екпемд1 айтам деп, айдалага лагып кеткешм болмаса, мен де сол эн айтсак легенда айтпак ед1м. Жэне сол эн айтуды баска емес. Этпсе ага бастаса деп ем. Ел аралап кайггы дегецда ecrin, 6apiMi3 де базарлык д ом етт отырмыз. - Онысын ез1 б1педк - дед1 Жушсбек. Этже домбырага колын кынжылынкырап созды. -Ж арайды, - д е д 1 ©3iH ©3i жубаткандай болып, - кашангы эн айтпай карап отырайык. Базарлык деп айткан сон, бул жакгагылар ani ести коймаган эн айтамыз да. Жолаушылап барганымда, Дуйсенгали деген алпыстын жетеуше шыккан карт энш ш корд1м. Со кклнщ “в т тщ дуние-ай” деген энш айтып берешн. Даусын шыркау кетермей, Эт1ке коныржай салды “Балалык бастан ушкан бакыт екен, алдагы кутм1з артык шыгар деп кезшде багаламаппыз; ж т т п к т е н карттыкты кемел Kopin кызыгып ек, тагы алданыппыз. Баянды кызык, туракты куаныш бул дуниеде жок екен. Yin ай жазга уксап эй-куй дегенше ете шыгатын кайран жастык дэурен-ай!” - деп ексщь \"ЖтттЫ цыз-цырцынсыз emneudi екен, Еш цызьщ оган. арэ, жетпейдi екен. ' Сол кунщ крртайсац да сэулелент, Есщнен вле-влгенше кетпейд/ екен. Eip жылатып, 6ip Kyndipin, вт тщ , дуние-ай, OKindipin \". Этже мунды эн айтканмен, жана гана ударейгст отырган журттьщ кабактары ашьшып, калжындары тузелш сала бердк Этже домбырасын Жушсбекке устатты. __- Калай, осы 6ip энге канагаттанамыз ба, жок тагы 6ipey айткызамыз ба? - дед1 Жушсбек. - Албандарды аралап журш, оларга ез1н калай таныстырды екен, не деп амандасты екен, сонысын да ecrin кореек кайтеда? -Ойбай, ага, онедегенщгз? Естиж! - д е д 1Тем1раш. Калган журт та жамырай куптады. Этже кулш, колына домбыраны кайтадан алды. Уйдеплердщ назары ©3iHe ауганга ж ю тпн жуз| нурлана туей. Кабагын кербез гана сижи тастап, кос iuieKTi коныр кущрентш ала женелдп 45

Ассалаумагалейкум, бауырларым, Аман ба уй штерщ, ауылдарьщ? - деп бастады да, Уйгентастай жазыгын, Баркернеудей бшгш, туып-ескен жер-суын тугел мактап санамалап шыкты. - Паи, уйренш алар ма ед1 езш! - дед1 тагы да TeMipani тыныш отыра алмай. - Е, нагыз уйренш алатын анд! oai еспмей отырсьщ гой, - дед1Жунюбек. Журттын кулагы елец ете калды. Купиасын ерте ашып койганга Эттке де реююмедь “Meiuii, - деп ойлады, - сыйлы уйпне шакырмады деп екпелеп, жана эшмд! журтка еенртпей кайтайын ба ендП” Домбыранын кулагын сэл катайтынкырап бурады. Журт тым-тырыс. Э н ке ayeni домбырага жана энinin кайырмасын гана шалып байкады. Encecin кетерш енд1 шыркай бермек ед1, еактен сып erin KipreH Жумабекп керда. - О, бэррекелде-е, думандатып жатыр екенандер гой, - деда Жумабек xipin келген замат. Сонын езйтде мурныньщ ycrin exi- уш сыйпап улгерда. -Дурыс, дурыс, - деп босагада турган бойда кез жупртш уйдегшерд1тугел шолып шыкты. - Этже шырагым, жанжалдасканжуртгардыц элепмен журш естен шыгып кептт, батана 6ipeyzu жумсап ед1м: ала сепз канат уйге xipciii, сыйлы конакгармен6ipre боладыдегем, айтпаган ба, немене? Улксндср iaflen жатыр, тездетш журе гой! - дед! жедемелдетш. - Е, бэсе! — деп TeMipani орнынан каргып турегелдх - БЬ де барайык, жттгер! Уйдщ сыртында турсак та жанагы onai еепмейшше, 6api6ip жанымыз жай таппайды. Топып калмасын деп, Жукецнщ 63iтандап турып ашты кымыздан ж|берген екен, б1здщ сол сыртка шыгып кететттм!зд бшген-ау, cipa. Жумабек TeMipanire тыжырынып карады. Оньщ ce3ine epin, журттын удере турегелгенш де жактырмады. - TcMipani шырагым, сенщ естш тым желшл кететппц-ай осы. Тып-тыныш отырган журттын шыркын буздын гой ендП - Мен емес, кымыз гой олардын шыркын бузган. Ашты кымыз iuiKeH сон уйде узак отыра алушы ма ед1 адам? Бой жазып, 6ip уак далага шыгып келмей, еле ме енда? - Сен ceMipin калганбысын e3i, калай? взщ нен улкен KieiMCH калай-калай сейпесетш болгасын? - Ашты кымыз ioixeH сон, Kici ашынады екен, Жуке. Соны ani бшмейшз бе? - Кептщ ш ш д е юм б ш т т , шала шешген кымызды 6ipeynep жанылыс экеп калган гой. Умбетей юм, сен дам, ез абыройын емес пе, оныц неменесш дабыралап турсын?^ - Мен ез абыройымды емес., тойдын абыройын ойлап айтып турмын. Маган ашты кымыз турмак у бер, ана Этже сыйакты сыйлы жшттерден уйат болды гой.

- Киман оган кышымай-ак койсын. Ондай-ондай к е ц ш жакындарынды ез тойьщ болганда жаксылап кутш аларсыц. Кэз1рше жумысымнан калдырма! Соны айтканда, кай араны сыйпау керепнен жанылын калгандай, саусагы танауынын iminc 6ip сугынып кайтты. TsMiponi тагы б1рдеме дей 6epin едк Ж уш сбек келш жецшен тарггы. Оны жумсаган Эыке екенш Жумабек Ke3inin астымен-ак Kepin турды. “Сен де солай ма едщ? - acjxi нитей ю жш ш , - Теьырэлш де тартып улгерген екенсщ гой колтыгьща. - Сол арада кундаз кажы екеушщ кактыгысып калганы калт eciHe тусе Kerri.— Менщ куйгешм не? — дед1 табан астында repici тарыла калып,— 6ipin шип, 6ipi« кал, маган десен. Ещц жемегешм Э тж енщ камы болып па? Баламдай жптгке езщ бар деп жумсап, колбала еткеш ме, кул еткеш ме кажыньщ?” Елконды мен Коргасбайдын шатагынан кей1н Жумабеккс кажы 6ipa3 ренин бйвдрген. - Коргасбайды айдап сап журген - Жайту. Оньщ сондай ойын бше турып, сен маган неге айтпадын? Бул шатакты болдырмайтын ед1м гой онда, - деген. - Кажеке-ау, сезд1рмед1 гой маган, - деп, Жумабек шыр ете калган. Кажы катты айтып тастады: - Буддарт аласын да, можантомпай бола каласын, бетщ булк етпей, бшмед^м деп турмысын соны? Кашаннан 6epi Жайту ондайды сешмен акылдаспай ютейтш 'болы п efli? Бшмейтш 6ipeyre айтсаншы ондай кулыгынды! Бала кусатып “бетщ булк етпей” дегеш Жумабекке дык болып тида. Соны еспгенде, д е н е а д1р етш, iiuine муз Tycin кеткен секщцендь - Осы той ойдагыдай етсе, алдымен екеу1м!згс абырой. Тым курыса, тунп тамашасын дурыстап етшзешк. Ана ею конак эншшерге кулак кагыс кып кой. 0 з1м1здщ Этжеш де солардыц касына шакыр, оган да айт, эйтеу1р, айанбасын, бгз де ештеме айамаспыз олардан, - деп, свзшщ айагын кажы 6ipa3 жаймашуактаткан-ды. - Оны айтып жатырмыз гой, - деп ж1б1ген сыйакты сынай бьадргенмен, &рак Жумабектщ ш ш д е п муз ери коймаган. Сол киктжщщ Kosip кайта есше алып, тагы жиырыла калды. Элдеюмнщ эндеткен даусын Эгнсе эбден уйге жакындаган кезде естщь Сэлсм 6epin Kipin барган оган эн сап отырган Саканнын тем енп жагынан Умбетей кажыньщ 03i орын нускады. Терт жергс май шам койыпты, уй iuii эжептэу1р жарык. 47

Энш бузгылары келмей, уйдегшер мунымен куб1рлеп кана бас изеп амандасты, к е п ш ш п кунд1з ушыраскан адамдары. Саканнын айтып отырганы Сушнбайдьщ елсш екен. “Даусынмен емес, осындай-осындай дэмд1 сездерщмен атак алып журген адам емес пе екенсщ?” -д е п ойлады imineii. Саканнын дауыс м у м к ш д тн шамалап байкаганга, кбнш 6ipa3 жай тауып калган секшдендк Жайгасып отырды да, зешн салып тындады. - дуем кэрШк кеп mypmdi алды, Tic'iMdi аузымдагы бурын алды. Тузге шьщсам. в31ммен бхрге шыгып. Касыма жалдас болып журт алды. Бурынгы шырцап салар дауыс та жоц. Eip шркЫдек тамаща турып алды. Карыс жерде царайган екеу болып. Кулюлдеп квздщ алдын ipiif алды. - Паь, кэрипк иттен бу Kici де керген екен-ау! - десш, картгар 6ipa3 дабырласты. Сонан сон Умбетей кажы конак эншшерге Этжеш арнайы таныстырды. Кызык думай одан кешн онай жалгасып кете барды. ¥ с та с а кеткенде, эуел1 (мразга дейш эдю байкасатын палуандар кусап уш энхш улкен сактык жасады: тыныс пен дауыска куш тусетш сын эндерден ipKiain, сыр алдырып коймауга тырысты. Байау энмен бар муммншктерш корсете алмастарын бшсе де, аскак энге ауысуды езге бастаса екен деп, кезекп 6ipine 6ipi касакана сыргыта бердк Эдеттеп алкакотан отыргандагыдай кезек жагалатушылык жок, эшн Tycin, Сакан, Этнсе ymeyi гана айтгы. Жарысасындар деп ешюм жарыйа етпегенмен, эншшер де, ел де муны онер сайысы деп укты. Bip кезде Байтарак орнынан кетерше Tycin, эншшерге ишара жасады. - Tycin шырагым, 6ip сезге пурсат бер! - Айтыныз, аксакал. - Айтсам, байкай ыргасып баганадан 6epi уш энш| 6ip- 6ipiHHen сыр тарггындар-ау, cipa. Нагыз шыркаудын aai бас- талмаганын 6i3 де б ш п отырмыз. Ендо кашан, енда кашан деп дщкелеп 6iTriK, шыдамымыз таусылып барады, шырак- тарым. Картайган сон, о кэшр де жукарады бшем. Шыны- мызды айтсак, уш б1рдей эншшщ дэл буйтш бупнпдей бас косуын, осынша жаска келеек те, Ke6iMi3 aai кормеген екем1з. Жаман айтпай, жаксы жок, бул б1разымыздын мына жарык дуниедеп сонгы ракат-кызыгымыз да шыгар, KiM б ш п п .

Кунде естш Kapi-жасымыз жиыла берм естз, тывдайык, ещй сол бэйге атындай баптап журген ен жаксыларынды шыр- кандаршы! Жол сенпа, алдымен езщ баста! - Иэ, сейт! Байтекен дурыс айтады! - д е с п уйдеплер. Арканьщ атакты энш1лер1мен элденеше рет дэмдес-туздас болып араласкан, керген ynrici кеп, эн коры да мол, сан турл1 макамдарды кубылта салып дагдыланган Tycin 6yrin e 3ine сен!мд| едг Этйсешц кен тыныстылыгын да, кэз1р мунын аскак шыркаганын керген сон, тэж1рибеаз жнтгтщ тыйанак- сыздап, сасып калуга тию екендюш де - бэрш есепке алды. Домбыранын кулак куйш сэл тузеп керд1 де, тым бапталмай шыркап койа бердь Элуетп ун тунп аспанды тунджше кете- pin тастардай кершдг Шалкар дауыс шыркау бшкке ширыга кетерипп, тамылжи келш кайта соргалаганда, делебеа козган журт отырган орындарында козгалактап KeTTi. Эн бтаенде, алгыс сездер жан-жактан жауып койа берщ. - Ой, кесеген Kereprip! Азаматым-ай! - Паь-паь, энин деп осыны айт, нпркш! Салы суга кеткен адамша, Сакан мен Этже аз сэт сулк отырып калды. Елдщ TycinKe деген соншама ыкыласын кере тура кобалжымау да кнын едк шекелер1 шып-шып терледi. “Тагы, тагы!” - дегендердщ ттлегш кайтармай, Tycin тагы 6ip эн айтты. Тамсанып, тандайларын кагып, уйдщ iini- сыртындагылар оган да суйсшють Сыртга тургайдар ешюм- нен де руксат сурап жатпастан, уйдщ босага жактагы туыр- лыкгарын узшке деш н тугел Typin тастады. Сейтш, букш тойдагы журт сепз канат уйдщ сыртына келш орып тейп. Журексшгендей Сакан колын домбырага сэл KiflipiiiKipen созды. Э деп домбыраны куйлей бастаганда-ак таныс эннщ ыргагын ecTin, Этже TiKcinin калды. Ол энге ейткеш кебшесе капжынкой, куакы ж т т г е р эуес келш, эйтеу1р, жещл эзшге желеу кылып жататын. Бэлендей шыркау дауысты кажет кыла бсрмейтж болгандыктан, эу дегеннщ 6api айтып, эрщм ез бшгеншше бейапар бурмалайтын. Бул да езш ше кулд1р п б1рдеме косып кызыктырмак шыгар”, - деп, жактырмай каба- гын шытгы. Сакан конырлата созып, эр сезд1 нактап, ара-арасында домбырамен yiiin катар жарыстырып, айрыкша устамды- лыкпен айтгы. Бэд1ктж дейтшдей бетен ештеме араластыр- май, кызга жптгтщ купай ынтыгуын бет кубылысымен дс, ыкыласты эуешмен де дэл бейнелеп, б!рде KyniMcipen, б1рде мунайыс тартып, б1рде е ц 1нен екпе ангартып, ксйде езгерш УЗДже калып, 6ip эннщ ез1мен тутас дуниеш таныткандай «—897 49

болды. Кунде ecTin, кулагы эбден еркашты болган эннщ муншалык мэщн eKeiiiii Эпке K03ip гана Tyciiiai. “Тамаша!\" - дед1 куб1рлен суйсшю. Эшли Karipi эшшге байланыстыекендапн осы жолы ойлады. Сакаи бастапкы шумакты кайыра айтканда, Эпке оган iuirefi uiccin отырды. - Кыз awe, цыздыц аты - цызыл бидай, Кыз ушЫ тунде жорттым, кврЫн щмаб. Калмады крпда орамал, белде белбеу, ЖецгесЫ цызды ауылдыц еыйлай-сыйлай. Кдйырмасыныц соцын кетерс шыркап барып, Садан энд1 KypciHicne жуык 6ip сыбыр сазбен айактады. Кыз гана смес, журттын коз алдына кырмызы жастык шактары елестсд1. 0Mip ипркшнщ OTin бара жаткандыгына орк!ми1ц-ак журеп ауырсына шаншыды. Кошеметтеп, журт алгыстарын Сакапга да тус-тустан жаудырып жатты. Э п ке кезег1 келгенде кдармедк Жем керген бурюттей жинакыланып, Kipicne айкайдын езш KOTcpin бастады. Сакпаниыц тасындай кекке зырлаган дауыс шыркау бижке барып эсем д 1ршдеп, кепке дейю темендемей турып алды. Соншалык самгау ун сылац нэз1кгжке жеп-жецш ауысканда, тындап отырган елдщ тупа бойлары шымырлап кетп. - Паи, аркасы бар екен! - дед1 Байсиык елге ecTipre. TycinTiH ундинri мен Саканнын эуездипп Эикеге кабат дарыпты, сазды эуен 6ipece кекке зырлайды, 6ipece жер бауырлайды, кейде кыйалывды, кейде кайгынды козгайды. Эрюмнщ айта алмай журген uiepi мен шаттыгын, кеюректеп купиа сырларын козгап, эн эрюмге эр rypnini мензеп, эрюмге эр н эр сет сыбырлап турган тэр1здендл Этженщ ен ажарлы кез1 эн салганында сыйакты. Ак сур рещ ал курен тартып, жудеу жузше жука кызгылт эдем1 жарасады. Кез шарасы карашыкка гана толып, жанарын жалт аударганында, жел шайкаган тунык кел кусап, кемершен асып теп л е жаздагандай эсер калдырады. Кас кагымнын iuiiHfle кез жанарынын айасында кыйамет езгер1стер болью етедк Эн сазымен cenTecTipin койган езгермел1 сурет кусап бет келбеи де эуенге орайлас кубылады. “Эй, тен тусп-ау”, - деп ойлады Tycin. Сакан да солай туешдк КурЫнген, суйЫнген сездерден уйдщ тевдреп улкен KyHipenicKe толып Kerri. Елге мунша эсер етем деп Эпке эсте e3i де ойламаган. BipaKбурын-сонды дэл буйтш барын салып, ширыга шыркамаган да сыйакты. Журт дабырасы басылмай жатып: “А-а-ау!” - деп, Э п ке тагы эуелетш койа бердь 50

- Атыцнан айналайын атамекен. Юм сет Баркернеу деп атады екен?! “Баркенеу” дегенде, 6api елец erri. Эн ayeni бшктеп алып, Баркорнеудщ басынан кулдырагандай, сонан сон барып байау темендедк - Кайгы мен цапаны да квремШц, Саган да соныц зш бата ма екен? Баурайында туып-ескен таудыц eciMi кулактарына ыстык естш п, улкен-Kiiiii тынып тындады. Эншешнде кеп айтыла беретш кетерме сездер де косамжарласпады. - Атыцнан айналайын Баркернеуш, Суанда сенен бит may кериедш. взщнщ ецсеце уцсап ор тумасам, Алдында алца топтыц эу дер ме едш? Баркернеудщ Kaflipi ecTepiiie кэз1р тускендей, улкен-Kiuii унс1з KypciHicTi. Бар-жогын 6api умытып кеткен, б1ракбэршен дс улкен, бэршен де касиетп нэрсенщ аты ойда жокта аталганына тойдагы журт танданатын да тэр1здь Апырм-ау, айтпакшы, Баркернеу1м1з бар екен гой дегендей, бэрш щ вишен мадтаныш нышаны байкалады. - Баркернеу, басыц бит, баурыц твскей, Eip царап бшгще кезш туссе, ей. Агайын-туыстарга деген екпем, Бар: де болады умыт кврген тустей. Баркернеу, балацмын деп булацдаймын, Кешин деп, кедеймт деп уйалмаймын. Iздесем, шеттен байлыц табор да едш, Туган жер, тек esindi циа алмаймын! Kenumcpi босап, талай сыйлы бастар томен салбырап Kerri. Сездщ кисыны талайга мецзеп, талайды деп басты. Бей-жай тындаган 6ip жан болмады. Тепнде, адам баласы тип жетпейтш нэрсенщ бэрш энге салып айтуы керек сыйакты. - Кесеген Kerepcin, кеп жаса, карагым! - Байтарак бата кылып сакалын сыйпады. Tycin орнынан турып кел1п Эпкеш аркасынан какты. - Мэ, мшпзген атым болсыншы! - деп, какпак бетш суйекпен ернектеген ез домбырасын колына устатты. - Байге берсендер, Этикете бернщер! - деп, Сакан да cyficinic Kepcerri. Байсиык шал Байтаракка карап: - Эн емес, акыл гой айтканы, - дсд1 басын курсше шайкап. Сонан сон кез1мен аймалап Эпксгс бурылды: - Жаксылар 51

дейинз, садага кегсш 6api! Були елд1 бутарлап калай белin аларларын бшмей, езд1-ез1 е л к е жаздап журген жок па, туте. Бшген кулга бул энщнен артык не айтарсыц. Eapi осы Баркернеудщ бауырында туса да, эркайсы ез алдына жскс Баркернеу болгысы кеп журген мына бауырларьщ тагы 6ip тындасын, кайта 6ip айтшы, айналайын! - “Мына” дегенде, неге екенш, иеп Жайту жакты мензсдь Домбырасын кеудесше кысып, Этже унсЬ отырып калды. Куаныштан кез1 жасаурап Kerri. “Акымак екем гой, - дед! Айсары болыска берген уэдесш eciHe алып, - осыдан артык бак-дэулегп !здеп нем бар?” Шалкыган к е н т куанышын кетере алмай журеп жарьтып кететшдсй кершдг ©уелгщей емес, ауа кэд1мгщейсалкын тартгы. Сыртгагылар тарап, уй шшщеггпер Ky6ip энпмеге элдекашан кешкен. Bipey шаршап, 6ipey жалыгып, журт божырай бастаган сон, Жумабек келш конакгарга жагдай тусщщрдк - Ks3ip кымыз iuiin, сонан сон сыртка салкынга шыгып сэл дем ала турыцыздар. Туырлыгын жауып, ipreciH Tycipin коймасак, уйдщ imi суып барады. Дэу тегене кымыз тагы экелшдк Бауырсагын, май-куртын сыкай толтырып Yмбетей кажынын токалы дастаркан KOTepin юрдк Соньщ артынша уйдщ imiHe аппак нур лап erin акта- рылып кеткендей кершдг колында кумк ожау, кул1мареп, сунгак, мелд1рсгсн ак келшшек имене басып келш кымыз куйуга отырды. Мыкынынан озган кос бурымын шынтагы- мен гана ысырып аркасына карай итердг Аппак бугагынын астынан акык маржандар жылт-жылт шагылысты. Келшшек кез суыргандай сулу. Yйдеп май шамдардьщ 6ipiHeH сэуле, 6ipiHeH коленке басымырак Tycin, бетш де ак пен куба кубылып ойнайды: мелдтр судын тубш деп тасты толкын тербектендей. Дем in iiuine тартып, Этже келшшекке сукгана карады. “Кажынын узаткан кызы бар, керемет сулу”, - десетш, соган жорыды. Усттнде улдс мен булде. Кшмшдеп эшскейлершщ 03i 6ip KiciHiH кунындай. Камзолыньщ алды-аргы малынган ернек, тагынган жалтылдактар. ©щржиепндеп алтын, кумк жалат- кан салпыншак сэнд1 шынжырлар, турл! тусД шашактар жалт-жулт шагылысады. Сол жаркылдактын бэрш келшшск- Дн жанар оты басып кететш секшдк тостаганга кымыз куйып жатып 6ip сэт жалт караганында, Этже журеп суырылып кете жаздагандай сезшдй ©рт шарпыгандай, туда бойы ду ете калды. Б1рде 6erine шауып, б1рде жумыр бугагына Tycin, 52

кей сэт лып жогалып Kerin, келшшектщ жузшдеп кызгылт шырай да турак таппады. Cipa, жуйрнс сез1мдер келшшекп де жан-жакка жегелеп отырган тэр1здь Этш е абайламай, TinTi ыркынан тыс касындагыларга ест1рте курсшш ж1бердь Келшшек Ke3iHiH астымен гана киыктап карады. Сол кезде эйел жузшен Этже элдекандай купиа ишараны ангаргандай болды. Алдында гана домбыраньщ кулак куйш тузеп оты рган, енд1 даусына туралаган болып, акырын гана ынылдады: - Жольщшы 6ip, жан куллк/i, журттан аулац Аттандыршы аульщнан кецшшЫ аулап! Кезш тецк ер т, келшшек кул1м erri. в щ н е лып еткен алау жйтгпц туспалын TyciHreni тэр1зд1... Кымыз шш ген сон, уйдегшер удере турегелдь Конакгарга жол ыгысып, келшшек босага туста бегелш калды. Тшдесуцщ орайын 1здеп, Э п ке де артка ысырыла бердь Келшшекпен катарласкан замат калжьщга жыгып кеш лin ангартгы: - Апырмай, алыстан аймаласып кана аульщыздан атгана берер ме екенб1з? - Ойьщыз онашада болса, уйкьщызды киьщыз. - Кеп уй, каптаган Kici, кайдан табайын? - Тебе жакгагы iuenci уй. Ел жата к е л л жетелераз. EKeyi ымнан TyciHicTi. Э п к е сыртка шыкканда, eciK алдында турган Жумабекпен кактыгысып кала-жаздады. Bip турль бетше караудан да сескенш, дереу Э п ке карангы жакка карай бурылып кетп. Келшшектщ мэн-жайын Жунюбектен укгы. 03i жорамалдагандай, кажыныц былтыр узаткан кызы осы боп шыкты. Аты - Эуес, Жайтудьщ келий екен. Байту деген туган iHiciHe тшггп. Жайтудьщ атын еспгенде, 0TiKe сэл журексшгендей болды. Онын мана куреске шыккандагы Typi TyciHe Kipce де шошытатындай едь LIIexKi уйдщ ipreciHeH ете 6epin, eKi-уш кабат ycTi-ycTine жетюрщдь Токтап, кулагын Tiicri. Уй жактан еш белп жок. Эуес ез1 шыгуы керек пе, жок уйге бул Kipyi керек пе, Э п ке снд1 осыган ойланды. “Уйге Kiperin... еле алмай жургем жок. Келшшек не алдады, не уйктап калды”, - деп, кайта бурылды. Сол кез уйдщ eciri сэл кетершгендей болды. Шыгып келе жаткан адамныц еркек eKCiiin суйретшген шекпсншен бщщ. Не карсы журерш, не тура кашарын бшмей, Э н к е кап ы саскалактады. Соныц арасынша сылдыр еткен шолпыньщ ун1 ап-айкын еснлдй Кулагина сенбей, кайта тьщдады. 53