Нұршайықов Ә. Махаббат қызық мол жылдар

2? 'H j

ЬБК 83.3 Каз Н 86 Бул ктабымды жас гумырдыц жыршысы жене жас налам гердщ жанашыр цамкоршысы, жалыцпас устазы болган жазу- шы, марнум Муцан Иманжановца арнаймын. , ilUbl ф ' ‘ '• адлЫ ■' ’ Нуршаныков Э з1лхан Н 86 М ахаббат, кызык мол жыллар. — Алматы: Атамура, 2002. - 320 бет. ISBN 9 9 6 5 -0 5 -6 3 7 -4 Элебиет элемшде м энгш к такырыпка айналган «махаббат» мэселеа —бул романнынасыл аркауы... Кезшде калынокыр- манмыцтумарындай, cyfiiKTi шыгармасы болган кггап 6yrinri кун нщ балгын окырманын да бей-жай калдырмайтыны белил!. Осыны кездеген квшл1м!з Ka3ipri жастардын да жа- нын тербеген, жалпы адам баласына тэн мшшр сез1мш озек еткен шыгарманы тагы да шыгарып отырмыз. 4702250201-248 хабарландырусыз, 2002 n 4ШП41-70П7. ISBN 9 9 6 5 -0 5 -6 3 7 -4 © Нуршайыков 0.. 2002 © «Атамура» баспасы1,2002

МАХАББАТ, КЫЗЫК МОЛ ЖЫЛДАР роман К,удай-ау, кайда сол жылдар, Махаббат, кызык мол жылдар? Акырын-акырын шепшп, Алыстап кетп-ау, кургырлар. Пролог орнына Э нпм е суй к п ен ш ш к жайына ауысты. K,a3ipri эдебиетте махаббат туралы калай ж азу к е р е к т т с е з болды. —Тургенев былай деген екен, —дед1 эдебиет зерттеудн, — «Емен —е н б е р ж агаш. Оны н 6epiKTiriH мынадан да 6iayre болады: е з г е агаш тардын жапырагы к у зд е-а к курап, Tycin кал алы; ал ем ен н щ жапырагы кыста да булк етп ей дк тек к елеа кектемде —бутактарында жана, жас бурш жтер кыл- тиып, бас жарганда гана оларга орын босатып, жерге кулай- ды. Мыкты журект1 мекендеген ecKi махаббат та осыган уксайды - вшсе де орын бермей, коламталанып жатып ала- ды; оны жалынды жана махаббат кана тыксырып шыга ала- ды». — Ал, б е л г ш ж азуш ы Пришвин е з кундел1ктер1н!н 6i- р1нде былай деп жазы пты, —де д 1 ж азуш ы , - «ByriHri кун- HiH такырыбы - ж еке адамга арналган махаббатты кепке деген с у т сп е н и и л ж п е н уластыра 6ia y , ек4нш 1 с е з б е н айт- канда: ж еке адамды жаксы кере турып, KenTi су й е 64луд1н жолын табу», ©те дуры с айтылган. Епрак осыны калай кер- сетуге болады? — Оны бш меймш , —дед1 журналист. — Мен с1здерге тек кана е з махаббатымнын тарихын айтып берей 1н. —Айтыныз, TiaeyiHi3fli берсш . — Ал, тынданыздар онда.

- Мен оларды жаксы кердйм. BipaK олар маган карама- ды, - деп бастады Ербол эн п м е сш . - Жалгыз кыз гана жанымды укты, тек соны айтайын мен ci3re. Сонымен, мен 1945 жылдын он тертшип ноябр1 куш осы всем астана Алматыдагы Казак университетшщ студент! боп кабылдандым. Тарих-филология факультет1н1ндеканы, батыр тулгалы, кесек т ол щ и , жалпак б егл , кысык кездеу келген орта жас мелшерш деп сабырлы Kici документтер1мд1 байып- пен карал шыкты да, бурын пединституттын 6ipiHmi курсын бтр ге н д ж т е н , б1рден екшол Курска алынатынымды айтты. Мен содан 6ip сагат кана бурын, астананын Совет кеш есждеп университет уйж ш баспалдагына табанымды Tipen, жана гана узш ск е шыгып, дэл 1зд1 кернеп турган студенттердж арасы- нан етш , уйдщ екжил кабатына кетермгенде Алатаудын аск- ар шынына шыккандай болып ед1м. Шыннан шынырауга кара- гандагыдай басым айналынкырап, буын-буыным дйрмдей тускен1н де ангарганмын. Енд1 мш е, декан eKiHmi Курска кабылдандын дегенде 63iM eKi аягыммен нык басып турган деканаттын еден! жылжып, козгала жонелген сияктанды. Мен деканат б е л м есш д е ем ес, Алатаудын; шын-куздарынын уст1нде, дуниенщ тебесш де калыктап ушып бара жаткандай куй кепгпм. Декан алдында, стол устж деп шыны астында жаткан са- бак KecTeciHe карал отырды да: —О з д ж курс Ka3ip осы дэл1здеп ЗЗ-аудиторияга жиналалы. Бес минутган кейж сабак басталады. Озш зш студентпж деп есеп- теп, курсынызга барып отыра 6epyiHi3re болады, - дед!. Мен деканга ракмет айтып, бас ним де, есжке карай бурыл- Д эл 1зд! куалай журш келемж. ¥мытып калмайын деп кай- та-кайта imiMHeH: «Отыз ymiHmi аудитория... отыз ymiHmi аудитория...» деп куб1рлеп келем!н. MiHe, сыртында «31» де­ ген жазуы бар eciK тур. EciriHiH анкайып, ашык калганына Караганда аудитория бос турган Tapiani. 03iMfli толык право- лы студент деп сез!нгенд!ктен бе, б!лмейм!н, кенет онын iiuiH керпм келш кетп. Бас суктым. Аудитория imi ат шаптырым дерлж кен екен. EaeHHiH он жагы сахна тэр!зденд!р!л!п кой- ыпты. Онын Tepiaae - кабыргада кара такта мул! тур. Сол жакта жыпырлаган биж парталар. «Элде бул клуб па екен? » деп ойладым одан шыга 6epin. «Отыз ymiHmi аудитория... отыз ymiHmi аудитория...» деп куб!рлеп, тагы mrepi аяндадым. 6

К е л е а eciKTeri «32» деген ж азуга кез1м тусе 6epin efli, сол-ак екен ол шалкасынан ашылып кеп кетп. KiTan колтыктаган бйрнеше студент шыгып келе жатты. Мен солардын арасынан е а к к е ж эне кез салдым. С ол жакта алдарындагы KiTan, кагаз- дарына у н ш п , букшия томен карап отырган коп студент кершдй Он жакта, середе катар-катар тззш п турган к бай­ тардын алтын жазулы туптер1 козге шалынды. YcTiHe кок ха ­ лат киген татар ендес жас келш ш ек кашанын касында турган 6ipeyre KiTan усынып жатыр. «Бул немене, ютапхана ма 03i?» деп ойлап, мен аягымнын ушымен к е тер ш п , мойнымды соза бергенде ш т ен шыккан сонгы студент eciKTi cepnin ж1бердь Мен1н жорамалым шынында да дуры с екен. Exi жармалы eciKTiH жабылган б ел ш н ш сыртына бадырайта «Кзтапхана» деп жазып, онын бетш шынылап койыпты. Сонымен, не керек, отыз ушшин аудиторияны таптым-ау жагалап келш. Енд1п барлык бакытым, корер кызык, кешер куанышым отыз уш деген ею созге ттрелгендей болып, eciKTiH жогаргы жагына жазылган exi цифрга ентелей карап, кул1мдеп турмын. Бойым жетсе, колымды созы п, 03iM уш ш озгеш е гажап бул цифрды сипагым да келетш сиякты. бй тк еш мен терт жыл бойы Жешст1 арман erriM . 9 майда батыста HeMic фаш истер1 т 1зе буктт, 3 сентябрьде шыгыста ж апон импе- риалистер1 ж е н ш п , кол кетердк Отан у с т ж д е ж е ш с туы жeлбipeдi. КдЬарлы кыс OTin, халыкансаган жазгытуры жет- кенде жер бетше каулап 6ip кок шыкпайтын ба едь Сол сияк­ ты боп, согы с б т с е н н е н кейш ж урт ж у р е п н ж ана арман кернедь А на улын, оке баласын, ж т т ж арын, кыз гашыгын кексеп, тез1рек кауышуды ттледк Когеннен агытылган козы- дай жамырап, батыс пен шыгыстан елдш TyKnipiHe карай Tipi калган солдаттар агылды. Жолда кездескен жыпырлаган село, кеп каланын 6ipiHe токтамастан epKiM е з ауылына, е з уйше жетуге ынтыкты, е з уясын керуге асыкты. «М енщ уям сенсщ - университет, ceHciH - отыз yuiiHiui аудитория! С енен баска MeHiHeuiKiMiM жок!» деп ш тей теб1рене eciKTiH туткасына кол создым мен. Солдаттын ауыр салмакты Kep3i с п п м е н едении тарс-турс басып, еак тен KipfliM. М енщ бул KipiciM аудиториядагыларга асфальт кешеде тагалы ат келе жаткандай эсе р еткен болуы керек. Олай дейтЫ м , парталарына жайгасып, алдарындагы кагаздарына у н ш п отырган студенттердщ 6epi бастарын KeTepicin, кунге карай бурылган кунбагыска уксап, мойын- дарын соза маган Tecipeiiai. Мен де оларга карадым. Карасам, алдымда каптап отырган кыз екен. Согыска деш н 6ip кыз 7

бет1ме тж е караса, беинрем кететш мен байгус аулиториядагы отыз кыздын алпыс K93i ез1ме кадалганда калай шыдап турга- нымды бм м ей м ж ... Тунде, майдан шебше жау самолет! кел т калганда прожекторлардын карангы аспанды катарласа тш- плеп, жерден жарк еттп кетершгендей найзагай сеулелерйпн 6ipi алыста ж у й тк т бара жаткан ак нокатты шалатын. Само- лет-нокат прожектор сеулесшен тез сытылып кету ушж жан- таласа саскалактап, олай 6ip, булай 6ip бултаратын. Еярак кан- ша кашканымен, карангы аспаннын кабатына Kipin, жасыры- нып калуга муршасын келт1рмей, барлык прожекторлардын ceyneci лезде тус-тустан шаншылып, кадалып калатын. Сол кезде жерден атылган зенитка октары шеюм-ш еш м ак булт болып, бурк-буркетш , жау самолеттшн жанынан жарыла бас- тайтын... Мен де сол сансыз прожектордын сэулесш е шан- шылган самолетгей куйге туспм . Сасканымнан командирдш алдына келген солдатгай болып, eKi колымды жамбасыма жап- сыра устап, TiK тура калдым да : —С елемстаздер ме, жолдастар! —дед)М. Гул бакшасында болып па ед!шз? Гул ашылган гажайып с э г п Kepin пе едщ13? Бакшанын жер Hopi, кун нурына канып, толыскан ак, Кызыл, кызгылт, сарыкек гулдер1 б1рт1ндеп, 6ipiMeH-6ipi жарыса ашыла бастаганда жанынызды лвззат кер- неп, вз-вз!ш зден езгеш е 6ip ракатка кенелмейт!н бе едщ 1з. Сол гулдердш торгыннан жука, всем улбектер!н1н вр flipifli жанынызды толкын-толкын куаныш боп кернеп, басканын 6epiH умыттырып, елж1ретт, елтг'пп экетпейт1н бе efli?!. MiHe, кыздардын Menin сэлем1мд1 алып, ершдерш сэнмен козгаган осы 6ip ceTi мен1н кез алдыма гул багын елестегп. Иран бак деген осы болар, осы отыз ушшцн аудитория шыгар деп ой- ладым. Кыздардын томпак, толык, жука, жумсак epiHflepi сел ашылганда олардын ауыздарынан ак маржан актарылып кет- кендей керш дг«Ал енд1 не айтасын?» дегендей, жазык ман- дай, кыр мурын, аккуба, акку мойын, аршын тес, кара торы кигаш кас, ак сэры кыздар вл1 маган жаудырап карап отыр. Енд1 не айтарымды ез1м де б1лмед1м. Алма агаштын бутакта- рын кайыстырып, «вз1ме KiM кол созар екен?» деп жерге телм1ре карасып, сабагында самсап турган хош nicTi, п1скен алма cexiafli осынау Terri кыздардын касынан iarepi карай ундемей, одырандап, бос орын 1здеп ете беруд1 орынсыз керд1м бе, бтм ейм ш : —Руксат па Kipyre? —депп1н тагы да саскалактап. EciK жак катарда eKiHmi партада отырган шашы кем1рдей кара, жазык мандай, Кызыл шырайлы кыз кулк! кысып, Tepic

айналып кет-ri де, танадай кезш жалт етгазш , кайтадан маган карады. —Руксатты мрмей турып сурамаушы ма ед1? —дед1 ол жал- пактау б1ткен курек Tici ж арк-журк ете кезге шалынып. С о- дан сон ол анкаусып, арт жагында отырган кыздарга бурыла карап койды. Элдеюм мырс ете TycTi. М ен кызарып кетпм. — Кднипа, сен койсаншы, — дед1 оны н алдында отырган акку мойын, сэры кыз. - Б елы м, бул Kici 6ipeyfli i3flen келген шыгар. —А гай, ci3re KiM керек ед1? - дед1 алдынгы партада отыр- ган югшректеу ею кыздын аккубасы орнынан кетерш п. — Bipeyfli i3flen ж ураз бе? — Отыз yujiHiiii аудитория керек ед1, — дед1м мен. — Осы Курска косылатын жана студент ед1м. — Е, онда терлетвдз, — дед1 тагы да жазы к мандай, каска Tic кыз. — Косыльщыз... MeHiH «жана студентпш » деген с е з 1мнщ кыздарга жанаша 6ip ecepi болды -ау дейм ш . Олар 6ip сет шаштарын сипап, сенденген сияктанды. Содан сон, элдею мнщ командасын орындагандай, кеуделерш е тусш турган быектей бурымдарын 6ip юсщей болып аркаларына карай cepinTi. С о й гп де кыздар кайтадан маган карады. Бул жолы бурынгыдай самаркау емес, MeHin журепмш жандыра, куйшре караган сияктанды. Э ри­ не, 6epi емес кой, кейб1реулер1 гана сейткен болар. Белы м маган солай сияктанып керш ген шыгар... Прожекторлар сэу - лесшщ найзасына ш нген самолетке октимей коймайды. Ок тиген самолет ертенш , лаулап, сонынан кара TyTin суйретш , бет алдына ауыткып, ж ер кайдасын деп кулдилап, лага ж е - н еледь.. Отыз кыздын кез1 меш н де журепмд1 ертеп ж1бергендей болды. Ок тиген самолеттей тенселш, теп-тепс еденде жана жыртылган тактанын устш ен келе жаткандай сурш е аяндап, б ос орын i3flen, аудиториянын е н т у к т р ш д е п бос партага карай беттед1м. II Енарткы партага келш, ен к ей т , онынкггап коятын куысы- на эскери сумкамды, кокайма фуражкамды с у н г т п , ешн оты- ра б е р гетм де дел касымнан дур eTin 6ip топ кегерилн к е- тср1лген icnerreH in KeTri. Олардын лапыл каккан ж еш л канат- тарынын жакыннан шыккан лебш де ecTireH сияктандым. 9 I

«Мунда кегершш кайдан келд1?» деп ойлап, басымды кетерш алдым. Сейтсем, кегершш дегешм орындарынан ере турегел- ген кыздар екен. Кыздардын жауырындары какпактай, етженщ , бойшандары да, иыктары кушиган, 6ipaK бойлары тарткан сымдай Tin-TiK, не:нк денел1, талшыбыктай майыскан талдырмаштары да бар екен. Оларды шолып келш, менщ кез1м е з алдымдагы Kepmi партадан кетершген eKi кыздын жып- жылтыр шаштарына, олардын кос-кос бурымдарына туей. Орындарынан тез тургандыктан болар, кыздардын тастай гып epin тастаган эсем бурымдары тактайдай жауырындарын си- пагандай боп, жеш л гана козгала тербелш калыпты. Кыз бурымдарынын осы алсйз тербелйш аудиторияга окытушы KipreHiH, ендеше бул кауымга казйр косылган жана студент менш де оган курмет KepceTin, орнымнан туруым керекттн eciMe салды. Орнымнан ушып турган бойда мойнымды созынкырап, алга карадым. Келген окытушы кандай адам екен деп ойладым. Алда, кыздардын бастарынан б и т р ек т е б1реудш козы буйра шашы торге карай жай жылжып барады екен... Согыста жургенде компаспен ж ен багдарлайтынбыз. Компас козгал- са, онын Tiлi жан-жагына кыпылык кага шайкалып кететш де, сел тыныштык болса, «мш е, менш 1здегеш м!..» дегендей суктанып, солтустж жакка тел Miре калатын. Неге екенш бш меймш , т е п е ж ерге койган компастын т ш сияктанып, менш кез1м кайтадан алдымда турган кыздардын бурымына ауды. «Бшектей аркасында ерген бурым» деген Абай еленшш жолы ойыма оралды. Жылтыр, кара шашты как жарып eTin, мандайдан желкеге дейш тартылган шаш жармасынын ю р ш ж а з куйканы ашып керсеткен ак сызыгы ж урепм д1 кытыктагандай болды. Кос бурымнын арасындагы кагаздай аппак желкелер вне бойымды балкытып бара жаткан сияктан- ды. Осы кезде сол канатга турегелш турган кыздардын 6ipi буры- лып, арт жакка карады. Кейш бш пм, ол Зайкул деген кыз екен. Ол тура маган караган Tepiaai болды. Менш кыздарга суктанып турганымды сез!п, «апыр-ай, мына ж т т келмей жатып елтт кал­ ган екен» деп ойлайды-ау деп уялып, темен карап KerriM. Уялшактык —ултымызга тен касиет кой. Ocipece ауыл ба- лалары уян келетш вдетт емес пе? Жасымда мен де сондай болдым. У лкендердш алдында суырылып сейлемейтшмш, эйелдердш бетше карамайтынмын. Жаксы керген кызымнын жанына жолай алмайтынмын. Согыстан кайтып оралганша Эйел алдындагы е з 1мнш осы уялшактыгымнын кандай куйде екенш бшмейтш ед1м.Оны енд1 сезе бастадым. Жана, кыздар 10

толы аудиторияга Kipin келгенде GipiHmi рет уктым. Сол бу- рынгы, бала к у н п калпымда екеш мд1 б1лд1м. BipaK бала кушмде мен1н кыздардын сыртынан суктана карауга да баты- лым бармайтын едь Терт жыл согыста болып, ж аман, жаксы- ны кеп кергендж тен бе, юм бш сш , ещц кыздардын ж елкесш е кызыга карауга жарап калган сияктымын. 1ипмнен бул куй1ме де ш уюрш Ы к еткендеймш. «TinTi кыздардын бетш е де, сыр- тына да карамай-аккояйын, —деп ойладым к е з1м д1темен са- лып турып. - Журтпен 6ipre жауды ж ен ш , аман-есен елге к е л т , осы кыздардын касында турганымнын 03i каншама ба- кыт! Окытушынын: «Отырындар!» дегенге уксас yHi е сп л дк Шыркап бш кке кетершген кеп кегершш куйыла темендеп ке- лш , жанагы ушкан жерш е дур eTin кайтадан конды. Кегерш ш тобына такау к е л т , калбан eTin конган жалгы з карга т е - р1зденш , кыздардан кейш орныма жалп eTin мен де жайгас- тым. Содан с о н жайлап, алдагы кыздардын бастарынын ара- арасымен окытушыга к е з ж1берд1м. BipiHmi керген окытушым болган сон ба, елде жузш де есте калар ерекше белплер) бар ма, бшмеймш, кем1рдей кара, козьшай буйра шашы мен б1рден бурк н и н ту мсыгын кезге елестететш улкен имек мурыны бар, коныркай ещ ц келген отыз уш-отыз терттер шамасындагы сабырлы Kici eMip боны ойымда сакталып калды. Окытушы­ нын коныркайлыгынан баска б еп н де казакка уксайтын еш белп жок сиякты едь Сондыктан мен оны согыстын сонгы жылында бастыгым болган аз улттан шыккан командир1ме уксаттым да, бул Kici кай сабактан лекция окиды екен деп ойладым. Ол лекциянын орыс т ш н д е окыларына да кумэш м болган жок. —Ал, балалар, дайынсындар ма? Мен елен eTin, мойынымды 1лrepi созды м. Казакш а сейл е- ген осы окытушы ма, елде баска 6ipey ме деп, е з кулагым мен е з кез1ме е з 1м сенбегендей сияктандым. —Дайынбыз, агай, - деген он жак канатган шыккан кыз дауысы е сп л дь Алгашкы C63fli окытушы айтканына e a i де иланатын eMecniH. в згел ер сатырлатып двптерлерш аша бас- таганда мен бакырайып, карангыда жау пулем етж щ кай ж ер­ дей от шашарын андыган ту н п барлаушыга уксап, б у р к и му- рыннын астындагы ауызды багумен болдым. —Дайын болсандар, жол ортасына былай деп жазындар: Сын eciM. - Бурки- мурнынын астынан ак тютер ж арк-жарк ете калды. Окытушы езш байсалды устап, ер с езш баппен, байыппен айтады екен. Согыста командирлердш шапшан ай- \\

тылатын буйрык сездерж е у й р ен т калган маган бул ыргак тосындау танылып, окытушы едеж мангазданып отыргандай керж дк М енщ осылай деп ойлауыма мумюнлж бергендей, кус мурын окытушы сел бегелш барып, сезж ары карай жал- гады. —Bi3fliH б у п н п втетш1м1з: сын е а м н ш турлер1 —сапа- л ы к сын е а м д е р мен каты сты к сы н еам д е р , сын eciMHiH мор- ф ологиялы к курамы, ягни сы н eciMHiH косы мша аркылы жа- салуы, сын eciMHiH с и н т а к с и с т а т е с т аркылы жасалуы жэне форма тудыратын косымшалар. - Туу, агай, Tin-ri кап кой, - дед1 темен тукырып алып, дэптерлерш е сусылдатып жаза бастаган кыздардын 6ipi. «Белей, кап деп бекер айтты-ау» деп ойладым мен imiMHeH жанагы с ва и айткан кызга жаным ашып. бйткеж командир сабак 6epin турганда солдаттардын булай деп, онын ерекетже бага бермек тургай, ca 3iH белуге хакысы жок. Мундайда ко­ мандир жанагы ca3fli айткан адамды орнынан тургызып, ка- зарманын еден in жууга жазалайды да, сабактан куып жйбередг Э скер eMipiHiH TapTi6i солай. Терт жыл бойы сол oMipre калыптасып калгандыктан ба, KiM бш сж , окытушы жанагы студентканы да аудиториядан куып шыгатын болар деп кауштешнм. BipaK on с а з окы туш ы ны н KanepiHe мулле келген жок. - Программа бойынша солай гой, - дед! де, лекциясына KipicTi. Бетен улттын адамы болар деген окытушынын казакша сейлегеж не, онын уст1не казак т ш н щ езж ен сабак бере бас- таганына танданган мен онын т ш н кабылдаганмен, казак де- уге TypiH кабылдай алмай 6ipa3 отырдым да, акыры оган да кешйктйм. Содан с о н а з дептер1мд1 алдыма карай тартып, мен де журтпен т е с е конспект жазуга талаптандым. BipaK 6ip гажа- бы, канша талаптансам да жаза алмадым. Дептердщ дел орта- сына «Сын eciM» деген eKi сазд! баттитып койдым да. табеден ургандай боп турып калдым. Б1ршшшен, терт жыл бойы Колы­ ма калам орнына салмагы ceri3 килограмм снаряд устап уйрен- ген саусактарым икемге келетж емес. Екжшщен, бэлю м сол себептен де болар, жана гана e 3iM жай сейлешн екен деп ой- лаган окытушынын дауыс екпйп тындауга кырсау сиякты боп кержгенмен, MeHiHэркайсысы арен буплетж , буындары шор- шор, барбиган, жуан саусактарымнын шапшандыгынан элде- кайда жылдам болып шыкты. Онын усттне согыста зенб!рек пен винтовка сиякты жауынгер карулардын т ш н гана угып, тас табеннен тане Tycin, боздай соргалап келе жаткан мина 12

мен бомбалардын кай ж ерге кеп бурк ете каларын унш е карай ажыратуды мултжшз бш генмен, мынадай аудиторияда лекция тындаудан мулде тосыркап, epi м ую стенген солдат кулагы окытушынын «сын eciM... сын eciM...» дегеннен баска сездерш ж ене ажырата алмады. Маган кусмурын окытушынын лек- цияга KipicKeHHeH кейш п шыныдай шынылдап калган дик- циясы тагы унамады. Ол сей л еген сайын 6ipey аудитория терезелерж ш эйн еп н шылдырата сындырып келе жаткан Tepi3fli немесе аязды куш елд ем м ак карды шыкырлата ба- сып, касьщнан eTin бара жаткан сиякты болды да турды. М а­ ган сезд ен repi сол 6ip шыныл к еб1рек естш е бердк К,ойшы, каншама тырыссам да ештене ж аза алмайтыныма кез1м ж егп. Кауырсындай гана ж еп-ж еш л карындашты кагаз беттнде жоргалату алпамсадай 3eH6ipeKTi ашык позицияга денгелетш алып шыгудан ауыр тидь «Ж ок, буйтга боска киналмайын, —деп ойладым imiMHeH. —Алдымен окытушы­ нын ун1н кулагыма ciHicTi етейш . Содан с о н 6ipTe-6ipTe лек- циясын жазуга да жаттыгармын. Осы отыргандардын 6epi лек­ ция тындап, конспект ж азу ш еб е р л т н е б1рден емес, б!рттдеп жеткен болар. Ендеше, терт жыл окопта жатып, согыс акаде- миясын тауы скан солдатты н буларм ен 6ipre бейб1т eMip университет1н темамдауга да шамасы келер эл 1». Осы ойдан кеш н карындашымды дэптер1мн1н ортасына койдым да, бала кун п эдет1м бойынша, сол жакалаканыммен жагымды таянып, жаксылап тындамак болдым. Тындай бас- тап, кыздардын кесте токыгандай жыпылдатып, жылдамдата конспект жазып жаткан эсем колдарына к е з1м туст1д е , тагы да солар туралы ойлап кеткен(мд1 е з1м де ангармай калдым. «Кыздар! С ендер кандай гажайып жансы ндар, Ш1рк)н! Жаудырай кадалган кап-кара кездер1н мен жанды ер1ткен к ем 1рдей ш аштарын, иыктарындагы толкы ндай тулаган, бшектей бурымдарын мен сол кос бурым арасынан кер1нген к1рш1КС13 аппак ж елкел ер щ кандай е се м ед1 сен д ер д щ . 0 зенн1н куба талындай солкылдаган бойларын неткен керкем, апырау. К,ыр ж ш тш ш канын кыздырып, кушактауга кумар- татын кыпша белдер1н мынау буралган! С ендердщ сымбатта- рынды суреттеуге согыстан кайткан солдаттын т1л! жетер алар ма ешкашан?!» Осындай ойлар 6ipiHeH сон 6ipi жалгаса беред1, жалгаса бередк Ой кушагында отырган мен кыздардан е зге дуниен1н 6epiH де умытып кеткен сияктымын. «Бул кыздарды керш отырган мен неткен бакыттымын! — деймш тагы да 1ш1мнен. —Согыс бойы жауды ж еш п, сендерд1 13 I

керсем деп имандай арман тутып ед1м iuiiMe. Сы з окопта суык ж анбы р тебеден соргалап турганда да сендерд1 ойлаганмын. А к к ар , к о к м узд а ж о л ж агасы н д а ж ау TaHKiciH то сы п , зенб1рек-п куры п койып, ш ункы рдын тебесш е плащ -палатка тутып, TiciM TiciMe тимей сакылдап, тоны п отырганда да сен- дер журепмде жаткансындар, кыздар. Ж алу жорыкта жан киналып, кушнз жау самолеттершш тобеден аткылаган огы шинел1мшн етепн шурк-шурк тесюлеп, тунде уйкы каумалап, KipniKTepiMe кай та-кайта жел1м жагып, буындарымды боса- тып, мазамды алып, eciM шыгып келе жатканда да сендер межи, ойымнан кетпегеншндер, арулар. Сол кундердщ, сол айлар- дын, жылдардын бэрш де де мен сендерд16ip минут та ешмнен шыгарган емеспш . Ж алгыз м е н т гана емес, майдандагы бар ж т т п н журепнде болдындар сендер. Сендерден ауык-ауык хабар алу кандай бакы т ед1 майдандагы ж т т т е р г е . Э р жауын- гер колына ушюл хаттш п, онын сыртындагы езш е таныс кол- дын танбасы н кергенде жел козгаган жапырактай flipiлдеп, тез окып шыкканша тагаты калмай асыгатын. Жана гана жаудын жеб1р танк1н жайраты п, кираган болаттын 6epiicriri мен сусты- лыгын е з бойына, ез еш н е жиып, шымырканып турган каЬар- лы солдаттын кыз хатын окып шыкканда жаны жадырап, кара K03i кул1мдеп, буйрек бетш е алкызыл бояу шабатын. AKTicTepi акси я KopiHin, езгеш е 6ip ракат табатын. О сы 6ip OHi жумса- ры п, жуз1 жы лы п, ж у р е п нез1к луп1лге баскан шагы нда онын кек1репне озгеше 6ip куш куйылатын. Сол сэтте ол 6ip емес, жаудын б1рнеше танкш жалгыз 03i жайратуга 03ip болатын. MiHe, майдандагы Ж1пттерд16ipece болаттай катайтып, 6ipece коргасындай epiTeTiH сендер ед1ндер, сендерд1н гаж айы п хат- тары н efli, кы здар. Сендерд1н «жауды ж еш п кайтындар!» деп э р хатта айтаты н ем1рлер1нд1 оры ндап, тез1р е к Берлинге ба- ры п, одан с он е з дер! не ж етсек деп ынтыгуш ы ед1к 6apiMi3. Bip казак кы зы н ы н жуз1н Kopin, касында оты рсак арманымыз болмас ед1 деп ансайты н ед1к 6i3. Енд! MiHe, мен 6ipeyiHHiH гана емес, 6ip аудитория толы кы зды н касында отырмын. К.ан- дай бакыттымын мен! «Мен бакыттымын!» деп Алатаудын тобес1не ш ыгып айгайлагым келед1 каз!р. О тан армиясы ны н сапында зулым жауды женген1ме бакыттымын! Сойтш , ез ел1ме оралы п келгеш м е бакы тты мы н! Канш ама ер -азам атту - ган ж ерге жете алм ай, туган елд1н топырагыйда еск ен кызыл гулдей кыздардын ак жуздерш коре алмай, арманда отп . влер алдындагы э р солдатты н аузы нда ен сонгы C03i эйел аты бол- ды. Bipeyi анасы н, 6ipeyi ж ары н, 6ipeyi гашыгын eciHe алып, тш) курмел1п, м эн п ге коз жумар алдында актык куш жиып, 14

солардын eciMiH атады. Олардын ездерш е деген махаббаты- нын карызын солдат сол 6ip ауыз с езд 1 умытпай айтып етеуге тырысты. Содан кейш Отан суй п ш , ана суй п ш , ж ар суйпш солдат жаны м ен п г е тыншыкты». Осындай ойлар арынды езен ш н акжал толкынындай теп ел , 6ipiH -6ipi куып ж енелд1-ай к елш . Мен е з 1мле кыз- дарга деген осынш а м ол , н э з ж с е з 1мдер бар е к ен ж буры н да бж етж ед1м. Сол сез1м дердж 6yriH университетке тусш , алгашкы лекцияга катыскан сатте-ак агы л-тепл агылганы- на тандандым. «Кой, муным болмас. Университетке алын- бай жатып ансарым кызга ауганы Heci? Мен мунда кызга кырындаймын деп е м е с, о к у окимын деп келш ед1м гой. Ендеше кыз туралы ойлаудан тыйылуым керек» деп езйме ез1м токтау салмак та болдым. BipaK айы, куш жеткен ейелд1 ауык-ауык кинаган толгактай элде 6ip арылмас ма- засыздык менж бойымды билеп, барган сайын бастагы ой epicTen, ершелене бердь «¥л ы Отан согы сы нда 6i3 жауды каруымыздын — с а ­ молетик, танкт1к, артиллериянын куд!ренмен ж е н дж , —деп ойладым мен онан api. — Сол сиякты алаулаган асыл махаб- баттын кунлмен де ж ен дж . Б1здш журепм1зде Отанга, анага, суйген жарга деген ш ек а з махаббат болды. Сонгы куш алдын- гынын куатты козгаушысына айналды да, ел1м мен еинрдщ арпалысындай айкаста 6i3 женш шыктык. М енщ ш е, махаб­ бат —дуниедеп барлык куш тщ к е з1, барлык куаттын булак- бастауы. Онсыз еш ж ерде ж еш с жок. Ендеше, кыздар, махаб- баттын м ел д1р бастауы — с ен д ер д1 кергенде калай теб ж ренбеш н, калай куанбайын мен! К еше егей Европадан е з Ев- ропама жеткенше асыгып ем, е з Европам е з Азиямдай куа- нышпен карсы алды меш . Жолдагы агайын журттын жылы ж уз, ыстык ыкыласы ж ур епм д1 тербеп, еж елден таныс уши славян сездер> кулагыма T erri куй боп куйылды. Ал е з К азак- станыма ж еткендеп куш м кандай болды десещ ш ! А уы збен айтып ж етю зе алмаспын мен оны. Ж ол бойындагы жадау разъезд, жапырайган казак ауылдары конырайып алдымнан шыкканда Батые Европанын салтанатты сарайларынан артык керд1м мен оларды. Уй жанында уймелеп куз П р ипяти жасап жаткан жудеу жузд1, жалбыр кшмш ауыл адамдары кез1ме ша- лынганда журелм елж1реп, epin коя 6epai шайга сапган канттай боп». Осы кезде «Кениип бес жузшин поезд» деп аталатын ескер- ден кайткан солдаттар тиелген кызыл вагонды узын состав- тын Казакстаннын uienci, шагын станцияларынын 6ipiH e келш 15 к

токтаганы кез алдыма елестедг Такен деген жолдасым вагон- нан каргып тус-ri де, поезга сут, айран, жумыртка алып шык- кан эйелдердщ касына барды одырандап. —Апалар, амансындар ма, барйшзге мын селем! —дед1 ол бас шп. —Айран бар ма? —Бар, шырагым, бар, —де сп ейелдер. Жолдасым 6ip банка айранды басына 6ipaK кетердг Содан сон тубшде калган жугынын жинап алып, бетше жакты. Кап- кара ж т т т ш 6eTi алабажак боп шыга келд1. —Мунын не, шырагым, —дед1айран Heci картан ейел тан- данып. —Муным —куанганым, апа. Сурапыл согыстан аман келш, туган жерге табаным тиш, й зд ей апамнын колынан айран ■шкежме куанганым. Туган елдщ дэмш татканыма куанганым, айраннын калганын 6eTiMe жакканым —балалыккушм eciMe Tycin, еркелегешм, ana. Ci3re еркелегешм, Казакстанга, хал- кыма еркелегешм. Эшешиде свзге олак, кеу деа орден мен медальга толы, анкылдак, батыр жолдасымнын сол 6ip ce3i керемет шешенд1к болып шыкты. —Алда, бакыр-ай, елд1 сагынган екен гой, —деп сол жерде эйелдердщ 6api Teric жылап ж1берд1. —Кай жерджшщ? —Ш ешен бар ма efli? —деп ерюмдер сурап та жатыр. —Талдыкорган облысынык1мш. 0з1н1здей келген шуй- кедей гана кара домалак шешем бар едь Соган асыгып ке- лем1н, —дед1 Такен кемш рлердш 6ipiHe карап. —Алда, бакыр-ай. —Шешеншн журеп жарылып-ак кетер-ау ceHi квргенде. — Осылай деп айелдер колдарындагы бар жумыртка, бар сут, айранын Твкенге усынды. —Туган жердщ дем!н таттым, маган сол да болады, —дед1 Такен эйелдерд1н усынганын алмай. Журт оган карамады. —Жолдастарына бер. —Соларга дам татыр. Такен бет-аузы айгыз-айгыз болып, эйелдерд1вагонга бас- тап келд4. —Алындар, xirirrep! Туган ел ырзыгы! Алындар!.. — 1ш1ндер . —Дам татындар, —деп жатыр айелдер. Эйелдер экелген тамактарын 6apiM i3re TeriH белш 6epai. Bipey акша талемек болып ед1, картан ана ренж1п калды: 16

— Терт жыл согыста аштан елмеген 6i3 согы с б т с е н н е н кейш ел ед1деп пе ед1ндер? Койындар, карактарым, акшала- рынды козгамацдар. Элде жат жерде журш, елдерщ нщ конак- жай салтын умытып калып па ед1ндер? Бул с езге жауапты тэты да Тэкен бердь —Ж ок, апа, умытканымыз ж ок, - дед1 ол. —Онда 6i3 муны халыктын майданнан жешспен келген ж тт т ер ге шашкан шашуы деп кабылдайык. —Е, жен. — С ей л н д ер , — деп эйелдер разы боп калды. Осы кезде б13Д1Н поезымыз гудок 6epin, tarepi козгалды. Зымырап келе жаткан поезды н eciriH eH етек т еп елге ка- рап отырган м ен щ eciMe даныш пан Ж иренш е туст1. Х ан ка- сында кеп журш , ел аралап, орда, сарайларда узак-узак ко- нак болып, уйш е кайткан кедей Ж иренш еш н сирагы жа- ман лашыгына сыймай, сыртка шыгып жатса керек. Хан ор- дасындагыдай мамык тесекте ем ес, лашык iuiiHe теселген елен ш ептщ устш де ракаттана керЫ п жатып, шешен: «1Ш ркш, м ен щ е з уй1м, кен сарайдай б о з уй1м» деген екен дейдн М ен жолдасымнын бетш е карадым. —Т екен, уш не жетуге асыгып келесщ бе? —дед1м. — Е, уш не жетуге м м асыкпаушы едЕ —дед1 ол. Мен ауылга баруга асыкпайтынымды, Алматыда калып, окуга тусетМ м д1 айттым. —Сеш н окуына болады. Ал менщ басыма eui6ip оку конбай- ды, —деп ол е з басын жудырыгымен токылдатып койды. —Мен барамын да елд е п 6ip жаксы кызга кулындай шынгыртып ку- рык саламын. Маган одан баска окудын K eperi ж ок. Мен кулд1м. —Кулме, —дед1 ол. —Окуда да жаксы кыздар к е п болады. Аузынды ашып, боска карап ж урмей, сен де соларды к 6ip TeyipiH нысанана ал. «Сейтш, мен кеше гана эшелоннан т у сп м , кыздар. Б упн м1не сендердщ орталарына келд1м. М ен сендердщ аганмын, досынмын, кыздар. М ен сендердщ бэрщ Д 1 де жаксы керемшЕ.» Аудитория е с т н щ сыртынан шылдырлаган конырау дау- ысы есплдЕ EipiHiui лекция 6irri. Кусмурын окытушы жай- лап орнынан турып, е а к к е аяндады. Эш еш нде конырау со- гылса-ак еш ю дей секендеп, е а к к е карай алдымен ж упретш кыздар сабак устшде езара уэделескендей, ешкайсысы селт етпестен парталарында cipeein етырып калды. 2-465

Ill Окытушы кеткеннен кейж екеу-екеуден катар отырган кыздар 6ip-6ipiMCH куб1рлесе кул1СТ1 де, командамен бурыл- ган 6ip взвод солдаттай болып. тепе кеуделерж козгап, жуз- держ аудиториянын ен артында отырган маган карай бурды. Тунде далада машинамен келе жатканынызда алдыкыздан жайылып журген коян кездеседг Коянды коре сала оган ма- шинанын, фарын багыттай койса, кашудын орнына ол байгус: «меш ат!» дегендей болып, арткы exi аягымен тжшп, кулагы селтиш тура калатын. Машина жарыгына 6ip 1Лiн- геннен кешн коян сорлыны 6ip атсан да, бес атсан да сол ор- нынан козгалмайды. Тек октигенде гана турган жержде жалп етш кулай кетед1... Кыздардын 6epi маган карай бурылганда мен де сол коянга уксап, орнымнан апалактап атып турдым. Егер сол евтте кыздардын 6epi меш кездеп, махаббат мылты- гынын uiypinneciH басып кеп калган болса, солардын 6ip- сыпыра бытырасы дэл осы кунге дейж вне бойымда журген болар деп ойлаймын. Орнымнан атып турганнан кейж вске- ри машык бойынша жалма-жан гимнастеркамнын етелн те- мен карай тарткылап, кыртысын белбеуге суккан бармак ар- кылы кейж карай сыргыта бастадым. ¥зы н аудиторияга eKi катар койылган парталардын есж пен терезе жак ш етждеп кыздар сол бурылган куйлержде коз- галмастан отырып калды да, ортадагы кыздар орындарынан турып, маган карай аяндады. 6 з1ме карай келе жаткан олар- дын тактай вдеши тык-тык баскан дыбыстарын еспгенде журепм атакага шыгар алдындагьшай дурс-дурс согып коя бердг —Ал, жолдас, ci3fli студент болуынызбен кутгыктаймыз, - дед1 кем1рдей кара шашты, жазык мандай, Кызыл шырайлы, кул1мкез кыз менщ касыма кел1п. Маган ол сондай суду боп керш дь Бул жанагы, мен аудиторияга алгаш Kipin, руксатсу- раганда мырс eTin кул1п: «Руксатты к1рмей турып сурамау- шы ма ед1?» деген кыз болар деп мвлшерлед1м. Мен: «Рак- мет», —деп басымды ид1м. К,ыз тагы да мырс eTin кул1п x i 6epai де, кутгыктау ymiH бе, элде амандасу ушш бе, маган суйржтей саусактарын соз- ды. Алдымен колды ез1м бермеген1ме eKi беттм ду ете калып, мен де алаканымды усындым. Кыздардын кол усынып, аман- дасканда алаканын су куятындай шункырайта койып, саусак- тарынын ушы ж т т т щ колына тиер-тиместен тартып экететш е д ен емес пе. Мен ез1ме терт жыл согыстан кейж алгаш усы- нылган кыз колынын алаканын алаканыма тесеп койып, сол- 18

датша кушырлана 6 ip кысармын деп ойлаган ед1м. Тот баскан TeMip icnerrec к усп алаканыма кыздын колы емес, устай бер- генде уша ж онелген торгай канатынын ушы тигендей болды. Мен буган мулде абыржып калдым. ©йткеш солдаттар 6ipiHiH колын 6 ipi катты кысып амандасады. Олар уш ш кол 6 ep in амандасу лвззатынын вз1 сонда. Бэлюм кыз колын жана ма- FaH бермеген шыгар, бэлю м ол кайта усынатын болар, сонда дурыстап кысармын деп ум1ттенд1м. BipaK кыз енш колын кай­ та беретж белп танытпады. М еш н бЬгепм жау танюсш е. карай кезделген зе н б 1рек стволындай серейш , созылды да калды. Кайта экетуд1 колайсыз керд1м. М енщ осы кушмд1 ангарган екшип кыз шапшан LnrepipeK шыкты да: — Агай, с эл ем ет а з бе, куттыктаймын, —деп колын бердь Мен бул кызга сонша разы болдым. Еш к кабак, бота к е з осы- нау ак сэры кыз маган барлык кыздардын сулуы сиякты боп керш дй Ваганадан кысылып, не iciepiMfli бтпмей саскалактап турганмен кыздын колын катты кыспай, демеп устап, тез боса- тып Ж1берд1м. Мен онын ез1мд1 колайсыз куйден куткарганына куандым. Бар абыройды жапкан б е п м н т бояу жукпас коныр- лыгы болды. 1штей канша кысылып, киналсам да OMipi ешмнен белп бш нген емес. 031мнщ дуршк epiH, жалпак бет, шойынка- ралыгымнан OMip бойы осыдан езге тапкан пайдам да жок. Таты да еден тыкылдады. Т1зеден келетш юбкадан шыккан туп-тузу eKi сирак кш ктщ латындай каздандап, касыма ж ене такай бердь Устше киген ак кофтасы ак мамыктай улшлдеген, каз кеуде, Кызыл epiH, аккуба кыз жымиганы жанынды май- дай epiTin, и ш п кел1п, ол колын бердь Одан с о н кос бурымы жер сызган, бш к екш е eTiriHiH аттаганынан аялдаганы кеп, балдай шубатылып, ж 1бектей ширатылган сурш а кыз eKi ат- там ж ерге буыны курыгандай былк-сылкетш арен жетш, кар- лыгаш канат касын кере, каймыжыктай жука ерш дерш жай гана жыбырлатып, кер маралдай керш п, ол колын созды. Онын артынан жасында балалар уш нде тербие алып е скенде- piH таныта шаштарын иыктарына Tycipe кидырып, сол еде Mi колан шаштарын жауырындарын ж аба жайып ж )берулерш щ e3i ж т т т щ ж у р е п н б)рден булк етю зетш кыр мурын, кыпша бел, 6ipi нез1к, 6ipi толыкша eKi аде Mi кыз актютерш жаркыра- та керсетш , 6ipiHeH со н 6ipi амандасты. Койшы, не керек, сейпп мен кыздардын жуп-жумсак, ып- ыстык колдарын ауыртып алмайын деп еппен устап, 6ipiHiH сонынан 6ipiH кыса берд!м, кыса берд1м. Олардын колдарын алып жатып, акырын урланып ж уздерш е, кездерш е караймын. Уыздай уылжыган, алмадай албыраган, буйректей бултиган, 19 к

мамыктай улшлдеген, улб1реген беттерд1, каракаттам медшре- ген кап-кара кездердн журекке жебедей атылган «Катюша- нын* огына уксас узын KipniKTepfli, жана туган жпишке ай- дай немесе епнш ппн кол орагындай 1йлген суймм/н кастар- ды OipineH сон 6ipiH Kepin, елтш, елж1реп, панорамалы кино- да отыргандай басым айналып, жыгылып кете жаздап турммн. Сол колыммен партадан капсыра, мыктап устап алмаган болсам, сол сэтге гурс eTin кулап кету!м де ыктимал едй Осы мушюл кушмде тыныш турмай, Жагалбайлм елшен Жайыкка кыз i3aen барган Твлегенш eciMe алдым. Ол да осы мен сиякты 6ip кыздан сон екшип кызды Kepin, eci кеткен едн «Тау басында карагай, Толегеншн Mine3i болып Kerri ба- ладай. Осындай болып эр жерден, он 6ip кыз е т п сэулетпен, 6epi де калды жарамай» деп келетш бала кунде кызыга жатта- ган кисса жолдары ойыма оралды. Кырык шакты кыздын ка- сынан еткен Телегеннщ ол куш кандай куйде болганын 6iл- меймш. Ал 03iMHin он бестей кыздын колын устаганга 6ip ша­ ра кымыз ш кендей мае болганым аян. Эр кыздын алаканы колыма келген сайын электр epiTKiuii тиген калайыдай бал- кып, елж1реп бара жатгым. Барган сайын кызуым артып, куйш кететш сияктымын. Егер отыз кыздын колын тугел устаган болсам, онда мулде epin кеткен болар ма ед1м, м м бiлсiн. 03iM- Hin осы кунге деш н аман журген!м, бэлю м, сол куш аудито- риядагы кыздардын берш щ колын Teric устамаганымнан да шыгар деп ойлаймын кейде. MeniH бакытыма карай алгашкы амандаскан кыз кайтадан . •пл катты. - Ж э, езгелерщ отыра 6epinaep, —дед1 ол баска кыздарга колын сермеп. - Калгандарын кейш амандасасындар. Ka3ip баска шаруа бар. Баскалар куле туеш, орындарында отырып калды. Б1рсы- пыра кыз мен1 коршай турегеп турды. - Ал, жолдас, сейлеш з, - дед1 е л п кыз дауысын эндете созып, мен 6ip оган баяндама жасап 6epeMiH деп уэде кылган- дай-ак. - Не сейле aertci3? - дед1м сэл ыржия Tycin. Бул арада мен ыржаландайтын да ештене ж ок едь Teri кеп кыздын мысы басып, кысылганымнан свйткен болуым керек. Бурын 6ip кыздын бел не бед(рейе карай алмайтын басым, ешп 6ipHeme кыз e 3iMfli ентелей коршап алганнан кейш, сойган каекырдай боп, ыржиганымды кайтешн. - Кайдан кедшщз? - деД1 Кызыл шырайлы кыз кезш ой- накшытып. 20

- Германиядан. - Согыстан кайткандардын 6epi Германиядан келедй иэ, кыздар? —деп Кызыл шырайлы кыз достарына карай бурыл- ды. Олар кыздын меш езш м ен кагытып турганын сезш , акы- рын гана жымиысып койды. Оны мен де сезд1м, сондыктан да жанагы жауабымды кайта толыктырып: - Берлин тубш ен кайттым, —дед1м. - Ty6i деген кай жер? - дед1 кыз м у л эйм сш . Кыздар мырс cricin калды. - Ш прее деген о зе н н щ жагасынан, — д е д 1м мен де сэл кысыла Tycin. — Берлинге такау жер. - Э , - дед1 кыз менщ жауабымды тусш ген болып. - Берлинде болдыныз ба? - Болдым. - Рейхстагты кордппз бе? - Керд!м. Берлинде болып, Рейхстагты кергешм тергеунп кызга эсер eiri-ay деймш. Берлиннен келген ж т т п буйтш эурелемейш дед1 ме, KiM бiлciн, ол сурагын саябырлатып, сел богелш кал­ ды. Ол ундемеген с о н баска кыздар да менен беттерш бурып, томен карасты. Кол га тускен туткындай болып, олардын ор- тасында том ен карап мен турдым. Кыз кайта сурак койды. - Согыста командир деген болады дейд1, рас па? - Рас, —дед1м мен басымды KOTepin. - 0 - о -э , —дед1кыз даусын со за анкаусып. — Ci3 командир болдыныз ба? - Ж ок, —деп калдым да артынан: — И э, болдым, — деп басымды изед1м. Кыз сыкылыктап Kyain ж1берд1. Оган е зге кыздар KyaKici- Hin кум!с сынгыры косылды. - Жогыныз калай, ио, болдымыныз калай? — дед1 кыз кулюсш сэл басып, кара кездерш одан сайын ойнактата Tycin. Мен жайымды айттым. - Kimi командир болган ед1м, —дед1м. «Kiuii» деген созд1 бекер айтканымды кеш б ш п калдым. Б1рак «айткан с е з — аткан ок» деген. вю нгенм ен окты Kepi кайтара алмайсын. Не де болса акырын KyniM. Акыры былай болып шыкты. Жазык мандайы жаркырап, кыз турган жер1нен сэл кейш meriHfli де, мен1н б у за у б а с керз1 eTiKTi аягыма 6ip, э л 1 шаш осе коймаган тыкырлау басыма 6ip карап, ш ом- балдау боп б1ткен тэп ел тек бойы мды л езде шолып OTTi. 21 i

Содан с о к ол менщ бойыма басымнан аягыма карай кай- тадан к е з ж у п р т п . 0 н бермеген кудай маган кунттап бой да бермеген гой. Кыз байгус б е й н ет тен т канша караганы- мен, байтерек ем ес, 6ip жарым метрден аз-ак асатын тапал бойга канша бегеледк Жуантык келген жумыр мойнын 6ip жагына карай бурды да: —KepiHin тур, —дед1акырын, 6ipaK барлык кыздарга ecrip- те айтты. Эскерде Kiuii командир, улкен командир болатынын онын бшетш, бш мейтМ маган беймал1м. Алайда ол менщ Kiuii ко­ мандир болдым дегешмд1 бойымнын к ш ш п н е апарып сай­ ды. Эдей1сей тп ме, жокбш мегенджтен солай ойлады ма, оны да ангара алмадым. Эйтеу^р кыздар онын «KepiHin тур» деге- HiHe ду кулш Ж1берд1. Басымды кайта-кайта сипалап, е з 1м де кулд1м. — Кыздар, кулмендер, —дед1 ол тусш суыткан болып. - Кулкен, анау журналды алып келш1. Гулдей майыскан 6ip кыз окытушы столынын устшде жат- кан журналды алып келдг MeHi Tepreymi кыз оны колына устап турды да: —Мунда, курста староста болады, б ш е а з бе? —дед1. 1ш1мнен: «меж тым такымдаптурганын староста екенсщ гой» деп ойладым да, басымды изед1м. Кыз св31н кайта жалгады. —Староста студенттерд1н 6epiH т1з1мге алады. Мен тагы басымды изед1м. Кыз енд! маган мангаздана карады. — Мен староста емесп1н. EipaK бупн староста жок. Сон- дыктан ci3fli Ti3iMre алу курмет1 маган т и т отыр. — Осылай деп ол журналды ашты. —Фамилияныз KiM? — Есенов. — Аты ны з? — Ербол. Кыз саусактары майысып отырып, журналдын ен сонына «Есенов Е.» деп жазды да, кайтадан бет1ме карады. —Ербол?.. C i3согыста ер болдыныз ба? Бул суракка не айтарымды б1лмей ж эне б о г е л т калдым. —Ж ок, журт катарлы, - дед>м акырын. —Басе, кеуден13 сылдырламайды, —дед1 кыз. Муны да онын кай магынада айтканын ангармадым. Кеу- денде орден, медальдарын ж ок деген1 болар деп туйшм. Ал MeHiH орден, медальдарым жетк1л1КТ1 болатын. Тек оларды студенттер арасында мактанган сиякты боп керш бейш деп танертен университетке келерде кеудемнен 6ip-6ipflen агытып, 22

тускен у№мде калган зат капшыгымнын iuiiHe салып кет- кенм1н. BipaK кы зга двнене демед^м. Кыз журнал бетш е уж л ш , тагы да сурак коя бастады. Осы кезде сыртка шыгып кеткен б 1рен-саран кыздар да аудито- рияга кайта Kipin жатты. - Кай жылы тугансыз? - 1922 жылы, - дед!М куб1рлеп. - Каттырак айтыныз, - дед1 кыз м енш жауабымды ести турса да. —Семья жагдайыныз кандай - в й ел вдз бар ма? - Жок. - С уйген кызыныз бар ма? Мен басымды шайкадым. - Кыздар ecTin отырсындар ма? — дед1 ол жан-жагына карап. Ешк1м ундемедг - Туу, койсаншы, Канипа, - дед1 осы кезде отырган кыз- дардын 6ipeyi орнынан турып, б !зге карай аяндап. —Агайды, соншама эурелегенщ не, тергеуиндей ж ауап алып. IV Ортадан сэл гана тем ендеу бойы бар, самай тусы шираты- ла буйраланып туратын кою кара шашын узын кос бурым е т т epin, оны ак мандайынан жогарылата басына б1рнеше рет орап, ек1ушын тас кылып т е б ес ж е туйш тастаган, ак бет1таза кол- мен аршыган жумырткадай м р ш ж а з , жасы он с еп зг е келген талдырмаш кыз м еж коршап турган е зге кыздардын арасын как жарып е т т , касыма жакындай берд1. К ызды н гажап си- патын квргенде мен уялуды умытып, оган бакырайып, кадал- дым да калдым. Орасан улкен де емес, онша Kiuii де емес двнге- лек кара кездер «тергеуин» кыздын кезш дей ойнакыланбай, келп рсш кул!мдемей, взгеш е 6ip пэк, таза туныктыкпен ж а- удырай карайды. Жылы шуакты осы кос к е зд ш арасынан томен карай ак кагазга ак бояум ен тарткан т1к сызыктай б о - лып, кыр мурыны KopiHefli. Осы всем мурын астындагы та- нертенг1гулдей бурсщ ю оймактай ауыздын «мен1 к1м суйед1?» дегендей ынтыга улб1рей калган, боялмаган Кызыл epiHflepi кыз жур1с!Н1н ыргагымен элде 03i flip еткендей ме, элде ты- ныш турган меж flip етю згендей ме, 6ip б е л п а з жайды ангар- тгы. Л езде сол flipiflfliH суга лактырган тастай болып, алыска, журег4мн4н туб1не карай шым батып бара жатканы в з1ме ап- айкын боп 6ifliHe бастады. Жаныма такап калган кыздын ап- пак бугагы мен жуп-жумыр мойнын K03iM шалганда тамагым- 23

нын iiuiHeH 6ip жумсак нэрсе кытыктай жвнелгендей жэне 6ip ce3iM пайда болды. O cipece, онын о н бетш деп мойылдай М0лд1реген мен менщ квз1мд1 де, 03iMfli де магниттей тартып, эке тш бара жатты. А к кыз алдыма келш токтап, кылымсымай, кымсынбай, бейнеб1р 03iHiH туган агасы м ен свйлесш тургандай ун катты. —А гай, бул К ан ин а деген калж ы нбас кыз, —дед1 ол меш сурактары м ен сонш а кинаган кызыл ш ырайлы, каска Tic кыз- ды иыгынан 6ip сипап койып. —BepiMi3Ai Kyflflipin, кеншм1зд1 KOTepin оты раты н осы . Ci3 оган ренж ш калманы з. Неге екенш бммеймш , бул кыздын дауысын кубылтпай, б1ркалыпты табиги биязылыкпен втш е айткан ce3i маган буйрыктан бетер эсер erri. Ж ау танк1мен жекпе-жек айкасуга жауапты буй ры к берген ком ан дир с е з ш ты н даган дай , eKi колымды ж амбасы ма жапсы ра устап, Tin-TiK бола калдым да, «куп болады» дегендей ишара жасап, алдымен басымды изеп, одан сон енкей е и ш и м . Бул арадагы eKi кимы лдын 6ipi ар- тык: бас изеген с он и ы у дщ кажетт ж ок е дь BipaK мен сол сэтге не кажет, не кажет емес екенш бш ппш бе, cipe. Содан сон кайтадан кеудемд1 Kepin, бакы райы п, багжиып кы зга карап, октау жуткандай Tin-TiK боп серейд1м де калдым. Муным: «Мен с1здщ кулынызбын, айтканынызды булжытпай орындаймын, тагы не буйырасы з?» д егеш м сияктанды . MeHiH бул турысым сыландаган всем аккудын касында ез-езш ен куж1рейш, оды- райып турган куркетауыктын коразын кез алларына елестетп ме, KiM бш сш , Kefi6ip кы здар м ырс eTin кулш ж1бердн Осы кезде баганагы 6ypicKeH гул аш ы лайы н дегендей эл п еттан ы - тып келе жатты да, тез токтап, сол кушнде козгалыссыз кал- ды. 9зге кыздар кулгенмен ак кыз всем ернш кытыктай бас- таган к у л ю ж Kepi кайы ры п жйбердк М унысымен ол барша устамды кыздын бетш ен еш нэрсеш б ^ р т п е й т ш , жаксы иэ ж ек к врген ш еш каш ан ангартпайтын ен улкен eHepiH таныт- кан ед1. BipaKагасы ны н, 03iMfli айтамын, ол кезде оны ангарар- лык жайы мулле жок болатын. Сонымен, узын свздщ кы скасы , ж т т к е жутан согыс Ke3inaeri ауылда ocin, сурапыл шакта бозбаламен катар туруга уйренбегендштен ж эне олардын кыз алдында ездерш калай устайты нды ктары н керм егеш н ктен бе, элде 03iHiH де мен си- якты кобалак, колапайлау агасы болып, сол eciHe тускешнктен бе, бмм ейм ж , кыз менщ ат байлайтын акырдай болып, серейш калган кол ай сы з KyfiiMfli кулю етпеуге, елемеуге тырысты. О нын орнына баганадан 6epi кыздар квзш е кулкМ н ны- санасы боп турган м е т бул жагдайдан тез шыгарып экету- 24

ге врекеттенген сияктанды. Жаныма одан сайын ж анаса кеп турды да: - Кане, агай, жана лекцияны жаза алдыныз ба? - деп ал- дымда 6eTi жабулы жаткан двптерге колын созды . Бул 6ip нем1с кагазынан жасалган калын кшаганын ж ар- тысы болатын. Германиядан кайтарда дуниеконыз кейб1реулер дукеннен дукен коймай аралап ж урю , нврсе алып, уйлерш е свлемдеме —посылкалар ж ен елTin жатты. Ал мен халкымыз- дын «Булшгеннен булш рп алма» деген кагидасын 6epiK устан- дым да, еш нэрсеге кол созбадым. Маган Отанымнын жауын ж е н г е н д т мен е з 1мнщ аман калгандыгымнан кымбат олжа ж ок едн Осы оймен Германиядан кеткел1 жатканымда кеп айлар коластымда болган, кеш н зенб>рек кездеуил сш е ж ога- рылатылган жауынгер жолдасым - коми ж н т осы калын кжаганы каладагы баспаханага барып, как б вл д1рш эк еп , мен1н зат капшыгыма салды. «Сержант, муны ж ау ж ерш ен алган олжам деп емес, менщ c i3 re тарткан сыйлыгым деп алы- ныз. Е л М зге барып, окуга туссеш з, бул кагаз ci3re керек б о - лады» деп етш ш болмады. Ал, м е н т окуга ту с ет зт м е еш куман1м ж о к е д ь Мен 6 ip кызыкайтайын а зд ер ге: ез1м согы- ста ешкашан да елемш деп ойлаган емесп1н. Согыстан кей1н алдыма кайтсем де журналист болуым керек деген максат кой- ып ед1м, ол да орындалды. T e ri адам не нврсеге ceH in, б ер 1ле icTece, онын сол ойы орындалып шыгатын болар деп ойлай- мын. Ж ок, мунын 6i3fliHэнг1меге катысы жок. Ж ай, еске тусш кеткен сон айтып жатканым да. С онымен, кыз мен1н алдым- дагы даптерд1 езш е карай сыргытып, 6ipiH uii бет1н ашып кара- ды. Одан жол ортасына бадырайта жазылган «Сын eciM» д е ­ ген сезден енге ештеме таппады да, бас жагын жазып улпре алмай, аяк жагын келес1бетке жазган шыгар деп ойлаган б о - луы керек, ол кагаздан да аппак суйрж саусактарымен двптерд1н екшпп бет1Н аударды. —Беле, агай, ештене жазбапсыз гой, - дед1ол к ел еа б е т о н де таза турганын Kepin. Д е с 6epici кыз маган «Ештене жаза алмапсыз гой» дем ей, «жазбапсыз гой» дедк Teri сол с е з ж щ e3i MeHiH кеш л1ме кеп калды деп ойлаган болуы керек, дереу оны ж ене ж умсартуга тырысты. - Ой, агай, мундай бола бередп Ш уу дегенде осы отырган 6epiMi3 де лекция ж аза ал- маганбыз. Адам 6ipTe-6ipTe теселед1. Алдымен ар окытушы- нын ун1не кулакты уйрету керек. Осы кезде дэл1зде согылган конырау yHi ecTiflfli. MeHi кор- шап турган езге кыздар е з орындарына карай ойысты. Тек ак кыз ел денет ойлагандай ерн!н жммыра Tycin, 6ereflin калды да: 25

—Агай, алга журш, м е н т касыма отырынызшы. Мен а з д т конспект жазуынызга комектесежн, —дедк Мен не icTepiMfli, бул усыныска не дер1мд1 б т м ей , сэл б е г е л т калдым. Муным —кыздын бул сезд1 шын ыкыласымен айтып, е з1ме киыла каратаны су коспаган, таза спиртт1жуткан адамнык алдымен туншыга жаздап барып, дем алганнан кешн комейпнен томен карай елдене шин ортеп, акырын жылжып бара жатканын с е з т , 6ipa3 у н а з отыратыны сиякты 6ip сет едь Бутан дейж бул кызта бас изеп, сакаудай ыммен жауап берген- нен баска ун катып ештене дей алматанмын. Дей алмаганым, оны коргеннен-ак тзл мен жатымнан айырылдым. Кыздын ак дидарынан шыккан алдеб1р асыл куш мешн сойлеуге т1лiMfli келтсрмей, комекешмд1 тас кып буып тастатан тэр1здешц. MiHe, сондыктан бул жолы да мен кызта ризапытымды ыммен 6iaaipin, басымды изед1м. Осы кездеп онынризалык, биязылык, сыпайы- лык, суйю мдш гш коргенде мешн журепм бурынгыдан бетер дуб1рлеп, дуралдеп кета. Баганадан 6epi журепмнш лупш ты- ныш турган самолет моторынын от алдыргандаты алташкы rypifliHe уксаса, онын eHfliri согысы сол мотордын стартка кел- ген самолета кокке котерер алдындагы бар куатымен калшыл- дай д1р1лдеп, самолета iuiinaeri жолаушыларымен коса тенселте козгап, TiTipeTin ж 1берер свт1не пара-пар болды. Койшы, не керек, лезде-ак мен мурнын тескен тайлактай елпендеп, кыздын сонына iflecin, аудиториянын алдынгы жа- тына карай аяндадым. Ж ок, сол сэтте ол кыз мен1н тек мур- нымды тана емес, журепм нщ ©3iH коса Tecin, буйдалап алып- ты той. KiM б!лген, кыз ипркшдердщ бар icTi осылай, ундемей тындыратынын. А к кыздын орны eciK жактаты eKiHmi партанын он кана- тында екен. Мен жакындай бергенде сол жагында отыртан кызта былай деп жатты: — Канипа, сен артка барып отыршы. Мен агайды касыма алып, конспект жазуына комектесешн. —lh-hi! —дед1 Канипа 6ipey оны ынкетк1з1п буй1рден кой- ып калтандай, даусына мэн бере ж эне каттырак шытарып. Жакынырак отыртан кыздар онын «ih-hiciH e!» елен eTin, мэн бере калды. Тек ак кыз тана оны елемеген сияктанды. —Немесе мен орнымды берей1н, атайга сен комектес. Жана келген, эл< уйренбеген Kicire алыста отырып лекция тындау киын гой, - дед1 ол ©3iHiH сабырлы калпымен. Ж олдасына тагы б1рдене демек боп октала берген кызыл шырайлы кыз солб1рейш мен касына кел1п калганнан кешн ж алт eTin бет1ме карады да, акырын тана жымиып: 26

- K.a3ip, каз1р, —деп кагазын ж инай бастады. - Э й , М ен- тай-ай, жана гана бул ж т т г е н жауап алып, бедел1м кушейш калып едп Абыройымды айрандай тектщ -ау. Тым болмаса ертен ауысып отыратын е д ж кой. Маган камкоршы кыздын аты М ентай е к е н ж мен енш гана б ы д 1м. А удиторияда алгаш ест1ген аттарымды умытып калмау ушш «Канипа, М ентай!.. Канипа, М ентай!..» деп ел е н жаттагандай, куб1рлеп, iiuiMHeH 6ipHeuie рет кайталай б ер д1м. - Агай жауды те з1рек ж енш , окуга келсем, 6i3 сиякты карындастарынын касында оты рсам деп талай арман еткен шыгар. С ейтш келген KiciHi е н т у к т р г е шошайтып жалгыз отыргызып к ойганы м ы з уят емес пе? Ментайдын бул c e 3i жаныма жагып Kerri-ау дейм ш , мен: — И э , ив, терт жыл арман етп к кой, — деп ыржалактап, басымды изей берд1м. Ментай с езш ен ж еш лген К анипа ба­ ска еш дау айта алмады. TinTi ерн ш е келген е т м р вз!л свздер1нен де айырылып калды-ау дейм1н. Саскалактай орны- нан турып: — Fany ет1н13, отырыныз, — деп маган тагы 6ip жымия карап, жалт етк1зе кез тастады да , кагаздарын кушактап ар- ткы партага карай кегп. - Канипа, кайда барасын? —дед4 кыздар эз1лдеп. —Эвакуация, тылга Keuiin барамын, —дед1 ол да куле ж а­ уап 6epin. М ен оны н орнына отыра 6epin, М ентай ойы нын зерек- TiriHe тан калдым. Ментайдын жанагы айткан: «Агай жауды тез1рек жеш п, окуга келсем, 6i3 сиякты карындастарынын касында отырсам деп талай арман еткен шыгар» дегеш , оны н алдында айткан —алыста отырып лекция ты ндау ауыр екен- fliri, алдымен окытушынын ун1не кулакты уйрету к а ж е т т т туралы niKipflepi —6e p i-6epi менщ ойым. С онда осы кыз ал- дынгы лекцияда ештене жазбай, ел д еб 1р вд1спен тек кана ме- HiH ойымды тындап отырганнан сау ма екен e 3i д е п , оган кымсына карап койдым. Кыз жай гана жымиып, парта куы- сындагы двптерш , сиясауытын, каламын б 1р-б!рлеп шыга- рып, жайлап алдына коя бастады. Онын парта устше койган даптер1н!н мукабасындагы ж азуга K63iM TycTi. Онда былай деп жазылган екен: «Казак т ш Казак Мемлекетт1к университет! тарих-филология факуль- TeTiHiH II курс студент! Ербосынова М.» 27

Мен Ментайдын фамилиясынын Ербосынова екенж осы арада б|ддйм. Ол дептерж ш беттерш парактап ашканда откен лекциядан маржандай Т131лген айкын арттермен шакпак жол- ды уш бетке толтыра конспект жазып алганын керд1м. «Басе, iuiiHaeriHi 6ipey кайдан бшЫн, —деп ойладым тагы да. —б з ж ж зереклг1мен мен ойлаган ойдын устшен Tycin жаткан шыгар. Дегенмен, бул кыздын аузынан шыккан карапайым сездердш aai MeHi сэры алтынный буындай балкытып бара жатканы теп онын ан сулулыгынан тана емес, осы ой зеректтнен де болар». Казак тш н ш окытушысы 6ipa3 к е ш тш а р еп келш, саба- тын жалтастырды. Жакыннан Караганда ол кусмурындыгы- нын ус-пне мулле ш ушрек кез Kici екен. М е н т алыста оты- рып, оны буркггке уксатканым TinTi дурыс болыпты. Сабагын бастай бере ол екшнл партада жапалактай жар- биып отырган маган кез токтатты. — Ci3 кайдан кешйш з, аты -ж еш ш з KiM? —дед! окытушы маган. Партаны салдыр-кулд1р е т к !зт , мен орнымнан атып тур- дым. Kep3i eTiKTiH eKi басы, 6ipiMeH-6ipi сузшкен бузаудай болып, сарт ете калды. Он колымды шошан е т ю з т жотары кетере берд1м де, жалан бас туртаным eciMe Tycin, жалма-жан жамбасыма жапсыра койдым. Баганадан 6epi окытушынын аты- ж енж де сурамаппын,. не де болса деп, бурынтыша тарта берд1м. —Жолдас окытушы, алдынызда туртан - ага сержант Есе- нов Ербол. Демобилизациямен ескерден кайтып, универси- тетке окута келдйм. Кыздардын 6epi кыран кулк1 болды. Окытушы да кул1п жатыр. Тек Ментай тана дыбыс шыгармай, езу тартты. Оны- сын да тез тыя койып, маган карай жакынданкырап: —Атай, сержант емес, студент деп айтыныз, —дед1. Ж урт осыган кулген екен гой дедйм де, шапшан катемд1 тузетпек болып, кыздардын кулк1ш токтала бергенде: —То есть студент Есенов Ерболмын, —дед!м ыржиып. Кыздар бурынгыдан бетер сакылдап кулс1н. Кулсе куле берсш . Кыздардын KynKici маган майдай жагады. 6 йткен1ол нем1стерд1н алты стволды миномепн1н абалап кел1п, айналага ажал шаша, алды-артымда жарылып жаткан миналары емес. М ен Ka3ip Tipi дун иенщ тозагынан шыгып, пей1шке Kenin тургандаймын. Сондыктан осынау хор кыздарына косылып, ез1м де epiKci3 кулем1н. Bip кезде кулк( басылды. Окытушы он жагына бурылын- кырап, калтасьжан орамалын алып, кез1н cypiTi. T eri мен ор- нына отырды ма деп ойлады ма, влде маган карасам, кул1п 28

коярмын дед1ме, бшмеймш, окытушы сол кырын караган куш сабагын бастады. Ал мен отырганым жок. Отырмаганым, эскерде ондай тэртш жок. Ш еш Kiiui адамдар ага командир руксат еткенде гана орнына отырады. Бул ж ерде окытушы ага командир есебш де. Ендеше мен ол «отыр» дем ей, орныма жайгасуга тж сп емесп1н. в с т 1п, езш м к т е р т т т ш п м д ! танытпакбоп кал- шиып турмын. Ментай маган сыбырлап: «Отырыныз», —дейдь TapTinTi солдат калай отырады? Ал мен окытушынын эск ер ­ де болмаганын, аскер TapTi6iHiH Hici мурнына да бармайты- нын кайдан бгпейш. М ен одан сайын е ю жамбасымды катты- рак кысып, cipece тусем1н. Кыздар к ул и ге булыгып, тагы сыкылыктай бастады. TinTi болмаган сон Ментай м е т гимнастеркамнын етепн ен тартып, ез1не каратгы да: «Отырыныз», —деп жалынгандай болды. Мен кыздын к е н ш н кимай, отырайын деп ойладым да, окытушыга кайта карадым. Ол алдындагы конспектшш е у н ш п , сын eciM туралы лекциясын твпелеп жатыр, мен жакка акы бер сен бурылатын емес. BipiHuii рет аскер тврттбш бузып, амалсыз- дан отыруыма тура келдЕ Руксатсыз отырганыма, бейне 6ip намазым каза болтан молдадай iuiiMHeH буркылдап, кусмурын окытушыны юналадым. Дегенм ен ол мен жакка бурыла кал- са, тез орнымнан атып туруга ж ене эз1р болдым. Осы кезде ол кезш менен асырып, арт жакка карады. Окытушы маган назар аударган екен деп, елбен етш, ушып тура жаздадым. М еш н муныма Ментай амалсыз жымиып, акырын гана бас шайкады. Э скерде суйекке ciHin кеткен т а р ел к е байланысты осы кылыгымнан мен кей1н катты уялып журд1м. Оган мынандай тагы 6ip себеп те болды. Сол куннен кейш 1ле-шала Тэкен- нен хат алгамын. Ол былай деп жазган екен. «Ербол, аманбысын? Окуга тускеш не куанып жатырмын. Сен1н TyceTiHiHai бш генмш . М ен де аманмын. 03iM келген кунн4н ертеш нде-ак 6ip асауга бугалыкты тастап кеп ж 1- бергенм(н. BipaKoai кулагына колым тиген жок. Ноктаны ын- гайлап устап, жалын сипалап, жакындап келем1н. Элдекашан- актукыртып алатын ед1м, вз1мнен болды. 0 йткен1, келген куш мен оны н шеш ес1н елт1р т ала жаздаппын. Э н п м е былай. Ауылдын улкен-к1шш1 6i3fliH уйге, маган сэл ем десуге кел1п жатты. М ен де оларга эск ери тврт1ппен i3eT кврсет- TiM. Келгендер не колымды алмак болы п, не бет1мнен с у ю - ге ынгайланып, тврде отырган маган карай умтылады. Мен 29

орнымнан атып турамын да, он колымды сарт еткЫ п ше- кеме KOTepin: —Здравия желаю, старший сержант Майшанов, —деп кат- ты айкайлап, каккан казыктай боп, бажырая каламын. Mine, осыган сотые кермеген сужурек ею -уш жаман кемшр шалка- ларынан тусе жаздап, талып калган болатын. Журт олардын б е т т е су буркш жатканда мен: «Экетсндер, вкепндер, санро- тата апарындар» дейм ж той баягы. б й тк еж маган сэлемдесу- ге баска журт та келедк Кемтрлерд1 торге сер ей т т салып ко- йып отырайын ба сол. Кудай урганда жанагы талып калган к ем трлердщ 6ipi мен жаксы кврген кыздын uieiueci болып шыкпасы бар ма? «Алыстан ажалдын аузынан кайткан бала гой деп, ем1рене енкейш, кушагымды жая бергешмде тврде тып-тыныш отырган алпамсадай ж т т алак-жулак eTin атып турды. К еудесш деп тенгел(ктер1 диуананын асасындай сыл- дыр-сылдыр кагып, OKeciHiH атына влдеб1р TyciHiKci3 сездерд1 косып, арс-арс ете калганда иманым ушып, журепм жарылып кете жаздады. Мен ондай диуанага кызымды бермейм1н» деп айтады дейд; сол кемп1р. Диуанадеп отырганы - мен. Тапкан екен диуананы! Bi3fliH жагдай осы. EipaK кемп1рд1н карсылыгына карама- стан атаканы кушейт1п жатырмын. Сен 03iH де сыпайысын гой. Дегенмен осындайдан сак бол. Эскердщ закы ауылга жарамайтынын байкап калдым. Жак­ сы кврген 6ipeyiH болса, маган уксап, ypKiTin алып журме. Ал мен болдым. Кандыквйлек досын Токен». Хатты окып, алдымен ш ек -а л ем катып, кул1п алдым. Ар- тынан 03iMHiH алгашкы лекцияда: «Ага сержант Есенов!» деп орнымнан атып турып, одан руксатсыз отырмаймын деп кал- шиып турып алганым eciMe Tycin, Kipepre TeciK таба алмай ез- ез1мнен кысылган ед1м. Дегенмен, эскерден кайткан адамнын бойындагы бул сиякты селтел1ктер колденен журтка кулк1Л1леу керш генмен, аскер TopTi6iHiH осылай, суйекке cim c ii боп, кепке дей1н кешлден кетпеген1не е з басым, 6ip себептен, ек1н- бейм1н де. 0 йткен1 суйекке Ынбеген тарбие - тэрбие емес. Tapiin-ri, ынтымакты аскер гана жауынан жешлмейд1. Менщше осы кунг1 жастар тарбиеЫ улкен уш бел1мнен куралады. Ол: семья, мектеп ж эне эскери OMip. Осы уш тэрбиен1 аз бойына дурыс cinipe алган жас адам —жаксы азамат. Ондай урпагы бар Отан —¥л ы Отан, оны ешкашан да жау ала алмайды. Ж э, мунын 03i буйректеу эн п м е боп Kerri-ay дейм1н. Енд1 оны койып, элг! аудиторияга кайта оралайын. 30

И э, мен орныма отырганнан кейш кыз акырын гана жы- миып, б ш н е р -б ш н б е с етш, басын шайкады дед1м гой. Оны- сы М ентайдын меш жазгырганы ма, алде жактаганы ма - ангарганым ж ок. Бар байкаганым кыз сыпылдатып, аз дэптерш е тагы да жарты беттей жазып тастаган екен. —Агай, уш жарым бетгей орын калдырып, мше жерден бас- тап маган inecin жаза б е р ш з, — деп Ментай сол колынын шынашагымен e 3i дептерге еш н т у а р е бастаган сей л ем д1 нускады. Кыздын шынашагы аппак, жуп-жумыр екен. Одан озынкы е зге саусактар о с е м д т , э д е м ш п м е н ж ене жан куй- flipefli. «Этген, мына саусактарды ш етл детш суйер ме eai, тым болмаса акырын гана сыртынан сипар ма ед1?!» деп мен кэмпит керген баладай жутынып, телм1рд1м де калдым. М енш сукта- нып отырганымды с езд1-ау дейм ш , кыз дэптерш ш ш етш ба- сып турган эсем саусактарын акырын гана жумып, жудыры- гын Tyftin алды. Ж ас баланын жудырыгындай cyflKiMfli сол 6ip жудырыкты жутып кояр ма ед1деп, мен оган да кызыга кара- дым. Он колымен сыпылдата конспект жазып жаткан кыз жанагы жумган жудырыгын дэптер шет(нде сел устап отыр- ды да, маган сезд!рмеуге тырысып, сол колын жайлап тартып алып, томен Tycipfli. Алаканымен сипалап, партанын куысы- нан б1рдене 1здеген сияктанды. Онысы мен1н кез4мд1 тайдыру ymiH жасаган кулыгы-ау дейм1н. вйткеш сия соргыш 1здед1 ме дей1н десем, онысы дэптер1н1н усттнде, о н колынын астын- да жатыр. Bip минут кана осы арада 6ip квлденен э н г1меге токтай кетей1н. Лекция жазы п отырган кезде кол терлейтш ш , ал кагаздын тер тиген жерш е сия жайылып кетет!н1н, вйтпес ушш он колдын астына сия соргыш не 6ip баска кагаз твсеп отыру керект1пн мен кей1н Ментайдан уйренд1м. Ментай уйреткен осы эд1с маган ем!рл1к айнымас одет болып K erri. KyHi 6yriH ri уйде, иа кенседе отырып газетке макала немесе очерк жазга- нымда 6ip бет ак кагазды алып, ортасынан буктеймш де, он колымнын астына салып, вр жол жазган сайын оны сол сту­ дент кун1мдеп сиякты томен карай сыргытамын да отырамын. Ал аудандарга командировкага шыкканымда шактап койын даптер1мн1н imiHe де сондай белек кагаз салып аламын. Неге десеш з, мен жолжазбаларымды койын дептерге тек кана сия- мен толтырамын. Карындашка сенбейм1н. Карындаш турак- сы з ейел сиякты, жазганын каз1р бадырайып турганымен, б1раздан сон i3-Ty3ci3 боп ernin калады. И э, кейде сондай ка­ газды ортасынан буктеп немесе койын дэптер1ме шактап Kecin жатканымда ойыма Ментай тусед! де, жаксы керген жанын- 31

нан уйренген едет жадыннан шыкпайды екен-ау деп коямын iuiiMHeH. Ж е, енш жанагы жерден кайта сабактайын. Сиясы алдын- да турган, спя соргышы он колынын астында жаткан кыздын партанын астынан баска еш нэрсе 1здей кояр жегп жок едг «Teri Ментайдынмунысы колыма карами дегеж шыгар» дед1м де, мен лекция жазуга ынгайландым. Гимнастеркамнын омы- рау калтасынан 6ip басына сол кезде сексен алты аталатын каламуш сугылган канылтыр каламымды колыма алып, Мен- тайдын сиясынан жазуга ынгайландым. Терт жыл бойы май- данда санаусыз солдат, сансыз техника, каптаган кала, дерев- няларды толассыз жалмап отырганнын устше арттагы елде кезге Kepiнген дуниеш нберш тук калдырмай кылгып, жутып келген жеб1р согыстын жойылганына жарты жыл гана толган ол кезде студент ушш 6ip сауыт сиянын каскалдактын канын- дай кымбат казына екешн мен артынан 61лд1м. Касына e 3i шакырып екелген кыздын сиясы да ортак.шыгар деп, колым- ды соза бергенде-ак, Ментай: «Жазыныз, жазыныз» дегендей басын ек1 рет изеп, ишара 6iaflipfli. Сонда гана менщ «белей, руксат сурауым керек efli-ay* деген ойыма келдг «Жаманнын акылы артынан тусеш» деп, маган осындай жаксы ойлар ылги кей1ннен келедк Ешй кайтадан руксат сурап жатудын peTi жок. Не де болса каламымды Ментайдын сау ытына батыруга ынгай­ ландым. Сейтсем, сиясауыт деп мардымсып отырганым бар- мак басындай гана шуршиген шиша екен. Онын кай жершде сия турганын 6ip кудайдынез! б1лс1н. Бул пелен1 аударып ала- мын ба деп, колым д 1ршденк1реп, онын тар аузына каламым­ ды ерен легенде 6 ip батырып алдым-ау, e m ey ip . Ал Ментай­ дын калам устаган колы тары шокыган торгайдай болып, сия- сауыттын аузын жып-жып eTin, тез-ак табады. Койшы, кыз­ ды н сиясауытына сыгалап отырып, каламымды eKi-уш рет сукканнан кей1н, ептеп мен де жыпылдата бастадым. Кейде окытушынын айтканын тутас жазып улпрш , кейде ести алмай калган ce3iMfli Ментайдын жазганынан карап, ifliHin-canbiHbin конспект! курастырып жатырмын. Алгашкы сагаттагыдай емес, окытушынын унж е де кулагым уйрене ба- стагандай. Онда 6ip жол да жаза алмаган болсам, енд16ip вет­ ке жуык eTin сойдактатып тастадым. «Куан, Ербол, сенен б1рдене шыгады!» дейм1н imiMHeH. 0CTin, ез1мнен е з1м масат- танып, сияга карай колымды ж ене соза бергешмде, ен бой- ымды электр тогы согып кеп ж1берген сияктанды. Сейтсем, темен карап жазып отырган Ментай екеу1м1здт 6ip мезплде созылган колымыз сауытка катар жет1п, капталдасып калган 32

екен. Юшкентай асем аппак кол мен быртыкайлау кап-кара кол 6ipiH e-6ipi тшскенде электр сымынын eKi ушы 6ipiH e-6ipi жанасып, сол жерден жаркылдап от ушкындап жаткандай, екеу1н тез айырып ж 1бермесе еш пес орт тутанатындай куй туган екен. Журек л ушлдеп, кан лапылдап, дене дуылдап Kerri. Осы каз1р куйш , KOMip боп кетсем де, м енщ в з колымды кыз колынан ажыратып алгым келм едь М ентайдын м еж мерт eTKici келмед1 ме, элде ага деп, сияны бурын алуга жол бергеш ме, биш ейм ш , ол е з колын жайлап кер! тартып алды да, дэптерш щ к елен акбетш аударыстырып карай бастады. Сия- сауыт босаганнан кешн, кайтадан, ештене болмагандай, буры- нгысындай сабырлы калпында к о н спектю н e p i карай жалга- стырып жаза бердь BipaK кыз сабырлы болган сайын менен сабыр кете баста­ ды. Онын ак саусак, ак бглек, ак мойнына кезйм тускен сайын буын-буыным курып, безгекке ушырагандай бойым калтырай TycTi. Онын устш деп ангор еш ю нщ жунш ен токылган ак сви- терге д е й in м еж е л т п , елж1ретш , ду н и ед е сол свитерден суйю мдь Ментайга содан жарасымды кшм жоктай боп керш дк Осы куйде отырып, лекциянын ыргагына iaece алмай асыктым ба, елде сол сатте кез1ме Ментайдан е зге еш ю м , еш нерсе корш бей Kerri ме, бж м ейм ш , iлrepi созган каламым сауы тты н epHeyiHe THin, кек сия м елт eTin М ентай ды н дэптерш е актарылды да, сауыт домалай ж ен ел ш , оны н ак CBHTepiHiH етегше барып кулады. MeHiH бул кездеп жагдайымнын кандай болганын ci3 сура- маныз, мен айтпайын. Жазушы Kicici3 гой, 03iHi3fli менщ орны- ма койып, мелшерлеп TyciHe 6epiHi3. MeHiH бар б1летш1м —сол сетте 03iMHiH жерге Kipepre TeciK таба алмаганым. Ойтпегенде кайтешн, агалап, жаны ашып, жаксылык жасагалы жанына ша- кырып экелген кызга киянат жасап алсам. Киянатемей немене, онын енбепн еш eTin, дэптерше сия т еп п , CBHTepiH былгасам. «Кет1жзпл орнынызга, G3iHi3 6ip адам емес, аю е к ен а з гой» десе, не деймш каз1р. Ашуланса, ауыл кыздарынын Tifli ашы келедь Олардын «ку кайыршы», «итпн гана баласы» деген сиякты «тэта» создерш талай рет естпгенмш бала кужмде. Бул кыздын да меж сойдеп тш демеане KiMкешл. Мына каптаган кыздын ортасында маскарага ушырайтын болдым-ау. Будан да баганагы орнымда отыра берген1м артык efli. Bip корген кыз 6ip ауыз жылы саз айт- ты деп, желпендей кеп женелш ед1м, о:пме де обал жок. Енд1 Ментай MeHi не деп саксе де кулмын!.. Осылай ойлап, взш е ол1м жазасын куткен кылмыскердей кунысып, 6ip уыс болдым да калдым. Бет-аузым 6ip турл1 боп 3-465 33

быжырайып кеткен шыгар деп ойлаймын, вйтеу|р жалыныш- ты турмен жапалак кагып, 6ipece парта устшдеп квк ала боп калган двптерге, 6ipece Ментайдын алдындагы аузы маган карап «мен не 1стер екен» деп андып жаткандай кержген юшкентай сиясауытка кезек карай бергешмд* бмемж... Согыста жургешмде 6ip куш меш1здеп артиллерия пол- кына майдандык газетпн ттлинлер! келдь 0здер1 уш адам: 6ip орыс, 6ip казак, 6ip езбек екен. Ана екеужен дэрежеа улкен капитан казак мешмен бурыннан таныстай, бфден шушркелесш Kerri. Онын ce6e6i бар едь Мен дивизиялык жэне майдандык газеттерге артиллеристер ем1ржен хабар, корреспонденция, макалалар жазып туратынмын. Жас кезжде кай казак влен жазбаган. Ара-тура ол газеттерде меню вленсымактарым да жарияланып калатын. Содан, сырттай меш жакын тартатын капитан Баги Уазитов ез га- зеттерже материал жинай алгы шепке шыккан бул сапарла- рында жолдастарын ертш, маган жолыгуга келштк Редакци- ядан ала келген блокнот, кагаздарын 6epin, карк кылып тас- тады. Согыстан аман калсан, журналист бол, КазГУ-дщ жур­ налистика белймже туе деп, мэслихат та айтып жатыр. Tipi болсам, расында да журналист болуым керек деген ой мешн басыма сонда уялаган едк Bi з батарея ж ел к ес ж д е жертеледе с е й л е с т оты рган бола- тынбыз. Bip кезде алдынгы шеп жактан гурс еткен ун шыкты да, лезде жерд1солк етю зе дуре ете калган жене дыбыс естщщ. Апыр-ай, танктен аткан ж ок па екен деп ойладым мен. вйткеш танктен ш ы ккан с нар яд лаш ы ндай уш кы р келедк о ны н гурс еттп стволдан ш ы кканлагы дыбы сы мен ш арк eTin, нысанага ж етш , жары лгандагы yHiHiH арасындагы алш акты к азгантай гана болады: «Апырай, жау танктер! батареяга шабуыл жасап келе жаткан ж ок па екен?» деп саскалактаган мен жертеле- ден шыга ж упрм ек бола бергенде 6ip нерсе ысылдап, ыекы- ры п, какандап келш д ел eciK алды на токтады да, шыр кобе­ лек уш рш е калды. Зэрем зер Ty6iHe к eTin, «ойбай, снаряд» деп ж ертеленж терж е карай ж у п р л м . Ж урналистердж де кездер! ш арасы нан ш ы гы п, «аллалап» ж аты р. BipiMi3aiH астымызга 6ipiMi3 ты гылы п, уйме-ж уйме болды к та калдык. С ей тш жа- ты п 6epiMi3 бакы рай ы п е с ж к е караймы з. EciK алдында ажал б ш н билеп, урш ыкш а айналы п снаряд тур. Ешкайсымызда ун ж о к , iurreft снаряд вн е ж ары лады , MiHe жарылады деп жаны- мыз шыгып барады. Bip кезде снарядтын шыр кебелек айнал- ган шапшандыгы азайып, онын шокиып отырган аюдын KYшiгiндeй боп бойы Kepituii де, сэлден сон, буыны курып, 34

э;п б1ткендей, сылк eTin кулай Kerri. Сол кезде менщ тасамда жаткан капитан селк ете Tycin, кезш жумды. Снаряд куласа да жай таппай аунакшып-денбекшш, ел1 тигендей элденеше рет тыпыршып барып, орен тынышталды. Сонын езшде де: «Эй, кайдасындар?» дегендей, мойынсыз мукыл тумсыгымен 6i3fli 1здеп, жер и1скеп жаткандай боп, басын жертеленщ eciriHe т1рей токтады. BipeyMi3 басымызды кетерсек-ак сна­ ряд кемейшен коргасын бурюп змберетш сияктанды. —Алла! - дед1 казак. —Ойбай! - дед! езбек. BepiMi3 б1рдей K03iMi3fli тас жумдык. Енд1 каз1р снаряд жарылып, тертеу!м1здш парша-паршамыз шыгатын cerri кутпк. Жок, 6i3 асыккан екенб1з. Bi3 тертеумгздщ парша-парша- мызды шыгаратын снаряд Германиянын ажал фабрикасында жасалмаган боп шыкты. Сонымен не керек, ары жаттык, 6epi жаттык —снаряд жа- рылмады. Осы итпн 03i б1здщ касымызга келш жарылгалы жертелешн iiuiHe Kipin кеткен жок па екен деп, мен акырын кез1мд1 аштым. Жок, ейтпепт1, уй кузеткен итке уксап жатыр eciK алдында тонкиып. —Жолдастар, бул снаряд емес, болванка1болды, мен шы- гып, ары апарып тастайын, —дед!м касымдагыларга. — Ойбай, карагым, барма, —дед1 капитан безек кагып, — бул кеш жарылатын снаряд. —Ойбай, козталма, —дед! езбек журналист. —Сенщ кимы- лынмен ауа козгаладыда, снарядты согады. Содан сон 6epiMi3 6iрдей rapin боламыз. — Черт возьми, — дейд1 орыс журналист, о да не icTepiH бммей. встш отырганымызда б1рнеше секунд уакыт erri. Осы туска кешеден 6epi анда-санда 6 ip болванка кеп Tycin, жарыл- май калатынын б1летш мен орнымнан турдым. Элде журналистердщалдында ез1мшн корыкпайтын батыр екешодй керсетк1м келд1 ме, кайдан бшейш. Алды-артты ойлатпайтын жастыктын кызуы бойымды кернеп, 6ip басып, eKi басып, eciKKe карай аяндадым. Болванка болмай, баска снаряд бо- лып, жарылып кетпес пе екен деген де ой келдй Алайда ше- шшген Судан тайынбас деген емес пе, кейш кайтпай, uirepi умтыла берд1м. Ептеп еактщ ceKiciHe кетер!лд1м. Бул жактан 'Бол - жарылмайтын снарял. 35

расында да кешеден 6epi ею-уш рет керш, кезш канып кал­ ган болванканын ез. тер!зденш. Оны куйрык жагынан устап, кетерш алайын деп енкейе бергешмде капитаннын: —Ербол, карагым. кош. Bi3 уйще хабарлармыз, - деп жы- ламсыраган уж естшц. Шокка кызган шойындай ыстык, ауыр снарядты шинел!мнщ жешмен капсыра устап, жерден KeTepin алдымда, аягымды 6ip басып, eKi басып, жертелешн сырт жагындагы шункырга карай аяндадым. Снарядты жерден кетерш алуын алсам да, одан кутылган- ша асыктым. Жана журналистердщ касынан батырсынып турганыммен, батырга да жан керек екен. Неге турдым, жай жаткан жыланнын куйрыгын баскандай боп, муны неге квтерд1мге калдым. Бул поле болванка емес, катip шарк ете туссе, менен 6ip жапырак та калмайды. Ал элпнде 6epiMi3 жертеледе жаткан кезде жарылса, белюм жаралы болсам да, Tipi калатын ба ед1м деп ойладым. Осы сэтте кос колдап KOTepin келе жатканым ауыр кара снаряд емес, шиыршыкта- лып жаткан кара жылан сиякты боп Kepittai. Ол каяр басын кылкан eTKi3in KOTepin алып, менщ мойныма орала TyceriH тэр1здендЕ Осыдан кейш он бойымды кара тер жауып Kerri. Отыз метр жердеп шункырга батпакта отыз километр журген- дей болып, арен жетпм. Снарядты шункырдын шетше жаткызып, ептеп тубше карай домалата берген1мде ол шынында да, жыланша ысыл- дай бастады. Мен жанушырып, кей1н карай каштым. Алкы- нып жертелеге жетш, imine Kipe берген1мде сырт жактан гурс eTin жанагы снаряд жарылды —онын болванка емес, кеш жа- рылатын снаряд боп шыкканын мен сонда гана б!лд1м. Еактен imKe карай домалап келе жатып, капитаннын «алла» деп ыш- кынган даусын тагы ecTifliM. Жертеле тусаулы аттай 6ip ceKipin калды да, онын тер жак ipreci кулап, ycTiMi3re суык топырак сау ете тустк Алыстан келген ayMnyi мынандай, ал бул пэле жана жанымызда жарылса TepTeyiMi3fli бйрдей жайратып кетед1 екен-ау деп ойладым iшiмнeн... Ментайдын алдында жаткан сиясауытты кергенде осы окига eciMe TycTi. BipaK махаббат мысы баскан адамнын коз- галуга хал! келмейд! екен. Кеше гана жарты пут болванканы жерден кетерш алып, жер уйден аулакка апарып лактырып тастаган солдаттын енд1 мше, саусак басындай шишаны жат­ кан орнынан KOTepin алуга батылы да, шамасы да жетпед!. MeHiH колымнан келмеген бул кайрат Ментайдын колы- нан келд!. Ол шуу дегенде «белей» дегендей, астынгы epHiH 36

босан TicTen, не icTepiH бшмегендей, сел бегелш калды. Со- дан сон, узын кою KipniKTepiH 6ip-eKi кагып Ж1берд1 де, мен жакка бурылып та карамастан, сияны бейне 6ip e3i Terin ал- ган, оган 63i гана кшел1 жандай жай таныта, алдына кулаган сиясауытты алып, жайлап партанын устше койды. Ак свитер eTeriHiHалакандай жер1 ап-сетге кок ала болды да калды. BipaK оган Ментай мен бермеген болды да, жаудырап маган карады: - Кысылманыз, агай, - дедь Буган бейне 6ip e3i кшелщей, онысына менен KemipiM OTiHin, жалынгандай боп айтты. Со- дан сон арткы партадагы кыздарга карай бурылды да: — Кыз- дар, сияларынды 6epi койындаршы, —дедн - Не боп калды, Ментай? - дед1 арттагы eKi кыздын 6ipi жэп eTin. —Свитерд1 былгап алдын ба? —дед1 eKiHiuici жаны ашыган- сып. Булардын сездерш ест1генде менщ мандайымнан тагы да шып-шып тер шыкты. — Жок, жай, эшешн, — деп Ментай кыздардын сиясына каламын батырып алып, дэптершщ ак бетшен бастап, кайта- дан жазуга KipicTi. Жаза бастап, басын тез кетерд1 де: —Агай, CI3де мына кыздардын сиясымен жаза 6epiHi3, — дедь «Уялган тек турмас» дегендей, саскалактай бурылып, арт жакка карадым. Онда да 6ip шумшиген сауыттур. Bip жаксы- сы, оны кыздардын 6ipi дептер1н1н шет!не баскан сол колы- нын eKi саусагымен кыса устап отыр екен. «Кой, 6ipeyiHiH сиясын уст1не тепп, жеттс'пр1п ед1м. Енд1 мына кыздын колына каламтыгып алып сорлатармын» дед1мде, тырп етпестен оты- рып калдым. Ми айналып жерге тусердей ыстыкта ауыр жук, кару-жаракаркалап жорыкта келе жаткандай боп, гимнастер- камнын жен1мен самайымды, мандайымды сипай берд1м. Конырау согылганда басы-кез1н тер жауып, болдырган зенб1рек атындай сенделектеп, cyMipeiiin, суйретшп орным- нан ерен турдым. V Сейтт мен1н студенток fleyipiMHiH алгашкы кундер1 ете бастады. Университетке, онын би1к-би1к аудиторияларына бойым yftpeHin, окытушылардынаты-женш 6iain, кай сабак- тын кай жерде ететшш адаспай табатын болып, б1рт1ндеп квшел1 студент санатына косылып келе жаттым. Бурынгыдай 6ipey бет1ме караса, ыржиып коя бермейт1н болдым. Мастык- тан айыккандай, 03iMai ез1м тежеп устауга машыктана баста- 37

дым. Согыста жешл нэрсе, жумсак зат устап кермегенд1ктен, аудиторияда колыма шнгеннщ 6api жеп-женш KepiHin, не кулатып, не киратып алатын едетсмнен де айыга туепм. 031м1здщкурстын кыздарынада ептем кез1мканып, олар- ды аудиторияда гана емес, квшеде де танып, бас изесетж хал- ге келд1м. Аш ауызга epiHre тигеннш 6epi май Tapi3fli боп таныла ма, KiM бшсш, эйтеу1р, 6ipiHijui квргенде курстагы кыздардын 6ap i б1рдей суду, сымбатты, 6ipiHeH-6ipi вткен всем, бейштщтершдеп хор кызындай, 6ipiHeH-6ipi айырп>1- сыз сияктанып еда. Алгашында балыктын уылдырыгындай уксас, шетшен жумырткадай ак боп Kepiнген кыздар б!рте- 6ipre nimiH тулгалары 6ipiHeH-6ipi белектенш, мшез-кулык- тары ерекшелене, екшеле TycTi. Олардын шжен ептеп кара- торы кыз да, кара кыз да, шубар кыз да шыга бастады. Деген- мен, квшшлт сол 6ipiHmi жуздескендег1мдей жылы шырай- лы, уыздай уылжыган эсем, адеMi куйшде калды. Ал солардын бэр1нен де мен ymiHалгашкы кврген1\\шепден де сулу, сымбатты, одан да сезймтал Ьэм инабатты болып Мен- 6тай гана жеке-дара шыкты. Ж т т п н кызды жаксы KepyiHin ce enTepi кап кой. BipaK 3онын бэрш ауыз ш1рк1н айтып жетюзе алар ма? Тек журек кана кыз жаксылыгын кылдай Ti in, квк1ректе сактап журед1 6емес пе. Мен согыстан кайтып келген кундер1 кврген кызда- рымнын apiHe гашык ед1м. Жшт ез1н самгап журген сункар- мын деп есептесе, кыздын кврк1 сол сункар шырмалар тор 63 6емес пе? Сулу емес кыздын i саган жалт етш ip кез таста- 6са, сорлы журепн колгатускен урыдай калтырап коя бермей ме? Ал мен болсам, самгап келш, ip курста мвлд(реп отырг- ан отыз кызга тап болдым —отыз торга шырмалдым. Кыздын корм тор болса, онын жайдары кешл, жаксы м1нез, кылык- тарын неге тенеуге болады? Асау тулпардын аягына салган болат KicenneH кем емес-ау деймш жаксы кыздын кылыгы. 6 6Алгашкы кунг1 мен партага кулатып алган к1шкентай сия- сауытгын елс1з сылдыры ipTe- ipTe сол KiceH шынжырынын шылдырына айналган тэр1зденд1. Осы окига сулу эйелдщ бе- TiHfleri менмундалап, мелд1реп туратын мендей болып, OMip боны кекешмде, кез алдымда калды. Ментайды шын жаксы KepyiMHin шет! осы окигадан басталды-ау дейм1н. Бул окиганы мен де, курстын баска кыздары да б1рнеше кунге дей1н естен шыгара алмадык. Мен уялганымнан умыт- паймын, кыздар кылжак уш1н естерше алады. Ocipece Кани- па мен Зайкул деген кыз коян куган тазыдай такымдап, eciMfli шыгарды. 38

Ментай алгашында б1рнеше kyh сабакка мен сия теккен свитерш KHinкелш журдь Teri оны ауыстырып киерлйс лайык- ты баска кеуде KHiMi болмады-ау деймш. Аппак свитердш етепндеп алакандай кек сияны кергенде менщ бепмнен отым шыгып, оган карамауга тырысамын, кез1мд1 баска жакка бура бастаймын. Менщ дэл сол сэт1мд1 андып тургандай Кднипа сез бастайды. - Ментай, немене, езщ кек буйрек боп кеткенсщ бе? — дейд1 онын бутрше уншп. —Ту-у-у, кыздар-ай, —дейш Ментай даусын соза сейлеп, сел KyniMcipen койып. — Юрлемейтш кшм болушы ма eai, койсандаршы. Осы кезде Зайкул кулмвдеп, басын кикандатады. - Кек буйрепн не, Канипа-ау, бул — Ментайга агасынын басып берген Mepi емес пе? —дейдк Баска кыздар мырс ете калады. Менщ мандайымнан тер бурк ете туседь Саскалактап, жан-жагыма караймын. Кыздар тук болмагансып, темен карайды. Ментай сабырмен отырып, курбысынын езшне шындап жауап бередк —Кыздар-ау, баягыда 6ip сауыт сия тегшп eai деп, агайды кун сайын кинай бермесендерап, - дейш ол достарына мел- д1рей карал. —Орныксыз юшкентай сауыттын кулап кеткенше агай кшэл1 ме екен? Карандаршы ездерщ: 6ipiMi3fliH ж ет тузу сиясауытымыз жок кой алдымызда. BipiMi3 эпрдш сауытына, 6ipiMi3 дэрьдэрмек шишасына сия куйып жазамыз. Ал буган шын кшвЛ1ш 1здесек, сорыс кой ол. Сонын салдары емес пе 6epiMi3re кагаз, карындаш, портфельге дешн кат болып кеткен1. —Осылай деп Ментай лыксып кеп калган калын суды бетен арнага аударгандай, кыздардын кулю кернеп келе жат- кан кещлдерщ баска жакка бурып ж1бередй —Кайта сол сия­ ны Terin алганы ушш агайга ракмет айтуымыз жен емес пе? Агай 6i3re кысылганынан ушталмаган сия карындашын бердй MiHe бугшгедейт осы отырган 6epiMi3 сол карындаштын сия- сымен жазып келем1з. — Онын рас, — дед1 Зайкул. - Сенщ сиян теплмесе, бул Kici 6i3re ушталмаган карындашын бермес ед( гой. — Зайкул «ушталмаган» деген сезд1 сыкылыктай айтты. Осы кезде арткы партада жалгыз отырган К,анипа санк етш Зайкулге сурак койды. - Бул агайдын баска ушталмаган ештенеа жок па екен? Оны еслген ею-уш кыз, 6ipey желкелершен туйш калган- дай тшдерш салан етюзш, темен букты. Bipeyaep ун шыгар- май мырс-мырс кулдй Менщ касымдагы Ментайдан баска 39

кыздардын бэршш иыктары шрш какты. Катты кулш токтап, eki бел кып-кызыл боп кеткен Майра гана сэлден сон басын KOTepin: — Ив, Канипа, саган не боп кеткен, - дед1 курбысын кшалаган сияктанып. Казактын ce3i кызык кой, инркж! Дурыс айтылган сездй кулк1 уилн бурып TyciHyre де болады. Бурып айткан сезден «жок, мен былай ойлап ед1м» деп бултара салуга жене онтай- лы. Куанышы мен бакытын кум1с кулкшш сынгырымен ел- шейтш, эр сез1н астарлап взамен айтып, эркашан «Осы кул- кшен айырмасын» деп тшейтш газиз журеп камкорлык пен калжынга б!рдей толы, жаны жайдары казак ушшдуниеде бу- дан тамаша Tin бар ма, cipe? —Жолдастар! — Канипа ек! кез! жалтылдап орнынантурды. Бетжде em6ip кулк! жок. Жиналыстарда м1нбеден свз сейлейт1н шешендей, eKi колын партанын eKi жак ернеуше Tipen алыпты. —Жолдастар, мет дурыс тусшулерМзд1 сурай- мын. Мен баска мвселеге байланыссыз, тек карындаш тургы- сында гана айтгым. Буган кыздар тепе ду кулдн Онын алгашкы сез1н еепмеген сияктанып, кулместен, жымимастан калган Ментай да бул жолы мырс eTin, езу тартты. — Эй, Канипа, сенщ Tiain-afi, осы, - деп койды акырын гана. Ментайдын ун1нен маган кыз журепнде к1нэлау емес, курбысына деген сонша 6ip нвз1к метрбандык жатканы ангарылды. Арада жексенб1 еткен келеа 6ip дуйсенб1де Ментай ауди- торияга кек свитер ки1п келдн Оны eciKTeH кере сала Зайкул: — Эу, Ментай, жана свитер сатып алганнан саумысын в31Н? — деп ж упрт жанына жепп барды. Ментай сызыла аяндап партага жеткенше уршыкша и!р!лin Зайкул онын ал- дына 6ip шыгып, артына 6ip шыгып карап улг1рд1де, «жара- сымды екен» деп ез багасын айтты. Содан кей!н елденеге мунайгандай боп, сел KypciHin алды. —Журтка осындай жак- сы нэрселер кездесе кетедн Ментай парта жанына жеткеннен кейш аудиторияга ерте- рек кел1п отырган 6ер1м1збен бас изеп амандасты да, куле Tycin, yHipmin касынан кетпей журген Зайкулге бурылды. —Бул мен1н бурынгы свитер1м гой, Зайкул-ау, —дед1. — Койшы, —дед1 Зайкул оган сенбей. — Анадагы агай сия тепп тастаган свитер ме? — Ив, сол свитер. Сонда агайдын колы сиясауытты кагып кеткен1 жаксы болды, — дед1 Ментай маган балаша еркелей 40

6ip карап койып. - Агайга рахмет, эйтпесе мен жалкау муны кай уакытта бояп аларымды KiMбшлн. —Осылай деп ол менш yenнс сия теккешме шын куангандай куй танытты. - Осындай еп-эдем1 гып, езщ боядын ба, ей, Ментай? - деп Зайкул свитерге кайтадан ущлщ. — Кой, езш емес шы- гарсын. Ментай жене кулдь - 9з1м, —дед1 тары да Ментай басын изеп. - Бул свитерд1 токытан да ез1м. - Не дейдк кашан токып журсщ? - Биыл, жазгы каникул кезшде. - Жшп KiM Hipin берд1 саган? - 03iM, —дед1 тагы да Ментай басын изеп. - Былай, битш пе? — дед1 Зайкул сол колын жогары KeTepin, шынашагына ш п алган шуйкенщ шумактаулы жунш суксаусагы мен бармак арасында кыса устап турып.он колы- мен темендег! кезге кершбейтш уршыктын сабын ширатып кеп калрандай белп жасап. Кыздар ду кулш знбердь - Ие, —деп Ментай да epiKci3 кулд1. — Оран несше танда- насын, уршык 6i3fliH бабаларымыздан келе жаткан жун nipy фабрикасы емес пе? - Алла-ай, iuiiH негып жарылып кетпеген, — деп Зайкул Ментайды аягандай боп басын шайкады. — Осыдан кешн сен де жалкаумын дейсщ-ау ез1ндь Мына MeHi айтсаншы ештене штей алмайтын. - Дегенмен, он ceri3re келген кыздын оз кшмш e3i Tirin, токып кие алраны жен рой, — дед1 Ментай курбысынын кещлше келш калмасын деген сактыкпен жайлап кана. — Bi3 ещц бала eMecni3 гой, Зайкул-ау. - Мен отыз ceri3re келсем де ейте алмайтын шыгармын. Ештенеге мойным жар бермейд1 осы, — деп кайта мунайды Зайкул. - Осы сабагы Tycxipai де емтихан тусында окымас ед1м, кайтес1н, бага керек. Сырттан Канипа келш Kipfli. - Алла-ай, —дед1 ол Зайкулдщдаусына салып. — Осы сен негып кебелек боп ушып кетпей журсщ аспанга? - Ей, рас, соган ез1мн1н де таным бар, —дед! ол денгелек кездерш одан сайын бакырайта Tycin. - Онда, ушып кетпей турранында орнына отыр тез, - дед1 Канипа Зайкулд! иыгынан басып. - Окытушы келе жатыр. Эрине, ол окытушы келдк Оны баска окытушы жене ал- мастырды. Кун сайын естш уш-терт адамнан лекция тындай- 41

мыз. Окытушыларымыз да эр турлв, алуан мжезд1 адамдар. Мэселен, 6ipeyi биязы, бшмдар, басы артык сезге жок Kici. Bipeyi байсалды, мангаз, енщ 6ipeyi жешлтек деген сиякты. Ал тагы 6ip окытушымыздын эдел кыздардын шашын, иепн сипау болатын. Ол Kici келерде баска кыздар арткы партага карай кашып, алга каскайып Зайкул мен Канипа гана шыга- тын. Окытушы орнынан турып, булардын касына келгенде 6ipeyi сипауга уйренген мысыктай боп шашын, 6ipeyi енеа ayKeciH жалаган бузаудай суйсшш, бугагын тосып отырады. Эрине, окытушылар жайында уакыт алып аздерге айтып жа- туымнын кажел жок. Бул арада тек айта кетешндегешм Мен- тайдын сол окытушыларды алаламай, барж б^рдей жаксы керетшдш едг Bi3, баскамыз ер окытушынын G3iMi3iue кем- шшпн тауып, MiHen жатамыз. Сонда оларды жактап жалгыз Ментай гана шыгады. — Кыздар-ау, койсандаршы. Окытушыларымыздын 6api жаксы адамдар гой. Тек кейб1реулердш суйекке ciHreH эдел болады. Адамды ол ушш кшалауга болмайды гой, —деп жа- лынгандай жай танытады. — Ендеше ол Kicire 03iH неге шашыннан сипатпайсын? - дейд! Ментайга карсы дау айтып кыздардын 6ipi Буган Ментай жауап бере алмай кысылады да, шынын айтады. — Мен уяламын, кыздар, мент шашымды шешемнен ба­ ска ешюм сипаган жок кой, —дейдк Кыздар оган дурсе коя береди — Б1здщ басымызды шешем1зден баска KiMсипапты? —О не дегенш, Ментай? —десш, буртиысып калады. —Сендердшэкелерщ бар, екелерт сипаган шыгардегешм гой, —дейд1 Ментай достарын екпелелп алдым ба дегендей, эркайсысына 6ip жаутандай карап. - Ал окытушы агай 6epiMi3re аке куралыптас Kici емес пе, сондыктан айтамын... Мен акемнен ерте, ес бшмеген шагымла айырылдым гой. >Ky3i кандай ак болса, жанынын да сондай пэклпне K83iM жетл ме, aHreyip, аузынан шыккан осындай эр ce3i мен эр кылыгы MeHi елттп, елж1релп, кун сайын Ментайды imTefl жаксы KapyiMартып, оган бар ыкыласыммен 6epiae кулапбара жаттым. Ешн окытушыларды койып, мен ci3re соны айтайын. Согыстан кейжп бейбгг, 6ipiHLui жана жыл келе жатты. Жана жыл карсанындажурттуган-туыс, жора-жолдастарына алдын ала ашык хаттар жолдасып, асыгыс телеграммалар женеллсш, кутгыктауларкабылдасып, мэз-мейрам болыса бас- тады. Осы кезде ауылдары астанага жакын студентгер деканат- 42

тан жалыныпжурш руксаталысып, уши-уйлерже Keiicin жаггы. Жана жыл карсанындагы сонгы лекциялардын аралыгын- да Ментай менен: — Агай, ертен Жана жыл гой, ci3 елге кайтпайсыз ба? - деп сурады. Мен басымды шайкадым. —Неге? 03iHi3 согыстан келдшз, езге бармасада аздщба- руыныз керек кой, агай. Эке не шеше, TiriTi болмаса туыстары- ныз бар шыгар. Не баска 6ip жакын адамдарыныз болар. — Сонгы сейлемш Ментай ойланынкырап айтып едь Teri, мен соны сез1п калмасын дед1 ме екен, eftTeyip, одан кейшп сездерш сел шапшандатынкырап жйбердк - Ал менщ шешем Tipi болса, мунда 6ip сагат та турмастан уйге осы каз1р-ак жу- ripin кетер ед1м. BipaK шешем былтыр кайтыс болды. — Неден? —деппш мен елген адамнын неден кайтыс бол- ганын бтасем, бейне 6ip Tipurrin ж!беретшдей-ак. — Неден дерщ1з бар ма, 6epi согыстын елел гой, агай, — дей салды кыз шешесшщ неден елгенш ежтатеп TyciHflipin жаткысы келмегендей. —Б1здщ уйде де ешк1м жок, —дед1м мен. —Жалгыз екенс1з гой. —Ж ок, карындасым бар. —А, карындасыныз бар ма? — Ментай кез1 мелд1рей Tycin, сэл ойланып калды. —Согыстан агасы аман келген карындас- тан бакытты адам бола ма екен, нпркш! —Ол маган кайтадан сураккойды. —Ал ci3 карындасынызга неге бармайсыз? Ол жал­ гыз 63i cisfli кашан KepeMiHдеп саргая ку-rinотыр емес пе? —Ж ок, жалгыз емес, турмыска шыккан! —Ci3 согыста жургенде ме? -И в. —Оздщ руксатынызбен бе? —Жок, менен руксат сураган жок, — дед1м кул1п. Кыз: «Белей, неге руксат сурамады екен?» дегендей, ба- сын шайкады да, одан сон 6ipa3 yHci3 отырды. —Егер ешкайда бармасаныз, - дед1 кыз маган кайта буры- лып, —ертен 6i3fliHбелмеге келувдзд1 сураймын, агай. Касым- дагы кыздардын 6epi ке-пп калды. Kyni бойы елег1з(п 6ip бел- меде 6ipi KiciHiHотыруы киын сиякты. —Жарайды, — дед1м мен элденеге журепм flip ете калып. — BipaK мен аздердщ мекендер1щзд! бшмеймш гой. —Э, солай ма ед1?С1з жатакханага eai 6ip рет барып керген жоксыз ба? —Жок. 43

- Ендеше Ызге калай TYciHaipceM екен? - Ментай ернж лстеп, сел ойланып алды. Университетпн eKi жатакханасы бар: 6ipi Калинин кошеанде, 6ipi Виноградов кэшесшле. BipaKeKeyi 6ip жерде, катар. Виноградов, 62 - б1здшжатакха- на. Сонын 62-болмеа. Уктыныз ба? Алпыс ею, алпыс eKi, - дед1 кыз мен угып алсын дегендей эр созш соза айтып. EKi рет алпыс eKi. Мен сэл ойланынкырап барып, басымды изешм. Ойланга- ным, Калинин кэшесшдеп жатакханага майданнан 6ipHeuie рет хат жолдаганым eciMe туеп. MeHiH бегелш бас изегешкий шала уккандыгымнан деп бииц ме, элде айтканын уксам да умытып калар деп ойлады ма, бйшеймж, Ментай дереу дэп- TepiHiH аяк жагынан 6ip бетш жыртып алды да, eaipiciH жаза бастады. Мен онын айтканын уксам да, умытпайтынымды бйлсем де, жазбай-ак койыныз демед!м. Маган ез колымен жазып берген кагазы кымбат кершдк - бзш з кайда турасыз, агай? —деп сурады Ментай oaipic жазган кагазды буктеп, MeHiHКолыма устатып жатып. - Дзержинский кешесшде, 6ip жолдасымнын экесшш уйшде пэтердемш. - Турган ушшз Виноградов кэшесшен томен бе, жогары ма? - Томен. - Онда 6i3flin жатакхананы былай табасыз. Уйден шыккан беттшзде Дзержинский кэшеЫмен ерлеп, жогары, Виногра- довка дешн котершеаз. Он жак бурышта драма театрынын yfti тур, оны б1леДн шыгарсыз. Театрдан онга карай бурылса- ныз, 6ip он минуттан кей1н Никольский базарына жетеаз. Сол жагыныздан 6ip улкен цпркеудш дшкиш турган, — Ментай «дщкшп»деген сезд1балаша созып айтты, —сэры алакумбезш керсешз - сол Никольский базары. Базардынкарсысындагы eKi этажды жалпактау сэры уй —ci3 i3aereH жатакхана болады да шыгады. Енш табасыз гой. - Табамын. - Келеаз гой? - Келемш. Кешке лекциядан кайткан маган Ментай берген aaipic кагазы молла жазып берген бойтумардан кем кершбедк Жогалтып алган жокпын ба деп саскалактап, уйге жеткен- ше гимнастеркамнын омырау калтасын элденеше рет си- палаганым бар. Уйге келе сала б трген жумысым Ментай берген кагазды тез1рек ашу болды. Онда кыздын жана оз аузынан айткан oaipici гана барын бжсем де, соны окып шыкканша тагатым калмады. Ментай aaipicTi былай деп 44

узын eTin 6ip-aK жолга жазыпты: «Виноградов кошеЫ, 62. 62-болме, Ментай». Шота Руставелидщ «Жолбарыс TepiciH жамылган батыр» поэмасынын аркандай шубатылган узын жолдарына уксас бул свздер маган бутш 6ip поэмадан кем асер еткен жок. «Бул кыз мен1 неге шакырады? Элде меж жаксы коре ме екен? Ундемей журш ол да меж шшен уната ма екен, суйе ме екен? Эрине, солай болуга тжс. Суймесе меж онаша болмеге шакырар ма ед1? Жалынгандай боп, кайта-кайта OTiHin, ез колымен aaipiciH жазып берер ме efli? Эттен инркш, Ментай- дай всем, акылды кыз MeHi cyftin, мэнгшк жарым болса — ем1рде eui6ip арманым болмас едП» Осылай ойлап, твсекте шалкамнан жаткан межн eciMe бала кужмде ест1ген 6ip шумак халык влещ TycTi. MinrciiiM дэЙ1Мменш сарым болса! Колымда жетелеген нарым болса! Армансыз бул дуниеден втер ипм, Кул1М коз, оймак ауыз жарым болса! «Рас, Ментай мендж болса, менщде арманым болмас едП» деп штей курсшемш де, осы еленнен картина курастырамын. Астында сэры аты, колында жетектеген жалгыз вркеш нар туйеа бар ж т т алдында, ак отаудын касында турган кул1м коз, оймак ауыз келшшекке карай асыгып бара жаткандай кершедь Сонда мент де астымда атым, колымда нарым бо- луы керек пе? - деймш мен ез1ммен вз1м дауласып. «Ат - адамнын канаты» деп бшетш казак ушш 6ip жуйржтщ болуы кажет-акдейж. Сонда нардын Keperi не? Квшпей-конбай нар жетектеп журудщ 03i уят емес пе? Элде нар дегеж двулет де­ ген магынада ма екен? BipaK Ka3ipri доулет денсаулык пен бш м емес пе? К,ойшы, не керек, акыры казактын кара елендершщ 6opiHiH алгашкы eKi жолы магынасыз келед!, бар магынаны сонгы кос жолы гана 6iaaipin отырады деген окыту- шы сез1 ойыма оралды да, бул шумак вленнщ бар мэн1 «ар­ мансыз бул дуниеден отер ед1М, кул!М коз, оймак ауыз жарым болса» дегежнде деп туйем1н. Осыдан кейш басыма тагы 6ip куджт1ой келедк «Сеж кыз онаша белмесше суйгенджтен емес, ага деп сыйлагандыктан, агасындай сенгенджтен шакырса, кайтесщ?» деп 6ipey меж урейлежире, алгашкы TOTri ойымнан уржте сыбырлагандай болады. Осындай неше алуан ойлардынтуйыгына т!релш. тан атканша денбекилп шыккан ол тун OMipiMfleri ен мазасыз тундердш 6ipi болып ешмде калды. Танертен, шай уопнде уй иеЫ маган карап: 45

— Ербол, карагым, т у т бойы денбекиип шыктын гой, ауырып калган жоксын ба? —деп сурады. —Ж ок, —дед1м мен басымды шайкап. — Е, ж ен, онда шайынды iinin, нанынды ж есеннп, - дед1 аксакал менщ ауырмаганыма куанып. BipaK мен 6ip туШр де тэта алмадым. Еш нэрсе тамагым- нан етпедг Согыстан кейш п жутан дастарканнын жупыны шайынан ауыз тиген болып, апыл-гупыл KHiHin, уйден шыксам, кеше- лер ертепдей гажап 6ip кулпырган куйде екен. Кала тебесжен туш бойы жауган улпа кар э р кешеш ак простыня жапкан аппак тесекке, ер уйш улпшдеген ак бекебай жамылган эсем келшшекке уксатып койыпты. Агаштар актонынын етеп жер сызган аяз аталарды еске Tycipin, 6ip емес 6ipHeme ата мурты- нан кулш, саган карай асыкпай аяндап келе жаткан сияктан- ды. Телеграф сымдары аптеканын у л тл д ек ак мактасымен ж уан eTin ecin, керм еге тарткан ак аркан тэр1зденедк Шинел1мнщ eKi етеп делендеп, бузау бас е т т м н щ exi тумсыгы улпа карга уйректей сунлп , ecin келемш ед1рендеп. Ж ас кар- ды н жупар Hici тынысымды кенейтш, журепм е 6ip гажайып сыр куйгандай болады. А к кар, асыл ауа Ментайдын ак ж узш , аппак мойнын epiKci3 eciMe салады. Жанга шипа мынау мелд1р ауа маган тек кана сонын дем-леб1з1ндей боп танылады. Кеш еде менен баска Tipi жан ж ок. Айнала жым-жырт. Тунде Жана жылды карсы алып, бар дуние шаршап-мулпп тургандай куй танытады. Ментай eciMe тускенде осы иен ке- meHin ортасьжда токтай калып, енкейд1м де, 6ip жер!н ауыр- тып алмайын дегендей ептеп ж ердей улпа кардын аппак жо- тасын 6ip сипап етпм . Огам айызым канбаган сон алаканым- мен Kecin кеп алдым да, уысымдагы карды бар саусагымнын куипмен мытып-мытып ж1берд1м. Fашыктын ыстыкалаканы- на тускен салкын кар лезде epin, кезд1н жасындай боп жерге тамшылады. «UlipKiH, осы улпа кардай боп, меш н кушагымда Ментай да epice-ау» дед1м ынтыгып. Одан сон «Виноградов, 62... Виноградов, 62» деген eKi сезд1 жан теб!рентер жаксы энн1н кайырмасындай кайталап, ентелей inrepi бастым. Ш1ркеуд!н касындагы eKi этажды сэры уйд4 адаспай табуын таптым-ак. BipaK сонын imiHe KipyiM мун болды. Жатакханага жеткенше 6ipey мойнымнан аркан сап, дедектейп келе жат- кандай-ак асыгып efliM. Жатакхананынжанына келген сонж у- репм луп1лдеп, буын-буыным курыды да калды. Баганадан 6epi жайдак жермен келш , eHfli бейне 6ip бшк таудын басына карай ермелегендей, m 6in, !лrep i баскан аягым KeftiH кепп, 46

дымым курып, дыбысым туншыгып, э п -сэт те елш регендей куйге туст1м. Э р ен легенде есж тен x ip in , exiH iui этажга кете- piaaiM. Жатакхананын узын делйзш щ exi жагы катар-катар жал- гаскан ерсш -карсылы еак тер екен. LUeTxi ешкке такай бере буынымды бекггкен болдым да, уйге тускен урыдай тынысым- ды imiMe тартып, ecixTepflin номерше к е з ж упр те бастадым. Бала кушмде ауылдын дш дар карттарынын намаз окыганын талай рет кергеш м бар eai. С еж деге кайта-кайта бас койып, ез-е зш е н куб1рлей тоерл еп отырган карт 6ip кезде «Ассалау- магалейкум, Рахметолла!» деп дауысын шыгарынкырап, ба- сын о н иыгына, содан с о н сол иыгына карай буратын. Сол сиякты мен «алпыс exiHUii белме» деп ш т ей куб1рлеп, басым- ды eKi жагыма кезек бурып келемш . Teri шалдарга Караганда мен1н «намазым« узакка созылды -ау дейм ш , ейткеш олар мойнын exi-ак рет бурса, менщ элденеше рет буруыма тура келдь С ейтш , 58, 60, 61-белмелерд1н eciKTepi алдынан eiriM . Енш алпыс exiHLui келетш шыгар деп, ж ур епм одан сайын лушлдей Tycin, сол жагымдагы eciKTiH мандайшасына ж эне карадым. Ж ок, бул алпыс exi ем ес, TinTi мунын мандайша- сында eiu6ip цифр жок. Ал карсысындагы ecixTe 63 деген цифр тур. С ел бегелд1м де , мумкш алда шыгар деп, exi жагыма ке- зех ущлш, тагы iarepi журд1м. Канша уш лсем де алпыс exiHiui ecixTi таппадым. Шорылдап аккан су дыбысы ест ш п жаткан ен тукш рдеп белм еге дейш бардым да, делйздщ кабыргасына Tipeain, хеши кайттым. «Бул калай болды? Элде Ментай б е л м еаш н номер1н кателесш Tepic айтты ма? Э л де ол меш алдады ма?.. Неге алдайды, олай болуы мумкш ем ес...» Осы- лай ойлап, узындыгы ат шаптырым дерл1х ж атакхананын exiHmi басын куалап, ондагы 6ipiHmi номерл1 ecixTiH алдына дейш бардым. Б1рак еш ж ерден алпыс exiHi кездеслрмедйм. Салым суга xeTin, кейш кайттым. Ewri не icTey керек? К ой, жанагы н ом ер аз eciKTi аныктап карайыншы деп, алпыс уинн- iui белм ен щ карсысына кайтадан келд1м. С ей тсем , баска белмелердегщей ромб шипндес канылтырга жазылган мандай- ша HOMepi Tycin калыпты да , онын орнына бул ecixTiH тактай- ына карындашпен бадырайтып, 62 деген цифр жазылган екен. Exi кез1м мандайшада боп журген мен алдында оны ангар- маппын да, бос бейнетке тусшпш . Белме табылганымен, менщ журепмнен белмеге xipep ба- тылдыктабылмай, тагы 6ipa3 бегелш калдым. Сагатыма кара- сам, танертенп сепзд ен жана асып барады екен. «Апырай, осы xeniciM не келю? Кыз шакырды деп кылкандап, тан атпай ж е т т 47

келу1мнш ж е ж калан болады?.. М е н т бул елпектеген!мд1кыз калай T ycm eai?..» деп ойлап турдым да, «шешжген судан тайынбас» дегендей, не де болса Kipyre уйгарлым. Ментай eciK лыбысыман шошымасын дед1м бе, бйлмеймш, ешейшде темгрдей саусактарым Kiii3 боп кеткендей, былп-былп е т к т п eciK кактым. 1штен ешюм дыбыс бермедь TaFbi да кактым, тагы да ун жок. Yin рет сейтпм. Итерш карасам, есж тщ млттелмей бос жабылып турганы байкалды. Содан сон «алга!» деген буйрыкесллгеннен кешн окоптан каргып шыгып, мойнынды iuiKe алып, мылтыкты кезене устап, шабуыл дурмепне шесе тайсактай ia re p i ж у п р ген солдаттай болып, кез1мд1 шарт жумдым да, eciKTi ium e карай HTepin калдым. Тутка колым- нан суйреп, есжпен шесе imKe KipaiM. 1шке м реем... Сол жак- тагы ж ене тердеп е м тосек жинаулы, бос тур. Е м т о сек т т бел ортасындаш eKi ак жастык: «Саган не жок, ей» дегендей, ею кулактары eaipem ien, маган карай калысты. Мен, неге екенш б!лNfeiiMiH, э л д е 6 ip магнит тарткандай боллы ма, ейтеу1р шапшан мойнымды онга бурдым. Бурылсам, онжактагы тесекте Ментай жатыр. Жайшылык- та жуан бурым eTin басына орап-орап, тебесш ен туйш тас- тайтын калын кара шашы ак жастыкты кемш KeTirni. А к ман- дайы ашыла жаркырап, а к т а б е л албырап, бал-бул жанады. Он белыд е п кара мен мойылдай молд1реп. K03iuai кызыкты- рып, жанынды epiKci3 шиыршыкатырады. «Апыр-ай, Ментай деген эсем ат буган осы менге байланысты койылган екен- ау» деп ойладым imiMHeH сол сет. 0 з лебш е e3i балкып, Terri уйкынын кушагында жаткан суду кыздын себидей пек жу- 3iHeH езгеш е 6ip ракат нуры шашырап турган твр!здендй Шинел1мнш eKi етеп салбырап, Kep3i eTiriMHiH eKi ултаны еденге eKi басы алшия жабысып калгандай боп калшиып тур­ ган мен кункагарлы кокайма фуражкамды умаждап, бурап, мыжгылай бергешмд1 031мде ангармаппын. Kici колынан сада- кадеметкенкайыршыдай eMiHin, кыз Tecerine Tenin турып ка- лыппын. Ko3i.M Ментайдын бел-ж узш суктана, ашкарактана шолып, онын бугагы мен мойнына карай ауысты. Жаланаш жаткан мерм эр eKi иык пен жана гана кешеде ез1м Kepin, колыммен уыстаган улпа кардай аппак кеудеш кергенде жаным шыгып кете жаздады. EKi иыктан асып келген акж*бек иы кбау, кыз­ ды н кегиийр тусл жуп-жука iш кeйлeriнiн омырау тустары- нан жалгасыпты. 1шкейлеклн кеудеФ кектемде козы жейлн балауса саргалдактын yafliperi icneirec жука иплтермен бе- зел ш л . Одан темешректе, ш к ей л ек астынан, катар жаткан

кос жудырыктай боп, кыздын кос алмасы тырсияды. Кыз д е н е сж ж озге жагын менен жасыргандай боп , ж ешл кызыл ж1бек керпе шымкап орап алыпты. Кызыл керпе маган жай керпеден repi, кыз д е н е с ж ж баска бел iп н кызгана кымтап, каусыра кушып жаткан елдеб1р толассы з кумарлык, куштар- лык бейнесж дей боп керж ак «М ейлж , озге ж ерж керсетпе- сен корсетпе, маган мынау жаланаш, гажап кеудеж к ерудж e3i де жетед!» деп, корпемен нитей урыстым да, кайтадан Мен- тайдын бетже унш пм. Сол кезде кыз т е се гж ж бас жагында, ж ерде жаткан т а п к а назарым ауды. Онын мукабасында «Жас Вертердж азабы» деген жазу кез1ме оттай басылды. Бул м е н ж согыстан кай- тарда сонау Германияда ж урж окыган сонгы ютабым бо- латын.Теп Ментай муны туш бойы окып, тауысып, талып ба- рып уйыктаган-ау. BiTipreH с о н , бас жагына тастай салган штабы жерге тусш калган болды гой деп ойладым да, акырын енкейш, жердей ютапты сыбдырлатпай алып, ептеп кана Мен- тайдын жастыгынын жанына койдым. Содан сон, кыздын мынау гажап, Terri уйкысын бузбайы н деп, аягымнын ушы- мен 6 ip басып, ек! басып, eciKKe карай ш епш пм. Шыгар алдында уйыктап жаткан кыз келбетж е тагы да 6ip бурылып карадым. Маган Ментай «Уйкыдагы Венера» карти- насынан да суду боп керш дь Ш1рк1н-ай, мен улы суретш1 болсам, согыстан келген студент-солдаттын уйыктап жаткан жартылай жаланаш суду кызга ыстык 1нкерл1кпен, сонымен 6 ip re мол мей1р, кад1р-курмет таныта кадалып калган сол 6ip с е и н урпактан урпакка жетер м э н гш к мура eTin калдырган болар ед1м деп ойлап, белм еден шыктым да , ептей тартып, eciKTi жаптым. Кайтадан кешеге шыксам, айнала баганагыдан да жарыкта- нып, теш р ектж 6epi жайнап, жадырап к е п п п . Баганагы жа- такханага к1рердепдей емес, мен1нде аягым каздан-каздан етед1. Жатакхананын дел жанынан ететтн Уйгыр KemeciHe Tycin алып, Алатаудын алыстан кер1нген ак бас шынын бетке устап, ла- гып, тарта берд1м. Ол кезде Алматыда уш этаждан би1к уйлер болмайтын. Олардын ездер1 де орталык кеш елердж ер жер1нен 6ip бой KepceTin, каланын озге тустарын 6ip кабат жатаган агаш уйлер кернейт1н. 8c ip e ce , Уйгыр Kemeci сиякты сырт аймак- тарда узын-узын барак, жеке-ж еке онаша жай afaiu уйлер TinTi кеп болатын. Солардын ара-арасымен eTin келе жаткан маган жатаган сол 6ip жаман уйлер алтын сарайдан кем керш бей, сол сетте e3iMHiH гажайып 6ip бетен патшалыктын imiH аралап, к е з т жургендей жайым барын булдыр сезш ем ж . Аяк астым- 49

дагы ак кардын шетш кейде элдеб1р Кызыл нур буркеп, кым- тап жауып калган жай елестешй. «Э, бул Ментайдын аппак кар- дай денесш буркеп жасырып жаткан жанагы Кызыл керне елеа болар» деп ойлаймын да, ез-ез1мнен тамсана жымиямын. Е н д т оным алпыс екшцп белмеге ауысып, жанагы картина тутастай кез алдыма оралды. «Эттен, mipKiH-ай, Ментайдын ак Денесш каусыра кушып жаткан жанагы Кызыл керпе кандай гажап! - деп ойлаймын шймнен. Мен сол Кызыл керпе болар ма ед1м. Эй, ол м е н т колыма тимейтш, кесек бакыт кой. Одан да сол керпенщ астары болсам да жарар еднау. Жок, ол да менщ ман- дайыма сыймас, ен ж ок дегенде, сол керпе астарынын 6ip са- бак ж1б1 болсам да жетер едн..» Осындай киялмен келе жаткан менщ ойыма элдекайдан келш: «Ак етш е Кызыл керпе басылып» деген сездер орала кетп. Алгашында оган онша мэн бермед1м де, орамы жешлдеу сиякты кер1нген бул сездерд11штей ынылдап, тагы 6ip кайта- лап айтып шыктым. Сонда гана онын ойнакы елен жолына уксас б1рдене екен1н бшдйм. Кешеде арлы-берл1 осылай ыныл- даумен журш, ез1мн1н шоркак\"пл, олак уйкасыммен Ментайга арнап алгаш рет елен шыгарганымды ангардым. Э р жерге ток- тай калып, турегеп турып, койын дептер1ме т1зген уз1к-уз1к жолдардан «Кызыл керпе» деген атпен мынандай терт-бес ауыз елен курастырыппын. Terri уйкынын кушагына 6epiain, Жатты сулу шалкасынан кершп, Ак дидарын, аппакTOHinкергенде Бойым балкып. Kerri ce3iMeaipin. Беттеп мен - сайда жаткан каратас. Дем шыгарып кеулесшен жупардай, Коргасынлай толмксиды карындас. Ак етше Кызыл керпе басылып, Keniperi жатыр екен ашылып: flipin какты уылжыган кос алма, Кара шашы толкындай боп шашылып. KyHi»<туып бак жулдызым жанатын, Кымтап, шымкап, жаным ракатганатын, Болсам erri, оттендуние-ай, сол керпе Кушып, cyflin, кумарым 6ip канатын. Деурен кайла маган оны суйепн? Тым болмаса KiiiMiHiHкнебн. Не сол керпе астарынын 6ip сабак Ж161 болсамденесше тиеттн! 50 U