3TosawasPraPaisarn

พ ร ะ ไ พ ศ า ล   วิ ส า โ ล



ปถุ ุชนอยา่ งข้าพเจ้า หากสามารถดำ� รงเพศพรหมจรรย์ไปจนตลอดชวี ิต โดยไมถ่ ่วงพระศาสนาให้ทรดุ ต่ำ� ลงไปกว่านี้ ก็นับว่าเป็นความส�ำเรจ็ ในชวี ติ แลว้



� เดนิ จารกิ เยย่ี มเยือนคนไทยในญี่ปุน่ กบั พระยกู ิ นราเทโว เมอ่ื เดือนเมษายน พ.ศ. ๒๕๓๙

� ม.ธรรมศาสตรถ์ วายปรญิ ญาศิลปศาสตรดุษฏีบัณฑติ กติ ติมศักดิ์ สาขาพุทธศาสนศึกษา งานจดั ขนึ้ ทโ่ี บสถ์วัดทองนพคณุ วันที่ ๑๒ ธันวาคม ๒๕๕๕ � มหาวทิ ยาลยั สงขลานครินทร์ (ม.อ.) ถวายปรญิ ญาศลิ ปศาสตรดุษฎีบณั ฑิตกิตตมิ ศักดิ์ สาขาปรัชญาและศาสนา งานจดั ขนึ้ ท่ีโบสถว์ ัดทองนพคุณ วนั อังคารที่ ๒๕ ธนั วาคม ๒๕๕๕

� มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์ (ม.อ.) ถวายปริญญาศลิ ปศาสตรดุษฎีบณั ฑิตกิตตมิ ศักด์ิ สาขาปรชั ญาและศาสนา งานจดั ข้นึ ท่ีโบสถว์ ัดทองนพคุณ วันองั คารท่ี ๒๕ ธนั วาคม ๒๕๕๕

�� สนทนากับองคท์ ะไลลามะ และถา่ ยภาพรว่ มกับคณะภกิ ษุท่มี ารว่ มในงาน “หนง่ึ จดุ หมายหลายหนทาง” ณ กรงุ นวิ เดลี สาธารณรฐั อนิ เดีย วนั ท่ี ๑๕-๑๖ ธนั วาคม ๒๕๕๕

คํ า อ นุ โ ม ท น า คณุ อจั ฉรา กลนิ่ สวุ รรณแ์ จง้ ความประสงคข์ อจดั ทำ� หนงั สอื   ในวาระครบ ๓ ทศวรรษแห่งการบวชของข้าพเจ้า ข้าพเจ้า  ไมข่ ดั ขอ้ งเพราะเหน็ วา่ เปน็ การแสดงมทุ าจติ ทไ่ี มส่ นิ้ เปลอื ง อกี ทงั้   ยงั มปี ระโยชนใ์ นทางธรรม อนั ทจี่ รงิ ขา้ พเจา้ รสู้ กึ เกรงใจดว้ ยซ�้ำ  เพราะงานน้ีคงจะเพิ่มภาระมิใช่น้อยให้แก่เธอและมวลมิตร  ซ่งึ ปกติกม็ งี านเยอะอย่แู ล้วทั้งงานสว่ นตวั และงานส่วนรวม แต ่ คณุ หมออัจฉรายืนยนั ว่ามคี วามยนิ ดที ีจ่ ะท�ำ เชน่ เดยี วกบั การมชี วี ติ ยนื ยาว การทค่ี นๆ หนง่ึ บวชไดน้ าน  ๓๐ ป ี แมเ้ ปน็ เรอื่ งทนี่ า่ ยนิ ด ี เพราะเปน็ เรอ่ื งยาก ไมใ่ ชว่ า่ ทกุ คน  จะท�ำได้ แต่ก็มิใช่สิ่งท่ีดีในตัวเอง ด้วย ๓๐ น้ันเป็นแค่ตัวเลข  หรอื ปรมิ าณ สง่ิ สำ� คญั กวา่ กค็ อื คณุ ภาพของชวี ติ ในชว่ งเวลาดงั กลา่ ว  บคุ คลแมบ้ วชไดห้ ลายสบิ พรรษา แตค่ ณุ ธรรมมไิ ดเ้ จรญิ งอกงาม  ซำ้� กลบั ถดถอย ยอ่ มสผู้ ทู้ บี่ วชเพยี งไมก่ ว่ี นั แตม่ คี วามกา้ วหนา้ ใน  ทางธรรมไมไ่ ด ้ กลา่ วอกี นยั หนง่ึ  อยนู่ านเทา่ ไรไมส่ ำ� คญั เทา่ กบั วา่   อยอู่ ยา่ งไร ความขอ้ นพ้ี ระพทุ ธองคไ์ ดต้ รสั เปน็ ภาษติ เตอื นใจวา่  



11 “ผไู้ มเ่ หน็ พระธรรมอนั ประเสรฐิ  ถงึ จะมชี วี ติ อยตู่ งั้ รอ้ ยป ี กส็ ชู้ วี ติ   วนั เดยี วของผเู้ หน็  ไมไ่ ด”้  อกี ทห่ี นง่ึ ไดต้ รสั วา่  “เพยี งมผี มหงอก  ยังไมน่ ับว่าเถระ เขาแกแ่ ต่วัยเทา่ นน้ั  เรยี กได้วา่  คนแก่เปลา่ ” ดงั นน้ั ใครกต็ ามเมอื่ รวู้ า่ ตนเองมชี วี ติ หรอื อายพุ รรษายนื ยาว  จึงควรหันมาใคร่ครวญตรวจสอบว่าชีวิตที่ผ่านมาของตนได้ทำ�   คณุ งามความดหี รอื เจรญิ ในธรรมมากนอ้ ยเพยี งใด ขณะเดยี วกนั   ก็ควรตระหนกั ว่า อายทุ ่ียนื ยาวนนั้ หมายถงึ ชวี ติ ทเ่ี หลือนอ้ ยลง  ดงั นนั้ จงึ ควรเจรญิ อปั มาทธรรมใหม้ าก เพอื่ ใชเ้ วลาทเ่ี หลอื อยนู่ อ้ ยน้ี  ให้เกดิ ประโยชน์ที่สดุ กอ่ นทจ่ี ะละจากโลกนไี้ ป หนังสือเล่มน้ีคุณอัจฉราและมวลมิตรท้ังของเธอและของ  ขา้ พเจา้  ไดร้ ว่ มกนั คนละไมล้ ะมอื จนสำ� เรจ็ เปน็ เลม่  โดยขา้ พเจา้   มสี ว่ นรว่ มนอ้ ยมาก เพยี งแตเ่ ขยี นบทความใหห้ นงึ่ บท กบั เขยี น  ค�ำบรรยายภาพให้เท่านั้น ขอขอบคุณทุกท่านส�ำหรับมุทิตาจิต  ท่ีได้แสดงออกมาในลักษณะน้ี หากว่าเรื่องราวและข้อคิดของ  ข้าพเจ้าในหนังสือเล่มน้ีเป็นประโยชน์แก่ผู้อ่าน ก็ขอผู้อ่าน  ทกุ ทา่ นร่วมอนุโมทนาในกุศลจริยาของผู้จดั ท�ำดว้ ย ๑๓ เมษายน ๒๕๕๖

คํ า นํ า ข อ ง ช ม ร ม กั ล ย า ณ ธ ร ร ม พระพุทธศาสนาเป็นดุจร่มเงาแก่ชีวิตผู้คนจ�ำนวนมาก  มานานกวา่  ๒,๕๐๐ ป ี เพราะมพี ทุ ธบรษิ ทั ส ่ี โดยเฉพาะอยา่ งยง่ิ   พระสงฆส์ ปุ ฏปิ นั โน ไดส้ บื ทอดวถิ แี หง่ พระพทุ ธะ และเปน็ ประจกั ษ์  พยานแห่งอานุภาพของพระธรรมค�ำสอนขององค์สมเด็จพระ  สัมมาสัมพุทธเจ้าอย่างต่อเน่ือง เราทุกคนล้วนโชคดีที่มีโอกาส  ไดเ้ กดิ เปน็ มนษุ ย ์ ไดพ้ บพระพทุ ธศาสนา ไดม้ าอยใู่ นผนื แผน่ ดนิ   ทมี่ ศี าสนาพทุ ธเปน็ ศาสนาประจำ� ชาต ิ พระประมขุ ของชาตเิ ปน็   พุทธมามกะท่ีเป็นแบบอย่างของชาวพุทธท่ีแท้จริง โชคดีท่ีเรา  มศี รทั ธา เพยี รศกึ ษาและนอ้ มนำ� ธรรมะมาเปน็ หลกั ในการดำ� เนนิ   ชีวิต ประการส�ำคัญที่ถือเป็นบุพนิมิตแห่งความเจริญของ  อรยิ มรรค คอื  การไดพ้ บกลั ยาณมติ รและการมโี ยนโิ สมนสกิ าร

13 พระมหาเถระรปู หนงึ่ ...ทา่ นเปน็  “กลั ยาณมติ ร” ของผคู้ น  ทั้งหลาย ไม่จ�ำกัดเพียงเฉพาะชาวพุทธเท่าน้ัน เรารู้จักท่าน  ในหลายบทบาทหน้าท่ี ซึ่งล้วนมีคุณค่าสาระประโยชน์เก้ือกูล  ผอู้ น่ื อยา่ งนา่ ชน่ื ชม เปน็ ประจกั ษพ์ ยานวา่  ชวี ติ หนง่ึ ของคนเรา  มศี กั ยภาพมากพอทจี่ ะทำ� ประโยชนอ์ ะไรไดม้ ากมายหลากหลาย  ยงิ่ นกั  หากมใี จทม่ี นั่ คงในอดุ มการณ ์ ตอ้ งยอมรบั วา่ สถานภาพ  ของพระกเ็ ปน็ ขอ้ จำ� กดั อยา่ งหนงึ่  ในการทจี่ ะประกอบกจิ เกอื้ กลู   แก่ผู้คนให้ได้หลากหลายและสะดวกอย่างใจคิด แต่ข้อจ�ำกัดน้ ี อาจต้องยกเว้นกับพระมหาเถระรูปน้ี เพราะท่านนับว่าเป็น  “พระหนมุ่ ไฟแรง” ทเี่ ปน็ ตน้ ธารทางความคดิ และภมู ปิ ญั ญาของ  สังคมไทยและชาวพุทธมาอย่างต่อเนื่อง มีความมุ่งม่ันในการ  สื่อธรรมอันร่วมสมัยกับสุขทุกข์ของสังคมอย่างตรงประเด็น มี  ความแยบคายในการนำ� พุทธธรรมอันบริสุทธ์ิมาช้ีแนะแนวทาง  ปฏบิ ตั เิ ปน็ รปู ธรรมทเี่ หมาะสมกบั ผคู้ นในยคุ สมยั  ทำ� ใหธ้ รรมะ  กลายเป็นเร่ืองท่ีไม่น่าเบื่อและสามารถทำ� ความเข้าใจเพ่ือนำ� ไป  ปฏิบัติจริงได้ง่าย ไม่นิยมใช้ศัพท์บาลีหรือศัพท์ธรรมะที่มีลีลา  เครง่ ขรมึ จนคนรนุ่ ใหมไ่ กลวดั ทอ้ ใจทจี่ ะนอ้ มนำ� มาศกึ ษาและปฏบิ ตั ิ  ท่านคอยให้แนวทางเตือนสติด้วยเมตตาอารีต่อมวลสรรพชีวิต  อย่างไม่เลือกชาติชั้นวรรณะ ทั้งยังเป็นครูบาอาจารย์ในแวดวง  กรรมฐานท่ีไม่เคยละทิ้งบทบาทของพระอันเป็นแบบอย่างแห่ง  ภาวนากจิ  ในดา้ นงานเผยแผพ่ ระธรรมนน้ั  แมว้ า่ ทา่ นจะถอ่ มตน 

14 ๓ ท ศ ว ร ร ษ พ ร ะ ไ พ ศ า ล วิ ส า โ ล วา่ มคี วามถนดั ในงานเขยี นมากกวา่ งานบรรยาย แตก่ ต็ อ้ งยอมรบั   ว่างานบรรยายของท่านมีมากล้นจนแทบไม่มีเวลาพักผ่อน แค่  เพียง“โครงการเผชิญความตายอย่างสงบ” ที่ท่านบุกเบิกจัด  หลักสูตรไว้นั้น ก็ต้องใช้เวลาหลายวันในแต่ละเดือน ตระเวน  ไปท่วั ทุกภูมิภาค  ตามทไ่ี ดก้ ลา่ วถงึ มาทงั้ หมด คอื  พระปา่  พระธรรมดารปู   หนง่ึ  (ท่ไี ม่ธรรมดา).... พระอาจารยไ์ พศาล วิสาโล  แมโ้ ดยบคุ ลกิ สว่ นองคแ์ ลว้  ทา่ นยอมรบั วา่ มโี ลกสว่ นตวั สงู   วางองค์สมถะ จะไปไหนใกล้ไกลท่านชอบไปองค์เดียว ง่ายๆ  ไม่ชอบมีใครอุปัฏฐากดูแลให้วุ่นวายยุ่งยาก เปรียบเหมือนนก  กระเตน็ นอ้ ยทชี่ อบอยเู่ อกา มแี ค ่ ๒ ปกี กบ็ นิ ไปไดเ้ อง ไมต่ อ้ งการ  อะไรมากกว่าน้ัน ท่านจึงไม่ติดตระกูล หรือลาภสักการะ ยศ  ศกั ดใิ์ ดๆ เปน็ พระแทท้ มี่ วี ถิ สี มณะเปน็ แบบอยา่ งทง่ี ดงาม ทา่ น  จำ� พรรษาอยทู่ ว่ี ดั ปา่ สคุ ะโตและวดั ปา่ มหาวนั  (ภหู ลง) ไดอ้ ยา่ ง  มีความสุข เป็นแบบอย่างของผู้เล้ียงง่าย ไม่ติดความสะดวก  สบาย การอยใู่ นสถานที่จ�ำพรรษาซึ่งมีป่าเขาโอบล้อม ก็ได้รับ  ทง้ั ความสงบวเิ วกอนั เออ้ื ตอ่ การเจรญิ ภาวนา และยงั ไดส้ านตอ่   โครงการอนรุ กั ษป์ า่ และตน้ นำ�้ ซงึ่ หลวงพอ่ คำ� เขยี น สวุ ณโฺ ณ-พระ  อาจารย์ของท่านได้น�ำมวลชนท้องถิ่นบุกเบิกมาอย่างต่อเนื่อง  แตง่ านสว่ นใหญข่ องพระอาจารยไ์ พศาล วสิ าโล กลบั มอี ทิ ธพิ ล  ต่อวิธีคิดและวิถีชีวิตของคนในเมืองอย่างมาก ท่านจึงเปรียบ 

15 เหมอื น “ตน้ นำ�้ ทางปญั ญา” เพราะตน้ นำ้� ยอ่ มอาศยั ปา่ เปน็ แหลง่   กำ� เนดิ  จากจดุ เลก็ จดุ นอ้ ยของหยดนำ�้ ในราวปา่ สามารถรวมตวั   เป็นธารใหญ่ใสเย็นไหลรินมาหล่อเล้ียงสรรพชีวิตทั้งในป่าและ  ในเมอื งใหอ้ าศยั ดม่ื กนิ มชี วี ติ ทสี่ มบรู ณไ์ ดอ้ ยา่ งนา่ มหศั จรรยน์ กั   ทา่ นเปน็ สญั ญลกั ษณข์ องพระดที ไี่ มเ่ คยทอดทงิ้ สงั คม มภี ารกจิ   รบั ผิดชอบมากมาย ต้องเดินทางเป็นกจิ วัตร จรยิ าวตั รทม่ี งุ่ มน่ั องอาจของทา่ น ท�ำใหเ้ หน็ แบบอยา่ งของ  พทุ ธบุตรซึง่ มีวถิ ชี ีวิตเรยี บงา่ ย สนั โดษ มักน้อย แต่เวลาเกือบ  ทง้ั ชวี ติ ทผ่ี า่ นมาสามารถสรา้ งคณุ ประโยชนใ์ หส้ งั คมและพระพทุ ธ-  ศาสนามากมายโดยไมห่ วน่ั ไหวตอ่ อปุ สรรคปญั หาและคำ� ตำ� หน ิ วิพากษ์วิจารณ์ใดๆ หากส่ิงใดเป็นความถูกต้องชอบธรรมและ  เปน็ ประโยชนแ์ หง่ มนษุ ยชาตทิ คี่ วรเกอ้ื กลู เมตตาตอ่ กนั  ทา่ นจะ  ไมท่ อดธรุ ะหรอื เหน็ เพยี งวา่  “นไี่ มใ่ ชก่ จิ ของพระ-ธรุ ะไมใ่ ช”่  นค่ี อื   บคุ ลกิ ภาพแหง่ ความเปน็ ผกู้ ลา้ ของพระอาจารยท์ มี่ มี ากกวา่ ความ  เป็นพระ ส่ิงพิเศษนี้คือ “ความกล้าหาญทางจริยธรรม” ส�ำนึก  ในหน้าที่ต่อเพื่อนมนุษย์และสังคมที่น่าช่ืนชมย่ิง เพราะท่าน  ตระหนกั วา่  “ธรรมะ...สามารถรกั ษาเยยี วยาไดใ้ นทกุ ระดบั สงั คม  และทกุ ปญั หา” ทา่ นจงึ ไมย่ อ่ ทอ้ ทจี่ ะฉายแสงธรรมใหส้ อ่ งสวา่ ง  ในใจของผู้คน ต้นแบบความกล้าหาญทางจริยธรรมและความ  เสียสละของท่านพระอาจารย์คือต้นแบบและอาจริยานุสติ  อนั ทรงพลงั คอยเตมิ กำ� ลงั ใจแกพ่ วกเราทงั้ หลายทเี่ ดนิ ตามรอย ให้ 

16 ๓ ท ศ ว ร ร ษ พ ร ะ ไ พ ศ า ล วิ ส า โ ล มีความอาจหาญม่ันคงและเข้มแข็งมุ่งมั่นเสียสละได้เสมอ ใน  ยามใดทีพ่ วกเราออ่ นลา้ ทอ้ ถอยต่อการทำ� ความดเี พ่อื ผ้อู น่ื จากประวัติวิถีชีวิตภาคฆราวาส ที่แสดงถึงความใส่ใจใน  สขุ ทกุ ขข์ องสงั คมและเพอ่ื นมนษุ ย ์ มากกวา่ การนกึ ถงึ ประโยชน ์ และความสุขส่วนตัว ชีวิตของท่านจึงอุทิศตนท�ำงานเพื่อสังคม  มาโดยตลอด ครนั้ เหตปุ จั จยั บบี คนั้ ใหไ้ ดม้ าอปุ สมบทเปน็ พระภกิ ษุ  ดว้ ยความศรทั ธาในคำ� แนะนำ� ของกลั ยาณมติ ร (คอื  ทา่ นอาจารย์  สลุ กั ษณ ์ ศวิ รกั ษแ์ ละหลวงพอ่ คำ� เขยี น สวุ ณโฺ ณ) ความเมตตา  และเสียสละต่างๆ ก็ไม่เคยจางหายไปจากจิตวิญญาณท่ีเปี่ยม  อดุ มการณข์ องทา่ น แตเ่ ดมิ ทท่ี า่ นคดิ ไวว้ า่ จะบวชชว่ั คราว กก็ ลาย  เปน็ การบวชทยี่ าวนานมาถงึ  ๓๐ ป ี ซง่ึ เปน็ เรอื่ งทที่ า่ นเองกไ็ ม ่ คาดฝันมาก่อน ท้ังยังเป็นพระภิกษุ-พระมหาเถระท่ีมีภารกิจ  การงานเพ่ือสงเคราะห์ผู้อ่ืนและสังคมหลากหลายมิติเกินพระ  ทว่ั ไป สงิ่ หนงึ่ ทที่ า่ นยอมรบั ในวนั นค้ี อื  ทา่ นมคี วามสขุ ดใี นสมณ  เพศ และยงิ่ อยนู่ านกย็ งิ่ อยงู่ า่ ยขน้ึ  นบั เปน็ เรอ่ื งทนี่ า่ ยนิ ดอี นโุ มทนา  ของพทุ ธศาสนกิ ชนทงั้ หลายทพี่ ระอาจารยจ์ ะครองผา้ กาสาวพตั ร์  ตอ่ ไปไมม่ กี ำ� หนดอยา่ งเกอื้ กลู ประโยชนท์ ง้ั สว่ นองคแ์ ละสว่ นรวม ภายในบคุ ลกิ ทสี่ งบ พดู นอ้ ย ไมเ่ กยี่ วขอ้ งวนุ่ วายกบั ใครนน้ั   มีดวงจิตท่ีเปี่ยมเมตตาและความเห็นอกเห็นใจเพ่ือนมนุษย์อยู ่ พระอาจารย์เข้าใจปัญหาสังคมปัจจุบันอย่างลึกซึ้งและสามารถ  นำ� หลกั ธรรมมาทำ� ใหเ้ ขา้ ใจงา่ ยแนะแนวทางแกป้ ญั หาไดเ้ หมาะสม 

17 แก่สถานการณ์ เช่น ปัญหาเด็กวัยรุ่น ปัญหาสังคม ในระดับ  ชุมชน ระดับประเทศ และรวมถึงในระดับนานาชาติ สำ� หรับ  ข้าพเจ้าเองน้ันได้สัมผัสความเมตตาของท่านมาโดยตลอด แม ้ ภารกจิ ของทา่ นจะมากมายจนแทบไมม่ เี วลาพกั  แตพ่ ระอาจารย ์ เป็นครูบาอาจารย์ท่ีเมตตาให้ค�ำปรึกษาท่ีดีและทันเวลาเสมอ  แมเ้ ปน็ เรอ่ื งโลกๆ ไมใ่ ชป่ ญั หาธรรมะ ทา่ นกส็ ามารถใหค้ ำ� แนะนำ�   ท่ีดี เข้าใจคนในครอบครัวของข้าพเจ้ายิ่งกว่าข้าพเจ้าซ่ึงเป็น  คนมีครอบครัวเองเสียอีก ค�ำแนะน�ำของท่านสามารถน�ำไป  ปฏบิ ตั ไิ ด้ผลดจี ริงทุกครั้ง  สมัยก่อนเม่ือไปร้านหนังสือ ได้เห็นหนังสือธรรมะของ  “พระไพศาล วสิ าโล” มกั จะเลอื กซอื้ มาอา่ นเพราะชอบงานเขยี น  ทส่ี อื่ ถงึ ความสงบสนั ตแิ ละสมถะ มแี นวคดิ มมุ มองทที่ ำ� ใหป้ ญั ญา  งอกงาม ไม่เคยคาดคิดว่า วันนี้จะได้มาเป็นศิษย์ของท่านและ  ได้รับโอกาสมาเขียนบทค�ำน�ำ-ได้จัดท�ำหนังสือ ๓ ทศวรรษ พระไพศาล วสิ าโล ถวายทา่ น ขา้ พเจา้ จงึ รสู้ กึ เปน็ เกยี รตสิ งู ยงิ่   ในชวี ติ ทมี่ โี อกาสไดม้ สี ว่ นรว่ มแสดงมทุ ติ าสกั การะในมงคลกาล  น ี้ ในนามชมรมกัลยาณธรรมและคณะศิษย์วิสาโลทุกคน  รู้สึกซาบซึ้งในพระคุณและเมตตาของพระอาจารย์อย่างย่ิง ขอ  นอ้ มเศยี รเกลา้ กราบแทบบาทพระอาจารยแ์ ทนความเคารพศรทั ธา  จากใจศษิ ยท์ กุ คน พวกเราภมู ใิ จในสมณวถิ ขี องพระอาจารย ์ ทงั้  

18 ๓ ท ศ ว ร ร ษ พ ร ะ ไ พ ศ า ล วิ ส า โ ล รำ� ลกึ ถงึ ความเมตตาและความเสยี สละของพระอาจารยเ์ สมอมา  แมส้ ง่ิ ทีไ่ ดร้ วบรวมมาเปน็ หนังสอื อาจารยิ านสุ รณเ์ ล่มน ้ี จะเปน็   แคห่ นง่ึ ในลา้ นสว่ นของความเปน็ องคท์ า่ นและผลงานธรรมอนั เปย่ี ม  คุณค่าของท่าน คณะศิษย์ทั้งหลายก็รู้สึกปลื้มปีติตื้นตันใจ  มใิ ชน่ อ้ ย ขอกราบขอบพระคณุ พระอาจารยท์ ใ่ี หโ้ อกาส ใหค้ วาม  ไวว้ างใจพวกเราไดจ้ ดั ทำ� หนงั สอื ถวายเปน็ อาจรยิ บชู า ขอขอบคณุ   ผู้เก่ียวข้องทุกท่านที่ช่วยกันจัดท�ำให้หนังสือเล่มนี้ส�ำเร็จ เป็น ดุจเครื่องสักการะแทนความเคารพศรัทธาจากใจศิษย์ทุกคน  ขอกราบขอบพระคณุ คณุ เมตตา อทุ กะพนั ธ ์ และบรษิ ทั อมรนิ ทร ์ พร้ินต้ิง แอนด์ พับบลิชช่ิง จ�ำกัด (มหาชน) ท่ีอนุเคราะห์ให้  จัดพิมพ์แจกเป็นธรรมทานในงานแสดงธรรมครั้งที่ ๒๖ ของ  ชมรมกลั ยาณธรรม จำ� นวน ๗,๐๐๐ เลม่  ขอขอบพระคณุ คณะ  ศษิ ยว์ สิ าโล ทช่ี ว่ ยจดั เตรยี มขอ้ มลู ประวตั โิ ดยละเอยี ดและคดั สรร  ภาพนับพันภาพ มาให้เลือกจัดทำ� รูปเล่มที่งดงาม ขอขอบคุณ  ตน้ ฉบบั สมั ภาษณใ์ นเลม่  จากนติ ยสาร ฅ. คน และขอขอบคณุ   คณะผู้จัดท�ำทุกท่าน ท่ีมีส่วนจัดท�ำให้หนังสืออันทรงคุณค่า  เล่มน้ีได้ส�ำเร็จขึ้นมา รวมทั้งผู้มีส่วนช่วยเหลือและเป็นก�ำลังใจ  ทกุ ทา่ น  ขอน้อมถวายอานิสงส์จากธรรมทานน้ี เป็นพุทธบูชา  ธมั มบชู า สงั ฆบชู า และขอนอ้ มบชู าอาจรยิ คณุ  แดพ่ ระอาจารย ์ ไพศาล วิสาโล พระปิยาจารย์ท่ีเคารพศรัทธาและเป็นความ 

19 สงบเยน็ ของพทุ ธศาสนกิ ชนตลอดมา ขออำ� นาจแหง่ คณุ พระศร-ี   รตั นตรยั และสงิ่ ศกั ดส์ิ ทิ ธทิ์ งั้ หลาย จงโปรดมาอภบิ าลรกั ษาและ  เปน็ พลงั ใจนอ้ มถวายพระอาจารยบ์ นวถิ แี หง่ ความด ี ความบรสิ ทุ ธ์ ิ ผ่องใสอันงดงามแห่งสมณเพศ ...จนถึงท่ีสุดแห่งทุกข์ ท่ีพระ  อาจารยต์ ้ังปรารถนาไวท้ ุกประการ เทอญ กราบนมสั การดว้ ยความเคารพเหนอื เศยี รเกล้า ทพญ.อจั ฉรา กลิน่ สวุ รรณ์ ประธานชมรมกลั ยาณธรรม ๒๓ เมษายน ๒๕๕๖





สารบญั ภ า ค แ ร ก ประวตั ิ ๒๕ ความหมายแห่งทุกลมหายใจ พระไพศาล วิสาโล ๒๙ • คำ� ถามของเด็กชาย ๓๐ • จากบางรกั ถึงทา่ พระจนั ทร ์ ๓๗ • อาตมาก็เคยซ้าย ๔๓ • ศัตรูท่ีแทจ้ รงิ ๔๔ • ผา่ นฝนั ร้ายน้ันได้อยา่ งไร ๕๖ • หลวงพ่อแห่งทา่ มะไฟหวาน ๕๘ • การตอ่ ส้กู บั ความเดียวดาย ๖๑ • บ้านอนั แทจ้ ริง ๗๐ • บทเพลงแห่งการยาตรา ๗๗ • พระเมืองอยู่ในปา่ ๙๒ • การปลุกเรา้ ด้วยสันติวธิ ี ๙๙ • สตั ตาหกรณยี ะ ๑๐๑ • ภาวนั รนิ ใจ ไพศาล ๑๐๕ • สิง่ อันประเสรฐิ แหง่ การเป็นสงฆ ์ ๑๐๙ • กินข้าวกก็ นิ ขา้ ว อาบน�ำ้ กอ็ าบน�ำ้ นอนกน็ อน ๑๑๒ • Facebook ๑๒๕ • คลงั หนังสอื และสิบเอด็ เล่มสำ� คญั ๑๓๐ • ข้าวเหนยี วในบาตร ๑๓๘

โยมแม ่ ๑๔๓ ท�ำไมข้าพเจ้าจึง (ยัง) ไม่สกึ ๑๗๓ ๓๐ ปี ในวถิ สี มณะ ๑๘๗ ประวัติ ๒๑๓ • ประวัติ ๒๑๓ • งานหนงั สือ ๒๑๕ • ประวัตกิ ารท�ำงาน ๒๑๖ • งานศกึ ษา งานวชิ าการและงานวิจัย ๒๑๙ • ประกาศเกยี รตคิ ุณและรางวลั ๒๒๑ • ระดบั องค์กร เครือขา่ ยพุทธกิ า ทพี่ ระไพศาล วสิ าโล เปน็ ประธาน ๒๒๕ ภ า ค ส อ ง ภาคบทความ ๒๒๗ มนั่ คงบนวถิ ธี รรม ๒๓๑ ธรรมะทุกหยอ่ มหญ้า ๒๓๙ ศาสนาบรโิ ภคนิยม ๒๔๙ มติ รท่ีถูกเมิน ๒๕๗ ภกิ ษุณสี งฆ ์ : ทางเลอื กที่เล่ยี งได้ยาก ๒๖๗ รื่นรมยบ์ นผาสงู ๒๗๗ ไปพ้นจากการแบ่งแยก ๒๘๙

24 ๓ ท ศ ว ร ร ษ พ ร ะ ไ พ ศ า ล วิ ส า โ ล

ค ว า ม ห ม า ย แ ห่ ง ทุ ก ล ม ห า ย ใ จ                                      25 ภาคแรก

26 ๓ ท ศ ว ร ร ษ พ ร ะ ไ พ ศ า ล วิ ส า โ ล เพศบรรพชิต จะเป็นกรอบจ�ำกดั ข้าพเจ้า ให้หนั หน้ามาเผชญิ กับตัวเองอย่างจรงิ จงั หาไม่กค็ งมีช่องทางหลบเลย่ี ง หนหี ่าง

ค ว า ม ห ม า ย แ ห่ ง ทุ ก ล ม ห า ย ใ จ                                      27 เสีย ีท ัตวเองอ ู่ย �่รำไป



ท่มี า : จาก นติ ยสาร ฅ.ฅน ปีที่ ๕ ฉบับที่ ๑๑ ค ว า ม ห ม า ย แ ห่ ง ทุ ก ล ม ห า ย ใ จ  ประจ�ำเดือนกนั ยายน ๒๕๕๓ ค ว า ม ห ม า ย แ ห่ ง ทกุ ลมหายใจ พระไพศาล วสิ าโล เรอื่ ง : กฤษกร วงคก์ รวฒุ ิ ดกู รภกิ ษทุ ง้ั หลาย เปรยี บเหมอื นมหาปฐพนี มี้ นี ำ้� เปน็ อนั เดยี ว  กัน บุรุษโยนแอกซึ่งมีช่องเดียวลงไปในมหาปฐพีนั้น ลมทิศ บรู พาพดั เอาแอกนนั้ ไปทางทศิ ประจมิ  ลมทศิ ประจมิ พดั เอาไป ทางทศิ บรู พา ลมทศิ อดุ รพดั เอาไปทางทศิ ทกั ษณิ  ลมทศิ ทกั ษณิ พดั เอาไปทางทศิ อดุ ร เตา่ ตาบอดมอี ยใู่ นมหาปฐพนี นั้  ตอ่ ลว่ ง ร้อยปีๆ มันจะโผลข่ นึ้ คราวหนงึ่ ๆ

30 ๓ ท ศ ว ร ร ษ พ ร ะ ไ พ ศ า ล วิ ส า โ ล เธอทง้ั หลายจะสำ� คัญความข้อนนั้ เปน็ ไฉน เต่าตาบอด นั้น ต่อล่วงร้อยปีๆ มันจะโผล่ขึ้นคราวหนึ่ง จะสอดคอ ใหเ้ ข้าไปในแอกซ่ึงมชี อ่ งเดียวโน้นได้บา้ งหรอื หนอ? ...พระไตรปิฎก การจะไดเ้ กดิ มาเปน็ มนษุ ยน์ น้ั  ตอ้ งใชเ้ วลานาน ยากเยน็ เสียย่ิงกว่าเต่าตาบอดท่ีจะโผล่ข้ึนมาตรงกลางแอกกลาง มหาสมุทรอันกว้างใหญ่ได้พอดี ในเมื่อการได้เกิดมาเป็น มนุษย์ เป็นเร่ืองยากถึงเพียงนี้ เมื่อได้เกิดมาแล้วจึงนับว่า เป็นโชคดี… ค�ำถามของเดก็ ชาย ชวี ติ ของเดก็ ชายไพศาล วงศว์ รวสิ ทิ ธ ิ์ อาจเตบิ โตขนึ้ มา  ไม่แตกต่างจากเด็กชาวกรุงในครอบครัวคนช้ันกลางเช้ือจีน  ที่ไม่ขาดพร่องโอกาสแห่งชีวิต หากแต่ทุกชีวิตไม่ว่าจะอยู่บน  ความมง่ั มหี รอื ยากจน ไกลหรอื ใกลโ้ อกาส กล็ ว้ นตอ้ งพานพบ  กับปมเง่ือนส�ำคัญท่ีน�ำไปสู่จุดแห่งการเปล่ียนแปลงด้วยกัน  ท้ังสนิ้

31 ค ว า ม ห ม า ย แ ห่ ง ทุ ก ล ม ห า ย ใ จ  � ถา่ ยเมอื่ อายรุ าว 5-6 ขวบ ชอื่ เลน่ ทใี่ ชเ้ รยี กในครอบครวั คอื “อง้ั ย”่ี แปลวา่ “แดงคนทส่ี อง” ไมเ่ กย่ี วกบั องั้ ยแ่ี ตอ่ ยา่ งใด “ความจริงครอบครัวอาตมาเป็นคนชั้นกลาง ฐานะ  ไมค่ อ่ ยจะดนี กั  โยมพอ่ เองกจ็ บ ม. ๓ จากอสั สมั ชญั  มโี อกาส  ทจ่ี ะไตเ่ ตา้ เอาดไี ดท้ างธรุ กจิ เพราะภาษาองั กฤษด ี มเี ครอื ขา่ ย  ธุรกิจไม่น้อย แต่โยมพ่อไปเสียเรื่องการพนันกับมีเมียน้อย  ก็เลยพาลท�ำให้ครอบครัวเกิดปัญหาเร่ืองเงินและมีปัญหา  ความสัมพันธ์ในครอบครัว ตั้งแต่โตข้ึนมาก็ได้เห็นพ่อแม ่ ทะเลาะกนั แล้ว” บดิ าของทา่ นทำ� งานในดา้ นใชท้ กั ษะความจดั เจนเฉพาะ  บุคคล มีหน้าท่ีวัดและค�ำนวณเนื้อไม้ซุงท่ีจะแปรรูปให้กับ  โรงเลอ่ื ยของชาวจนี ไหหลำ�  วธิ เี ลอ่ื ยไมซ้ งุ ใหไ้ ดไ้ มแ้ ผน่ เตม็ มาก  เหลอื ไม้เศษน้อย จะต้องมาจากการค�ำนวณที่เก่งกาจ

32 ๓ ท ศ ว ร ร ษ พ ร ะ ไ พ ศ า ล วิ ส า โ ล แมจ้ ะเรมิ่ ตน้ จากลกู จา้ ง แตก่ ม็ รี ายไดส้ งู และมโี อกาสจะ  ก้าวไปเป็นเจา้ ของกิจการเองได้ “ทา่ นมเี พอื่ นเปน็ นายกสมาคมโรงเลอื่ ย แตโ่ ยมพอ่ กลบั   ไปเป็นหุ้นกับสถานเริงรมย์ แถวๆ ย่านอนุสาวรีย์ประชาธิป-  ไตยขา้ งๆ ร.ร.สตรวี ทิ ยา พอไปเปน็ หนุ้ สว่ น กเ็ ลยอยใู่ นแวดวง  พวกนี้ ก็มีทั้งเรื่องพนันบ้าง เรื่องผู้หญิงบ้าง รายได้ของบ้าน  กเ็ ลยไมค่ อ่ ยทัว่ ถึง” “อาตมายังจ�ำได้ ตอนเด็กๆ ต้องคอยตื๊อโยมพ่อขอค่า  เลา่ เรยี นแค ่ ๓๐๐ บาท เทา่ นัน้  ต้องต๊ือขออย่ทู กุ เทอมๆ” ผทู้ แี่ อบ “มบุ มบิ ” นำ� เงนิ มาจา่ ยคา่ เทอมใหล้ กู ชาย ๓ คน  ท่ีเรียนอยู่ทีโ่ รงเรยี นอสั สมั ชญั บางรักก็คอื  คุณแม่ ชีวิตถึงไม่ล�ำบากขาดแคลนแต่ก็มีปัญหาและมีเร่ือง  ให้คิด และแม้จะมีโอกาสก้าวไปสู่ความม่ังมีแต่ก็ผ่านไปเสีย  ดว้ ยบดิ าสนทิ สนมคนุ้ เคยกบั ตระกลู ธรุ กจิ ใหญท่ ท่ี �ำธรุ กจิ ดา้ น  ห้างสรรพสินค้า และเป็นญาติๆ กับทางฝ่ายภรรยา แต่ใน  ครอบครัวกม็ ิได้พึง่ พิงหรือทำ� ธุรกจิ ร่วมกัน “อาตมาวา่ ดนี ะ ชวี ติ ทลี่ ำ� บากมนั ชว่ ยฝกึ ใหอ้ ดทน เขม้ แขง็   และพงึ่ ตนเอง” บุคลิกของเด็กชายไพศาล ลูกชายคนที่สี่เป็นคนร่าเริง  ชา่ งคดิ  เปน็ ตวั ของตวั เอง ไมเ่ กเรเทย่ี วเตร ่ และเรยี นหนงั สอื  

33 ค ว า ม ห ม า ย แ ห่ ง ทุ ก ล ม ห า ย ใ จ  เก่ง จึงเป็นที่รักและแบกรับภาระอันเป็นความคาดหวังของ  พ่อแม่ท่ฝี นั อยากเห็นลกู เปน็ หมอ หรือไมก่ ว็ ศิ วกร “เรียนอย่างเดียว กลับบ้านก็ท�ำการบ้าน เล่นอะไร  ไม่เป็นเลยยกเว้นฟุตบอล เตะฟุตบอลอย่างเดียว พอได้เตะ  แล้วชอบ สนกุ ด ี ก็เลยเอาจริงเอาจงั หน่อย” จึงไม่ใช่เรื่องแปลกหากพบว่ามีภิกษุพรรษาสูง วัตร  ปฏบิ ตั งิ ามรปู หนงึ่  ยอมรบั อยา่ งเปดิ เผยวา่ ในฟตุ บอลโลกครง้ั   ทผ่ี ่านมา ทา่ นก็มีทมี ฟตุ บอลทมี โปรดเสยี ด้วย เดก็ เรยี นหนงั สอื เกง่  เปน็ ไปไดเ้ ทา่ ๆ กบั ไมไ่ ดเ้ ปน็ เชน่ นนั้   ว่า มีมันสมองท่ีเป็นเลิศ หากแต่ค�ำถามชนิดหน่ึงจะเป็นสิ่ง  บ่งชีช้ ดั   เมอ่ื ขน้ึ ชนั้  มศ. ๒ อายไุ ดส้ บิ ส ่ี เดก็ ชายไพศาลเกดิ คำ� ถาม  ขอ้ หนง่ึ ขนึ้ ในใจ และตอบคำ� ถามนก้ี บั ตวั เอง เปน็ คำ� ถามและ  ค�ำตอบที่แทงทะลุไปสู่การใชช้ วี ิต “มนั เรมิ่ จากการถามตวั เองวา่  เราเรยี นไปเพอื่ อะไร เมอ่ื   ก่อนก็ไม่เคยคิดหรอก เรียนเพื่อเอาคะแนนๆ ไป มาต้ังสต ิ ตอบตัวเองวา่  เรียนเพอ่ื ความร ู้ ไมใ่ ชเ่ อาคะแนน...” ผลกค็ อื ยงิ่ ทำ� ใหค้ ะแนนดขี นึ้  เพราะเดก็ ชายจะอา่ นหนงั สอื   ไปล่วงหน้าด้วยความอยากรู้ว่าในหนังสือนั้นว่าอะไร จากน้ัน  กต็ ามไปอา่ นเพม่ิ จากหอ้ งสมดุ  แสวงหาความรนู้ อกหอ้ งเรยี น 

34 ๓ ท ศ ว ร ร ษ พ ร ะ ไ พ ศ า ล วิ ส า โ ล มากขึน้ “แต่ก่อนอาตมาเรียนโดยไม่คิดเร่ืองโยงความรู้ ว่าจะ  เอามาใชง้ านไดอ้ ยา่ งไร กบ็ า้ ความรรู้ อบตวั เชน่ วา่  ภเู ขาสงู ทสี่ ดุ   ในโลกอยทู่ ไี่ หน สะพานยาวทสี่ ดุ ในโลกอยทู่ ไี่ หน ทอ่ งไดห้ มด  แตเ่ อาไปทำ� อะไรล่ะ”… “เราก็เลยเลิกแบบน้ัน พูดง่ายๆ เราค้นคว้าได้ก็เอาแต่ วิชาท่ีมีประโยชน์ใช้งานได้ เร่ิมจัดล�ำดับความส�ำคัญ ความรู ้ ไหนมีประโยชน์ อันไหนไม่มีประโยชน์หรือมีประโยชน์แต่  รกสมองก็ไม่เอา ตรงน้ีเองท�ำให้เข้าห้องสมุดค้นคว้า แล้วก ็ อ่านหนงั สือเยอะแยะไปหมด” ยง่ิ ไปไดร้ างวลั ในกจิ กรรมวทิ ยาศาสตรใ์ นระดบั เครอื ขา่ ย โรงเรยี นคาทอลกิ  ยง่ิ เกดิ ฉนั ทะวา่ จะเอาดที างดา้ นน ้ี ความคดิ   ที่จะเสาะแสวงหาความรู้นั้น ไปไกลกว่ากรอบสี่เหลี่ยมของ  ห้องเรียน และความมั่นใจทจ่ี ะไปเรียนตอ่ ด้านวิศวะ ถ้าหากมิใช่เป็นเพราะหนังสือธรรมดาเล่มหน่ึงท่ีเขียน  โดย ส. ศิวรักษ์ “หนังสอื ก็ธรรมดาๆ ชือ่  ชวนอา่ นวจิ ารณห์ นงั สือต่างๆ  เป็นการรวมบทความวิจารณ์หนังสือต่างๆ ในสังคมศาสตร์  ปรทิ ศั น ์ เราเปน็ คนชอบอา่ นหนงั สอื กอ็ ยากรวู้ า่ พดู ถงึ หนงั สอื   เลม่ นน้ั เลม่ นวี้ า่ อยา่ งไร มที ง้ั ขนุ แผน พระลอ สามกก๊  แลว้ ก็ 

35 ค ว า ม ห ม า ย แ ห่ ง ทุ ก ล ม ห า ย ใ จ  หนังสือภาษาอังกฤษ พอได้อ่านแล้วก็ติดใจเพราะว่าส�ำนวน  แกสนกุ มาก มนั เหมาะกบั วยั รนุ่  เพราะตอนนนั้ วยั รนุ่ เรมิ่ มกี าร  วิพากษ์วิจารณ์สังคม อ่านแล้วก็เกิดไฟตามไปอ่านงานเล่ม  อื่นๆ โดยเฉพาะงานวิจารณ์สังคม วิจารณ์บ้านเมือง ได้อ่าน  สงั คมศาสตรป์ รทิ ศั น ์ ซง่ึ แกเคยเปน็ บรรณาธกิ าร แตต่ อนนน้ั   คณุ สุชาต ิ สวสั ดิ์ศรี มาเป็นบรรณาธกิ ารไดส้ องปแี ลว้ ” “มาเจอสังคมศาสตร์ปริทัศน์ฉบับภัยเหลืองต่อต้าน  จักรวรรดินิยมญ่ีปุ่น โอ้โฮ ไม่เคยคิดเลยว่าญี่ปุ่นมันเลวร้าย  ขนาดนี้ ไม่เคยคิดว่าไทยถูกเอาเปรียบขนาดนี้ สังคมศาสตร์ ปรทิ ศั นเ์ ลม่ อน่ื ๆ กท็ ำ� ใหเ้ หน็ เรอ่ื งการเมอื ง เรอื่ งความไมเ่ ปน็   � ถา่ ยทบ่ี า้ นเพอ่ื น เมือ่ อย่ชู น้ั มัธยมศกึ ษา ปที ่ี ๕ พ.ศ. ๒๕๑๗

36 ๓ ท ศ ว ร ร ษ พ ร ะ ไ พ ศ า ล วิ ส า โ ล ธรรม เร่ืองชนบท ว่าถูกละเลยอย่างไร แล้วช่วงน้ัน ธีรยุทธ  บุญมี เป็นเลขาฯ ศูนย์นิสิตนักศึกษาออกมารณรงค์ต่อต้าน  สนิ คา้ ญปี่ นุ่  มกี ารเดนิ ขบวนไปตอ่ ตา้ นทไ่ี ทยไดมาร ู ราชประสงค ์ กป็ ลกุ ให้เกดิ การต่ืนตัวทางการเมอื ง ทางสังคมขน้ึ มา” จากนกั เรยี นเรยี นเกง่ สนใจแตด่ า้ นวทิ ยาศาสตร ์ สงั คม- ศาสตรป์ รทิ ศั น ์ เปดิ โลกทศั นใ์ หมจ่ นนำ� มาสคู่ วามรรู้ อ้ นรหู้ นาว  ในเรอื่ งของบ้านเมือง “ก็เลยไปเข้ากลุ่มอาสาพัฒนาของอัสสัมชัญ รู้สึกกนก  วงษ์ตระหง่าน, ประสาน ไตรรัตน์วรกุล ก็เคยมาอยู่ชมรมนี ้ กพ็ ากนั ไปออกคา่ ยในชนบท ไปชว่ ยเดก็ สลมั  เดก็ ยากจนบา้ น  ราชวถิ  ี ทำ� กจิ กรรมสงั คมสงเคราะห ์ แลว้ กต็ ง้ั วงวจิ ารณก์ ารเมอื ง  สังคมกันในหอ้ งประชมุ “ตอนนนั้ กเ็ รมิ่ เกเรแลว้  คอื พอทำ� กจิ กรรมทางสงั คมกเ็ รม่ิ   โดดเรยี นบา้ ง จากเดก็ เรยี นดกี เ็ รมิ่ เก แตไ่ มไ่ ดเ้ กในทางรา้ ยนะ  เกไปทางกจิ กรรม ออกจากโรงเรยี นไปหาสปอนเซอรท์ �ำคา่ ย” เด็กนักเรียนมัธยมกับความคิดทางการเมืองอันเข้มข้น  ในช่วงที่คลื่นขบวนนักศึกษากำ� ลังก่อตัว “มันก็พอดีกับช่วงที่  ขบวนการนกั ศกึ ษากำ� ลงั สกุ งอม พอเกดิ  ๑๔ ตลุ า ๑๖ กค็ ดิ วา่   ไมเ่ อาดที างดา้ นวศิ วะแลว้  อยากจะไปเขา้ ธรรมศาสตร ์ กเ็ ลย  ย้ายจาก มศ. ๔ สายวิทย์ไปอยู่ มศ. ๕ สายศลิ ป์”

37 ค ว า ม ห ม า ย แ ห่ ง ทุ ก ล ม ห า ย ใ จ  ประจวบเหมาะกับพ่ีชายสอบเข้าคณะแพทยศาสตร ์ มหดิ ล แรงกดดนั จากครอบครัวก็ลดทอนลงไป “ทบี่ า้ นกไ็ มเ่ รยี กรอ้ งมากเหมอื นเมอ่ื กอ่ น เรากเ็ ลยตอ่ รอง  ขอย้ายไปอยู่สายศิลป์ ตอนน้ันมันไม่มีใจเรียนทางด้านวิทย ์ แลว้  บางวชิ าคะแนนกไ็ มด่ ีเลย” จากบางรักถึงท่าพระจนั ทร์ ในชว่ งทม่ี กี ารชมุ นมุ ทางการเมอื ง เมอ่ื เดอื นตลุ าคมปี ๒๕๑๖ ทกุ เยน็ จะมนี กั เรยี นมธั ยมปลายโรงเรยี นอสั สมั ชญั คนหนึ่ง เดินจากบ้านย่านส่ีแยกมหานาคไปมหาวิทยาลัย ธรรมศาสตรเ์ พื่อฟงั ปราศรัยทางการเมอื ง อาศยั วา่ เคยทำ� กจิ กรรมในโรงเรยี นจนดกึ ดน่ื ในบางครง้ั   ทบี่ ้านจงึ แทบไมร่ ู้เลยวา่ ลูกชายไปอยทู่ ีธ่ รรมศาสตร์ และอีกสองปีต่อมา เด็กหนุ่มผู้นั้นก็ก้าวเข้าสู่สถาบันท่ี  ผปู้ ระศาสนก์ ารอปุ มาประดจุ  “บอ่ นำ�้ บำ� บดั ความกระหายของ ราษฎร” และเลือกเรียนในคณะศิลปศาสตร์ วิชาเอกประวัต ิ ศาสตร์ “เพราะว่าตอนนั้นเรื่องประวัติศาสตร์ก�ำลังคึกคักมาก  จติ ร ภมู ศิ กั ด ์ิ ซงึ่ เปน็ ฮโี รข่ องพวกซา้ ยกท็ ำ� งานวจิ ยั ดา้ นประวตั ิ 

38 ๓ ท ศ ว ร ร ษ พ ร ะ ไ พ ศ า ล วิ ส า โ ล ศาสตร์ อาจารย์ชาญวิทย์ เกษตรศิริ ก็มีช่ือมาก ตอนน้ัน  อาจารย์นิธิยังไม่ดัง รู้สึกจะมีผลงานออกมาหลังเหตุการณ ์ เดอื นตลุ า” หลังเหตุการณ์ ๑๔ ตุลาคม ๒๕๑๖ เสรีภาพทางการ  เมืองได้ท�ำให้เกิดการศึกษาประวัติศาสตร์แนวใหม่ ซึ่งจิตร  ภูมิศักด์ิ ได้สร้างกระบวนทัศน์ใหม่ที่ว่า ประวัติศาสตร์ที่เรา  เรยี นลว้ นเปน็ ประวตั ศิ าสตรแ์ บบทอ็ ปดาวน ์ คอื ประวตั ศิ าสตร ์ แบบพงศาวดาร ทีเ่ ขียนโดยเจ้าและถูกกำ� หนดโดยเจา้ “มันท�ำให้เราเห็นประวัติศาสตร์อีกแง่มุมหนึ่ง มีพลัง  ในการอธบิ ายหลายเรอื่ งทดี่ กี วา่  แลว้ ประวตั ศิ าสตรข์ องกรม-  พระยาด�ำรงราชานุภาพก็ถูกท้าทายโดยจิตร ภูมิศักดิ์ ซ่ึงได้  กลายเปน็ ประตูให้เราเขา้ ใจในเรื่องสังคมการเมอื งในปจั จบุ นั “แมแ้ ตพ่ วกมารก์ ซสิ ตเ์ องกใ็ ชป้ ระวตั ศิ าสตรใ์ นการทำ� ลาย  มายาภาพของทหาร มายาภาพของเจา้  ฉะนนั้ พวกทเี่ รยี นมา  ทางซ้ายทุกคนจะหันมาสนใจประวัติศาสตร์เพราะได้กลาย  เปน็ เครอื่ งมอื วพิ ากษว์ จิ ารณส์ ถาบนั ทเ่ี อาเปรยี บ เชน่  ศกั ดนิ า  ซึ่งท่ีอาตมาสนใจนั้นส่วนหนึ่งก็เพราะอยากจะสู้ทางความคิด  กับพวกซ้าย คืออยากจะเถียงกับซ้าย มีทางเดียวก็ด้วยเร่ือง ประวตั ศิ าสตร์ กไ็ ปเรยี นประวัติศาสตรเ์ สยี ”

39 ค ว า ม ห ม า ย แ ห่ ง ทุ ก ล ม ห า ย ใ จ  นักศึกษาหนุ่มเข้าร่วมกับบรรดาลูกศิษย์ของอาจารย ์ สลุ กั ษณ ์ ศวิ รกั ษ ์ ทำ� วารสารปาจารยสาร โดยหนั มาชปู ระเดน็   อหิงสาแทนการปฏิรูปการศึกษา โดยมีพจนา จันทรสันต ิ เป็นบรรณาธิการ “อาตมาไปเป็นกองบรรณาธิการด้วย พอดีพจนาจะไป บวช และคดิ จะไปทำ� อาศรมทเี่ ชยี งใหมก่ เ็ ลยไมม่ ใี คร อาตมา เลยตอ้ งรบั เปน็ บรรณาธกิ าร และทำ� มาตง้ั แตเ่ รยี นอยชู่ นั้ ป ี ๑” กระแสใหญ่ในห้วงเวลาน้ัน คนหนุ่มสาวต้อง “ซ้าย”  สันตวิ ิธ ี อหงิ สาไม่ใช่กระแสหลักในธรรมศาสตร์ “เขาซ้ายกันขนาดว่า “จอบ” วันชัย อดีตบรรณาธิการ  สารคดี อยู่ชมรมเชียร์ ก็ยังเชียร์แบบซ้าย คือพูดจะให้เลิก  เชียร์ เอาการแปรอักษรขบวนลอ้ การเมืองมาใช้” ในทา่ มกลางความเปน็ ซา้ ยทงั้ เขม้ จดั ไปจนถงึ ซา้ ยเจอื จาง  จุดร่วมที่เหมือนกันและเป็นอานิสงส์ท่ีได้รับมา คือการกล้า  ตงั้ คำ� ถามกบั รฐั  ตั้งค�ำถามกบั ทนุ “เราเองพอจะรจู้ กั เพอ่ื นๆ ทเี่ ปน็ ซา้ ยตงั้ แตย่ งั เปน็ นกั เรยี น  แม้เราจะซ้ายไม่จัดแล้วตอนที่เข้าธรรมศาสตร์แต่ก็ยังพอ  คุยกันได้เพราะความเป็นเพ่ือน ในยุคนั้นถ้าไม่รู้จักกันก็อาจ  จะถูกกล่าวหาจากฝ่ายใดฝ่ายหนึ่งหรือถูกระแวง ถ้าใคร  ไมซ่ า้ ยกจ็ ะถกู ระแวงเปน็ ซไี อเอ บรรยากาศแหง่ ความหวาดกลวั  

40 ๓ ท ศ ว ร ร ษ พ ร ะ ไ พ ศ า ล วิ ส า โ ล � ถา่ ยเปน็ แบบให้แก่เพ่อื นบนระเบียงขา้ งชุมนมุ พุทธศาสตร์ ธรรมศาสตร์ ขณะอยู่ชั้นปี ๑ พ.ศ. ๒๕๑๘

41 ค ว า ม ห ม า ย แ ห่ ง ทุ ก ล ม ห า ย ใ จ  ปกคลุมจนเครียดกนั มาก” ในกลุ่มของไพศาล คนท่ีท�ำงานด้านอหิงสาและเป็น  รุ่นพี่ท่ีร่วมในแวดวงกิจกรรมมาด้วยกันจวบจนปัจจุบัน ก็ม ี รสนา โตสิตระกูล อีกคน ซ่ึงสังกัดพรรคพลังธรรม อันเป็น  พรรคนักศึกษาพรรคเดียวท่ีบริหารองค์การนักศึกษาติดต่อ  กนั มาหลายปี “ทมี่ ารว่ มกว๊ นกนั กม็  ี พจนา รสนา อาตมา และคนอนื่ ๆ  ก็มาสมุ หัวกนั ท่ชี มรมพุทธศาสตร์” ไพศาลหนุ่มอาจไม่ได้ไปเกี่ยวข้องกับเหตุการณ์ฆ่าหมู่  นกั ศกึ ษากลางเมอื งโดยตรง แตก่ ม็ สี ว่ นรว่ มกบั เหตกุ ารณ ์ ดว้ ย  ความพยายามเคลอ่ื นไหวแบบอหงิ สา “เหตุการณ์ท่ีน�ำไปสู่การสังหารหมู่ เก่ียวข้องกับการ  เดินทางกลับเข้าประเทศของสามเณรถนอม กิตติขจร ที่ไป บวชเณรที่สิงคโปร์แล้วเข้าประเทศด้วยผ้าเหลือง จะมาบวช เป็นพระท่ีวัดบวรฯ ก็มีการประท้วงกัน คราวแรกท่ีนักศึกษา ประท้วงก็มีการปาระเบิด มีคนตาย พอครั้งน้ีไปขับไล่อีก ก็ กลายเปน็ ภาพนกั ศกึ ษาขับไลพ่ ระ” ไพศาลกับกลุ่มเพื่อนอีก ๕ คนจากชมรมพุทธศาสตร ์ ประกาศอดอาหารประท้วง ด้วยเห็นว่าสิ่งท่ีเกิดขึ้นนี้สถาบัน  สงฆ์ต้องรับผิดชอบ โดยเรียกร้องให้สถาบันสงฆ์เข้ามาแก้ไข 

42 ๓ ท ศ ว ร ร ษ พ ร ะ ไ พ ศ า ล วิ ส า โ ล � เมอ่ื ครั้งท�ำงานทก่ี ลุ่มประสานงานศาสนาเพ่ือสงั คม ราวปี พ.ศ. ๒๕๒๕ เพื่อป้องกันมิให้เกิดการฆ่าฟันกันขึ้น ขณะท่ีกลุ่มสนนท. ก็ เรยี กร้องกบั รัฐบาล ม.ร.ว. เสนยี  ์ ปราโมช

43 ค ว า ม ห ม า ย แ ห่ ง ทุ ก ล ม ห า ย ใ จ  อาตมากเ็ คยซ้าย “อาตมาก็ซ้ายอยู่ช่วงหน่ึง ช่วงหลัง ๑๔ ตุลา สมัยยัง  เปน็ นกั เรยี นอสั สมั ชญั  กเ็ ชดิ ชคู วามคดิ ปฏวิ ตั  ิ จนคดิ วา่ วนั หนงึ่   ต้องเข้าป่า ไปจับอาวุธเพื่อร่วมขบวนการสงครามประชาชน  ต่อสู้กับอเมริกา คือตอนน้ันมีความเชื่อพ้ืนฐานเลยว่าท ่ี โลกทสี่ ามตกตำ่� กเ็ พราะวา่ อเมรกิ ามนั มาครอบงำ�  ไดบ้ ทเรยี น  มาจากควิ บา บทเรยี นจากจนี วา่ มนั ตอ้ งใชส้ งครามกองโจรถงึ จะตอ่ สู้ปลดแอกประเทศได”้   “ก็คิดอย่างแน่วแน่ว่า สักวันหน่ึงต้องเข้าป่าและเราก็มี  เช เกวารา เป็นวีรบุรษุ ” “คิดแบบน้ีได้สักครึ่งปี ช่วงที่เรียน มศ. ๕ อายุได้ ๑๗  กบ็ งั เอญิ ไปเจออาจารยส์ ลุ กั ษณ ์ ศวิ รกั ษ ์ พรอ้ มกบั กลมุ่ เพอ่ื น  ซงึ่ อาจารยส์ ลุ กั ษณแ์ กสนใจเรอื่ งอหงิ สา แตเ่ ราไมเ่ คยเชอ่ื เรอ่ื ง  อหงิ สามากอ่ น ไมเ่ คยคดิ วา่ อหงิ สาธรรมจะเปน็ คำ� ตอบทางสงั คม  การเมอื งได้” ความคิดมาเปลี่ยนด้วยเหตุผลสำ� คัญคือหนังสือส�ำคัญ ชุดหนึ่ง เขียนด้วยนักคิดสายสันติวิธีช่ือ จีน ชาร์ป ผู้ซึ่งถูก  ขนานนามว่าเปน็  แมกเคยี วาลีแห่งสนั ตวิ ธิ ี “หนงั สอื ของจนี  ชารป์  ชอ่ื ชดุ วา่  The Politics of Non- violent Action เปน็ การพดู ถงึ สนั ตวิ ธิ ใี นฐานะทเี่ ปน็ การตอ่ ส้ ู

44 ๓ ท ศ ว ร ร ษ พ ร ะ ไ พ ศ า ล วิ ส า โ ล ทางการเมือง แล้วก็อธิบายว่าสันติวิธีสามารถเปล่ียนแปลง  สังคมการเมืองไดอ้ ย่างไร มีพลังอย่างไรบา้ ง...” ใน The Politics of Nonviolent Action อันมีชุด  ๓ เลม่  พดู ถงึ ทฤษฎที างรฐั ศาสตร ์ แงม่ มุ ทางประวตั ศิ าสตร์  การใช้สันติวิธีในการต่อสู้ในอดีต และเล่มสุดท้าย คือการ  วเิ คราะหว์ ่า ยทุ ธศาสตรส์ นั ตวิ ธิ เี ป็นอย่างไร “หนังสือเล่มน้ีแสดงให้ประจักษ์ชัดว่า สันติวิธีมันไม่ได้  หน่อมแน้มอย่างท่ีเราเข้าใจ ความส�ำเร็จของคานธีก็น�ำมาใช้  อธบิ ายไดว้ ่าเป็นความสำ� เร็จทางการเมอื งอยา่ งไร” ขณะเดียวกัน สันติวิธีหรือหลักอหิงสาของอาจารย์  สุลักษณ์ ศิวรักษ์ นั้นยังมีมิติทางด้านศาสนาเข้าไว้ด้วย เป็น  เร่อื งของความรกั ความเมตตา ศตั รูทีแ่ ทจ้ รงิ “เร่ิมอดกันวันท่ี ๕ ตุลา ที่ตึกกิจกรรมเดิม ที่เป็นโรง  อาหารตรงขา้ มคณะรฐั ศาสตร ์ พวกอดอาหารกไ็ มร่ วู้ า่ เกดิ เหต ุ ยิงกันท่ีสนามฟุตบอลและเลือดนองท่ีสนามหลวงแล้ว เรายัง คดิ วา่ คงไมม่ อี ะไรเพราะรฐั บาลยงั เปน็ ประชาธปิ ไตย และการ  ชมุ นมุ กย็ งั ไมถ่ งึ จดุ แตกหกั   แตพ่ อตอนสายวนั ท ี่ ๖ เหน็ พวก 

45 ค ว า ม ห ม า ย แ ห่ ง ทุ ก ล ม ห า ย ใ จ  “ชว่ งเวลานนั้  พจนา จนั ทรสนั ต ิ กแ็ ปล เตา๋  เตก๊  เกง็   เราก็เร่ิมอ่านเต๋าพอจะรู้เร่ืองบ้างแล้ว รู้สึกว่ามิติด้านจิต วญิ ญาณ จติ ใจกม็ แี นวโนม้ ไปในดา้ นน ้ี ประจวบเหมาะกบั เมอื่ สนใจเรอื่ งศาสนธรรม กม็ เี รอื่ งของอาจารยพ์ ทุ ธทาสเขา้ มา ม ี เรอ่ื งเตา๋ เขา้ มา กฤษณมรู ตกิ เ็ รมิ่ เขา้ มาแลว้  ไหนจะการเมอื ง  แบบสันติ เมื่อผสมผสานกับหลักอหิงสาก็น่าจะเป็นค�ำตอบ  ท่ีท�ำให้รู้สึกว่า เราเช่ือมกันได้ระหว่างการพัฒนาจิตวิญญาณ  กบั การต่อสูท้ างการเมือง” ดว้ ยยอมรบั ว่าเปน็ คุณูปการส�ำคญั ของปัญญาชนสยาม  คนสำ� คญั  ผซู้ งึ่ ไดท้ ำ� ใหซ้ า้ ยปฏวิ ตั คิ นหนง่ึ มาเปน็ พระนกั สนั ตวิ ธิ ี  ในทา้ ยทีส่ ดุ กระทงิ แดง ตชด. บกุ เขา้ มาตรงประตดู า้ นรฐั ศาสตรเ์ ขา้ มาถงึ ตวั   กร็ เู้ ลยวา่ จบส้ินแลว้ ” “ตอนเขาบุกเข้ามาก็ไม่ได้กลัว เพราะถือว่าไม่ได้ท�ำ  อะไรผิด แล้วไม่รู้ว่าเขาท�ำอะไรกันที่สนามฟุตบอล คิดว่า  เอาตวั ไป เดย๋ี วก็คงปลอ่ ยกลับบ้าน...” แต่ส่ิงที่เกิดขึ้นน้ันโหดร้ายเสียจนเด็กหนุ่มวัยสิบแปด  ไม่อาจจนิ ตนาการไปไดถ้ ึง

46 ๓ ท ศ ว ร ร ษ พ ร ะ ไ พ ศ า ล วิ ส า โ ล พวกทถี่ กู จบั มานบั พนั คนรวมทง้ั ตวั เขาเอง ถกู สง่ั ใหถ้ อด  เสอื้ ทงั้ หญงิ ทง้ั ชายและนอนราบลงกบั พนื้ สนาม รออยอู่ ยา่ งนนั้   นานหลายชว่ั โมง ทา่ มกลางละอองฝนทโี่ ปรยปรายลงมาและ  เถา้ ควันทึบรอบบริเวณ “กม็ ารู้ว่าตอ้ งนอนรอรถบรรทกุ มาเอาตัวไปขงั ...” เมอื่ รถบรรทกุ ทจ่ี ะรบั ตวั ไปยงั โรงเรยี นพลตำ� รวจบางเขน  ตำ� รวจกส็ งั่ ใหแ้ ตล่ ะแถวทยอยเดนิ ไปขนึ้ รถ ระหวา่ งทไ่ี ปขนึ้ รถ  ก็จะถูกเตะถีบทุบตีโดยแถวของประชาชนผู้รักชาตินับร้อยท่ี  ยืนขนาบสองดา้ น ใครจะไปขึ้นรถจงึ ตอ้ งว่งิ ฝา่ ไป “พอถึงคราวอาตมาก็วิ่งฝ่าดงตีนไป แต่ปรากฏว่าไปถึง  แล้วรถเต็มก็เลยต้องวิ่งกลับ เลยโดนซ้�ำอีกรอบ โชคยังดีท่ี  เขาไม่มีอาวุธอะไรนอกจากเตะถีบ ยกเว้นท่ีอยู่นอกรั้วธรรม-  ศาสตร ์ ถา้ ใครหลดุ ไปจะเจอทงั้ ไมท้ อ่ น อาวธุ ตา่ งๆ พอรถมา  กต็ ้องฝ่าไปอกี รอบ เรียกว่าโดนสามรอบเลย” “ทกุ ครงั้ ทฝี่ า่ ไปเรากก็ ลวั  แตเ่ มอื่ มองไปเหน็ ใบหนา้ คนที ่ เขามารมุ เตะเรา กเ็ หน็ วา่ ใบหนา้ เหลา่ นน้ั  ไมใ่ ชใ่ บหนา้ มนษุ ย์  อกี ตอ่ ไป มนั เปน็ ใบหนา้ ทเี่ ตม็ ไปดว้ ยความโกรธเกลยี ด เคยี ด  แค้น จนรูส้ กึ สงสารความโกรธเกลียดนน้ั ”  “ความเคยี ดแคน้ มนั ทำ� ใหค้ นเปน็ ไปไดถ้ งึ ขนาดนเ้ี ลยหรอื   มนั ท�ำใหเ้ ขาท�ำรา้ ยผอู้ นื่ โดยไมร่ บั ฟงั เหตผุ ลใดๆ กเ็ ลยเหน็ ใจ 

47 ค ว า ม ห ม า ย แ ห่ ง ทุ ก ล ม ห า ย ใ จ  แทนท่ีจะโกรธแค้น แล้วก็รู้สึกว่าความโกรธมันท�ำร้าย มัน  เปล่ียนแปลงคน จนไม่มีความเป็นมนุษย์หลงเหลือ จึงเกิด  ความคิดว่าถ้าจะเผชิญหน้ากันด้วยความโกรธความเกลียด  มันคงไมจ่ บ” ศัตรูท่ีแท้จริงนั้นไม่ใช่มนุษย์ หากแต่คือความโกรธ  ความเกลียดต่างหาก ความคิดหน่ึงได้นึกไปถึงพระคริสต์ผู้ถูกตรึงบนไม ้ กางเขน และถูกรุมท�ำร้ายทุบตี ถึงกระน้ันก็หาได้โกรธแค้น  ชงิ ชังหรอื โต้ตอบไม่ และตลอดสามวันที่ถูกจับขังโดยไม่มีแม้แต่เส้ือจะใส ่ ในคุกท่ีเรือนขัง ท่ีโรงเรียนพลต�ำรวจบางเขน ก็ไม่มีความ  โกรธเกลยี ดกระพือโหมข้ึนได้เลย “จนกระทง่ั เขาเอาเสอ้ื มาใหก้ เ็ หน็ วา่  มนั เปน็ เสอ้ื ยดื ทม่ี า  จากชมรมพุทธศาสตร์ของพวกเรานั่นเอง พูดง่ายๆ ว่าคงไป  ร้ือค้นมาจากชมรมแล้วก็เอามาแจกให้พวกเรา การกระท�ำ  ของคณุ กค็ ือโจรใชไ่ หม ไปปลน้ มาจากธรรมศาสตร์แลว้ ก็เอา  มาแจกเรา ก็ไดเ้ ส้ือชมรมใส่กลบั บ้าน” เย็นวันเดียวกันเกิดรัฐประหาร โดยคณะปฏิรูปการ  ปกครองแผ่นดินน�ำโดย พล.ร.อ. สงัด ชลออยู่ ผู้บัญชาการ 

48 ๓ ท ศ ว ร ร ษ พ ร ะ ไ พ ศ า ล วิ ส า โ ล ทหารสูงสุด ก่อนจะตั้งรัฐบาลขวาตกขอบท่ีได้รับฉายาว่า  รัฐบาลหอย เนอ่ื งจากมเี หตกุ ารณป์ ฏวิ ตั ใิ นชลิ  ี ทเ่ี กดิ ขนึ้ กอ่ นเหตกุ ารณ์  ๖ ตุลาคม ราว ๑ เดือน คณะปฏิวัติน�ำโดยพวกฝ่ายขวา  สังหารนักศึกษา และพวกฝ่ายซ้ายที่ถูกจับกุมไปเป็นจำ� นวน มาก � ภาพกิจกรรมการรณรงคเ์ พ่อื สทิ ธิมนุษยชน ระหว่างปี พ.ศ. ๒๕๒๐-๒๕๒๒

49 ค ว า ม ห ม า ย แ ห่ ง ทุ ก ล ม ห า ย ใ จ  “พอรขู้ า่ ววา่ มปี ฏวิ ตั กิ เ็ รม่ิ คดิ วา่ มโี อกาสตายมากทเี ดยี ว  ตอนน้ันอาตมาเลยต้ังปฏิญาณเอาไว้ว่าจะไม่ท�ำร้ายใคร และ ถึงแม้มีโอกาสก็จะไม่ท�ำ ถ้าจะตายก็ขอให้ได้ตายไปแบบไม่ ทำ� ร้ายหรือผูกใจเจบ็ ใครเลย” แตป่ รากฏวา่ เชา้ วนั ท ี่ ๘ ตลุ าคม คณะปฏริ ปู มนี โยบาย  ปลอ่ ยตวั นกั ศกึ ษาทไ่ี มไ่ ดเ้ ปน็ ผนู้ ำ�  โดยใหผ้ ปู้ กครองมารายงาน  ตวั  และรับกลบั บา้ นไปในวนั ที่ ๙ ตลุ าคม “โยมพอ่ โยมแมอ่ อกตามหาจนทวั่  ทศี่ ริ ริ าชกไ็ ป เพราะ  ภาพขา่ วทอ่ี อกมามนั โหดรา้ ยมาก กลวั ลกู จะถกู ทำ� แบบทเี่ หน็ ในขา่ ว แตพ่ อไดเ้ หน็ ชอ่ื อาตมาอยใู่ นรายชอื่ คนทถ่ี กู จบั สามพนั กว่าราย เขาก็ดีใจมาก ก่อนไปรับตัว เขายังท�ำสิ่งท่ีเราไม่รู ้ คอื เอาหนงั สอื ตำ� รามากมายไปเผาทงิ้  เพราะกลวั ถกู คน้ บา้ น...  เสยี ดายมาก เพราะในสมยั น้นั หนงั สือหายากมาก” หลังถูกปล่อยตัวกลับบ้าน เวลาก็ผ่านไปอย่างเช่ืองช้า  เหตกุ ารณน์ องเลอื ดเกดิ ขน้ึ ระหวา่ งการสอบกลางภาค การปดิ   ภาคเรยี นจงึ ยดื เยอื้ ออกไป เหตผุ ลหนง่ึ กเ็ พอื่ ปอ้ งกนั นกั ศกึ ษา  กลบั มาชมุ นมุ กนั อกี ครงั้  กระทง่ั ยา่ งเขา้ ปลายเดอื นพฤศจกิ ายน  มหาวทิ ยาลยั จงึ เปดิ การเรยี นการสอนตามปกต ิ นกั ศกึ ษากลบั มา  สอบกนั อกี ครง้ั  หลายคนสอบไปอยา่ งแกนๆ หมดสน้ิ ความหวงั   เพอ่ื นหลายคนหายหน้าไปโดยไม่มใี ครทราบขา่ วคราว