Ж. Әбдішова. Өмір сүрсем кеш емес

0ЛЛ1Р СУРСЕЛ/L. КЕШ ЕМЕС

82<,$<г,«г- з э Ж анар ЭБД1ШОВА ©MIP CYPCEM... КЕШ ЕМЕС А^матУГ 2017 шыктаидырылган к!та

УДК 821.512.122 ББК 84 Каз-44 Э 14 Казахстан Республикасы Мэдениет жэне спорт министрлЫ «Мэдениет жэне внер саласындагы бэсекелестттi жогарылату, чазацстандык;мэденимураны ссщтау, зерделеу мен насихаттау жэне мурагат Шнщ ia<e асырылу тшмдшгш арттыру» багдарламасы «ддебиеттщ элеуметтЫ мацызды турлерш сатып алу, басып шыгару жэне тарату» Kitui багдарламасы бойынша жарьщ керЫ Эбд1шова Ж. Э 1 4 0Mip сурсем... кеш емес: Энпмелер / Жанар Эбд1шова. - Алматы: «Алаш» баспасы», 2017.-352 бет. ISBN 978-601-7338-19-0 Жанар Эбд1шованын «бхор сурсем... кеш емес» аталатын кггабына мерз!мдж баспасезде жарияланган, окырманга жаксы таные 6ip топ туындылары енген. Kefi6ip энпмелершщ такы- рыптары автордын калауымен езгертшп басылды. Такырыбы эр алуан, замандастарымыздын басынан откен жай куйлерй тыгырыктан шыгар жол |здеген carrepi шынайы. нанымды бейнеленген. Непзп кейшкерлер1 - эйелдер. Колсмi жагынан кыска жа- зылган энпмелершщ кай-кайсысы да журекке жол тауып, окыр- манын селкос калдырмайды, елжпрш. тартымды окылады, rini шурайлы. корнем. УДК 821.512.122 ББК 84 Каз-44 IS B N 978-601-7338-19-0 © Эбдшюва Ж., 2017 © «Алаш» баспасы», 2017

0M IP , САГАН ГА Ш Ы К П Ы Н ... Б1здщ ауыл аркырап агып жататын езеннщ жагалауына орналаскан. Букш бала бггкен осы жерден табыламыз. Кыста колдан жасалган агаш конькимен, муз устшде жуйткюек, жазда судан шыкпаймыз. Су тастай. TiciMi3-TiciMi3re тимей сакылдап, кекпенбек болып, жагага шыгамыз да: «Мен шомылган жокпын, бака шомылды», - деп, 6ip KHiMiMi3fli алып, успмвдо сабалай женелем!з. Судан шыгып, ecTin «жылынып» турганымда, алкын- жулкын болып, Орман ж упрш келдй - Ей, ит аткыштар келш, иттерд1 атып жатыр. Журщдер, кересщдер ме! - деп, далактап, ауылга карай ж упре же- нелдь Артымнан 6ip eni калмайтын Ымд1 тауып, шала-пула кшнд1рд1м де, кол устасып, ауылга карай кустай уштык... Келеек, ауылдын imi азан-казан... Тарсылдаган мылтык- тьщ даусы, ок rain кьщсылаган иттер... «ТидП Тимедй О! Мулт кеттЛ» - деп, ит атканды кызык керген ауыл адам- дарынын дауыстары... 1н1м екеу1м1з сол жупрген кушм1зде, уйге ж егпк те, eciKTin алдында байлаулы жаткан HTiMi3fli шеппп, корага камадык. Шамамыз келгенше, шелке бар ма, шелек бар ма... бэрш тасып, eciKTi бастырып тастадык. Ит аткыштар кашкан итт1 де, журген и гл де койган жок. Мылтыктарын кездеп, «таре» еткйед1 де, канк eTin, денгелеп тускен и гл eKeyi ею жактан келш, аяктарынан устап, жабык мэшине- лершщ брезент eciriH кетерш, iniiHe лактырып кеп ш беред... Туе элетшде ауыл тым-тырыс болды. Мен1н экем осы ауылдын «кешбасшысы» десе де бола- ды. Осындагы мектептщ директоры. Сондыктан болар осы ауылга жумыс барысымен келш кеткендер экеме жолыгып,

Жанар Э6д1шова уйден дэм татып кететш здеттер! бар. Ит аткыштар да б|здщ уйдщ eciriHiH алдына токтай калды. Ьпм екеу1м!з 6ip-6ipiMi3re жалт карастык та, жылыстап, корадагы байлау- лы ит1м1зге жегпк. Бетен адамдарга урсе, саудасы 6iTTi дей бер... 1н1м итп кушактай алып, устшдеп жука беш- пентшщ туймесш агытып, тумсыгын койнына тыкты. Мен аркасын сипап отырмын. Дем1м1зд1 эрен-эрен аламыз. Онын журеп ме дурсшдеген, жок ез журепм бе аттай тулаган... TyciHiKci3. OfiTeyip 6spi - «дурс-дурс», «дурс- дурс»... айнала атойлаган журек согысы... Ит атушылар уйден тез шыкты. - Аксакал, шздердщ уйде ит жок па? - дед1 6ipeyi. Cips, олардьщ бастыктары болуы керек, e3i толык, божбандай кара. Экем бугежендеп, не айтарын бшмей, тосылып калды, элден уакыттан сон: - Байлаулы жататын. Кершбейд1 гой...ез1м де тан калып турмын, - дедь - Аксакал, 6i3re катан нускау бергпдь Каскыр кутырып, иттерд1 капкан. MiHe, сондыктан ит бггкешм куртуга THicni3, - дед1 ол айналата сузше карап. Экем шарасыз куйде шешеме карады. - Э л л балалар кайда? Ит те солармен 6ipre болу керек, - деда. Шешем: - Байлауда турган ит кайдан кутырады? Ci3 де айтады екенздз, - дед1 кешп. - Эпке, аудан колга алып отыр бул мэселень Сон­ дыктан 6ip де 6ip «кынсылаган» калмауы керек, - дед1 божбан кара мангаздана... - Егер ит кангырып, бос журш, коздерппзге туесе, ата берщ1здер, шатагымыз жок, - дед1 шешем, ic 6iTTi деген- дей, уй жакка бет алып. - Ну что же! Бул жактан 6ip кутырган ит шыгып, «ЧП» болса, Ыздерд1 айтамыз, - дед1 божбан кара айналата ж т карап. Сол кезде шокиып отырган мен дене салмагымды устай алмай, шалкалап барып, артымда турган TeMip шелектз салдырлата, кулап туепм. EciKTiH алдында ш рш п тургандар корага бет алды. EciriH ашып калганда, итш кушактап отырган Ш1мд1, сулап жаткан м е т керда.

__________0Mip сурсем... кеш емес__________ - A-а, мында екен гой батырлар! Кэне, Hrrepinai шыга- рындар! - дед1 божбан кара алаканын ыскылап. 1н1м1з eKeyiMi3 баж ете калдык: - Жок, аткызбаймыз! - деп, и гл eKeyiMi3 ею жактан кушактап, шыр-шыр етенпз. И тй ш ата жауын коргендей, ж1берсек 6iTTi - божбан карага атылайын деп тур. 1н1мд1 экем кетерш алып, шешеме бердй Ол шыр-шыр етш жылап, шешемнщ кушагында куры тыпырлайды. Одан сэл ересектеу мен бой бермей, и гл мойнынан тас кып кушактап алып: - И гл атканша, меш атывдар! - деп Kerepin жатырмын. Экем келш: - Кой ендк ж1бер! - лесе кенбеймш. Аузымда 6ip-aK ауыз сез: «М еш атындар, меш атындар, и гл атканша!» - деймш бар куипммен бакырып... Иттщ мойнынан капсыра орап, карысып калган кушагымды эрен дегенде ажыратып, MeHi кушпен уйге суйреп Kerri. Кора жактан б1рнеше марте мылтыктын атылганы, HrriH жанушыра кансылаганы естшдк Мен талыксып KeTinniH. Кез1мд1 ашсам, экем мен ше- шем маган TOHin отыр. Кун батып бара жаткан сиякты. Экем: «Кудая тауба, кез1н ашты». - Сосын шешеме карап. - «Сен алып шык! Мен даярлана берем1н», - деп далага шыгып кетт1. Б1раздан сон, шешем MeHiH жаткым келш, тартыншактаганыма карамай, суйемелдеп, далага шыга- рып, кып-кызыл болып, батып бара жаткан кунге каратып отыргызганы сол eai, экем «ушык, ушык...» деп маган TyciHiKci3 элдеб1р сездерд1 айтып, кып-кызыл кылып отка кыздырылган кышкашты бет1ме такап, шыныдагы Судан урттап алып, уш-торт рет бет1ме, т еа м е бурк1п-бурк1п ж1берд1... Мен шошып кеглм. MeHi кайтадан уйге суйемелдеп экелш, жаткызып, кальщ бастырып жауып, жаткызып койды. Осы окигадан кей1н мен сулейсапа болып кеп ауырдым. Жаныма баткан ауру жок, 6ipaK ун-тунЫз жатамын да коя- мын. Тамакка да, ойынга да заукым жок, катты сейлеген де, сапырылыскан кепнплж те унамайды: cipKeM су котер- мей турады. 1н1м к!шкентай емес пе, бэрш тез умытып Kerri. Кул-

_______________ Жанар Эбдшова____________ & W 9 & дырандап, 6ip тыным таппай, жупрод де журедь Касыма келш бе-пмнен шеп егюзш суйед1 де, «тур!» деп, колымнан тартады. Менin жаратпай жатканымды бшетш шешем оны алдап-сулап алып кетедь Экеме карагым келмейдь Ол касыма келсе, кеуде тусым сыгымдалып, тынысым тарылып, кез1мнен жасым парлай женеледС. 1ш1мнен: «Экем егер: «Койындар! Байлаулы ит кайдан кутырады? Мен жауап беремш!» - десе... олар тындар ед\\ гой», - деп екпелеймш. Bip KyHi шешем шалкамнан жаткан менщ шашымнан сипап отырып: - Экене ренж1месеннп, ол байгус та жудеп Kerri, - дедь - Сен улкенсщ, он ушке келдщ. Аямайсын ба экещц? - дедь - Bip ауыз сез1н аяды гой экем, - дед1м, KeircipiriM ашып, мурнымды тартып. - «Bip ауыз ce3iH аяды гой!» - дейсщ ба? Ол 6ip ауыз сез упйн... он жыл «халык жауы» болып отырып келд1 гой. «Сайлауга дауыс беру де, бермеу де ез ыктиярларьщызда!» деген сез ушш, сосын «эке-шешеЫ Кытайга кашкан, бул - байдын белНрш » деген пэле жабысты емес пе? «Мен оки- мын!» - деп, оларга ермей, калып калган гой экен... жерд1 кимай, елд1 кимай... Мше, акыры не болды? Bip ауыз сез ymiH, канша eMipi eKcin, зая Kerri... Гумырына жететшдей кылып коркытып ж1берд1 гой... Не журек калды дейсщ онда? Сол курыгыр сезд! айтпай-ак койса, турменщ дэмш татпай, арамызда тыныш журе берер ме едь.. Е, арман гой 6api... Окен екеу!мйздщ уй болганымызга exi-ак ай болган. «Халык жауынын катыны» болып кала берд1м. «Ойбай, ceHi де устап KeTyi мумкш!», - деген сыбыс шыккан сон, сандалып, экеннщ туыстарын 1здеп бардым емес пе? Олар менен: «Пален тиед1, терюнщде журе бер», - деп, ат-тонын ала кашты. «Не болса да туган жерде KepefiiH, барар жер, басар тау жок!» - деп уйге кайтып келд(м. Кугпм экецдь.. CeHi: «...сагынып керген кызым, сактап келген алтыным!» - деп мойнына м ш пзш , кетер т журш ешргендеп, жаны калмай жаксы кергендеп icTereHiH осы ма, 6ip ит упин... кой api. Экен акталды. Ал акталдым деп, он жылгы турмедеп корлыкты ол умыта калды дейсщ бе? Тун ш ш де кара терге т у с т , шошып оянады. Неден шошынады... e3i гана (пледв макан айтпайды. Ce6e6i коркады... Аузы жа- бык... онын- Bapi - ш ш де... Элде... MeHi аяп айтпай ма, бгл- 6

___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ мед1м... Ал саган не жок!? О Heci екен-ей, 6ip жаман ит yuiin арыстай экесш киып?... MeHi «халык жауынын катыны, жаудын лесе де, еи ш м ге бой бермед1м, букпадым, ce6e6i кандаласы каншардай соратын турмеш керген жокпын, куйтыркы сурактармен миды ашытып, жуан жудырыкпен cinefirin салатын жендеттерд1 керген жокпын. Журепм козгалган жок... кудая тауба! Экен en/ii тагы 6ip жаман ит уилн усталып кетеin деп отырсьщ ба? Тур, экене бар! Кинама оны! - дед1 шешем зекш. Мен тебеге, белагашка кадалып 6ipa3 жаттым. Шешем- 1пн сездер1 катты эсер erri. Экемд1 кермей калатындай 6ip сез1м биледт.. Орнымнан эрен турдым. Жата бергеннен бе, апарегеннен бе басым айнала береди. Денем э л а з flipin- дейди. Далага шыксам, экем eciKTiH алдындагы орындыкта отыр екен. KesiMe eHceci Tycin, enKim тартып кеткен сиякты кершдь Касына келш отырдым. Ол Meni иыгымнан кушактап, манлайымнан шскедг - Эке, енд1 мен а з г е ренж1меймш, - деп, солкылдап, жылап ж1берд1м. Экем: - Болды, болды, - дейд1 акырын аркамнан сипап. MeHiH манлайымда, бет1мде экемнщ кезшен аккан ыстык жас тырс-тырс тамып, у н а з томен сыргиды... Bi3 кеп отырдык... Содан 6epi коп жылдар етсе де, осы сэт еамнен куш кеше еткендей еш шыкпайды. Кектем... Алматынын Абай дангылынын бойында, Орталык ста­ дионный алдында улкен аурухана бар. Жанын шуберекке туйга, ем1р суруге умптенш, кеп адам келенкедей ia6in, кезше мун толып, сырты бутш, imi тутш осы жерге келеди. Мен де жердеп кардьщ Ke6eci сегшгенде, ауырып осын- да келш, жайгасканмын. Мен жаткан палатанын терезе- ciHiii тубшде улкен емен ecin тур. Бутактары темен салбы- рап, шаршаган, Kopi адамдай эсер етедг Былтырдан калган жапырактар 6ipeyi куырылып, 6ipeyi 6ypicin, 6ipeyi жайы- ла тарбиып, бутактарга жабысып, унсп езш щ акыргы

Жанар Обдп сэтш... кара жерге калбандап тусер кезш кутш тур... Топы- ракка айналып, жок боларын бш п, КОРКЫНЫШТАН букш болмысы flipin кагады. Тек 6ipeyci гана кеше жактан ескен самая желмен тынбай тербеледь Жайлап ескен самая жел 6ipece кыстан кете коймаган ызгардын шсш экелсе, 6ip ауык кениий кектемнщ тап-таза демш экелш, сарайынды ашып Ж1беред1. Тербелген жапыракка карай тусем... жок ол жай тербелш турган жок... eMip ymiH, сол озшщ шлген жас бутагын кушкан куш, сэл гана мынау жарык дуниеде тура туру ymiH арпалысып жатыр екен... Ол бугше бггкен бутакка жш-жщшке, шидей сагагынан ш н ш тур... Луп еткен самая жел жапырактьщ элаз гана inimn турган «мойнынан» кысып, «басынды жулып алай- ын ба» дегендей, шыр айналдырады. «А л узшдьау, мше, кеттьау!» - дегендей кшпсене бутак та киналып, тербе- тш п-тербетш п кетедь.. Самая жел осы сэт тынышталып калды. Жанушырып турган жапырак «жаным шын калды ма, элде...» дегендей, eKi колы eri жакка салбырап, «эл1м курыды, 6iTTiM, yh!» дегендей, стей ш , 6ip сэт у н аз калды. Тентек самая жел баска жактан айналып, луп ете туей ме, эйтеу1р жапырак жас бутактын: «Мен ceHi кетерш ете- йш !» - деп, алга созылган колдай ишцмреген тусынын уст1не Tycin ед1, маган шалкасынан Tycin, oni курып жаткан адамдай эсер erri. Терезеден карап жаткан мен де: «Bip сэт болса да жаны жай тапты гой mipKiHHiH», - деп, кез1мд1 жумып жатсам, уйыктап KeTinniH. Б1раздан сон оя- нып кет1п, карасам, баска жапырактар кимылсыз, жансыз салбырап тур, ал ана жапырак тагы да «осы бутагымда iniHin тура турсам» деген eMip ymiH арпалысын тагы ба- стапты. Кун булынгырланып, жанбыр cipKipen еткен бе, бутактын шлген жерше жауын суы жиналып, кез жасын- дай ауыр тамшы жерге тамып-тамып кетедь Бутак еткен жаздагы куанышы болган, кураган, ен-тусйз, кара-коныр болып, Keyin, онган жапырагын Tycipin алгысы келмей, тагы да ише туседг.. Жапырак: «Шьщпа, жаным, шыкпа!» - деп, калбандай шайкалады... мулдем шаршаган, катты киналган... Он жак теймде юшкентай туймедей, катты «денгелек» пайда болганда, басында кобалжысам да, ку йршш кпен 8

___________ Qm»P сурсем... кеш емес___________ журш, артынан умытып та Kerriм. Ce6e6i ол жанга батып ауырмайды, онын бар-жогы да белпаз... BipaK мен (аркем су кетермей, шаршайтын болдым. Элде 6ip KayinTi сезген- дей, элде 6ip жамандыкка ушырайтындай, суылдаган журепмнен мазам кетедь Аркам тартып ауырады. Жш жетелетш болдым. Уйдщ Tipniuiiri бггпейда, ce6e6i оны да бурынгыдай апырып-жапырып ютей алмаймын: жуйкем жун болып, кайратым кум болып, ештеме енбейдь Тусте ойымызда ештеме жок, кызымыз exeyiMi3 шэй imin отыр едж, телефон шыр ете калды. Кетерсем, ауыл- дагы уйгыр корпим: - Эдэ, Нурлан акамнын журеп токтап, елш Kerri, мен юзге айтып кояйын деген, - дейдь Аягымнын астындагы кара жер каре айырылып, 03iMfli кулап бара жаткандай сезшдам... Осы сэтте ез1м де ал ш ш бе, TipiMiH бе... жагдайымды ажырата алмай калдым... Нурлан - менщ артымнан ерген iHiM. Жогарыдагы ит туралы хикаядагы: «И гл аткызбаймын!» - деп шырылдап журген юшкентай бала. Осы елуге де жетпеген жасында «6ip жер1м ауырды» деп, кынк етпеген адам, MiHe, енд1 аяк астынан корген тустей жок болды. - Мама, мама, eciw3fli жиыныз, ecTin жылап отыра 6epeci3 бе? Ауылга, Нурлан агама кету керек, уже уш-терт сагат OTin Kerri, - деп шырылдаган сон, баламньщ eciH шыгарып ж1бермешн деген ойлармен еамд1 эрен жиып, бэрше хабарлап, жолга жиналдык. Жайбаракат дастархан басында ертенг! асын iuiin отырган iHiM, он жагына карай жантая б ерш л де, ун-туназ жаткан кушнде, мэнплжке аттанып кете 6epinTi. Окем елу 6ip жасында кайтыс болды. Ел оны: «Жас Kerri», - десть Bi3 де жастай калдык. Шешем1з арыстандай арпалысып журш, 6i3fli епшмнен кем кылмай ecipfli, жет- шздг окытты, кыздарын узатты, улдарын уйленд1рш, ел катарлы той жасап берди немере суйдь Ел оны: «Арманы жок, балаларынын аркасында жаксы Kerri», - десть.. MiHe, свйткен «баланьщ» 6ipeyi мен де елуге келшшн. Уйдеп улкендердщ орнын басып, кара шаныракта отырган iHiMi3fli жоктап, экпем екеум1з жылап отырмыз. 1шипздщ акедш, аккещл жаркын MiHe3iH, жомарттыгын, 6ipeyaiH ала *i6iH аттамаган адалдыгын, эдшджш, кайрымдылыгын, бауырмалдыгын, тагы баска жаксы касиеттерш Ti3in, 9

Жанар вбд1шова жоктаганда, жыламаган, кабыргасы кайыспаган адам кал- мады. Iнiмнiii жетнйн втюздж. Ел аягы басылып, ез1мпбен e3iMi3 калганда, он жак теЫмдеп туймедей катты нэрсе жогары кетерш п, келемшщ упкейгенш байкадым. Экпеме керсетш ем: - Бул 6ip сумдык болмаса болды, доктырга керсет, - дед!. Ары ойланып, 6epi ойланып, «дэртерге Ьймнщ кыркын еткЫп, 6ipaK барайын!» деп бел будым. Сонымен iнiMнiн кыркы ете салысымен, диагностикалык орталыкка келд1м. MeHi кабылдайтын дэртердщ кабинетше келсем, ол ау- ырып калыпты да, оньщ орнында 6ip жогаргы санаттагы хирург отыр екен. Мешрбикеден: - Маммологтьщ орнына хирург карай бере ме? - деп сурап ед1м. - Ия, кабылдай бередк - дед!. KipfliM. Ак халатынын тес калтасынын уст!ндег! кыстырылган бейджде мамандыгы, санаты жэне аты-жен! «Сэбит Рахов» деп жазылып тур. Амандастым, 6ip кызыгы ол элденеш жазган куй!, басын кетерместен, орысшалап: «Шеш!н!н!з!» - деп барк ете тустг Кеудемдег! «денгелект!» ары басып Kopjii, 6epi басып корд!, маган онын колы калтырап, эр! одан спирттьщ nci шыгып турган сиякты KepiHfli. - Елу доллар экел, алып тастаймын, - дед! орысшалап. - Анализ жасамайсыз ба? - дед!м. - Осы жерде отырган сон, не ютеу керек екенш мен жаксы б!лет!н шыгармын?! - дед! ол маган кезш алайта карап. - Болды! Ертен келадз, ойланып! А к та тек доллар- мен болсын, -- дед!. Сонымен басым катып, оз!м!зд!н ауруханага Kenin, дэртерге сараптамамды KepceTin, акыл сурадым. Ол кагазды окыды да: «Жасатып тастаныз!» - дед!. 1ппм алай- дулей болып уйге келд!м. Балалармен акылдасайын де;йм де, «уайымдайды гой, мазаларын алмайыншы» деген ойга келд!м. Сонымен ертесшде, жумыстан суранып, елу долла- рымды калтама салып, орталыкка келд!м. Рахов мей!рбике exeyi кут!п тур екен. Екеу! жан-жакка жалтактай карап, ymiHmi кабаттагы уш жуз жиырма 10

___________ Qttip сурсем... кеш емес___________ «ЙЙ*?*? сепзшии кабинетке экелдь TeciMe жансыздандыратын ине салды, кушеткага шалкамнан жаткызып, 6eTiMfli ак шуберекпен жапты. Exeyi кесш жатыр, тартып жатыр, ездер1 элденеден шошитын да сиякты... мен ынкылдап, ауру жаныма батып, шыдай алмай кегпм. Б1раздан кейш: - Birri, он минут жатыныз, сосын дэл1зге шыгып отыра турыныз, - дедг Басым айналып, дэл1зде жылап отырмын. Рахов шыгып: - Каныныз токтамайды екен гой, ертен перевязкага келщ з, - дедь Орнымнан умтылып турайын деймш, тура алмаймын, басым айналады, сасканымнан улкен кызымды шакырдым. Ол келш, MeHi уйге алып кетп. Сонымен он шакты кун жаракатты тануга келш турдым. Bip кызыгы - Рахов кай кезде келсем де, меш е н карсы алады, 03i танады, акшаны 03i алады. Сонгы куш ол алаканын ыскылап, оте кетершю дауыспен: «Куана 6epiHi3, Ызде катерл1 iciKTiH 6enruiepi жок екен», - дедг Комакты акшаны колына кыстырып, куанып, 6ip пэледен кутылгандай, кенш м жайланып, уйге келд1м. Сейтш жургенде он шакты кун eTin те Kerri. Bip KyHi Алматыда жогаргы оку орнында окытушы болып кызмет eTeTiH кызым он жок, туе жок келштп - Мама, не штеп журЫз? Bi3re айтпаганыныз не? Диагностикалык орталыкта операция жасамайды екен. Мен сол жерде гстейтш 6ip эйелден бiлдiм. Ci3fli тез арада онкоинститутка апарып, тексерту керек екенш айтты, - деп, ай-шайга каратпай, айткан жерлерше алып барып, керсегп. Иэ, менш ауруым «анау» болып шыкты. Сараптамасы: «жан куйзелюшен, (стрестен), api аекынган iciicri тексер- мей, жабайы турде кескеннен болган» деп койды. «Онын бул айуандык клн сотка берщдер!» деген усыныс айтылды. Шугыл операция жасау керек екен, эйтпесе «ол» тамырын ба, жок «ел1м торын ба» айналасына жайып бара жатыр екен.... «Анау алаяк Рахов: «Рак емес!» - деп едг.. не болып кетп e3i?» - деп, ш тей куйзелемш, дымым iiuiMfle... ез OMipiMe соншама туешбегенджтен немкурайды, надандык- пен караганыма екшемш, оцаша калган сэттерде OKipin жылаймын: елпм келмейдй Белпазджтен КОРКАМБШ. Осынын алдындагы кундерд! eciMc аламын: расында да... дегб1рйм кашып, ic-эрекепмде 6ip асыгыстык, «элденеге 11

Жанар Эбд|щова улгермей калам-ау!» деген урей пайда болган екен... Мумк1н, бул касиеттер де сол аурудын «хабаршылары» ма екен? «Ана жумысымды 6iTipceM, мына жумысымды аяктасам», - деп жанталасып кеткен ед1м... сол кезде аз гана сабыр сактап, ез денсаулыгымды «тындамаганым-ай» деп екшемш... «Енд1 кеш 6api, Алланын буйырганы бола- ды, кайтем енд1, колымнан не келедц He6ip асылдар, He6ip таланттар да кырыкка жетпей бакилык болып кетп, солар- дан эулиемш ба мен?» - деп, ез1мд1 жубатамын. Бул «камалымнын» каукары аз-ак уакытка жетедц КОРКЬ!- НЫШТАН тагы да Ky3ri жапырактай калтыраймын... Сонымен операция жасалды. Жаралы андай болып, пышактын кескен орны удай ашып, сулк жатамын: сейлеуге, козгалуга шама жок, тебеге карап жаткан куш мызгып кетемш. Ауырганды кайтаратын дэр1 салганнан ба, шым-шытырык туе керемш. Оянып, су сураймын. Касымда exi куннен 6epi уйыктамай отырган кызым ба- сымды KOTepin су бередй Наркоз бергенде, тип кептелш, туншыгып калмасын деп, баскан темip трубадан ба, жараланган тамак ылги кышып, жетел шакырып турады. Анарыммен 6ipre колтыкка тарамасын деп, алып тастаган сарысу тамырлары кан каксап, колымнын кары, шынтагым кудды кайнак суга кушп калгандай, ашып ауырып, шыдат- пайды. Орнымнан туру, баска бушр1ме аударылып жату - 6api муц... Он exi мушем сау кезде бакытты болганымды сол кезде сезд1м... Касымда жаткан орыс эйел: «Бедная, еле выбка- рабкалась с когти смерти», - деп, меш муаркеп кояды. Кабыргалардын арасынан шыгарылган тутшшеге шнген сарысу агатын, балалардыц imi катканда су айдайтын «груш а» орнатылган. Оны иыкка ш нген дорбага салып кояды. 0з1мд1 тем1р шеен салынган, турмедеп ауыр жаза- лы адамдай сезшемш. Экем eciMe туседь «Сорлы экем...», - деймш KeHcipiriM ашып... Bip жетщей вткенде, «грушаны» алып тастап, «дренаж» деген жш-жщшке тут1кшенщ езш гана калдырып, устш б1рнеше рет кабаттаган дэкемен ба- стырып, узындыгы он шакты метр резина араластырылып токылган белбеумен кеудещц тартып, байлап кояды. «Зар жылаган» сарысу дэкеге сщ ш , ттркещ црш , денен 6ipece тоназып, 6ipece калтырап отырасыц... Кунде сагат ондарда мешрбике осы дэкеш ауыстырып отырады. Бойымыз 12

___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ «Й & Ф Ф ’ женшдеп, жылбыраган суды дэкеден кутылганда, кэд1м- пдей кутындап, бакытты болып каламыз... Мешрбике белбеумен орап жатканда: «Жогары караныз, темен караманыз!» - дей бередь 6ip куш жайсыз отырып калган сон, женделш отыра 6epin, кеудеме кез1м Tycin KeTin еда... астымдагы жер козгалып кеткендей бол- ды... Кос алмамнын 6ipeyciHiH орны жым-жылас, улкен такырга айналыпты да, устшдеп колтыкка дейш созылган кып-кызыл Tiric, сокырдын жабылган 6ip кезшдей эсер ет п . Бул сумдыктан K03iMfli ала-алмай, ышкынып, жылап ж4берд1м. Дэршер де, медбике де ундеген жок. MeHi катты аяп Kerri. Кезект1 жубату сездерш айтпай, м е т iniTeft тусшгендерше, эл1 кунге дейш риза боламын.... Палатама келш, тесепм е шал- камнан жаткан менщ коз алдымнан 6ip кез1 жараланып, мулдем «жумылган», «сокыр» кеудем кетпей койды... бет1ме yHci3 сыргыган ыстык жасты алаканыммен cypTin коямын, imiM удай ашиды, куйеу1мд1 ойлаймын... «Оган калай KepiHeMiH?» деген ойлар жанымды жегшей жейдг.. Куйеу демекпп... Б1збен 6ipre емделin жаткан Гулайым де­ ген келшшектщ кудай коскан косагы операциядан сон: «Мен емшеп жок эйелмен тура алмаймын!» - деп, баска эйелдац колына Kipin алыпты. Уш баласын эпкеЫ карал отыр екен. Бул жагдайды жасырып, айтпай жургенде, кш кентай улы хат жазып, 6ip ютаптын арасына салып 6epin ж1берштг Осыны ест1ген Гулайым сулк жатып калды. Не жещй тамак iuinefifli, не ешюммен ашылып сейлеспейдг Bip KyHi оны: «Bip шыны шай ininii!» - деп, басын жастыктан эрен кетергпм. - Imiiii, жепп, - деп жалынып ем, ол кап-кара кездерше жас толып: - Ествдщ з бе? - дедь Келпрсу уят: - Иэ, - дед1м. - Кап, осылай болатынын бшгенде... - деп, даусы Д1р1лдеп, астынгы ернш тютеп, темен карап, отырып калды. - Не? - дед1м мен, - кафеге барып, б1реулермен кыдырып кетер ме едщ? - дед1м ойнакыланып. - Солай |стесем де, осынша екшбес ед1м, - дед1 ол. - Е, Гулайым, олай ютей алмайсын гой, уш баламен 13

Жанар eftaiuioBa онай дейсщ бе? Одан да куйеу бала кандай жумыс icTefiai, соны айтшы? - дед1м. - Камаз айдайды. Алые жактарга жук апарады. Бф ай- лап, eKi айлап кетед1, - дедь - Сол кезде саган сез салушылар, кез салушылар болды гой, рас па? - дед1м. Ол не жымиярын, не жыларын бьлмей, маган карап: - Рас, - дед;. - Ырак сен ондайга барган жоксын гой? Дурыс, - дед1м мен, балаларыньщ болашагын ойлаган ана ондайга бара алмайды гой. Сосын саган отбасынды киып, ондайга бара- тын адам да жолыкпаган. Келденен кок аттымен inecin кете алмайсьщ гой... Оньщ устiне куйеущ алые жолда жургенде, олай гстей алмайсьщ гой, KecipiM тие ме деп, коркасьщ. Рас па? - дед1м. - Рас, - деп басын изедь - Сондыктан сен ем1рден туншме, - дед1м. - Ажал ау- зынан калып отырмыз. Жанымыз - олжа. Байдын опасыздыгын умыта салу - онай емес... эрине... Сонда да езщД1, ана уш баланды ойла! Ал осылай мужше берсен, ана ауру epinin кетедй эр1-берщен кешн алып тынады. Т эт а тэн1м1зге тиген пышакка да шыдап, тозактын отынан кайтып келд1к. Осыдан Tipi калсан, саган да Алланын буйырганы бар шыгар... Сенin KyfieyiH нагыз еркек болса, осындай киын кезде ез отанын, отбасынын камын ойлап, саган суйеу болар едг.. Балаларын - «болашагым!» деп, картайгандагы - «корганышым!» деп аялар eni... ¥л туып 6epinciH, кыз туып 6epinciH. Сенде ешкандай юнэ жок. Kepin турсын гой кандай адам екенш? KacHeTci3, ез, эр жерде сарып журе берет1н ит сиякты екен. Сондай сумелек ушш oneciH ба? - дед1м. - TinTi оньщ кылыгы жаньща ба- тып, корлыгына шыдай алмай бара жатсан, влт1р оны, 6yflTin боска кектей солганша... - дед1м. Ол кулш ж1берд!: - Ой, тэте, адам елпретщдей шама кайда? Кол мынау шаш тарауга келмей жатыр, - деп ауырсынып колын корсета. - 0 , калпына келед1... Алла Тагалам адамды мыкты ма- териалдардан жасаган гой. Кольщды ecTin, ауырсынып, козгамай койсан, колтыгьща жабысып калады екен. Сондыктан колтыктын астына орамалдан жумарлап орап. 14

« $ $ « £ & ___________ Qwip сурсем... кеш емес___________ валик жасап, KeTepin кой. Бес сантиметрден болса да, кунде жогары кетеруге тырыс, эйтпесе кольщ кем болып калады. 0Mip болса, колымыз икемге келш калар, - дед1м мен кулш. Осы энпмеден кешн ол басын KOTepin, тамак iuiin, кекке ш нген кетерем токтыдай 6i3re Lnecin журе бастады. Ал осы эцпмеш еспген Наташа деген жас келшшек: «Мен1н куйеу1м менен жеН жас Kimi. Операция жасатсам, ce3ci3 KeTin калады. Сосын несие алганмын. Жумыстан кетсем, оны KiM телейд1? Мен Тянь-Шянмен емделем», - деп, 6ip рет артерияга салатын химиятерапия алды да KeTin калды. Онымен араласатын келшшектерден артынан еспдж, шашы б1рден сыпырылып тусш калыпты. Уш-терт ай еткен сон, ауруы аскынып, imKi курылыстарына мете- стаза 6epin яйбершть Кайран ару канша киналып жатса да, куйеушщ колын кез1 жумылганша уысынан шыгармай, устап жатып, кимай жатып, кайтыс болыпты. Ал алые ауданнан келген жасы кырыктардагы 6ip келшшек сараптаманы ecTin: «Мойныма ел1м ноктасы шнген екен... Онын epTeci не, кеип не... Уйдегшер ем- домга акшаны кайдан алады? Алты баланын тамагын, KHiMiH эрен тауып 6epin отырмыз», - дeптi да тексершуден барган сон, туган-туысканнын бэрш аралап, кешке уйге келш, балаларын шомылдырып, бэршщ бетшен сушп, куйеуше: «Уайымдама, менде ауру жок екен, енд1 балалар- ды жаксы ecipy керек, улкейгенде 6ip жагымызга шыгады», - деп айтыпты да, тун 1шшде ауыл шетшдеп карагашка барып, асылып калыпты. «Менщ ел1м1ме ешюм юнэл1 емес! Мен ракпен ауырады екенмш!» деп хат жазып к е т т т г Оны караган дэр1- герлер: «Оныю жанадан гана басталган едц обал болды, операция жасасак, жазылып та кететш едЬ>, - дегенд1 айт- ты. Ею айдай жаткан сон, менin теЫмдеп жшт1 алды. flapirepiM жап-жас Bepix Эдшханович Кайбуллаев деген * i r t i меш шакырып алып: «Мшеки, каз1р OMipre жана кел­ ген баладайсыз. Операция ci3 уипн ауырлау болды. Каныцыздын уйыгыштык касиет1 томен, эр! кан кысымыцыз жогары екен. Сондыктан Ыздщ eMip уцнн жаксы-ак куреетш десек те болады. Енд1 ci3 езщ^з KypeciHi3, дэршерлерге кемектешшз: уайымга бершмешз, 15

_______________ Жанар Э6д1шова____________ суык типзш алманыз, енд16ip айдан кейш сэулемен емде- луге келеЫз», - дедк Сэулемен емделу де сол iciK ауруларын зерттейтш институттын ш ш д е екен. Облыстык ауруханадан квотамен жолдама алып келдш. Онын каптаган кезегше турганда, тагы баска жумыс- тарымен жупргенде катты шаршадык: «Bip аягы жерде, 6ip аягы керде турган ауруларды несше кинайды екен, карайтын жерше б!рден кабылдап, емдей бермей, купюге салган кой кусатып... кудалап», - деп катты куйзелдйс. BipaK келш орналаскан сон, оны да умыттык. Мен1н палатамда жаткан аурулар жасы отыз бен кырыктын арасындагы жас адамдар екен. Институтта б!здерге барлык жагдай жасалган. Imi - таза, жарык, жай- лы. 1здеп келуннлер кай кезде келсе де, аурухананын eciri ашык. Дэртерлер де, мешрбикелер де мешр1мдь Б1здщ палатада жаткан эйелдердщ шнндеп ен ашыгы да, бул ауру туралы кеп б1летЫм1з де Майра деген келшшек. 03i - айдай супу. Тан ертен тура салысымен, 6i3 бет1м1зд1 жууга аттанганда, ол бетш лосьонмен тазалап отырады. «БеДщп жумайсьщ ба?» - деген б1здщ сурагы- мызга: «Ерте кемшр болуга асыгып журген сендер дейсщ- дер ме? Койындар spi, хлорлы сумей бегл куртып», - деп, бипаздап, кремш, опа-далабын жагып, ертенп тамакка эрен улгередг Отыз жасында куйеу1 ауырмай-сыркамай журектен кайтыс болыпты да, онын жылын берген сон, Алматыга Семейден кеш in KeninTi. Кайта куру кезшде кел1п калым, арзан уйлерден ею белмелi баспана алып калыпты. EKi улы бар. Екеуш де тырмысып журш институтка Tycipin, окытып алыпты. «Е, осыларды окыту уш ш не ютемед! Майра?!» - деп каркылдап к ул т отырады. «Куйеущнен тым жас калыпсын, неге турмыска шык- падын»? - деген сурагымызга: «Кещл кетерупплер кептеп жолыкты да, уй болайык деген ойы бар 6ip де 6ip адам жолыкпады», - дейд1 ол 6i3re жайбаракат карам. Майранын eKi анарын да алып тастаган, енд1 осы ауру омырткасына метастаза 6epin отыр. MiHe, осы дергп токтату упин сэулемен емдеп жатыр екен. Ертенп тамагымызды iuiin жатканда, емге бара- тындардын аты-жеш аталады. Кезекпен юрген сон, ауыр eciK жабылады, жалгыз ез1м карангылау улкен белмеде 16

___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ дэрюердщ жаткызган калпынан козгалмай, сэулеш куте- м1н. Басыма неше турл1 ой келедг.. Бойымды 6ip КОР- КЫНЫШ билейдг «БисмиллаЬи Рахман Рахим, Алла, озщ жар бола кер!», - деп жатып, коркынышымды басамын. Аппарат ысылдап, юке косылады, exi минуттай ауырган жер1мд1 куйд1редг Бул жердей тау копарып келгендей, шаршап шыгамын. Дэрюерлер кунде аурулардын жагдайын, канын тексерш отырады. Bip xyHi ecTin, солыктап хелш жатсам, ауылдан хластастарым келштг Палатага xipin, касыма отырып, кал-жагдай сурасхан сон, хетерде: «Не жегщ хелед1, экелешк», - деп жатыр. «Bapi бар, рахмет», - деп шыгарып салдым. Майра: «Кара уылдырык эхел демейсщ бе? Bapi6ip 6i3re о дуниел1х адам ретшде харайды. Сотхаша айтсак: « В не зоны» турмыз гой, ен хурымаса, жахсы тамактарды тоя жеп, елешк та!», - дедг BapiMi3 хулд1х, кулю отырып, жыладык- Мен Майрага хараймын да: «Аппах алмадай болып отырган осы келшшеют халай ел1мге киярсын? Ал мынау Гулнэр ше, отыз exire биыл гана толыпты... Ал мен ше?» - деп ойлаймын... Жылап отырып: «Осы ауруга харсы ем та- былып, 6i3 жазылып кетсек кой», - деп армандадык- Bip айдай жатканнан хеши дэрюер: «Мшеки, жиырма рет xipin, кырык грей сэуле алдыныз. Bip айдай уйде дема- ласыз. Таза ауада коп журЫ з. К¥наРЛЬ| тамактар жеюз. Стресс деген болмасын. Сосын химиятерапиямен емде- леаз», - дедг Уйге келш, аунап-кунап жатканда, xe3fli ашып- жумганша 6ip ай ете кегп. Журепмд1 тагы КОРКЫНЫШ билед1, 6ipax дымым ш1мде, онаша калган сэттерде exipin жылап аламын: елпм келмейдй Касымда отырган, касымда емес-ау тэшмнщ жасушаларына орналасып алган, ез сэтш xyTin отырган 0л1мнен КОРКАМЫН. Кулсем де, жыласам да eciMHeH еш шыкпайды: суркиялыкпен асыкпай, мыскылдай меш андиды... «Мен бармын!» - де- гендей суык демш у н а з сезд1редг Э р жер4м шаншып- шаншып кеткенде: «МЕН ani касындамын!» - дегенш сез- гендей боламын. «Жараткан Нем, ©3iH жар бола к©р!» - деймш жалбарынып... Такыр жолмен келе жатсан, ол да саган жылы ушырай аягынныц астына жайылып: «А лда байгус-ай, журю калшы, xeTeciH гой сенгде мэнгшжке, ал мен Tipinep yuiiH t w 17

Жанар Эбдшид осында кала беремш», - дегендей болады. Жасыл жапырак та тым жасыл болып: «Кетесщ гой сен, керш калшы м ет !» - деп кез1ме оттай басылады... ¥шып бара жаткан бозторгай да акылды кездерш маган кадап: «Ия, ажал кутш турганын бшу - оте ауыр жаза», - деп жаны ашып, пырыл- дап ушып бара жаткандай эсер етеда. Кырык жылгы устап келе жаткан затым да аяулы, ерекше ыстык, сипалаган алаканыма жабысып: «MeHi тастап, кетпенн!» - дейтшдей... 0Mip - улкен взен. Шымырлап, сабасынан аспай, жайы- мен, кудды ештеме болмагандай, касымнан агып, OTin ба- рады. Мен жагада турмын. Анау буырканган OMip агысына бурынгыдай шесе алмаймын: тэшм сау кундерд1 сагынамын, ансаймын, кимаймын, 6ipaK касымда, касымда емес-ау... тэшмшн жасушаларын «басып алып» ез сэтш кутш, 0л1м тур. «Сен менщ турмемдесщ! Мен 0м1рдщ жа- уымын! Шаман жеткенше осы керген кунще масаттан! Bip кун жарык дуниеде тура туру уппн колдарьщнан келгеннщ бэрш icTen, «У im!» - десе, у iuiin, «Отка туе!» - лесе, отка Tycin, «Пышакка туе!» - десе, пышакка Tycin, арпалыс- кандарыннан мен... шекшз лэззат аламын! Керешк... юм жецетшш?» - деп жымсиып, маган карайтындай... «Алла жар болсын! Алла Тагалам пешенеме калай жаз- са, солай болады да, ал кара HHerri 0л1м, сен менен аулак журсен болар едь..» - деймш сабыр сактап... «А х, uiipKiH-ай, еЫктщ алдында ecin турган алаботадан ба, жок элде ащы ерменнен ба, болмаса тауда есетш у коргасыннан ба дэр1 жасалып, 6i3 жазылып кетсек кой!» - деп армандаймын. EciMe журеп жарылып, елш кеткен iHiM туседй.. «Суркия ажал кушагын айкара ашып, алып кетуге келген- де, не сездач екенещ сен? - деп ойлаймын, - бакулдасуга да уакытын калмады гой сенщ... BipaK сен жас кеткенщ болмаса, мына ел1ммен кунде «айтыскан» б1здерге кара- ганда, бакыттысын, айгканым кушрлш болса, Жараткан Ием B3i KemipciH. Сен алда ani де керетш кеп кундерщ, та­ тар дэмщ бар екешне кэмш ceHin, мэнгинкке аккан жул- дыздай ciHin кете бердщ- Даркан журек онын тагдырынын барлык таук1мет1н 6ip e3i тартып, хас батырдай, кас-кагым сэтте жарылды да... 6ip 0Mip унсЬ тынышталды... Heci болса Ошмнщ куйтыркы азабы мен мазагын кермей, 0Mipre куштар кушнде, бакытты кушнде баз кешin кете

___________ е м ‘Р сурсем... кеш емес___________ берш... ©Л1мнщ суык демш ол у зт е р кезде кас-кагым сэтте гана сезген шыгар... Онын коркынышы санасында 6ip сэтке гана созылды да, жок болды. 0л1м оны ызгарымен карып, КОРКЫТА алмады. LUipxiH, ©Mip, тамашасын гой, сен! Жасасын, ©Mip!» - деп ойлаймын. Сонымен химиятерапиямен емделу унпн облыстык ауруханага келд1м. Ондагы ойым: квотамен жолдама алып, операция жасаган дэртер1ме барып емделу едг Ce6e6i ол xici: «Жолдама алып осында келвдз, ез1м емдеймш», - де­ ген едг Bipax ондагылар: «Ол жакка барудын кажет1 жок, 03iMi3 емдейм1з», - деп, канша жалынып сурасам да, жол­ дама бермей койды, сол куш узак уакыт кезекке турып, тексерулерден еткен сон, бесшип палатага барып жаттым. Касымда Галина деген эйел жатты. Куш-туш бебеулеп, за- рылдап жылап жатады. Шеппен, оны-мунымен емделш жургенде, аскындырып алыпты. IciK жарылып, анары опе­ рация жасауга жарамай жатыр екен. Дэршер келш караган сайын: «Кашан операция жасайсыз? Куткара KepiHi3 мынау азаптан!» - деп зар ешрейдг Ол: «Операцияга oni даяр емесаз», - деп кетедь Бурынгы жаткан аурухана мен бул жерди* айырма- шылыгы - жер мен кектей. Тесек-орын дегеш м в - сыкыр- лаган TeMip тесек, мактасы илектелген ойлы-кырлы ма­ трац, жыртык-жыртык жамылгы... Тазалык та онша емес. Су жок, жазда курып калады екен, эжетханага шелекпен су экелш, шаяды. Осыларды керген сон, кенйнм кулазып, ©л1м маган 6ip адым жакындагандай, эсер erri. Журепмд1 КОРКЫНЫШ дцртдетш ж16ергендей болып, денем тона- зыды. Сонын арасынша дэр1 куйган бетелкелерш «асай- мусейлер!мен» салбырата min, мешрбике келдь 1шшде Кызыл суйыктык бар бетелкен1 кара шуберекпен орады. «Оны неге орайсыз?» - деген сурагыма: «Буны осылай орап кою керек», - дедь Тамырымды тауып инесш салды. Бетелкедеп кызыл суйыктык тамшылап, булкшдеп аккан каныма араласып, денемд1 аралап, кетш бара жатыр, KeTin бара жатыр... Bip кезде 6iTTi. Орнымнан турайын десем, басым айналып, журепм ай- нийды, б1раздан кешн асказанымнын асты куйгендей бол- 19

Жанар Эбд1шова ды, ол ерши-ерши аркама барып, курсаулап, кысып. ауырта бастады. 1инмнщ куйгенш басу уппн аурухананын артында ecin турган калын карагаштын арасына барып, дымкыл жерге жатамын. Туншыга, аузымды басып жылаймын. Жан- ды кинаган ауруга шыдай алмайтынымды ce3in, бойымды 6ip алапат КрРКЫНЫШ билейдь «KyaipeTi куигп Алла, езщ жар бола кер!» - деп жалбарынамын. Айнага карасам, ещм каракошкыл тартып, бет1м iciHreH сиякты. Bip-eid куннен кейш аузыма жара каптап Kerri. Ине салган тамы- рым кершбейдц куйш, куырылып KeTinTi. Мен де керген азабымды, калай киналганымды балала- рыма, келгендерге айтпадым. Журектерш ауырткым келмедц экем кусап, iiuiume сактадым. Алла Тагаладан: «Оларды бул аурудан сактай кер, Жараткан Ием!» - деп тшед1м. Ары карата химиямен емделуден бас тарттым. Екьуш жетщен кей1н шашым уыс-уыс болып тусе бастады. Осы кездеп м ен т басыма тускен куйзелк™ кудайым жан бала- сына бермесе екен деп тшеймш. Сол аурухана тушме Kipce, ani кунге шешн денем;а КОРКЫНЫШ билейдь «Операция жасаган дэр1гер1м емде- се, калай болар ед1? » - деп ылги ойлаймын. «Алла Тагаланын куд1рет1мен осы аурудьщ eMi табылса екен!» - деп ылги армандаймын. в л п м келмейдй 0Mip cypriM келедП 01.03.2006. Н А Н Н ЬЩ ДЭМ1 Майданга аттанып бара жаткандардьщ 6api ез1мен карайлас, сайдын тасындай-тасындай сакырлаган жас жшттер... баска улттан ешюм жок десе де болады, деш - караквздер. Араларында ез ерюмен, суранып бара жаткан, мурты жана тебшдеген, уыздай жастары да бар... Ke6i уйленбеген, туган жерлin кекжиегшен аспай жатып-ак, тес калталарындагы суйгендершщ естелшке берген кестел! беторамалдарына, cyperrepiH e кадала карап, туган жерд1 кимай-кимай кетш бара жатыр... Пойыз болса, eKipin алып, тутшш будактатып, «...жет- Ki3y - мен1ц мшдеим, батыс, кайдасын?» деп, сарт-сурт eTin тербетш, салып урып келе жатыр... 20

___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ Телегеннщ булардан ер е к ш ел т - уйленген. Суйген жарынын xinxi аягы да ауыр... Касындагылардын энп- мес1не кулак тургенде байкаганы - ж ш ттердщ Ke6i кыздармен суш сш те улгермеген, «ш и ю » екен. Сотые басталардан 6ip жыл бурын шешесшщ: «Уйлен! Жиырмага келдщ... Мен жалгыз отырмайын, экен болса, ем1рден ерте кетп. Унаткан кызын болса айт, эйтпесе, ез1м алып 6epeMiH!» - деп эбден мазасын алган сон, урлана карап, касына епшмд1 жолатпай, «коргап ж уретш » класта- сы Наркызга «сез айткан». Ол болса, 6eTi нарттай жанып басын изед1, содан... коп созбай eKeyi косылды. Анасы мен Наркыздын жарасымды ынтымагын, 6ipiHe 6ipiHiH курметш, риясыз кещлдерш байкаган Телегеннщ кенЫ жайланып, бакытты болып жургеншде, согыс epTi бурк ете тусть Сонын арасынша «шакыру кагазы» да келдг MiHe, енд1 сарт-сурт eTin, жердщ апшысын куырып, алга тербеле жуйтюген пойызбен майданга аттанып бара- ды. Алда айкас... ол кандай болады... канша ойланса да, кез алдына ештемеш анык елестете алмайды. Басында буларга «аткыштар дивизиясында курсанттык бел1мге Tycin, окисындар, даярлаймыз!» деген... BipaK жогары жактагылар бул шенпмш аяк астынан езгерттг.. MiHe, енд1 Украина жерше багыт алып бара жатыр. Ce6e6i, TiciHe шешн каруланган немю баекыншылары дес бермей, ентелеп келед1 екен. Буны ашык айтуга е п т м н щ батылы бармайды, 6ipaK жагдайдын киын екешн кулактары шалып калды. Албырт жастыктын буымен ж ш ттер суйген кыздары туралы сырларын айтып, кулд1рп энпмелерд1 KenipTin, дггтеген жерше ездер1 жетсе болды, немктер екшесш жал- тыратындай ентелеп, eKi шншен дем алып, жер-кекке сый- май, KyniTepi тасып келе жатыр. Басым к еп ш ш п орысша жаксы бшмейдг Эйтеу1р буйрыкты орындауды, енбектеп журуд1, мылтыкты октау- ды, атуды уйреншт4. Соган Ke6i мэз!... Сонымен келдг Алыстан карауытып, тебесш камыспен жапкан бэкене уйлер кезге TycTi. Адам кершбейд1, он жагы калын орман. Шеп белуардан келедг Басып калсан, жаншылып, былжы- рап, бырт eTin сынып, езш п калатын сиякты. «Кунары аз 21

_______________ Жанар QfaiuioBa____________ гой мынанын!», - дед1 Телеген аяк астына унипп. Кенет туган жерге деген сагыныш езепн куйд1рш кеткендей бол- ды. «Туган жер1м ай...», - дед1 Kencipiri ашып, - «басып калсан, ашкылтым nici мурнынды жарып, жусаны мыжыл- май, бойын кайта тжтеунн едг.. бозторгайы шырылдап, са- мал жел4 анкылдап, шашьщды желтлдетш, тесшде мунартып сагым ойнап, еркелетш тургандай болушы едг.. Енд1 кашан, кашан керем?! Кдргыс аткыр согыс тез 6iTce екен, елге кайтсак!», - деп ойлады кезше келген жасты сук саусагымен min тастап. Шешесшщ, келшшепнщ бейнелер1 кез алдына елестеп, ет-бауыры елж1реп кеткендей болды... Сагыныштын сап-сары уыты кеуде тусына жайылып, iuii- бауыры ашып кеткендей, езш жайсыз сезшдг.. Сонын ара- сынша окоп казып, 6eKiHic жасауга буйрык туей. Ею адамга 6ip автомат бериод. Булар тапсырманы тап- туйнактай кылып орындап, ецщ бел жаза бергенде, алапат гурш басталды. Бул гурш аспаннан да, алдыцгы жактан да естшедь жер ттркенгендей болды. Тёбеден бушршде басы шоттын ба- сындай болып кайырылган, косу беллсшдей ак бояумен анык кылып салган свастиканын cypeTi бар, жер бауырлай ушкан ушактардын бауырынан ыскырына жерге зуылдай соргалап, кулдилап тускен бомба, снарядтар тускен жершш топырагын жан-жагына шашыратып, опырайтып, ойып-ойып, опай-топайын шыгарып, талкандап кетin бара- ды... Ол жерде жаткан солдаттар да колы кол, саны сан бо­ лып, узшп-узш ш , топыракпен 6ipre шашырап Tycin, жер жастанып жатыр. Сонын арасынша танктер, артынан келе жаткан нем1с солдаттары кершдг Телеген касындагы екпетшен жатып калган Омардын колындагы каруды жулып алып, букш болмысын ттркещ нре белгюз 6ip flipm жайлап, жандэрмен карсы келе жаткандарды кездеп ата бастады. Гурс-гурс ете тускен танктердщ аткылауынан кешн Телеген не болып, не койганын бшмей калды. Кезш ашса, айнала ьщырсыган, кансыраган адамдар... Айнала кек тупн... Мына KepiHic пойызда келе жаткандагы жшптердш ездер1 жетсе 6irri - фашистердщ екшесш жалтыратып, каша женелетш киялдарынын 6ipiHe уксамайды... актарылган imeK-карын... дымкыл топыракпен араласкан, мунюген жылымшы кан-жын... конырсыган кул1мЫ ок- 22

___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ дэршщ Hid колканы кабады... «Сумдык! Сумдык! Кудай- ай, езщ сактай кер!», - дед1 ш ш е н Телеген. Кеудесш кетерешн деп, бойын TiKTereHi сол едг.. айнала шыр кебелек айналып, журеп лоблып, кусып хпберда. Басынын iiuiHe макта тыгып койгандай зш батпан болып, зецш, кулагы шуылдап, кезш щ алды буалдырланып, тенселш барып, эрен легенде денесш тжтедь Кеп узамай иттердщ арсылдаганы ести ш де, артынша муздай болып каруланган жаудын солдаттары кершдь 0здер1 «х-х», «а-а», «о-о» деген opiirrepai ерекше каркылдай екшн коя, арсылдаган иттермен жарысып, кулакка ерекше касан, турпщей катты тиетш, кыска-кыска айтылатын 6ip сездерд1 кайталап, ауыз жаппай келедг.. «Ундерщ ешюрлердщ дауыстарынын жаманын-ай», - дед1 «макта» басына аяусыз, канжардай кадалган дауыстардан т к сш е imiHeH Телеген... eKi самайын шенгелдей устап, ер ж а з K03iH жумып... Олар топыракка жартылай кемЫп жаткандарды теуш кередг.. журе алатындарын жулкылап, итерш алдыга Tycipefli де, ал жаралыларын атып кете бердг.. Сейтш Телеген немютердщ туткынына туей... Германиянын 6ip тукш рш деп концлагерге алып келдг Атын ecTice де eciHe сактай алмады. TinTi, осы жерге калай келгеш де eciHe 6ip туссе, артынша умытып кала береди кудды туманный йшнде жургендей... айкын емес... Байкаганы, «макта» басындагы нокай ойына туйгеш - зш кетерем копарылган тастарды тас кып кеудене басып, кушактап алып, жадагай, кия жолмен томен карата сыргып кулап кетпей, анык басып журш, айткан жерлерше апару керек. Келе жатып, cypiHceH, куласан, 6ip жер1щй майып кылып алсан, кузетш турган нем!стер самайдан, не как мандайдан мылтыкты такап турып атып тастайды, не мылтыктын ушындагы найзамен туйреп, жайанамга жаньщды 6ip-aK аттандырады... Сонда oai курыган кебшщ «кынк» деп, дауыс шыгаруга шамасы келмей, шынырауга купдилап, жарык дуниемен ун-тунЫз коштасып кете бередь.. Осыны талай керген Телеген «макта» басымен анык туйген! - куламау керек, кисаймау керек, зшдей тасты ыстык-суыкка, жауын-шашынга карамай, тас кылып, кушагына кысып алып, таен беру керек, таси беру керек... 23

_______________ Жанар вбдш ова____________ сонда ризыгьщ таусылмайды... керетш кунщ 6iTnefifli... елмейсщ... Туткындардын Ke6i TepiciHe ш нген ку суйек... Жаны кай жерде сакталып, аман турганын бшмейсщ... Кандай куд^реттщ булардын шбш журуше куш 6epin турганын тусшбейсщ... Телегеншн кейде осындай Tipi аруакка айналган касындагылардьщ жай-кушн анык KepeTiHi бар... Kepefli де: «Е , KyflipeTi купит Алла! Куд^ретще кулдык, Жараткан Ием, пенделерщд! осынша eMipre куштар кылып, жанын cipi eTin жаратармысьщ!?» деген ой да жылт eTin, кылан 6epin калады... 6ipaK узакка емес, б1раздан сон, буалдыр боз туманга айналып айна-лы-ып... умытылады... сосын euiKiMfli кермейдг.. ештеме ееттмейдк ешюмд1 таны- майды... бш етМ - кушак толатын, бужыр-бужыр, ушюр- ушкф, кара-кожыр тастар гана... сосын таудан томен тусетга кия жол, тем ip тостактагы сасык койыртпак кана... 0CTin жургенде, Телегеннщ «макта» басы жeнiлдeп, серпгендей болды. Кулагындагы шьщылдаган, дыцыл- даган, шыкырлаган дыбыстар да азайып, жаны ты- нышталгандай болды. Касында журген «Tipi аруакка» карап: - Сен Олег емессщ бе? - дедг - EciHe TycTiM бе? - деп, ол ыржиып кулгеннщ ырымын жасады, YcTiHri жагы мен астыцгы жагын устап турган, бармактай болып, денгеленген, катпарланган, бултиган элденеден баска 6ip кырым ет калмаган, ею жагына пышак жаныгандай саудырлаган ку суйек беттщ, «Tipi скелеттщ» Tepici тырыскан, TicTepi арсиган кулмсш керудщ 03i коркынышты едь.. Телегеннщ жон аркасы турпппп, jieneci тоназып кетп. Кокпенбек K03i гана езгермей калыпты, онын 03i от шашкандай, шущрейш, суык жалтырайды... - 03iHHiH атын есще TycTi ме? - дед!. - Иэ, мешн атым Толеген, - дедг - MiHe, енд1 аздап шушркелессек те болады, - дед1 ол сыбырга жакын унмен, - 6ipaK аналар байкап калмасын, онда кал1м1з мушкш болып калуы мумкш, ецкейш тасты алып жатканда сейлесешк. Сен байгусты осылай... «езш щ атын да умыткан калпында, «зомби» кушнде «о дуниеден» 6ipaK шыгатын болды-ау!» деп уайымдап журуый ем... жаксы болды, кайта келущмен куттыктаймын! - дед! ол сыбырлап. - Мынанын 6api жанадан келгендер, - дед1 ол 24

ДОМ » 0 Mip сурсем. квз1мен айналасындагыларды нускап, - кунде б1разын кре- маторийге алып кетедк сондай газбен жанатын пеш бар... соган ертейд1 Tipinefl... Адамнын майынан сапалы сабын кайнатып, суду эйел- дердщ TepiciHeH перчатка Tirefli екен: ол sp i эдем1, ж1бектей жумсак, spi мыкты болады дейдг.. Жас балалардьщ канын жаралы солдаттарга куяды екен... Kecin алган бурым- дардан ен мыкты канат, аркан дейЫндер ме, соны даярлай- ды екен... Фашистер келешекте, Гитлер жене калса, е к ш ш сорт- тагы адамдардын капиталын шиюзат кез1 ретшде пайдала- ну уш ш тэж1рибе жасап жатыр екен... жер жузш де тек кана таза канды аришпктер, ягни, «кегиодр канды» немютер гана eMip cypyi керек... Калганымыздын бэрше - «хана» болайын деп тур, ал азиаттыктардын жер бетшде калу, калмауы негайбыл кершедг.. ягни, 6ipiHini кезекте еврей- лердг сосын сендерд! кырады деген с©з! А, айтпакшы, осында 6ip беделд1 казак бар екен, сол туткынга тускен мусылмандарды тылдагы жумыска ж1беруд1 Гитлерден сурап хат жазыпты... Ол адамнын аты- жешн бшесщ бе? - деда. - Жок, э! Ондайды кайдан бшешн?! T im i ecTireH де емеспш?! Сен бул жаналыктарды кайдан бшесщ? - дед! Олегке анырая карап. - Енкей! - дед! Олег ысылдап, - Kepin калмасын! Аздап немилые бшупп ем, анау 6i3fli кузеткен офицерлердщ оттаганын тындай-тындай анык тусш етш болдым, - дедк ...Ертесшде Олег кершбедг Телеген канша аланда- ганымен, кезше туспеген сон: «Е, Кудайым-ай! Ofrreyip элп ажал пепйнен аман болса екен!», - деп, ш те й тшеуш тигель ...Сонымен Олегтщ айтканы рас болып, Телеген тылда­ гы жумыска жегшда. Колдан-колга ©Tin, Голландиядан 6ip- ак шыкты. Улкен уйдщ алдындагы жатаган гана шагын eKi белмел1 уйге дарпздь «Отыр!» дегендей ишара жасады. Орта стаканмен сут экелда, су косып, алдына койды. «1ш!» де­ гендей ишара жасады. Калтыраган колымен стаканды каусыра устаган Телеген басына 6ip-aK кетердк Тер бурк 25

_______________ Жанар Э бдм ова____________ ете тусп. Жанагы iuiKeni аш езепне тускендей эл1 курып, отырып калды. Канша отырганын eii де бшмейда, кезш ашса, баганагы сут берген, бэлюм, осы уйдщ иеа болар, орта бойлы Kici бутан муаркегендей аяп, карап отыр екен... Толеген шлнен: «Менщ мына кейгпме карап шошып отыр... Кайта бул ауруханага жатып, кшисене адам катарына косылганымды керш отырганы гой, ана сурымды керсе, жумыска алмас едь..», - деп ойлады. Жана кожайынынын колында кенетоз шалбар мен жей- де бар. Душты KepceTin, суды дурыстап атызып, «Жуын!» дегендей, колымен нускап, сабынды, жекеш Kepcerri. Бул жуынып шыкканша кожайын кутш отырып, колындагы ки1мдерд1 усынды. Олары колпылдап, кен болып калды. Жанагы ездер1 KipreH белменщ ортасындагы шагын столдын устшде жарты стаканнан кеб^рек сут пен шакпак канттай ек1 т ш м нан койып койыпты. Толеген «жеуге бола ма?» дегендей уй иесше жаудырай карады. Ол басын изегеш сол ед1, калтыраган колдарымен бас салып, 6ip-ax асады. Тагы да шкен-жегеш аш езепне тускендей куй кешш, 6ipa3 отырып калды. Кезш ашып караса, кеш батып бара жатыр екен. 03i сол отырган жершде жантая жатып, мызгып кетш п. Сиырлардын MOHipereHi естивд. Калтиып турып, 03iHe бала кезден таныс малдын Hici шыккан жакка барды. Жатаган уйдщ арты мал кора, ылги 6ip ipi-ipi акбас си- ырлар... Кора дейтш емес - тап-таза, iuii кен, api жап- жарык. Эр клеткада 6ip сиыр, артында конвейер... мал жа- паласа 6rrri... автоматты турде icxe косылып тур. Ак халат киген ею еркек жумыс icTen жур. Мурнына жаца сауылган cyrriH саумал, жупар Hici келдь.. EciHe ауылы туст1. Бэкене гана тапал коныр сиырын курп-курп eTKi3in сауып отырган анасынын, келшшепнщ бейнелер! кеюрек «кезшен» кетпей, iuii-бауыры сагы- ныштан уылжып, кеуде тусы сыгымдалып сыгымдалып, сыздап, ашып кеткендей болды... «Бул байгустын cyTi аз болганымен, юлегей сиякты кою, берекели Айраны да манызды, шайга катсан, дэмш ерекше Kipri3eTiH коснел бар, майы да т э т а , сап-сары, курты да тас болып катын калмайды, у г т л ш турады. Сен ушш, немерелер1м уинн тукымын узбей, устап журмш. Осы ecinae болсын!», - де­ ген даусы кулагына келгендей болды. Ошакта жанган 26

___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ оттын кызуын сезгендей, тутш нщ nici мурнына келгендей болды. Жанын шуберекке туйш , тас тасып, артынан мылтыгын кезенш, ажал болып карап турган HeMic солдатынын кезше тура карауга батылы 6ip жетпей, кия бетте ui6in журген шактарында, «арканы к есш п», концлагердщ сасык койыртпагын елмес уппн гана талгажу етш , K03i карайып, араны ашылып, eMip мен ел1мнщ ортасында калт-култ етш, адам емес онын келенкесше айналып бара жатканда да, аяк астынан ауруханага апарып жаткызып, буган жумактай болып кершген сол 6ip шуакты шактардын езшде де... жш-жш беретш шуюмдей-шуюмдей тамакты гана андып, тагатсыздана кутш, мундай сез1мдерден, бундай адами ойлардан санасынын ада болганына... 6ip рет болса да туган ауылдын eciHe туспегенше алгаш рет тан калды... «Е , KyflipeTTi кушт1 Алла, адамды кор кылайын десе, онай екен гой... Ата-бабаньщ: «А т арыса - тулак, ер арыса - аруак», - дегеш осы екен гой...» деген ойлар келгеш сол едь.. imi-бауырынан алапат кушпен жогары кетершген okcIk, екш ш ... тагы 6ip буган таныс емес... ium куйд1рген беймашм сез1мдер алкымына тыгылып, тыны- сын тарылтып, туншыктырардай болган сон, ол «а-а-h!» деп, кыстыгып жылап жйбердь.. Bopi жалт карап калды. Кожайын буны колтыгынан демеп, сут ш ю зген болмеге алып келдь 03i буган TyciHiKci3 ттлде элдене деп, былдыр- лайды... Эпден сон, алдына ак алжапкыш байлаган етжещн, бой-сойы келюкен, ipi, аккуба эйел келдВ Буган амандаскан сиякты. Толегсн де ернш жыбырлатып. ынгайсызданып, кезшщ жасын cypTin, басын изедг Эйел болса колындагы кастрюлшщ какпагын ашып, аз гана тауык сорпасын куйып бердВ EKi тиши нанды касына койды. Жалап-жуктап жеп койган жiгiткe диванды нускап, касындагы жэпиктеп жаймаларды керсетш, «Жата бер!» дегендей ишара жасады. Телеген сол жатканнан мол жатты. Турса, тыныгып калыпты. 1шшдеп журен карайгандай, ani курыгандай бо­ лып туратын куйшен айыгып, езш сергек сезшдь Сонымен Телеген орнынан ширап турган сон, «6ip жапырак нанымды актап жейш...» деген оймен колынан келетш жумыстын барш жанын сала ютеп, кожайынынын сен1м1не юрдВ 27

Жанар Эбдшова Уй иесшщ eciMi - Антонис, ал айелйпш Магделена екен. Телегеннщ атын булар ары бурмалап, 6epi бурмалап, акыры «Том» деп этап Kerri... Уакыт оте келе енше кан жупрш, кундыздай жылтыраган, буйра шашы желк1лдеп. булшык eTTepi бултиып, денес1 сомданып, K03i оттай жай- нап, баягы тартымды куйш тапты... Жумыс icTen журген ею адамнын кызметш 6ip e3i аткара салатын болтан сон, кожайын оларды босатып ж1берд1. Ымдап сейлесш журш, осы уйдеп барлык шаруанын кыр-сырын мецгерт алды. Жадырап жаз шыкты. Уй иелершщ жалтыз кызы бар екен. Ол алые 6ip калада окуда екен, сол келдь Буйра шашы манлайына т е п л т , кап-кара кездер1 оттай жанып, ылти жанытып, жумыс ютеп жататын ж т т к е оды- райып, сыртынан карап журд1 де, 6ip куш атка MiHin, серу- ендеуге шыкты. Шокырактатып, ойкастап ары журш, 6epi журш, 6ip уакытта атынан Tycin, шылбырын Телегенге устатты. «М ш, корьщпа, 6i3fliK «Абель» MeffipiMfli, с е т уетшен лактырып тастамайды!», - деп тур... Телеген мырс ете туст1... «MeHi KiM деп жур екен... ат кулагында ойнап ескен казакка бул «канат байлап, уш !» дегенмен пара-пар екенш бйшейда той бул...», - деп ойлады. Ол танауынан кун KepiHin, елендеп туртан жуйршке каргып MiHin, жел- мен жарысып, жулдыздай агызды... шауып келе жатып, ecin туртан 6ip шок гулд! енкешп, жулып алып, атынын журнян саябырлатып жакындап, кызга усынды... Ол кып- кызыл болып Kerri. Ак колгап киген колымен гулда алды. - Эллен! - дед1, - KyniMcipen, басын изеп, тэты элдене дедь «Рахмет!» деген шытар...» деп ойлады Телеген. «Мен1н атымды бшетш шытар...» деген оймен ештеме де- мей, ол да басын изедь Сонымен Телеген ол окуына кетерде кайкайган юртк- Tepi ермекшшщ аягындай болып, кекпенбек, бадырайган кездерш кемкерген, буйра, сары алтындай акселеу шашта- ры кун cэyлeciмeн шагылысып, кез карыктырган, куыр- шактай аппак кызга тан калып 6ip-eKi рет урлана кез салганымен, ештеме ойлай коймады... Эрьберщен сон, «ол KiM, бул им?»... Кундыздай кара касты, колан шашты, уяла KyaiMcipen, куйш-жанып туратын Наркызы eciHe тусе бередг. Сагы- ныштан саргайган кешлш, жар кушагын ансап, бусанган

0Mip сурсем. сез1м1н калай ауыздыктарын, калай басарын... калай жубатарын бшмей киналганда, ш ш д е аласапыран жасын ойнап, аласурган кездершде, icTepre еш шарасы жок екенш анык б ш п , акыры азапты жалгыздыкты мойындап, тыныштала-тыныштала келе... сен соккан балыктай мен- зен болып калатын сулейсапа шактарында - ол еш ш кара жумыстан алатын... TinTi, езегш е нэр беретш, жан беретш аска да мойын бурмайтын... Кожайын бурын сауылган cy rri етюзупл efli, Ka3ip сыр жасауды колга алды. Бул жумыстын кыр-сырын тицц Menrepin, Ka3ipri кезде айтканнын бэрш еркш тусшетш Телегенге уйретш жатыр. Сырттагы хабар-ошарды да, еепген-бшгенш де жасырмай, тугел айтып отырады. Бул кезде алдарынан кия етпейпн, жумысына тиянак- ты, адал жiгiттi Антонис пен Магделена ез улдарындай жаксы Kepin кеткен едг.. Сотые ani 6iTnenTi. Bipax фашистер жешлюке ушырап, эскерлер1 шегшш келе жатыр екен. Саясаткерлер: «Ty6i Германия ж енш етш анык!», - деп болжам айтыпты... Акыры, солардын айтканы айдай келш, КСРО жецдь.. Осыны ecrira ii 6epi Телегеннен маза Kerri. Ак жау- лыкты uieuieci, Наркызы жш-жш туеше юредг.. Олар буны кут1п отыр екен дейдг.. бул келе жатады, келе жатады да, кенет, адасып баска жакка бара жатканын байкайды... Катты киналып, кез1н ашеа, Tyci екен... «Yh!» дейдь.. Ел eciHe туеш, к ен ш аландагалы, TinTi, корер кезге жудеп те кетт1. Bip куш «елге кайтсам!» деген ойын Антониске айт- ты. Ол сол сэтте ундемей калганымен, эйел1мен сейлесш келгеннен сон: - Том, 6i3 сеш TyciHeMi3... Саган катты бауыр басып KerriK, TinTi, сен «туган улымыздай болып KerTiH» деп айтсак, артык болмас едг Эллен де сеш жаксы керш калыпты... Байгус кыз буны ecrice, не болатынын да бшмейм1з... Bipax амал не!? Саган кемек колын созуга келютж. Мен барып, осы мэселенщ калай болатынын тугел бЫ п келешн. Кужаттарьщнын 6api сен ауруханада жатканда жасалган. Олар менщ сейфымда сактаулы жатыр. Атын Телеген, фамилиян Мугалжаров, солай гой? - дед1 Антонис, Телеген басын изедг Денеа 6ip ысып, 6ip суып, журеп ау- нап кеткендей болды. - Ал, онда мен журейш, ертерек ба- 29

_______________ Жанар Эйцшова____________ рып, бар мэселенщ анык-каныгына кез жeткiзeйiн, - деп ол журга Kerri. Антонис ертесшде туске таман келдг Телеген мен Маг- деленаны шакырып, элдеб1р кагаздарды стол устше жай- ып, бэсен дауыспен бастап Kerri: “ Том, КСРО женгешмен, елге кайту сендер ушш онша оцай емес екен... Мэселе мынада... - flefli Телегенге кезшщ астымен карап. - Фашистердщ туткынына тускендерд1 ол жакта «саткын» репяде кабылдайды екен, api катал жазага тартады екен. Tiim , туткынга тусе салысымен, кашып шыгып, фашистерге карсы ерлжпен согыскан солдаттарды да ен аз легенде, он жылга соттап, турмеде катал режимде устапты... Ал сендерд!, - ол кагазына карап, - мусылман- дарды концлагерден шыгарып, денсаулыктарынды реаби­ литировать eTin, кужаттарынды жендетш, кара жумыска алуды eTiHin, фюрерге хат жазган адам, - ол кагазына карап, окып, - алашордашы, ягни, Кенестер одагынын кас жауы екен! Сондыктан оныц куткарган адамдары колда- рына туссе, б1рден ату жазасына Kecin, отбасына да маза бермей, кудалайды екен!? Осыныц аныгына кез жеткЬу yuiiH, уш-терт жерге Kipin, маглумат алдым, оны тагы тексерд1м, содан кеп журш калдым, - деш ол касын кетерш, манлайын катпар- катпар эж1м басып, Телегенге карап. - Солай, улым, тагдырдын саган даярлаган ж уп жецш болмайын деп тур, мыкты бол, жаксылап ойлан, сосын ш еш Ы щ й айтарсын! - дед!. Сонымен Телегеннщ «Елге кайтсам!» деген арманы желге ушкандай, у м т узмгендей куй Keuiin, унжыргасы Tycin, жудеп Kerri... scipce, «саткын деп жазалайды, сосын отбасын да кудалайды екен» деген! жанына катты батты... Антониске сенедп. осы жылдар шпнде онын кудайга караган, дурыс адам екенше анык кез1 жетп, сондыктан осы айтылгандардын калткысыз шындык, каны соргалаган акикат екен!не ешкандай кумэш жок... Осыны 6inreni 6epi кенш пэс болып, мунайып, MiHe3i туйыкталып, кабагынан кар жауып, жуз! жадырамайтын болды. TinTi кей Kyaaepi танертенп амандык-саулыктан сон, онын ауыз ашып, 6ip ауыз сез айтканын епш м еспмейтш болды... 30

0Mip сурсем. Осы кезде улкен каладан кытымыр кыстан кейш жады- рап шыга калган кеншд! кектем сиякты Эллен келдг Экесшен: «Онын окуы 6iTTi ме?» - деп сурап ед|, ол 6ipa3 кумшжш турып, - жок, ол сен1н куйзелш жургешвд1 естш, саган, шаруашылыкка кемектесешн деп келдЬ>, - дедг 1ипнен: «Шыбыктай болып, улб1реп турган, еркетотай кыз калай кемектесед1 маган?» - деп, жактыртпай мырс ете тускенш e3i де байкамай калды... BipaK кун артынан кун, ай артынынан ай, жыл артынан жыл еткен сайын байкаганы - Элленнщ барлык жумыстьщ кыр-сырын жаксы бш етш б ш к т ш п мен вз iciHiH шебер- Л1П... api Телегеннен калыспай, онымен б1рдей кимылдай- тындыгы едг.. Кекпенбек K03i мелд1реп, канша киылып караганымен, Телеген селт ете коймады... Кеюрегшдеп баягы сол... «ол юм, ал, мен ю ммш ?» деген осы жур1сше, жай-кушне кор- ланган, комсынган к ен ш жастыктын буымен кейде лап ете калатын сез1мш басып, токтау салып, оны темен тугжи- тып, тежей беретш... ...Телегеннщ де елге деген сагынышы уакыт еткен сай­ ын кез1 бггелген булактын суындай тартылып, кемес- юлене бердг.. Осы 6ip сез1м кейде жасын отындай сана- сында жарк ете тускенде, кеюрек тусы ашып, журеп байгустьщ колга тускен торгайдай тыпырлайтыны бар... ондайда ею карауыта Tycin, жанары мунданып, бэрше унс1з шыдайды. Аяк астынан Антонис сыркаттанып калды. Сауыгып кетер деп жургенде, жагдайы курт нашарлап, 6eTi 6epi карамайтыны белгш болды. «Журек кабы кабынган» де­ ген сараптама жасалды. Шыбын жаны мурныньщ ушына келш, кырылдай бастаган сэтте ол Элленнщ кардай аппак колын Телегеннщ жумыстан каткан, куректей алаканына салып, узш-узш: - Кы-зы-ы-мды саган тап-сы-ра-мы-ын, ренжггпе! Онын жа-ны пе-е-рштедей пэк, та-за... Жу-pe-ri сэбидей нэзж... Ол... ол кор-ган-сыз калып бара жатыр... Сен оны ая-ла... Эл-лен... Эллен се-е-ш суйедг.. Магделена сендерге

SM M ttb _______________ Жанар Эбдипова____________ *&Й *ф§* кемектеседг.. Ба-кы-ы-т... бакыт ты-лей-мш, - деп, кез жумды. Сонгы сездерш сыбырга жакын унмен, Твлегенге када- ла карап, ерекше мэнмен, тым... тым акырын айтты. Антонистщ жылы еткен сон, Телеген мен Эллен косыл- ды. Кеп узамай олар балалы болды. Атын Мэдина деп койып efli, уйдеплер оны Мадлен деп кегп. Енд1 Элленнщ uieiueci куыршактай суйммдк кез1 каракаттай жайнаган, кап-кара шашы буп-буйра, томпиган немересшщ касынан айналып-толганып шыкпайтын болды. Ал, Телеген болса, осы отбасынын \"пршЫпмен болып, os;iepi жасап сататын сырдын сапасын жаксартумен, кайын атасынан калган байлыкты кебейтумен алансыз айналы- сып, баска дуниеш умыткандай болган... Ocipece, езшщ бала кезшде шешесшщ ipireH c y r ri кара казанга куйып, сагаттап, тезектщ кызуымен жайлап, шымырлатып кайна- тып жасайтын ipiMuiiriH озык технологиялык жолмен ендь руда колга алып, неше турл1 дэмдеуштер косып, неше турл1 форма 6epin, сатылымга шыгаргалы табыстары exi есе кебейдь Оздер1 упин кепт1рген курттын дэмш тат- кандар да сатып алуга жш келетш болды. Мадлен кэмелетпк жаска толганын тойлап жатканда, булар 6ip хат алды. Конверттщ сыртында «КСРО. «Кызыл крестнплер» жэне «Кызыл 1зпплдер» деген жазу тур екен. Колы д1ртдеп, журеп аттай тулап, 6ipHeuie рет окыганда TyciHreHi - КСРО жауынгер1 Телеген Мугалжаров туралы маглумат алгандарын, оны туган жерде калган отбасынын i3flen жатканын хабарлапты. Уй iuii туралы толык акпарат берш птг.. «Мугалжаров Тшеулес - улы, 1942 жылы, 25 акпанда туган» деген сездерд1 окып, орындыкка сылк етш, отыра кетп... EciH жиган сон, урпи1п, касына жиналып калган конак- тарга, Элленге, кызына, кайын енесше хаттын мэшсш тусшд1рдк.. Олар жай гана 1здеу салып коймапты, кез1мнщ прнпнде «6ip керсем!» деп meuieci шакырту кагазын да ж1бершт1... 32

___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ Осы хатты алган сон, кустай ушып журш, кужаттарын жендетп. «Казакстан кайдасын?» деп, жолга шыкты. КСРО-нын астанасы Москвада улы Тшеулес карсы алды. Ак сэры, узын бойлы, шашы буйра ж нтгтщ кезш е жас то- лып, ботадай боздап, сыптай болып турган буны кушактай алганында, бойында пэлендей 6ip туыскандык алапат сез1м бола койган жок... мулдем бетен, сокталдай 6ip еркект1 бул да кушактады, бауырына басты, аркасынан какты, бетшен суйдк Амандык-саулык сураскан улына жауап кайтарайын десе, т ш курмелш, икемге келмей, керек сездер ойына туспей, 03iHiH ана тшде анык сойлей алмайтын жай-кушн, мусэшр калпын байкады. Осы кезде гана 6ip кымбатынан, 6ip асы- лынан айырылганын анык сезш, imi удай ашып, кезше шып-шып етш, ыстык жас толды... «Кулдар гана е зш щ туган тЫ н оз еркшен тыс жат жер- де жургенде, мэжбурлктен epiKci3 умытады» деген ой келд1 басына... Тшеулес: «Эке, ел Kepin, жер Kopin барайык!», - деп, пойызга билет алды. Рессй жерш коктей OTin, казактын сагым даласына келгенде, Телегеннщ журеп шым ете туст1. Сары далага карап, кезшен жас акты. Элсш-элсш пойыздын терезесшен басын шыгарып, самал желге бетш тосты. Ш еказ, ш етсЬ сайын далага тоймай-тоймай телмь pin, карап отырды. Тшеулес болса эке касынан 6ip eai шык- пай, кас-кабагын багып, дастарханын жайып, жаны кал- май, асты-устше Tycin, бэйек болып, кутумен жур... Алматынын вокзалынан Tycin, перронга табандары THiciMeH, 6ip топ кушакка калай cyHrin кеткенш 03i де байкамай калды. Карсы алуга келген туган-туыскан колдан колга типзбей, кезекпе-кезек кушактап Kepicin жа- тыр, жылап жатыр, аймалап жатыр... Сол колпаштаган куш кут1п турган мэшинеге отыргызып, туган ауылына «Бис- милла, Рахман Рахим, жолды онгарта кер, Жараткан Ием!» деген тшектермен Ky6ipnecin, алып женелдг.. Аула толган адам... Ею колтыгынан суйемелдеп, куры кур сулдер1 калган шешесш экеле жатыр. - Кулыным-ау, барсын ба? - деп аныраган анасын «А па!» деп кушактай алды. 33

ЧЯЯйЬ. Жанар вбдц AM PS' - Кара жолга карай-карай кез1м талды, ботам-ау! Плеущ- ai тшеумен, кущренумен, зарлаумен кушм э т о , жарыгым- ау... Жанашырсыз, ел-журтсыз... жат жерде... кайтып жур- ciH, алтыным-ау... Б13Д1ойлап, камыктын да, зарыктьщ ба... ботам-ау... Кумалакшынын «балан аман» деген 6ip ауыз свз1 демеу болд-е-е-е, жа-а-не-е-ы-ым... жел куган канбак- тай болган карашыгы-е-ем-ау!? - деп кемnip жылауын 6ipa3 созып-созып алып, ещц сезге кешш, былай де;п. - Зарлап журген ананньщ коз жасын Kepin, еаркеген Кудай- дьщ KyflipeTiHe кулдык! Аман-сау жургенще, Алланын ceHi кодмнщ Tipiciaae керсеткенше тэубе... Иэ, тэубе, енд1 елеем де арманым жок! - деп, memeci кезшщ жасын суртш, езшен алыстатып, баска 6ip ыстык кушакка бере бердь.. Караса, кара шашын бастыра алкызыл шаршы орамал салып... ак сэры, бойы ез1мен жедекабыл, сумбщей болып, кез жасы келдей т егш п , 6ip эйел тур кушагын ашып... Наркыз екенш бшдь.. бшд1 де капсыра кушактай алуга ба- тылы жетпей, аялай аркасынан акырын гана сипалады... бетшен суюге де каймыкты... Ол сьщсып жылап, кутке- HiH... Тшеулес екеушщ езш !здеп, тынбай сурау салганда- рын, KyHi-TyHi естен 6ip шыкпаганын, «e3i деп» eMip сур- гендерш, сагынышын, жалгыздыгын айтты... Жакын-жуыктын кушагына 6ip-6ip «сунпп» шыккан, жарытып ештеме айта алмаган Телегещи жайылган дастарханньщ тершс отыргызып, туган-туыскан ею жагына жайгасты. Оркайсысы сез свйлеп, ремкелер1н согыстырып, алып койып жатыр. Телегенге койдын басы тартылды, ол болса, eHi кукылдана, ас та, тек кеп дэмнщ ортасынан тандыр нанныц 6ip KeceriH алып, кез1 жасаурап, 6ip y3in, аузына салып, июкей береди июкей бередь.. Сез Телегенге бершдь - Согыска KipreH куш-ак туткынга туст1м. Концлагерь- де болдым. Жагдайымыз нашар болды. Беделд1 6ip казак- тьщ 1здену1мен, мусылмандарды кара жумыска ж1берд|. Ол Kici болмаса, Tipi калмайтын ед1к. Мен де солардын 6ipi бо­ лып, Голландиядан 6ip-aK шыктым. Фермермш. Сыр жа- саймын. Отбасым бар. Енем бар, Мэдина деген кызым, Эл­ лен деген эйел1м бар, - дегенд1 ежжтеп, эрен тумщирдь Дастархан басындагылар кызып калган сиякты, 6opi кен1лд1, тамактан сэл колы босаса болды, 6spi елж4реген 34

___________ 9м1р сурсем... кеш емес___________ «Й риясыз кеншмен, жылыушырай карап, будан кез алмай- ды... Bip энпп xtirrr домбырамен туган жер туралы жогары дауыспен эн шыркады. Телегенге жастын да, кэршш де, эйелдщ де ак аракты пвмфншей, кагып салатыны б4ртурл1 жайсыз эсер erri. BipaK дастархандагы муше-мушемен тартылган ет, том- пиган-томпиган бауырсактар, курт, жент, езш е тартылган бас, курт езш куйган кою сорпа, казы-карта - элдеб1р... журегшщ тукш рш деп eaiMcipen, кемескшешп, ешуге ай- налган коламтаны урлеп, алаулатып, жаркыратып жагып, басылган, тынышталган сагыныш сез1мш TypTin оятып ж1бергендей болды... Hici анкыган, тандыр нанды усактап аузына салып, талмап жей 6eprici, жей 6eprici келедь.. Касында отыргандар: «Тамак алыныз, ет жешз!», - дей бередг IUeiueci болса, тарамыс арык колын бунын б1лепне койып, нуры кашкан жанарымен бунын жузше кез алмай карайды. Жасаураган кезш орамалынын ушымен элсш- элсш басып: «Кулыным мешн, жалгызым мешн... Кудая тауба, Кудая тауба, кайда журсен де аман бол, жаным мешн... ендь.. енд1 елеем де арманым жок», - дейд1 у зд ж аз сыбырлап. Сырттагы элдеб1р жумысын 6iTipin, дастарханнын кар- сы бетшдеп орындыкка Наркыз келш отырды. Алгаш кергенде кезше москал эйелдей кершгешмен, каз1р караса, аздап толганы болмаса, агы ак, кызылы кызыл болып, суйюмд1 калыпта екен. Аркасына кулата салган жуп-жуан кос бурымы бупандап, деншш саулыгын паш еткендей... Басындагы орамалы да езше бек жарасып тур... 0Hi гул- гул жайнайды. Ол сырттан бекер м р м егт... сез берыдр peMKeciH кос колдап устап, жайлап орнынан кетершген ол дауысы д1ршдеп: - Мен, мен... ете куаныштымын, - деп, 6ipa3 у н а з турып калды, дауысы калтырап, - осы кушн 6i3 канша кутпк... - деп, ол ышкынып жылап ж1берд1, елдщ бэршщ KeniJii босады... Ары карата сезш жалгастыра алмайтынын б1лд1ргендей, аузын алаканымен басып, ремкесш кетерген Kyfii сыртка шыгып Kerri. Дастархан басындагылар у н аз отырып калды. Осы 6ip куйден энпп жшп-пн салган эш сершлткендей болды. Тагы 6ip ет жакын 6ip-eKi адам сейлеген сон, кезек 35

_______________ Жанар Эбдтю ва____________ улына келдь Ак сэры Ж1пт Оунра шашын сершп тастап, кен манлайын 6ip сипап ж1берш: - Эке, 6i3 ci3fli отыз жылдан астам куттж. «Кара кагаз» алмаган сон, шздщ Tipi жургешщзге эжем де, шешем де сендь Б1здщ эр KyHiMi3 Шэюш апайга барып, бал ашты- рып, кумалак салдырудан басталатын. Ол Kici де «Телеген Tipi, терт кубыласы тугел!» деуден тайган жок, жакында гана кайтыс болды, жаткан жер! жайлы болсын! Эжем TinTi ол Kici кеткел! сейлесш журген телефонын жогалтып алгандай, ci3fli ойлап, ауырып калатын болды. Шешем екеум1з ci3re i3fley салып таппаганымызда, эжемнш де Ka3ip ортамызда отыруы негайбыл ед]... MiHe, енд1 кауы- шып, куанып жатырмыз, - дегенде дауысы жарыкшак- тангандай болды, ол тамагын 6ip кенеп алып, сезш ары карата жалгастырды, - а зд щ Tipi жYpгeнiнiзгe сенген са- йын балаларга не айтатынымды бшмейтшмш! - деп, ж ш птщ кенЫ босады... - Олардын OKeaepi болса, согыс ардагерлер1, орден, медальдары бар... парадта, алдьщгы катарда 6ipre журедь.. ал... женю куш... женю куш... елдщ 6opi тойлап жатканда, мен... мен... уйде тыгылып отыра- мын... euiKiMfli KepriM келмейтш... - дед1 ол бала кусап, енкшдеп жылап, - мен... мен... сонда дезерирдщ баласы болганым ба? Ci3 саткын болганьщыз ба? - дегенде ол ce3fli TyciHin калган экеш TiKciHin, шытынып, сурланып, жиырылып калганы болмаса, сыр 6inflipreH жок. Tineynec жылаганын токтатып, юшкене катайып алды. - Буйтш жургенше согыста неге ерлкпен елш калмадыныз? - деп масайган ж ш т экесше умтылды. - Кой-е-ей, Тшеулес, жындысын ба? Yfliwii, малынды сатып, т1рнектеп журш, жиган-тернегендерщшн бэрш са­ лып, экещн сагынып, сонша )зденш журш шакыргандагы KypMeTiH осы ма? Э л т калса, осындай куаныш болар ма едю. эне, карындасын бар екен... кой, бала, eMipre ештеме жетпейдь.. ана memeaepiiuii ренж(тпе! - деп, оны сыртка суйреп кетютн.. Телеген болса «...eKi адамга бершген 6ip мылтыкпен муздай каруланган фашистерге карсы каскайып шыкка- нымыздын 03i ерлж едю.» деп айткысы келген... 6ipaK айт- пады, K63i жасаурап, еш карауытып, yHci3 отырды... - Кайтсш-ай ендю. оган да киын болды... Балам, оган ренж!ме, - деп, Телегеншн бшепн iueiueci арбиган, ку 36

___________ 0Mip сурсем... кеш емес___________ суйек саусактарымен кысып-кысып койып, кшэл! жузбен жапактап, кезше карап кояды. Осыдан кейш дастархан басында 6ip сот ьщгайсыз тыныштык орнап калды. Осы кезде домбырасын кагып кагып ж1берген асаба жйтг «Сары бидай» энш эуелетш ж1бердь Отыргандар: «Беу, ппркш-ай, туган жерге не жетсш !», - деп, тамсанысты... Дастархан камымен ас-су жендесш, казан басында журген абысын-ажын, катар журген курбы-келшшектер ремкес1н устап, уйден жупре шыккан Наркызта THicin: - Ой, ана байын жас xdrir кусап, оскырынып, сымдай болып тартылып тур. Тук картаймапты... Отан Караганда 6i3 жасымыз Kiiui болса да, онын апасындай болып кетш- ni3... Келгенде, ен курымаса, бетщнен cyfrai ме, кысып кушактады ма? - деп кажап жатыр. ...Жуз кершкенде, езш е онша жоламаган, отыз жылдам астам кутш, елесше алданып, кунш етк1зген, тшеуш тшеген жары, Miне, 6ip аттам жерде отыр... мулдем - бетен, мулдем - жат! Ддол каккан uieiiieci мен жалгызын жетектеп, алыста журген суйген жардын елесш аскар таудай калкан Kepin, кещлше медет кылып, булыксыган жастыктын жар кушагын ансаган алапат «ерт1мен» жалгыз арпалыскан азапты тундершде... жаска шыланган KipnirineH сушп, асылындай аялаган. еркелеткен... т этп киялынын аркауы болган, ешюмге тенгермеген асыл жары оне отыр... Бетен, мулдем бетен екешн сезд1рш отыр... Олде, жат жердеп жа- рын сагынып отыр ма, м м б!лед1?! в з ш е жалындап 6ip карамай, бей-жай куйде отырган Телегеннщ сипаты кез алдына тагы 6ip рет, анык елестеге- Hi сол едь.. кемрек тусы ашып, капыда канжар кадалган- дай ауырсына ышкынып, кабагы туйинп, кара кезiне лык- сып жас толды... Кангырып, айдалада калган кайыршыдай аянышты куйш... кайранга батып, канырап калган, ескеказ кайык- тай бейшара калпын кеп кезден калай жасырарын бшмей, жанталаскан... умлеген у м т желге ушкан, аянышты жеым калпын ешюмге KepceTKici келмеген, шын куанган кейш 37

_______________ Жанарвбщшова____________ таныткан... 6ipaK iuii куйш барады, журеп кысыльш бара- ды, тарам-тарам болып аккан жас бетш жуып барады, сыргып барады... ие бола алар емес... - Ибай, мынау жылап отыр, ей! Кой енда, куйеущ эне отыр, сонша жыл саргайып тоскан байыц келдк эне! Ол кушактамаса, сен кушакта, некел! жарыц ол сенщ, еш ceKeTTiri жок онын!!? Каздиып ботен болып отырса да, жер басып жургенш кердщ! Б1зд1 айтсаншы... не бала жок, не бай жок, 6ip жапырак кара кагаздан баска елеЫне де зар бо­ лып калган жокпыз ба!? - деп, жамыраса жубатып, жиыр- масында жеЫр калган эйелдер кунжывдап, кездерш сурткшеп отыр ед1, 6ip сэттен сон анырасын кеп... Наркыз шошып K erri, к е з жасы н тиып: - Койындар енд1, сабыр етщдер... Алланын манлайы- мызга жазганы осы болса, кайтем1з ендй? Енем байгус бйдщ жылап отырганымызды керсе, не болады, 03i калт- култ eTin, эрен жур... Кел1ндер, жаксылык упин алып ж1берешк! - деп, шушрлетш арак куйды... оны алып кой- ган сон, «ек1 аягымыз тен болсын!» деп, сосын «кыршы- нынан киылган боздактарымыз упйн!» десш, тагы 6ip рет- тен алып ж1бергстк Bip сэт унс1з отырып калган кырык 6ipiHuii жылдын келшшектер1 «Кудай енд! жылауды керсетпесш!» деп, 6ipiHe-6ipi басу айтып, 6ipiH-6ipi жубатып, 6ipimH кез жа­ сын 6ipi cypTicTi... осы отырган кундерше де шуюршшк flecTi. Ошактын басында жаткан газеттщ 6ip шетшен жыр- тып алып, 6ipiHiH калтасынан табылган махоркадан орап алып, тут1н1н будактатып, тартысты... - Ой, 6yrin той гой! Келщдер, 6ip-eKi эн салып ж1бе- решк! - десш, барылдаган дауыстарымен орысша, казакша бшген эндерш эуелете шыркасты... Тунн1н 6ip уагында Телегеннщ курметше жайылган дастархан жиналып, келген конактар тарады. Туган жердщ топырагына табаны тиклмен, Телегенд1 ел-журт тебесже кетерш журд1 десе де болады... Туган- туысты былай койганда, керпн-коланга шейш «еЫк-тер керсетем1з!» деп, шакырып, tik турып KyTicTi. Онын т ш де сынып, казакшасы икемге келш, тэп-тэу!р сейлей алатын калыпка келш калган. 38

___________ 0Mjp сурсем... кеш емес___________ 0CTin жургенде, кететш уакыты да келш калды... - (Мзге к ел тщ зд 1 алып келш керсетемш, - деп, шешесше уэде бердг Букш ел болып шыгарып салысты... Уш-терт ай erri ме, етпед1 ме... Телегеннщ nieuieci тумауратып, xani нашарлай бердь Exi ce3iHiH 6ipi «Телегешм, Телегешм!» болды. Тшеулес хабар ж1бердп ею адамга шакырту кагазын да коса рэамдедг ...Толеген ана жолы келгенде, барлык туган-туысканнын аты-жвндерш, бала-шагаларынын нешеде екенше шешн жазып алган. Эллен енесше керсетешн деп, Мадленнщ енбекте- геншен, каз турганына д ей т , барлык жастагы суреттерш, уй-жайын, кора-копсысын - барлыгын бейне таспага жа­ зып алып, жол семкесше салып койды. Твлеген Наркызбен хабарласып, ш ешесшщ хал жагдайын сурады, api акылдас- кандай «не ала барсам дурыс болады?» деп efli: - Сеш KyTin жатыр... 03iH улгерш келш, апаммен бакулдасып калсан жаксы болар едг.. - деген сездерден кейш 6ipa3 бегелш барып, - егер киын болмаса, баллоня плащ ала келерсщ, - дед1 сызылып. Осы кезде аздап толган, кен-мол кшм киген, баяу кимылдайтын, ак сэры ендк кос бурымын аркасына сулата салган, керюкенде, ещ нарттай жанып, кушагында aipiji кагып, сыцсып жылаган онын бейнеЫ кез алдына елестеп кетт1. Дауысы сол баягыдай сынгырлап тур... езгермептг Телегеннщ журеп сыгымдалып кеткендей болды... «Неге сонда кушагына алып, кара шашынан сипап, бетшен еппедй Неге жылы свз айтпады!... Неге жубатпады...». в зш щ сол кезде октау жуткандай болып, cipecin калган Kyfti eciHe Tycin, iiui удай ашып, налып, бетш тыржитты. «0MipiMHiH мэш не болды сонда, - деп ойлады, - естш туган жерден аулакта. Tipi жургешме, eMip cypreHiMe мэз болып журген 6ipeyMiH... Сонша сагынып, кауышканда, ен курымаса шынайы ниет те танытпадым... Какшидым да калдым... Не ушш eMip cypin журмш сонда!? Атана нэлет, ку согыс-ай, eMipiMHiH астан-кестещн шьтарганын-ай! Ен курымаса, апам аман болса екен... Кезш щ т1р1сшде тагы 6ip рет керсем екен...», - деп ексш-ексш жылап ж!бердк.. 39

_______________ Жанар Эбдшова____________ 0йел1 exeyi барып, Наркыздьщ «баллона плащ болса» деген сез1мен, эр турл1 тусшен, эр турл! размершен он ал- тысыналды. Европада баягыда жумыс KHiMiHe айналган бул плащты куйеушщ неге сонша кеп алганына тусшбей, Эллен жур танкалып... Сейтш, булар Амстредамньщ эуежайынан са- молетке отырып, Москва аркылы Алматыга 6ip-aK ушып келдг Траптан TyciciMeH, ауылдан кутш алуга келген туган- туыскандардьщ ыстык кушагына «кумп» ете Tycicii. Тшеулес экесш кушактап: «Апамнан айырылып калдык. Актык дем1 узшгенше, ci3 кеп кала ма деп, eciKKe карап, телинрумен болды. Кайран апам-ай, алтын дщгепм-ай...», - деп, дауыс салып Kopicin, шешесшщ дуниеден кайтканын ecTipTTi. Одан кешн калгандары кушактап, кещл айтысты. Эллен Телегеннен кешн езш кушактап, жылы-жылы сез айткан адамдарды тусшбесе де, басын изеп, «жаксы, жаксы» дейдг KipniriH жалп-жалп етюзш кагып, улкен кегиодр кездер1мен Телегенге «дурыс icTen жатырмын ба?» дегендей жаутандап карап кояды. Элленшц еьпршде дауыс салып жылап, амандасканды 6ipiHini рет Kepyi... Элден уакыттан сон. Телеген: «Апам кайтыс болыпты. MeHi сарылып, кеп к ути т...», - дед1 кез1 жасаурап. Эллен оны кушактап, кещл айтты, жубатты... Ауданнын 6ipiHiui хатшысынан 6ip кунге сурап алган, желмен жарысып, арындаган ак «Волганын» алдында к есш п жаткан, таспадай тш нген, жыландай ирелендеген асфальт жол денгелектердщ астына унЫз жылжып кеп, жутылып жатыр, жутылып жатыр... Жолдын ею жагын- дагы агаштар, уйлер шыр кебелек айналып, ебелек кагып, артта калып жатыр, калып жатыр... Орнынан козгалмай, буларга мангаз карап турган, ушар басы аспанмен астаскан, кеудесше ак булттар еркелеп, оратылган таулар гана... Булар «Райымбек батыр бупагы» деген жерге келш, 6ipa3 бел жазды. Лез демде дастархан жайылып, суытыл- ган кесек-кесек ет, казы-карта, тандыр нан, томпиган бауырсактар, токаштар, сусындар, мойны сорайган «Экс­ тра» арагы, ток карын коньяктар бой тузей калды. Телеген булак суына колын жуып, «уыстап» iuiin, дастарханга 40

___________ 0 Mip сурсем... кеш емес___________ «Й & Ф Ф ’ жакындады. Тандыр наннан 6ip сындырып алып, аузына салып, бидайдын нанынын мурын жарган, анкыган HiciH «ciMipin» унс1з турып калды. Шешесшщ табадан кызыл курен болып шскен нанды шыгара салып, орамалынын ушымен устап сындырып, езш е усынатыны кез алдына елестеп, кенйн босады... Miне, енд1 сейткен uieuieci жок ендь.. Буны KyTin-KyTin кез жумыпты... актык дем1 калган- ша eciKKe карап телм1рш жатыпты... «6ip керсем...» деп ар- мандап кетшть.. Телегеннщ осы кушн сезген туган-туыскандар басу сездерш айтысып, uieuieciHiH езш керген сон, «жал- гызымды керсеткен Алла Тагалама разымын, енд1 елеем де, арманым жок!» дегенд1 жш айтып отыратынын еске алысты... «Арты той болсын! Келулерщмен!» дегендей тос- тар айтылып, «акан» мен коньяктан 6ip-eKi рет алысып та ж1берютг.. Сонымен кас карая ауыл шетше ш к тй Bip топ жакын- жуыктар дэм-тузын алып, бул жерде де кутш тур екен. Мэшинеден тускен екеу1мен кезек-кезек Kepicin, кещл ай- тысты, амандык-саулык сурасты. - Уйде тэтем (nienieci) немерелер1мен KyTin отыр, - де­ ген Тшеулестщ сезшен кешн 6opi жапа-тармагай келжтерще MiHin, Телегеннщ кара шанырагына карай бет тузедь Ес1ктен иргенде, бастарына ак байлаган, бойлары 6ipiHeH 6ipiHiH сэл калкынкы жет1 ул баланын шырылдап, «А к эжем-ау! Берекем-ау! Алтын дщгепм-ау! Атам келдн бннп жатырсын ба?» деп, ботадай боздаган жоктауын ecTin, Телеген ушлз егшш, турып калды... «Тшеулесппн улдары...менщ немерелер1м....... Элдеюм езш суйемелдеп, катар-катар турган улдарга апарып, кезек-кезек KepicTipin шыкты. Сол суйемелдеген куш уйге алып юрдк Ж1бектей созылган езш е таные эуезбен енесш жоктап отырган Наркызга экеп KepicTipfli. Онын imiHeH шыккан uiepiHe, айткан сездерше жыламаган адам калмады... «Апам меш Kepin к ец ш жайланып кеткешмен, жиырмасында жеЫр калып, Наркыз арманда кетш бара жатыр екен гой...», - деп. Телеген енд! шын erinfli, иыгы селкшдеп, Наркызды тас кып кушактап, ецюлдеп, бала кусап, узак жылады... 03iHiH Наркызы екенш, езш щ ансап, сагынган суйген 41

_______________ Жанар вбд1шова____________ е&й&фф жары... азап шеккендеп желеп-жебеген nepiniTeci, киналган сэттершдеп касында туратын елеа осы зарлап отырган жан екенш анык таныгандай болды... «Ом1р1мнщ астан- кестен1н шыгарган, жарымнан, туган жердей айырган ит согыс-ай! Арманда кетш бара жаткан кайран eMipiM-ай!» деп, ол енд1 таусыла жылады... Тургандар: «Сабыр етщдер, бул кущи кермей кеткендер де бар... Кудайдан тубш сурандар, апам енда артына майын шашсын, жаксылык болсын, ол юсшщ арманы жок кой, ез кезепмен Kerri, жалгызын корд1, немере суйдй», - деп басу айтып жатыр. Осы кезде Наркыздьщ кен-мол кушагына балагы куык- тай ак сым киген, ак селеу шашын кыска кылып кидырган, сыртынан Караганда жас ecnipiM кыздай болып кершетш Эллен келш, «сунпп» кеткен ед1. Телегеннщ эйел1мен келет1н1нен хабардар Наркыздьщ журеп кысылып кеткен- дей болды. Ауаны молырак кармап, ез1н-ез1 эрен устап калды. «Тагдырыма тура келген тарланым, Ак кусывды керсе- тем деп келдщ бе? Сорлы апам сагыныштан саргайып, Kerri... жур1п, бакилыкка бшд1ц бе? Суйеу болган, демеу болган, анам болган, кайратым болган, жалгыздыкпен oTin жаткан ем1р1мде жолдасым болган кайран апам-ау...» деп Толегенге арнап айтылган жоктаудан тук те тусшген жок, ол да 03iHiH бшгешмен кен1л айтты, жубатып, иыгынан сипалады. Бул жылауда 6ip ай гана отаскан жан-жарына деген сагыныш та, жалгыз тарткан жес1рд1н азабы да, 6api б1тксн1н сезген шарасыз жаннын Kyfi3enici де бар екен1н тек кана Телеген гана анык сездь.. Сезд1де e3iHin де журеп кан жылады... Наркызды аяп кетп... жубаткысы келген... 6ipaK Tini де, батылы да жетпед1... сол состиган калпы турып калды... Колга су куюга даяр турган, шылапшын, сулп, uiayriM устаган кыз-кел1ншектер жагалай жур1п, жылагандар бет шайкаган сон, келгендерд1 дастархан басына шакырды. Осы кезде сырттан 6ipiHiw артынан 6ipi т о ш п , каздын ба- лапанындай болып балалар Kipfli. Алдындагысы Элленге жакындап келш, бетш тосып: - EniM - Албан, руым - Жарты, атам - Телеген, экем - Т!леулес, атым Кайрат, эжемн1н баласымын, - дедь 42

« S '. 0Mip сурсем. Телеген мен Эллен бетшен суйген сон, eKiHiuici келдг Ол да жанагыдай кайталап келш: «Атым Cepin! Апамнын ба- ласымын», - дедг УшшипЫ келш: «Атым Жаксылык, экемнщ баласымын», - дедг Сейтш, кезепмен келш, жетш нпа езш таныстырып б1ткен кезде Телеген эйелше карап: - Мен1н немерелер1м, - дедь ЭлленHi» кекпенбек кез- дер1 айран-асыр болып, шаштарын токырайтып алып тас- таган, бастары казандай-казандай, кол аяктары балгадай- балгадай болып, топ-толык, шып-шымыр болып, сап ту- зеп, монтайып турган балаларга карап: - Eapi Тшеулес пен Сэуленш балалары ма? - деп сурады. - Иэ, - деген Телегеннщ жауабынан кешн Эллен ею алаканымен ею жагын басып, басын ем жакка кезек-кезек шайкап: - О, Kyfliperi кушт1 Кудай ана! Осыншама баланы 6ip эйел туган ба? Бунын бэрш калай багады? Bapi ул гой ездер1, - дед! сункылдап... - Кой, б1здщ казакта бала туралы ейтш айтпайды, кецшне келед1, - деп Телеген ем1ршде 6ipiHmi рет ескерту жасады. Олардан кез алмай карап турган Наркыз гана: «Мынау не деп тур? О, Жараткан Ием, тш-кезден сактай кер немерелер1мдП», - дед1 тшсш ш, iuiiHeH, - «тш тимесш!» деп, туюргеннш ишарасын жасады. Конактар дастархан басына жайгасты. Буы буркырап, муше-мушемен жасалган табактар тартылды. Телегенге бас тартылды. Эллен дастарханга карап, элдене деп жатыр. Bip уакытта ушып турып, шабаданына жупрдг Одан фото­ аппарат сиякты элденеш алып, отыргандарды айнала »y rip in , суретке Tycipe бастады. Наркыз Телегенге кара- ган... эйелше «отыр!» деп, айта ма деп... BipaK ол ундемедь.. Ауылдын ак жаулыктылары сыбыр-сыбыр eTicin, Эл- ленге карайды. Кездерше онын тыртиган аппак сым киш алганы да, шашын еркек балашю кусатып, шунтитып, киып тастаганы да, туштац-туштан eTin, шошандап, ары- 6epi жупру1 де тым epci KepiHin отыр... 43

'Ф З Д й Ь _______________ Ж анарвбдшова____________ Ол кез... эйелдер эл1 шаштарын кесе коймаган, еркек- тердщ шалбарын кие коймаган, аналар бастарынан ора- малдарын тастай коймаган он тогызыншы гасырдын алпыс 6eciHuii жылдары едг.. Конактардын курметше жиналган керпн-колан, туган- туыстардьщ аягы басылганда, Наркыз Телеген мен Эллен- ге Tepri, eMip бойы жарын кутш, жалгыз жатып журген ез белмесше тесек салды. «ТелегенiM келш калса...» деп сактап журген ак бэтес жаймасын алды, жана кергендей, 6ipa3 карап турды да, кеудесше, сосын бетiне басып узак турды... осы белмеге Kipin, каншама армандады... MiHe, ещй ол болса, баска эйелмен... тэтп армандарынын, осы кунге жетуше демеу болган гажайып сез1мдершщ талай Kysci болган ак жаймага жатайын деп тур... Кезшен моншактап аккан жастьщ плеулеа болган, сыр- ласы болган, досы болган, тэтп армандарынын Kyaci болган, асыл 6ip кымбат заты болган ак жаймага сщш жатканын ол сезбедг.. Оныц да «жылагандай» болып, алакандай жершщ су болып калганын жаярда 6ip-aK байкады... Ауылда «ак болыскей» деп эулие кылатын, ею кюшк, cepinneni осы тесект1 eHeci кызгыштай корып, ceKipin, асыр салып, ойнагылары Kenin, кездер1н ала бере, жасыры- нып Kipin кетет!н немерелер1н жуытпай «сеткасын босатасындар, аталарын келсе, алка-салка тесекке жат- кызасындар ма?!» деп, куып журет4н caTTepi eciHe тусш, аздап езу тартканымен, артынша iiui удай ашып, тагы боз- дады... Аппак жайма жабылган тесект1н шепне отырып, сол жагындагы кемпиген жастыкка бет1н басты... карсы ал- дында Телеген жаткандай бос жастыкты жумыстан каткан алаканымен сырылдатып, аялай сипады... «Жаным, келд!н бе, ceHi сонша кутим...» flefli уздire сыбырлап... «Е , Жараткан Ием, сонша жыл Телегеннщ TineyiH т(леген1мде, ез TeceriMe онын баска катынмен жатуы ymiH ез колыммен еспп, тесек саламын деген ой уш уйыктасам да TyciMe KipMenTi... Енем маркум да: «¥лым Tipi, кумалак солай Tycin тур... Кайтсе де келед1!», - деп, умп отын маз- датып, баскага мойын буруга мурша бермед!... ез1м де Телегенн4н елес1мен eMip сурд1м емес пе? 0 з жайымды ойлаган KyHiM болды ма MeHiH? Шашымды тарасам да, 44

Qixip сурсем. айнага карасам да... Телеген уппн карадым... сол уппн eiuip сурд1м, апамды да ез анамдай сыйлап, курмет тутып, ал- дынан кия етпед1м... жалгызы жаксы азамат болып ecciH, келе калса, уш-жайы уядай болып турсын деп арыстандай арпалыстым емес пе!? М1не, енд|... «тулыпка м етреген сиыр кусап отырганым...». IuiiM куйш барады... - деп, солкылдап жы- лап, дел-сал куйде 6ipa3 отырды. Содан 6ip уакытта ес жигандай болып, - кайтем ендг.. манлайыма жазганы осы шыгар... Балаларым аман болсын!», - деп, езш-ез1 эрен ле­ генде басып, кез1н1н жасын cypTin, тесектщ кыртысталып калган жерлерш жазып, 03iH-03i токтаткандай болды. Орындыктын аркалыгына myni турган Телегеннщ жей- десш алып шскеда, буын-буыны босагандай болып, бетше басып 6ipa3 турды. Анкыган хош Hie кеудесшен HTepin, eciH жигызгандай болды... мулдем жат, мулдем бетен Hie... Ол жейдеш орнына 1ле салып, сонгы рет кез1мен тесект1 6ip шолып, сыртка шыкты. Алдынан Эллен шыгып, колын сермелеп, элденеш иша- ралап TyciHfliprici келедг Акыры не айткысы келгенш жетюзе алмаган сон, Телегешн epTin келдг - Эллен видик KepceTKici келедк кызымыз Мэдина сэлем айткан, - дед1 ол. - Bifliicri калай керсетес1ндер? Оган не керек? - дед1 Наркыз екеуше байыппен карап. - Телевизор, - деген сон, конак белмеге ер тм апарып KepceTin ед1, eKeyi элденеш 1здеп шарк урды. Элден сон Телеген: - Видеомагнитофондарын кайда? —дедг - Ондай жок б1зде, - дед1 басын шайкап, - осы телевизордын езш райкомга Kipin жатып, «сендер келедй» деген желеумен эрен алдык, - дед1 Наркыз. Сонымен олар Мэдинанын жеке суреттерш гана Kepin, канагат кылды. Ертесшде олар экелген базарлыктарын таратты. Туыс- тарынын риза болып, куанып калганын Kepin, Эллен ын- гайсызданды, spi тан калды... EipaK дуние жузш кару-жарагымен д1ршдетш, АКШ-пен жалгыз теке-Tipecin турган, улы держава - КСРО-да дэл осы кезде сэнге айналган, осындай баллоня плащтын колга туспейтш тауар екенш, онын тек ауданнын 6ipiHuii 45

Жанар Эбдшюва хатшысынын эйелшщ устшде гана бар екенш ол бшген жок еда... Ол кезде eMipre куштарлык соншалыкты мол болганымен, осындай кейб1р заттардын колга онайлыкпен туспейтш, тым кат кез! едг.. ал, егер тусе калса, адамдар шын кецшден шаттанып, куанып, ездерш бакытты сезшетш... Шешесшщ жетюш берген сон, Телеген мен Эллен кетп. Шыгарып салгандарга ол туган жерден арен кетin бара жаткандай эсер e rri. Ke3i жасаурап, артына карайлай- карайлай жаутандап, бэрше кимай карап, трапка кетерше 6epin, кайта Tycin, TineynecTi кайта келш кушактап, eHipen жылап ж1бердг Экельбалалы eKeyi 6ipiH-6ipi кимай, ку- шактарын жаза алмай, 6ipiHe-6ipi карай-карай эрен дегенде айырылысты... Алып самолет «жер1м менщ, ел1м менщ...» деп, тыпыр- лай соккан 6ip журекп отыргызып алып, алые кекжиекп межелеп, самгай женелдг.. Телеген барган сон, ылги сейлесш, хабарын узбедь.. Ол кезде «уялы байланые желкл» дегенд! ешюмнщ ест1меген кезь.. Эуел1 жай телефонный 03i 6ipeH-capaH кызметкерлердщ уйлершде гана бар... байлыктын, бар- лыктын, баскалардан артыкшылыктын 6ip белпешдей Сондыктан «бэлен уакытта сейлесем1з» деген хабар алган сон, тойга баратындай кшнш, Т1леулесш, неме- релерш ертш, «сейлесу орталыгына» карата каздай калкып бара жататын Наркызды ел кешнп кезде жш керетш. Телегеннщ сез1 «сендерд1 сагындымнан» басталатын... Кеб1рек сейлесетш! - Наркыз... Ауа райынан бастап, туган-туыстын, бала-шаганын хал-жагдайын, буге-ннгесше деШн сурайтын, TinTi т!лi де жатык, сез макамы да анык бола бастаган. Сосын Тшеулеспен сейлесетш. Сосын немерелерше кезек келетш. ...Сейтш жургенде, жетьсепз айдын жуз1 де болып кетт1. 46

0Mip сурсем. Bip кун1 сейлескенде Телеген улына: «Ж урепм ауырып жур... Элленге кемектесуге шамам келмейтш болды. Кемекни алдык. Апам ылги TyciMe юредп «Уйге кашан кайтасьщ?» - деп, ылги сурайды. Сендерд1 катты сагынатын болдым... Туган жерд1 енд1 6ip керсем, арманым жок!» - дедь Тшеулес тагы шакырту кагазын ж1бердь.. 0Keci келдь Осы 6ip аз уакыттын iuiiaae эбден картайган, жудеген... дэрнлз журмейд1 екен... Туган-туыстын колпашына еруге де, кошаметш кетеруге де шамасы келщюремедг Кебше Наркыздын касында болып, сонын KyriMiH калагандай калып танытты. Кайтатын уакыты таянган сайын тунжы- рап, ойга батып, кулазып жургендей куй кепгп... бейгг ба- сына барып, узак отырды. Сейтш жургенде, кететш куш де таяп калды. Шыгарып салуга келген туган-туыстын Элленге, Мэди- нага берген сыйлыктарынын кебш алмай калдырып, уйдеплерге тандыр нан салуын етш дг «Катып калса да шайга шылап жесен, бул наннын дэм1 бузылмайды гой», - дедг Осы сездерд16ip турл1 камыгып отырып айтты... Дастархан басында Наркызга кара шаныракты каны- ратып тастап кетпей, алтын казык болып байланып, бала- сын ecipin, шешесш багып отырганына, оны арулап женелткенше ракмет айтып, сезш щ сонын «кеш ip, ceHi бакытты ете алмадым...» деген сездермен кез1 жасаурап от­ ырып, кшаш кешппен аяктады... Тагы... «,..сендерд1 керген сон, туган жердщ самал жел1 бет1мнен епкен сон, аспанмен таласатын таулар Meni шакырып маза бермейтш болды... Сагыныш санамды саргайтып, жанымды жеп, куйдйрш барады... Bip кун де бетен елде тура алмайтын халге жетпм... Келейш десем, сендерд1 кудалайтын кун туа ма деп Kayin кыламын... api туткынга туск етм ymiH турмеге отыргызып, болмаса, баска жаза колданса, сенщ жанынды тагы ауыртам ба, басынды сергелденге саламын ба деп тагы коркамын... Тагдырыма мойын сунып, сонда калайын, тынышталай- ын десем, туган жердщ сагымы, туган-туыстын ыстык ыкыласы, сенщ, балаларымнын бейнелер( кун еткен сайын жакын болып, алыста жургешм кинап барады MeHi... Туган уйдщ табалдырыгы, TyTiHi елестеп, ансап, уйыктай алар 47

Жанар Эбдн eMecniH... дем ала алар емеспш... бвтен жерде туншык- кандаймын... ана жолы келгенде, жаным осында, туган жерде, сендердщ кастарында калып калган секйвд... Элленге куры кур сулдер1мд1 суйретш бара жаткан сияктымын...», - деп, айткысы келген... (йрак айтпады, Нар- кыздьщ колыи уысына салып, кезшен мвлт-мвлт eTin, ак- кан жасты сук саусагымен min тастап, мунайып узак отыр- ды, онын бетшдеп тарам-тарам болып аккан жасты алака- нымен суртш кояды... EKi мундыктьщ осы отырыстарына карап, кенш босамаган жан калмады... Ушактын аппак бауыры сонгы рет жарк eTin, анык KepiHin, аспанга кетерше бердц K03;iepuiin жасын cypTin, шыгарып салгандар ауылга кайтты. Бул Телегеннщ туган елге сонгы сапары едь.. Ею айдан кейш онын бакилыкка аттанганы жайлы хабар келдь Наркыз дастархан жайып, куран окытып, жерлеу poci- MiH, кыркын, жылын етюздг Немере керген, ecin внген, кариялыкка жеткен жан ретшде, жугысына тускендерге ки1м таратып, ж1бектен, пушштен жыртыс жыртып тарат- Келгендердщ сай-суйепн сыркыратып, бэрш жылатып, 03iHiH «Tipi жешр болып», кусалыкпен OTin бара жаткан OMipiH де, Твлегеннщ адаскан каздай, арманда кеткен тагдырын да косып жоктады... Туган жерден мын-мындаган шакырым алыста, жат жер­ де «ел1м, жер(м, казагым, анам, жарым, балаларым!» деп дурсшдеген, сагыныштан саргайып лупшдеген 6ip асау журек согысын токтатты... Тагы 6ip арманда кеткен солдаттын денеа бетен топыракпен кем ш п, жаны мэнгЫкке тыныш тапты... ...Жан ушып журед1 дейд1 гой... мумюн, ол туган топы- рагына оралган шыгар, шыгыстан шыккан кунд! карсы алып, аспанмен таласкан тауларын кушып журген шыгар, даланын самал жел1мен жарысып, Наркыздын 6eTiH e6in 48

0Mip сурсем... журген шыгар, кимас жакындарын Kepin, немерелерш, жалгызын желеп-жебеп журген шыгар, барлык арманы орындалган шыгар... м м б1ледЛ?... Бэрш 6ip Алла бшедь.. 13.01.2010 жыл. MVFAJIIM Кайым мен Ж1бек жогары оку орнын 6iTipreH сон, кол- дарында ем шабаданы... таудын бектершдеп осы ауылга келш, коныстанды. Ол кезде oni Кенес ум м етш щ дуршдеп турган Ke3i, б ш м ошагынан ушып шыккан жас маман- дарга жолдама бередг Сол кездеп адамдардын свз1мен айтсак, «Умметтщ ж1берген жерше» келген сон, олар да кетерме акысын алып, бос турган койшынын ею ауыз ушне юрдг Совхоздын жас мамандарга арнап, салып жаткан уш ani бггпеген сон, караусыз калып, сылагы Tycin, тозып кеткен yftfli жендеп, ейтш-буйткендершше, куз де Tycin, жана оку жылы да басталып Kerri. Тунн1н 6ip уагына демн eKeyiHiH терезесшен жарык ешпейд1, ертенп KyHri OTeTiH сабактын такырыптарына лайыктап кернект1 курал жасайды. Кейде мугал1мдердщ сабактарына катысады. Keft6ipeynepiHiH не... 6ip кернек™ куралы, не... 6ip окушыларды кызыктыратын жылт еткен оты жок, 6ip сарынды OTin жаткан сабактарынан шыккан сон, eKeyiHiH карны ашады. Химия пэншен сабак 6epeTiH, талшыбыктай буралган Ж1бек окушылардын ыкыласын 03iHiH сулулыгымен, KHiM кигендеп талгампаздыгымен, жастыгымен мулдем баурап алды лесе де болады. Онын ж1бектей дауысы естш ам ен , кабинетте кулакка урган танадай тыныштык орнайтын. Bip KyHi кыздардын кулагындагы жай сыргаларын 6ip суйыктыкка салып, нагыз жаркыраган алтынга айнал- дыргандай 6ip тэж1рибе жасаган сон, окушыларга нагыз сикыршыдай эсер ететш болды. Ал, «6м1рдщ e3i физика зандылыктарынан тузиюдй» - деп сабагын бастау Кайымнын кунделйсп айтатын «Бис- милласы» icnerri едг.. Онын окытуымен найзагайдын жаркылын, электр жуйесшдеп токты, судын сылдырын. 49